९. ब्रह्मविहारनिद्देसो
मेत्ताभावनाकथा
२४०. अनुस्सतिकम्मट्ठानानन्तरं उद्दिट्ठेसु पन मेत्ता, करुणा, मुदिता, उपेक्खाति इमेसु चतूसु ब्रह्मविहारेसु मेत्तं भावेतुकामेन ताव आदिकम्मिकेन योगावचरेन उपच्छिन्नपलिबोधेन गहितकम्मट्ठानेन भत्तकिच्चं कत्वा भत्तसम्मदं पटिविनोदेत्वा विवित्ते पदेसे सुपञ्ञत्ते आसने सुखनिसिन्नेन आदितो ताव दोसे आदीनवो, खन्तियञ्च आनिसंसो पच्चवेक्खितब्बो।
कस्मा? इमाय हि भावनाय दोसो पहातब्बो, खन्ति अधिगन्तब्बा। न च सक्का किञ्चि अदिट्ठादीनवं पहातुं, अविदितानिसंसं वा अधिगन्तुं। तस्मा ‘‘दुट्ठो खो, आवुसो, दोसेन अभिभूतो परियादिण्णचित्तो पाणम्पि हनती’’तिआदीनं (अ॰ नि॰ ३.७२) वसेन दोसे आदीनवो दट्ठब्बो।
‘‘खन्ती परमं तपो तितिक्खा, निब्बानं परमं वदन्ति बुद्धा’’। (दी॰ नि॰ २.९०; ध॰ प॰ १८४)।
‘‘खन्तिबलं बलानीकं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं’’॥ (ध॰ प॰ ३९९; सु॰ नि॰ ६२८)।
‘‘खन्ता भिय्यो न विज्जती’’तिआदीनं (सं॰ नि॰ १.२५०) वसेन खन्तियं आनिसंसो वेदितब्बो।
अथेवं दिट्ठादीनवतो दोसतो चित्तं विवेचनत्थाय, विदितानिसंसाय च खन्तिया संयोजनत्थाय मेत्ताभावना आरभितब्बा। आरभन्तेन च आदितोव पुग्गलभेदो जानितब्बो ‘‘इमेसु पुग्गलेसु मेत्ता पठमं न भावेतब्बा, इमेसु नेव भावेतब्बा’’ति।
अयञ्हि मेत्ता अप्पियपुग्गले, अतिप्पियसहायके, मज्झत्ते, वेरीपुग्गलेति इमेसु चतूसु पठमं न भावेतब्बा। लिङ्गविसभागे ओधिसो न भावेतब्बा। कालकते न भावेतब्बाव। किंकारणा अप्पियादीसु पठमं न भावेतब्बा? अप्पियं हि पियट्ठाने ठपेन्तो किलमति। अतिप्पियसहायकं मज्झत्तट्ठाने ठपेन्तो किलमति, अप्पमत्तकेपि चस्स दुक्खे उप्पन्ने आरोदनाकारप्पत्तो विय होति। मज्झत्तं गरुट्ठाने च पियट्ठाने च ठपेन्तो किलमति। वेरिमनुस्सरतो कोधो उप्पज्जति, तस्मा अप्पियादीसु पठमं न भावेतब्बा।
लिङ्गविसभागे पन तमेव आरब्भ ओधिसो भावेन्तस्स रागो उप्पज्जति। अञ्ञतरो किर अमच्चपुत्तो कुलूपकत्थेरं पुच्छि ‘‘भन्ते, कस्स मेत्ता भावेतब्बा’’ति? थेरो ‘‘पियपुग्गले’’ति आह। तस्स अत्तनो भरिया पिया होति। सो तस्सा मेत्तं भावेन्तो सब्बरत्तिं भित्तियुद्धमकासि। तस्मा लिङ्गविसभागे ओधिसो न भावेतब्बा।
कालकते पन भावेन्तो नेव अप्पनं, न उपचारं पापुणाति। अञ्ञतरो किर दहरभिक्खु आचरियं आरब्भ मेत्तं आरभि। तस्स मेत्ता नप्पवत्तति। सो महाथेरस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘भन्ते, पगुणाव मे मेत्ताझानसमापत्ति, न च नं समापज्जितुं सक्कोमि, किं नु खो कारण’’न्ति आह। थेरो ‘‘निमित्तं, आवुसो, गवेसाही’’ति आह। सो गवेसन्तो आचरियस्स मतभावं ञत्वा अञ्ञं आरब्भ मेत्तायन्तो समापत्तिं अप्पेसि। तस्मा कालकते न भावेतब्बाव।
