आगमट्ठकथाकरणम्
सुमङ्गलविलासिनिं नाम दीघनिकायट्ठकथं पन आचरियो सुमङ्गलपरिवेणवासिना दाठानागत्थेरेन आयाचितो अकासि। वुत्तं हेतमेतिस्सा निगमने –
‘‘आयाचितो सुमङ्गल-परिवेणनिवासिना थिरगुणेन।
दाठानाग सङ्घ, त्थेरेन थेरवंसन्वयेन॥
दीघागमस्स दसबल-गुणगणपरिदीपनस्स अट्ठकथं।
यं आरभिं सुमङ्गल-विलासिनिं नाम नामेन॥
सा हि महाअट्ठकथाय, सारमादाय निट्ठिता एसा’’ति [दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३. निगमनकथा]।
पपञ्चसूदनिं नाम मज्झिमनिकायट्ठकथं भदन्तबुद्धमित्तत्थेरेन पुब्बे मयूरदूतपट्टने अत्तना सद्धिं वसन्तेन आयाचितो अकासि। वुत्तं हेतमेतिस्सा निगमने –
‘‘आयाचितो सुमतिना, थेरेन भदन्तबुद्धमित्तेन।
पुब्बे मयूरदूतप,ट्टनम्हि सद्धिं वसन्तेन॥
परवादविधंसनस्स, मज्झिमनिकायसेट्ठस्स।
यमहं पपञ्चसूदनि-मट्ठकथं कातुमारभिं॥
सा हि महाअट्ठकथाय, सारमादाय निट्ठिता एसा’’ति [म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३. निगमनकथा]।
सारत्थप्पकासिनिं नाम संयुत्तनिकायट्ठकथं भदन्तजोतिपालत्थेरेन आयाचितो अकासि। वुत्तं हेतमेतिस्सा निगमने –
‘‘एतिस्सा करणत्थं, थेरेन भदन्तजोतिपालेन।
सुचिसीलेन सुभासितस्स पकासयन्तञाणेन॥
सासनविभूतिकामेन, याचमानेन मं सुभगुणेन।
यं समधिगतं पुञ्ञं, तेनापि जनो सुखी भवतू’’ति [सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.निगमनकथा]॥
मनोरथपूरणिं नाम अङ्गुत्तरनिकायट्ठकथं भदन्तजोतिपालत्थेरेन दक्खिणइन्दियरट्ठे कञ्चिपुरादीसु च सीहळदीपे महाविहारम्हि च अत्तना सद्धिं वसन्तेन आयाचितो, तथा जीवकेनापि उपासकेन पिटकत्तयपारगुभूतेन वाताहतेपि अनिञ्जमानसभावे दुमे विय अनिञ्जमानसद्धम्मे ठितेन सुमतिना परिसुद्धाजीवेनाभियाचितो अकासि। वुत्तं हेतमेतिस्सा निगमने –
‘‘आयाचितो सुमतिना, थेरेन भदन्तजोतिपालेन।
कञ्चिपुरादीसु मया, पुब्बे सद्धिं वसन्तेन॥
वरतम्बपण्णिदीपे, महाविहारम्हि वसनकालेपि।
वाताहते विय दुमे, अनिञ्जमानम्हि सद्धम्मे॥
पारं पिटकत्तयसा,गरस्स गन्त्वा ठितेन सुमतिना।
परिसुद्धाजीवेना,भियाचितो जीवकेनापि॥
धम्मकथानयनिपुणेहि, धम्मकथिकेहि अपरिमाणेहि।
परिकीळितस्स पटिप,ज्जितस्स सकसमयचित्रस्स॥
अट्ठकथं अङ्गुत्तर,महानिकायस्स कातुमारद्धो।
यमहं चिरकालट्ठिति-मिच्छन्तो सासनवरस्स॥
सा हि महाअट्ठकथाय, सारमादाय निट्ठिता एसा।
चतुन्नवुतिपरिमाणाय, पाळिया भाणवारेहि॥
सब्बागमसंवण्णन, मनोरथो पूरितो च मे यस्मा।
एताय मनोरथ पूरणीति नामं ततो अस्सा’’ति [अ॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.११.निगमनकथा]॥
इमा च पन चतस्सो आगमट्ठकथायो कुरुमानो आचरियबुद्धघोसो महामहिन्दत्थेरेनाभतं मूलट्ठकथासङ्खातं महाअट्ठकथंयेव भासापरिवत्तनवसेन चेव पुनप्पुनागतवित्थारकथामग्गस्स संखिपनवसेन च अकासि। वुत्तञ्हेतं गन्थारम्भे –
‘‘सीहळदीपं पन आभ,ताथ वसिना महामहिन्देन।
ठपिता सीहळभासाय, दीपवासीनमत्थाय॥
अपनेत्वान ततोहं, सीहळभासं मनोरमं भासं।
तन्तिनयानुच्छविकं, आरोपेन्तो विगतदोसं…पे॰…
हित्वा पुनप्पुनागत-मत्थं अत्थं पकासयिस्सामी’’ति॥
तथा निगमनेपि –
‘‘सा हि महाअट्ठकथाय, सारमादाय निट्ठिता एसा’’ति [दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.निगमनकथा] च।
‘‘मूलट्ठकथासारं, आदाय मया इमं करोन्तेना’’ति [दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.निगमनकथा] च॥
इमासं सरीरभूतपाठेसु च समन्तपासादिकायं विय ‘‘महापच्चरियं, कुरुन्दिय’’न्तिआदिना विनिच्छयसंवण्णनाभेदप्पकासनं न दिस्सति, तथा अभिधम्मट्ठकथासुपि। तेनेतं ञायति ‘‘सुत्तन्ताभिधम्मेसु महाअट्ठकथातो अञ्ञा महापच्चरिआदिनामिका पोराणिका सीहळट्ठकथायो चेव अन्धकट्ठकथा च नत्थी’’ति। याव वसभराजकाला (६०९-६५३) पन पाकटानं सीहळिकत्थेरानं विनिच्छयो च वादा च वत्थूनि च एतासुपि दिस्सन्तियेवाति।