॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
सुबोधालङ्कारो
१. दोसावबोध-पठमपरिच्छेद
रतनत्तयप्पणाम
१.
मुनिन्दवदनम्भोज, गब्भसम्भवसुन्दरी।
सरणं पाणिनं वाणी, मय्हं पीणयतं मनं॥
निमित्त
२.
राम, सम्मा’द्य’लङ्कारा, सन्ति सन्तो पुरातना।
तथापि तु वळञ्जेन्ति, सुद्धमागधिका न ते॥
अभिधानादिकम्
३.
तेना’पि नाम तोसेय्य, मेते लङ्कारवज्जिते।
अनुरूपेना’लङ्कारे, ने’स मेसो परिस्समो॥
४.
येसं न सञ्चिता पञ्ञा, नेकसत्थन्तरो’चिता।
सम्मोह’ब्भाहता वे’ते, नावबुज्झन्ति किञ्चिपि॥
५.
किं तेहि पादसुस्सूसा, येसं नत्थि गरूनि’ह।
ये तप्पादरजोकिण्णा, ते’व साधू विवेकिनो॥
६.
कब्ब, नाटकनिक्खित्त, नेत्तचित्ता कविज्जना।
यंकिञ्चि रचयन्ते’तं, न विम्हयकरं परं॥
७.
तेये’व पटिभावेन्तो, सो’व बन्धो सविम्हयो।
येन तोसेन्ति विञ्ञू ये, तत्थ प्य’विहिता’दरा॥
८.
बन्धो च नाम सद्द,त्था, सहिता दोसवज्जिता।
पज्ज गज्ज विमिस्सानं, भेदेना’यं तिधा भवे॥
९.
निबन्धो चा’निबन्धो च, पुन द्विधा निरुप्पते।
तं तु पापेन्त्य’लङ्कारा, विन्दनीयतरत्तनं॥
१०.
अनवज्जं मुखम्भोज [‘‘अम्भोज’’न्ति पदं पाळियं नत्थि, वारिजवाचकं, सक्कटगन्थतो अनीतं], मनवज्जा च भारती।
अलङ्कता’व सोभन्ते, किं नु ते निर’लङ्कता?
११.
विना गरूपदेसं तं, बालो’लङ्कत्तु मिच्छति।
सम्पापुणे न विञ्ञूहि, हस्सभावं कथं नु सो?
१२.
गन्थोपि कविवाचान, मलङ्कार’प्पकासको।
याति तब्बचनीयत्तं, त’ब्बोहारू’पचारतो॥
१३.
द्विप्पकारा अलङ्कारा, तत्थ सद्द, त्थभेदतो।
सद्दत्था बन्धनामा’व, तंसज्जित तदावलि॥
१४.
गुणालङ्कारसंयुत्ता, अपि दोसलव’ङ्किता।
पसंसिया न विञ्ञूहि, सा कञ्ञा विय तादिसी॥
१५.
तेन दोसनिरासो’व, महुस्साहेन साधियो।
निद्दोसा सब्बथा सा’यं, सगुणा न भवेय्य किं?
१६.
सा’लङ्कारवियुत्ता’पि, गुणयुत्ता मनोहरा।
निद्दोसा दोसरहिता, गुणयुत्ता वधू विय॥
१७.
पदे वाक्ये तदत्थे च, दोसा ये विविधा मता।
सो’दाहरण मेतेसं, लक्खणं कथयाम्य’हं॥
पददोस उद्देस
१८.
विरुद्धत्थन्तरा, झत्थ, किलिट्ठानि, विरोधि च।
नेय्यं, विसेसनापेक्खं, हीनत्थक मनत्थकं॥
वाक्यदोस उद्देस
१९.
दोसा पदान वाक्यान, मेकत्थं भग्गरीतिकं।
तथा ब्याकिण्ण गाम्मानि, यतिहीनं कमच्चुतं।
अतिवुत्त मपेतत्थं, सबन्धफरुसं तथा॥
वाक्यत्थदोसउद्देस
२०.
अपक्कमो’ , चित्यहीनं, भग्गरीति, ससंसयं।
गाम्मं दुट्ठालङ्कतीति, दोसा वाक्यत्थनिस्सिता॥
पददोसनिद्देस
२१.
विरुद्धत्थन्तरं तञ्हि, यस्स’ञ्ञत्थो विरुज्झति।
अधिप्पेते यथा मेघो, विसदो सुखये जनं॥
२२.