२४१. सब्बपठमं पन ‘‘अहं सुखितो होमि निद्दुक्खो’’ति वा, ‘‘अवेरो अब्यापज्जो अनीघो सुखी अत्तानं परिहरामी’’ति वा एवं पुनप्पुनं अत्तनियेव भावेतब्बा।
एवं सन्ते यं विभङ्गे (विभ॰ ६४३) वुत्तं –
‘‘कथञ्च भिक्खु मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति? सेय्यथापि नाम एकं पुग्गलं पियं मनापं दिस्वा मेत्तायेय्य, एवमेव सब्बे सत्ते मेत्ताय फरती’’ति।
‘‘यञ्च पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ २.२२) –
‘‘कतमेहि पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति भावेतब्बा, सब्बे सत्ता अवेरा होन्तु’’ अब्यापज्जा अनीघा सुखी अत्तानं परिहरन्तु। सब्बे पाणा… सब्बे भूता… सब्बे पुग्गला… सब्बे अत्तभावपरियापन्ना अवेरा अब्यापज्जा अनीघा सुखी अत्तानं परिहरन्तू’’तिआदि –
वुत्तं। यञ्च मेत्तसुत्ते (खु॰ पा॰ ९.३; सु॰ नि॰ १४५) –
‘‘सुखिनोव खेमिनो होन्तु,
सब्बसत्ता भवन्तु सुखितत्ता’’तिआदि॥ –
वुत्तं, तं विरुज्झति। न हि तत्थ अत्तनि भावना वुत्ताति चे। तञ्च न विरुज्झति। कस्मा? तञ्हि अप्पनावसेन वुत्तं। इदं सक्खिभाववसेन।
सचेपि हि वस्ससतं वस्ससहस्सं वा ‘‘अहं सुखितो होमी’’तिआदिना नयेन अत्तनि मेत्तं भावेति, नेवस्स अप्पना उप्पज्जति। ‘‘अहं सुखितो होमी’’ति भावयतो पन यथा अहं सुखकामो दुक्खपटिक्कूलो जीवितुकामो अमरितुकामो च, एवं अञ्ञेपि सत्ताति अत्तानं सक्खिं कत्वा अञ्ञसत्तेसु हितसुखकामता उप्पज्जति। भगवतापि –
‘‘सब्बा दिसा अनुपरिगम्म चेतसा,
नेवज्झगा पियतरमत्तना क्वचि।
एवं पियो पुथु अत्ता परेसं,
तस्मा न हिंसे परमत्तकामो’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.११९; उदा॰ ४१)। –
वदता अयं नयो दस्सितो।
२४२. तस्मा सक्खिभावत्थं पठमं अत्तानं मेत्ताय फरित्वा तदनन्तरं सुखप्पवत्तनत्थं य्वायं पियो मनापो गरु भावनीयो आचरियो वा आचरियमत्तो वा उपज्झायो वा उपज्झायमत्तो वा तस्स दानपियवचनादीनि पियमनापत्तकारणानि सीलसुतादीनि गरुभावनीयत्तकारणानि च अनुस्सरित्वा ‘‘एस सप्पुरिसो सुखी होतु निद्दुक्खो’’तिआदिना नयेन मेत्ता भावेतब्बा।
एवरूपे च पुग्गले कामं अप्पना सम्पज्जति, इमिना पन भिक्खुना तावतकेनेव तुट्ठिं अनापज्जित्वा सीमासम्भेदं कत्तुकामेन तदनन्तरं अतिप्पियसहायके, अतिप्पियसहायकतो मज्झत्ते, मज्झत्ततो वेरीपुग्गले मेत्ता भावेतब्बा। भावेन्तेन च एकेकस्मिं कोट्ठासे मुदुं कम्मनियं चित्तं कत्वा तदनन्तरे तदनन्तरे उपसंहरितब्बं।
यस्स पन वेरीपुग्गलो वा नत्थि, महापुरिसजातिकत्ता वा अनत्थं करोन्तेपि परे वेरीसञ्ञाव नुप्पज्जति, तेन ‘‘मज्झत्ते मे मेत्तचित्तं कम्मनियं जातं, इदानि नं वेरिम्हि उपसंहरामी’’ति ब्यापारोव न कातब्बो। यस्स पन अत्थि, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘मज्झत्ततो वेरीपुग्गले मेत्ता भावेतब्बा’’ति।
२४३. सचे पनस्स वेरिम्हि चित्तमुपसंहरतो तेन कतापराधानुस्सरणेन पटिघमुप्पज्जति, अथानेन पुरिमपुग्गलेसु यत्थ कत्थचि पुनप्पुनं मेत्तं समापज्जित्वा वुट्ठहित्वा पुनप्पुनं तं पुग्गलं मेत्तायन्तेन पटिघं विनोदेतब्बं। सचे एवम्पि वायमतो न निब्बाति, अथ –
ककचूपमओवाद-आदीनं अनुसारतो।
पटिघस्स पहानाय, घटितब्बं पुनप्पुनं॥
तञ्च खो इमिना आकारेन अत्तानं ओवदन्तेनेव ‘‘अरे कुज्झनपुरिस, ननु वुत्तं भगवता –
‘उभतोदण्डकेन चेपि, भिक्खवे, ककचेन चोरा ओचरका अङ्गमङ्गानि ओकन्तेय्युं, तत्रापि यो मनो पदोसेय्य। न मे सो तेन सासनकरो’ति (म॰ नि॰ १.२३२) च,
‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
कुद्धमप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
‘‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मती’ति च॥ (सं॰ नि॰ १.१८८)। –
‘‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, धम्मा सपत्तकन्ता सपत्तकरणा कोधनं आगच्छन्ति इत्थिं वा पुरिसं वा। कतमे सत्त? इध, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स एवं इच्छति अहो वतायं दुब्बण्णो अस्साति। तं किस्सहेतु? न, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स वण्णवताय नन्दति। कोधनायं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो कोधाभिभूतो कोधपरेतो किञ्चापि सो होति सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु ओदातवत्थवसनो, अथ खो सो दुब्बण्णोव होति कोधाभिभूतो। अयं, भिक्खवे, पठमो धम्मो सपत्तकन्तो सपत्तकरणो कोधनं आगच्छति इत्थिं वा पुरिसं वा। पुन चपरं, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स एवं इच्छति अहोवतायं दुक्खं सयेय्याति…पे॰… न पचुरत्थो अस्साति…पे॰… न भोगवा अस्साति…पे॰… न यसवा अस्साति…पे॰… न मित्तवा अस्साति…पे॰… न कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जेय्याति। तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स सुगतिगमनेन नन्दति। कोधनायं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो कोधाभिभूतो कोधपरेतो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन वाचाय मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति कोधाभिभूतो’ति (अ॰ नि॰ ७.६४) च,