विसेस्य मधिकं येना, झत्थ मेतं भवे यथा।
ओभासिता’सेसदिसो, खज्जोतो’यं विराजते॥
२३.
यस्स’त्था’वगमो दुक्खो, पकत्या’दिविभागतो।
किलिट्ठं तं यथा ताय, सो’य मालिङ्ग्यते पिया॥
२४.
यं किलिट्ठपदं मन्दा, भिधेय्यं यमकादिकं।
किलिट्ठपददोसे’व, तम्पि अन्तो करीयति॥
२५.
पतीतसद्दरचितं, सिलिट्ठपदसन्धिकं।
पसादगुणसंयुत्तं, यमकं मत मेदिसं॥
२६.
अब्यपेतं ब्यपेत’ञ्ञ, मावुत्ता’नेकवण्णजं।
यमकं तञ्च पादान, मादि, मज्झ, न्त, गोचरं॥
अब्यपेत पठमपादादि यमकम्
२७.
सुजना’सुजना सब्बे, गुणेनापि विवेकिनो।
विवेकं न समायन्ति, अविवेकिजनन्तिके॥
अब्यपेत पठम दुतिय पादादि यमकम्
२८.
कुसला’कुसला सब्बे, पबला’पबला थवा।
नो याता याव’होसित्तं, सुखदुक्खप्पदा सियुं।
अब्यपेत पठम दुतिय ततियपादादि यमकं॥
२९.
सादरं सा दरं हन्तु, विहिता विहिता मया।
वन्दना वन्दनामान, भाजने रतनत्तये॥
अब्यपेत चतुक्कपादादि यमकम्
३०.
कमलं क’मलं कत्तुं, वनदो वनदो’म्बरं।
सुगतो सुगतो लोकं, सहितं स हितं करं॥
३१.
अब्यपेतादियमक , स्सेसो लेसो निदस्सितो।
ञेय्यानि’मायेव दिसा, य’ञ्ञानि यमकानिपि॥
३२.
अच्चन्तबहवो तेसं, भेदा सम्भेदयोनियो।
तथापि केचि सुकरा, केचि अच्चन्तदुक्करा॥
३३.
यमकं तं पहेली [पहेळि (क॰)] च, नेकन्तमधुरानि’ति।
उपेक्खियन्ति सब्बानि, सिस्सखेदभया मया॥
३४.
देसकालकलालोक, ञायागमविरोधि यं।
तं विरोधिपदं चे’त, मुदाहरणतो फुटं॥
३५.
य दप्पतीत मानीय, वत्तब्बं नेय्य माहु तं।
यथा सब्बापि धवला, दिसा रोचन्ति रत्तियं॥
३६.
नेदिसं बहु मञ्ञन्ति, सब्बे सब्बत्थ विञ्ञुनो।
दुल्लभा’वगती सद्द, सामत्थियविलङ्घिनी॥
३७.
सिया विसेसनापेक्खं, यं तं पत्वा विसेसनं।
सात्थकं तं यथा तं सो, भिय्यो पस्सति चक्खुना॥
३८.
हीनं करे विसेस्यं यं, तं हीनत्थं भवे यथा।
निप्पभी कत खज्जोतो, समुदेति दिवाकरो॥
३९.
पादपूरणमत्तं यं, अनत्थमिति तं मतं।
यथा हि वन्दे बुद्धस्स, पादपङ्केरुहं पि च॥
वाक्यदोस निद्देस
४०.
सद्दतो अत्थतो वुत्तं, यत्थ भिय्योपि वुच्चति।
त मेकत्थं यथा’भाति, वारिदो वारिदो अयं॥
यथा च
४१.
तित्थियङ्कुरबीजानि, जहं दिट्ठिगतानि’ह।
पसादेति पसन्ने’सो, महामुनि महाजने॥
४२.
आरद्धक्कमविच्छेदा, भग्गरीति भवे यथा।
कापि पञ्ञा, कोपि पगुणो, पकतीपि अहो तव॥
४३.
पदानं दुब्बिनिक्खेपा, ब्यामोहो यत्थ जायति।
तं ब्याकिण्णन्ति विञ्ञेय्यं, तदुदाहरणं यथा॥
४४.
बहुगुणे पणमति, दुज्जनानं प्ययं जनो।
हितं पमुदितो निच्चं, सुगतं समनुस्सरं॥
४५.
विसिट्ठवचना’पेतं, गाम्मं’त्य’भिमतं यथा।
कञ्ञे कामयमानं मं, न कामयसि किंन्वि’दं?
४६.