‘‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, छवालातं उभतोपदित्तं मज्झे गूथगतं नेव गामे कट्ठत्थं फरति, न अरञ्ञे कट्ठत्थं फरति। तथूपमाहं, भिक्खवे, इमं पुग्गलं वदामी’ति च,
‘‘सो दानि त्वं एवं कुज्झन्तो न चेव भगवतो सासनकरो भविस्ससि, पटिकुज्झन्तो च कुद्धपुरिसतोपि पापियो हुत्वा न दुज्जयं सङ्गामं जेस्ससि, सपत्तकरणे च धम्मे अत्ताव अत्तनो करिस्ससि, छवालातूपमो च भविस्ससी’’ति।
२४४. तस्सेवं घटयतो वायमतो सचे तं पटिघं वूपसम्मति, इच्चेतं कुसलं। नो चे वूपसम्मति, अथ यो यो धम्मो तस्स पुग्गलस्स वूपसन्तो होति परिसुद्धो, अनुस्सरियमानो पसादं आवहति, तं तं अनुस्सरित्वा आघातो पटिविनेतब्बो।
एकच्चस्स हि कायसमाचारोव उपसन्तो होति। उपसन्तभावो चस्स बहुं वत्तपटिपत्तिं करोन्तस्स सब्बजनेन ञायति। वचीसमाचारमनोसमाचारा पन अवूपसन्ता होन्ति। तस्स ते अचिन्तेत्वा कायसमाचारवूपसमोयेव अनुस्सरितब्बो।
एकच्चस्स वचीसमाचारोव उपसन्तो होति। उपसन्तभावो चस्स सब्बजनेन ञायति। सो हि पकतिया च पटिसन्थारकुसलो होति सखिलो सुखसम्भासो सम्मोदको उत्तानमुखो पुब्बभासी मधुरेन सरेन धम्मं ओसारेति, परिमण्डलेहि पदब्यञ्जनेहि धम्मकथं कथेति। कायसमाचारमनोसमाचारा पन अवूपसन्ता होन्ति, तस्स ते अचिन्तेत्वा वचीसमाचारवूपसमोयेव अनुस्सरितब्बो।
एकच्चस्स मनोसमाचारोव उपसन्तो होति, उपसन्तभावो चस्स चेतियवन्दनादीसु सब्बजनस्स पाकटो होति। यो हि अवूपसन्तचित्तो होति, सो चेतियं वा बोधिं वा थेरे वा वन्दमानो न सक्कच्चं वन्दति, धम्मस्सवनमण्डपे विक्खित्तचित्तो वा पचलायन्तो वा निसीदति। उपसन्तचित्तो पन ओकप्पेत्वा वन्दति, ओहितसोतो अट्ठिंकत्वा कायेन वा वाचाय वा चित्तप्पसादं करोन्तो धम्मं सुणाति। इति एकच्चस्स मनोसमाचारोव उपसन्तो होति, कायवचीसमाचारा अवूपसन्ता होन्ति, तस्स ते अचिन्तेत्वा मनोसमाचारवूपसमोयेव अनुस्सरितब्बो।
एकच्चस्स पन इमेसु तीसु धम्मेसु एकोपि अवूपसन्तो होति, तस्मिं पुग्गले ‘‘किञ्चापि एस इदानि मनुस्सलोके चरति, अथ खो कतिपाहस्स अच्चयेन अट्ठमहानिरयसोळसउस्सदनिरयपरिपूरको भविस्सती’’ति कारुञ्ञं उपट्ठपेतब्बं। कारुञ्ञम्पि हि पटिच्च आघातो वूपसम्मति।
एकच्चस्स तयोपिमे धम्मा वूपसन्ता होन्ति, तस्स यं यं इच्छति, तं तं अनुस्सरितब्बं। तादिसे हि पुग्गले न दुक्करा होति मेत्ताभावनाति।
इमस्स च अत्थस्स आविभावत्थं – ‘‘पञ्चिमे, आवुसो, आघातपटिविनया। यत्थ भिक्खुनो उप्पन्नो आघातो सब्बसो पटिविनोदेतब्बो’’ति (अ॰ नि॰ ५.१६२) इदं पञ्चकनिपाते आघातपटिविनयसुत्तं वित्थारेतब्बं।
२४५. सचे पनस्स एवम्पि वायमतो आघातो उप्पज्जतियेव, अथानेन एवं अत्ता ओवदितब्बो –
‘‘अत्तनो विसये दुक्खं, कतं ते यदि वेरिना।
किं तस्साविसये दुक्खं, सचित्ते कत्तुमिच्छसि॥
‘‘बहूपकारं हित्वान, ञातिवग्गं रुदम्मुखं।
महानत्थकरं कोधं, सपत्तं न जहासि किं॥
‘‘यानि रक्खसि सीलानि, तेसं मूलनिकन्तनं।
कोधं नामुपळालेसि, को तया सदिसो जळो॥
‘‘कतं अनरियं कम्मं, परेन इति कुज्झसि।
किं नु त्वं तादिसंयेव, यो सयं कत्तुमिच्छसि॥
‘‘दोसेतुकामो यदि तं, अमनापं परो करि।
दोसुप्पादेन तस्सेव, किं पूरेसि मनोरथं॥
‘‘दुक्खं तस्स च नाम त्वं, कुद्धो काहसि वा नवा।
अत्तानं पनिदानेव, कोधदुक्खेन बाधसि॥
‘‘कोधं वा अहितं मग्गं, आरूळ्हा यदि वेरिनो।
कस्मा तुवम्पि कुज्झन्तो, तेसंयेवानुसिक्खसि॥
‘‘यं दोसं तव निस्साय, सत्तुना अप्पियं कतं।
तमेव दोसं छिन्दस्सु, किमट्ठाने विहञ्ञसि॥
‘‘खणिकत्ता च धम्मानं, येहि खन्धेहि ते कतं।
अमनापं निरुद्धा ते, कस्स दानीध कुज्झसि॥
‘‘दुक्खं करोति यो यस्स, तं विना कस्स सो करे।
सयम्पि दुक्खहेतुत्त, मिति किं तस्स कुज्झसी’’ति॥
२४६. सचे पनस्स एवं अत्तानं ओवदतोपि पटिघं नेव वूपसम्मति, अथानेन अत्तनो च परस्स च कम्मस्सकता पच्चवेक्खितब्बा। तत्थ अत्तनो ताव एवं पच्चवेक्खितब्बा ‘‘अम्भो त्वं तस्स कुद्धो किं करिस्ससि? ननु तवेव चेतं दोसनिदानं कम्मं अनत्थाय संवत्तिस्सति? कम्मस्सको हि त्वं कम्मदायादो कम्मयोनि कम्मबन्धु कम्मपटिसरणो, यं कम्मं करिस्ससि, तस्स दायादो भविस्ससि, इदञ्च ते कम्मं नेव सम्मासम्बोधिं , न पच्चेकबोधिं, न सावकभूमिं, न ब्रह्मत्तसक्कत्तचक्कवत्तिपदेसराजादिसम्पत्तीनं अञ्ञतरं सम्पत्तिं साधेतुं समत्थं, अथ खो सासनतो चावेत्वा विघासादादिभावस्स चेव नेरयिकादिदुक्खविसेसानञ्च ते संवत्तनिकमिदं कम्मं। सो त्वं इदं करोन्तो उभोहि हत्थेहि वीतच्चिते वा अङ्गारे, गूथं वा गहेत्वा परं पहरितुकामो पुरिसो विय अत्तानमेव पठमं दहसि चेव दुग्गन्धञ्च करोसी’’ति।
एवं अत्तनो कम्मस्सकतं पच्चवेक्खित्वा परस्सपि एवं पच्चवेक्खितब्बा ‘‘एसोपि तव कुज्झित्वा किं करिस्सति? ननु एतस्सेवेतं अनत्थाय संवत्तिस्सति? कम्मस्सको हि अयमायस्मा कम्मदायादो…पे॰… यं कम्मं करिस्सति, तस्स दायादो भविस्सति। इदञ्चस्स कम्मं नेव सम्मासम्बोधिं, न पच्चेकबोधिं, न सावकभूमिं, न ब्रह्मत्तसक्कत्तचक्कवत्तिपदेसराजादिसम्पत्तीनं अञ्ञतरं सम्पत्तिं साधेतुं समत्थं, अथ खो सासनतो चावेत्वा विघासादादिभावस्स चेव नेरयिकादिदुक्खविसेसानञ्चस्स संवत्तनिकमिदं कम्मं। स्वायं इदं करोन्तो पटिवाते ठत्वा परं रजेन ओकिरितुकामो पुरिसो विय अत्तानंयेव ओकिरति। वुत्तञ्हेतं भगवता –
‘‘‘यो अप्पदुट्ठस्स नरस्स दुस्सति,
सुद्धस्स पोसस्स अनङ्गणस्स।
तमेव बालं पच्चेति पापं,
सुखुमो रजो पटिवातंव खित्तो’’’ति॥ (ध॰ प॰ १२५; सु॰ नि॰ ६६७)।