पदसन्धानतो किञ्चि, दुप्पतीतिकरं भवे।
तम्पि गाम्मं त्य’भिमतं, यथा याभवतो पिया॥
४७.
वुत्तेसु सूचिते ट्ठाने, पदच्छेदो भवे यति।
यं ताय हीनं तं वुत्तं, यतिहीनन्ति सा पन॥
४८.
यति सब्बत्थपादन्ते, वुत्तड्ढे च विसेसतो।
पुब्बापरानेकवण्ण, पदमज्झेपि कत्थचि॥
तत्थोदाहरणपच्चुदाहरणानि यथा
४९.
तं नमे सिरसा चामि, करवण्णं तथागतं।
सकलापि दिसा सिञ्च, तिव सोण्णरसेहि यो॥
५०.
सरो सन्धिम्हि पुब्बन्तो, विय लोपे विभत्तिया।
अञ्ञथा त्व’ञ्ञथा तत्थ, या’देसादि परा’दि’व॥
५१.
चादी पुब्बपदन्ता’व, निच्चं पुब्बपदस्सिता।
पादयो निच्चसम्बन्धा, परादीव परेन तु॥
सब्बत्थोदाहरणानि यथा
५२.
नमे तं सिरसा सब्बो, पमा’तीतं तथागतं।
यस्स लोकग्गतं पत्त, स्सो’पमा न हि युज्जति॥
५३.
मुनिन्दं तं सदा वन्दा, म्य’नन्तमति मुत्तमं।
यस्स पञ्ञा च मेत्ता च, निस्सीमाति विजम्भति॥
चादिपादीसु पच्चुदाहरणानि यथा
५४.
महामेत्ता महापञ्ञा, च यत्थ परमोदया।
पणमामि जिनं तं प, वरं वरगुणा’लयं॥
५५.
पदत्थक्कमतो मुत्तं, कमच्चुत मिदं यथा।
खेत्तं वा देहि गामं वा, देसं वा मम सोभनं॥
५६.
लोकियत्थ मतिक्कन्तं, अतिवुत्तं मतं यथा।
अतिसम्बाध माकास, मेतिस्सा थनजम्भने॥
५७.
समुदायत्थतो’पेतं, तं अपेतत्थकं यथा।
गाविपुत्तो बलिबद्धो, तिणं खादी पिवी जलं॥
५८.
बन्धे फरुसता यत्थ, तं बन्धफरुसं यथा।
खरा खिला परिक्खीणा, खेत्ते खित्तं फलत्य’लं॥
वाक्यत्थदोस निद्देस
५९.
ञेय्यं लक्खण मन्वत्थ, वसेना’पक्कमादिनं।
उदाहरण मेतेसं, दानि सन्दस्सयाम्य’हं॥
तत्था’पक्कमं यथा
६०.
भावना, दान, सीलानि, सम्मा सम्पादितानि’ह।
भोग, सग्गादि, निब्बान, साधनानि न संसयो॥
ओचित्यहीनं यथा
६१.
पूजनीयतरो लोके, अह मेको निरन्तरं।
मयेकस्मिं गुणा सब्बे, यतो समुदिता अहुं॥
यथा च
६२.
याचितो’हं कथं नाम, न दज्जाम्य’पि जीवितं।
तथापि पुत्तदानेन, वेधते हदयं मम॥
भग्गरीति यथा
६३.
इत्थीनं दुज्जनानञ्च, विस्सासो नोपपज्जते।
विसे सिङ्गिम्हि नदियं, रोगे राजकुलम्हि च॥
ससंसयं यथा
६४.
मुनिन्दचन्दिमा लोक, सरलोलविलोचनो।
जनो’ वक्कन्तपन्थो’व, गोपदस्सनपीणितो॥
६५.
वाक्यत्थतो दुप्पतीति, करं गाम्मं मतं यथा।
पोसो वीरियवा सो’यं, परं हन्त्वा न विस्समी॥
६६.
दुट्ठालङ्करणं तेतं [त्वेथं (?)], यत्था’लङ्कारदूसनं।
तस्सा’लङ्कारनिद्देसे, रूप मावि भविस्सति॥
६७.
कतो’त्र सङ्खेपनया मया’यं,
दोसान मेसं पवरो विभागो।
एसो’व’लं बोधयितुं कवीनं,
तमत्थि चे खेदकरं परम्पि॥
इति सङ्घरक्खितमहासामिविरचिते सुबोधालङ्कारे
दोसावबोधो नाम
पठमो परिच्छेदो।