२४७. सचे पनस्स एवं कम्मस्सकतम्पि पच्चवेक्खतो नेव वूपसम्मति, अथानेन सत्थु पुब्बचरियगुणा अनुस्सरितब्बा।
तत्रायं पच्चवेक्खणानयो – अम्भो पब्बजित, ननु ते सत्था पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धो बोधिसत्तोपि समानो चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्च पारमियो पूरयमानो तत्थ तत्थ वधकेसुपि पच्चत्थिकेसु चित्तं नप्पदूसेसि। सेय्यथिदं, सीलवजातके ताव अत्तनो देविया पदुट्ठेन पापअमच्चेन आनीतस्स पटिरञ्ञो तियोजनसतं रज्जं गण्हन्तस्स निसेधनत्थाय उट्ठितानं अमच्चानं आवुधम्पि छुपितुं न अदासि। पुन सद्धिं अमच्चसहस्सेन आमकसुसाने गलप्पमाणं भूमिं खणित्वा निखञ्ञमानो चित्तप्पदोसमत्तम्पि अकत्वा कुणपखादनत्थं आगतानं सिङ्गालानं पंसुवियूहनं निस्साय पुरिसकारं कत्वा पटिलद्धजीवितो यक्खानुभावेन अत्तनो सिरिगब्भं ओरुय्ह सिरिसयने सयितं पच्चत्थिकं दिस्वा कोपं अकत्वाव अञ्ञमञ्ञं सपथं कत्वा तं मित्तट्ठाने ठपयित्वा आह –
‘‘आसीसेथेव पुरिसो, न निब्बिन्देय्य पण्डितो।
पस्सामि वोहमत्तानं, यथा इच्छिं तथा अहू’’ति॥ (जा॰ १.१.५१)।
खन्तिवादीजातके दुम्मेधेन कासिरञ्ञा ‘‘किंवादी त्वं समणा’’ति पुट्ठो ‘‘खन्तिवादी नामाह’’न्ति वुत्ते सकण्टकाहि कसाहि ताळेत्वा हत्थपादेसु छिज्जमानेसु कोपमत्तम्पि नाकासि।
अनच्छरियञ्चेतं, यं महल्लको पब्बज्जूपगतो एवं करेय्य। चूळधम्मपालजातके पन उत्तानसेय्यकोपि समानो –
‘‘चन्दनरसानुलित्ता, बाहा छिज्जन्ति धम्मपालस्स।
दायादस्स पथब्या, पाणा मे देव रुज्झन्ती’’ति॥ (जा॰ १.५.४९)।
एवं विप्पलपमानाय मातुया पितरा महापतापेन नाम रञ्ञा वंसकळीरेसु विय चतूसु हत्थपादेसु छेदापितेसु तावतापि सन्तुट्ठिं अनापज्जित्वा सीसमस्स छिन्दथाति आणत्ते ‘‘अयं दानि ते चित्तपरिग्गण्हनकालो, इदानि अम्भो धम्मपाल, सीसच्छेदाणापके पितरि, सीसच्छेदके पुरिसे, परिदेवमानाय मातरि, अत्तनि चाति इमेसु चतूसु समचित्तो होही’’ति दळ्हं समादानमधिट्ठाय पदुट्ठाकारमत्तम्पि नाकासि।
इदञ्चापि अनच्छरियमेव, यं मनुस्सभूतो एवमकासि। तिरच्छानभूतोपि पन छद्दन्तो नाम वारणो हुत्वा विसप्पितेन सल्लेन नाभियं विद्धोपि ताव अनत्थकारिम्हि लुद्दके चित्तं नप्पदूसेसि। यथाह –
‘‘समप्पितो पुथुसल्लेन नागो,
अदुट्ठचित्तो लुद्दकं अज्झभासि।
किमत्थयं किस्स वा सम्म हेतु,
ममं वधी कस्स वायं पयोगो’’ति॥ (जा॰ १.१६.१२४)।
एवं वत्वा च कासिरञ्ञो महेसिया तव दन्तानमत्थाय पेसितोम्हि भदन्तेति वुत्ते तस्सा मनोरथं पूरेन्तो छब्बण्णरस्मिनिच्छरणसमुज्जलितचारुसोभे अत्तनो दन्ते छेत्वा अदासि।
महाकपि हुत्वा अत्तनायेव पब्बतपपाततो उद्धरितेन पुरिसेन –
‘‘भक्खो अयं मनुस्सानं, यथेवञ्ञे वने मिगा।
यंनूनिमं वधित्वान, छातो खादेय्य वानरं॥
‘‘आहितोव गमिस्सामि, मंसमादाय सम्बलं।
कन्तारं नित्थरिस्सामि, पाथेय्यं मे भविस्सती’’ति॥ (जा॰ १.१६.२०५-२०६)। –
एवं चिन्तेत्वा सिलं उक्खिपित्वा मत्थके सम्पदालिते अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि तं पुरिसं उदिक्खमानो –
‘‘मा अय्योसि मे भदन्ते, त्वं नामेतादिसं करि।
त्वं खोसि नाम दीघावु, अञ्ञं वारेतुमरहसी’’ति॥ (जा॰ १.१६.२०९)। –
वत्वा तस्मिं पुरिसे चित्तं अप्पदूसेत्वा अत्तनो च दुक्खं अचिन्तेत्वा तमेव पुरिसं खेमन्तभूमिं सम्पापेसि।
भूरिदत्तो नाम नागराजा हुत्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय वम्मिकमुद्धनि सयमानो कप्पुट्ठानग्गिसदिसेन ओसधेन सकलसरीरे सिञ्चियमानोपि पेळाय पक्खिपित्वा सकलजम्बुदीपे कीळापियमानोपि तस्मिं ब्राह्मणे मनोपदोसमत्तम्पि न अकासि। यथाह –
‘‘पेळाय पक्खिपन्तेपि, मद्दन्तेपि च पाणिना।
अलम्पाने न कुप्पामि, सीलखण्डभया ममा’’ति॥ (चरिया॰ २.१६)।
चम्पेय्योपि नागराजा हुत्वा अहितुण्डिकेन विहेठियमानो मनोपदोसमत्तम्पि नुप्पादेसि। यथाह –
‘‘तदापि मं धम्मचारिं, उपवुत्थउपोसथं।
अहितुण्डिको गहेत्वान, राजद्वारम्हि कीळति॥
‘‘यं सो वण्णं चिन्तयति, नीलं पीतं व लोहितं।
तस्स चित्तानुवत्तन्तो, होमि चिन्तितसन्निभो॥
‘‘थलं करेय्यं उदकं, उदकम्पि थलं करे।
यदिहं तस्स कुप्पेय्यं, खणेन छारिकं करे॥
‘‘यदि चित्तवसी हेस्सं, परिहायिस्सामि सीलतो।
सीलेन परिहीनस्स, उत्तमत्थो न सिज्झती’’ति॥ (चरिया॰ २.२१-२४)।
सङ्खपालनागराजा हुत्वा तिखिणाहि सत्तीहि अट्ठसु ठानेसु ओविज्झित्वा पहारमुखेहि सकण्टका लतायो पवेसेत्वा नासाय दळ्हं रज्जुं पक्खिपित्वा सोळसहि भोजपुत्तेहि काजेनादाय वय्हमानो धरणीतले घंसियमानसरीरो महन्तं दुक्खं पच्चनुभोन्तो कुज्झित्वा ओलोकितमत्तेनेव सब्बे भोजपुत्ते भस्मं कातुं समत्थोपि समानो चक्खुं उम्मीलेत्वा पदुट्ठाकारमत्तम्पि न अकासि।
यथाह –
‘‘चातुद्दसिं पञ्चदसिञ्चळार,
उपोसथं निच्चमुपावसामि।
अथागमुं सोळस भोजपुत्ता,
रज्जुं गहेत्वान दळ्हञ्च पासं॥
‘‘भेत्वान नासं अतिकस्स रज्जुं,
नयिंसु मं सम्परिगय्ह लुद्दा।
एतादिसं दुक्खमहं तितिक्खं,
उपोसथं अप्पटिकोपयन्तो’’ति॥ (जा॰ २.१७.१८०-१८१)।
न केवलञ्च एतानेव, अञ्ञानिपि मातुपोसकजातकादीसु अनेकानि अच्छरियानि अकासि। तस्स ते इदानि सब्बञ्ञुतं पत्तं सदेवलोके केनचि अप्पटिसमखन्तिगुणं तं भगवन्तं सत्थारं अपदिसतो पटिघचित्तं नाम उप्पादेतुं अतिविय अयुत्तं अप्पतिरूपन्ति।
२४८. सचे पनस्स एवं सत्थु पुब्बचरितगुणं पच्चवेक्खतोपि दीघरत्तं किलेसानं दासब्यं उपगतस्स नेव तं पटिघं वूपसम्मति, अथानेन अनमतग्गियानि पच्चवेक्खितब्बानि। तत्र हि वुत्तं –
‘‘न सो, भिक्खवे, सत्तो सुलभरूपो, यो न माताभूतपुब्बो, यो न पिताभूतपुब्बो, यो न भाता, यो न भगिनी, यो न पुत्तो, यो न धीताभूतपुब्बा’’ति (सं॰ नि॰ २.१३७-१४२)।
तस्मा तस्मिं पुग्गले एवं चित्तं उप्पादेतब्बं, ‘‘अयं किर मे अतीते माता हुत्वा दसमासे कुच्छिया परिहरित्वा मुत्तकरीसखेळसिङ्घाणिकादीनि हरिचन्दनं विय अजिगुच्छमाना अपनेत्वा उरे नच्चापेन्ती अङ्गेन परिहरमाना पोसेसि, पिता हुत्वा अजपथसङ्कुपथादीनि गन्त्वा वाणिज्जं पयोजयमानो मय्हमत्थाय जीवितम्पि परिच्चजित्वा उभतोब्यूळ्हे सङ्गामे पविसित्वा नावाय महासमुद्दं पक्खन्दित्वा अञ्ञानि च दुक्करानि करित्वा ‘पुत्तके पोसेस्सामी’ति तेहि तेहि उपायेहि धनं संहरित्वा मं पोसेसि। भाता, भगिनी, पुत्तो, धीता च हुत्वापि इदञ्चिदञ्चुपकारं अकासीति तत्र मे नप्पतिरूपं मनं पदूसेतु’’न्ति।
२४९. सचे पन एवम्पि चित्तं निब्बापेतुं न सक्कोतियेव, अथानेन एवं मेत्तानिसंसा पच्चवेक्खितब्बा – ‘‘अम्भो पब्बजित, ननु वुत्तं भगवता –
‘मेत्ताय खो, भिक्खवे, चेतोविमुत्तिया आसेविताय भाविताय बहुलीकताय यानीकताय वत्थुकताय अनुट्ठिताय परिचिताय सुसमारद्धाय एकादसानिसंसा पाटिकङ्खा । कतमे एकादस? सुखं सुपति, सुखं पटिबुज्झति, न पापकं सुपिनं पस्सति, मनुस्सानं पियो होति, अमनुस्सानं पियो होति, देवता रक्खन्ति, नास्स अग्गि वा विसं वा सत्थं वा कमति, तुवटं चित्तं समाधियति, मुखवण्णो पसीदति, असम्मूळ्हो कालङ्करोति, उत्तरिमप्पटिविज्झन्तो ब्रह्मलोकूपगो होती’ति (अ॰ नि॰ ११.१५)।
‘‘सचे त्वं इदं चित्तं न निब्बापेस्ससि, इमेहि आनिसंसेहि परिबाहिरो भविस्ससी’’ति।
२५०. एवम्पि निब्बापेतुं असक्कोन्तेन पन धातुविनिब्भोगो कातब्बो। कथं? ‘‘अम्भो पब्बजित, त्वं एतस्स कुज्झमानो कस्स कुज्झसि? किं केसानं कुज्झसि, उदाहु लोमानं, नखानं…पे॰… मुत्तस्स कुज्झसि? अथ वा पन केसादीसु पथवीधातुया कुज्झसि, आपोधातुया, तेजोधातुया, वायोधातुया कुज्झसि? ये वा पञ्चक्खन्धे द्वादसायतनानि अट्ठारस धातुयो उपादाय अयमायस्मा इत्थन्नामोति वुच्चति, तेसु किं रूपक्खन्धस्स कुज्झसि, उदाहु वेदना सञ्ञा सङ्खारविञ्ञाणक्खन्धस्स कुज्झसि? किं वा चक्खायतनस्स कुज्झसि, किं रूपायतनस्स कुज्झसि…पे॰… किं मनायतनस्स कुज्झसि, किं धम्मायतनस्स कुज्झसि? किं वा चक्खुधातुया कुज्झसि, किं रूपधातुया, किं चक्खुविञ्ञाणधातुया…पे॰… किं मनोधातुया, किं धम्मधातुया, किं मनोविञ्ञाणधातुया’’ति? एवञ्हि धातुविनिब्भोगं करोतो आरग्गे सासपस्स विय आकासे चित्तकम्मस्स विय च कोधस्स पतिट्ठानट्ठानं न होति।
२५१. धातुविनिब्भोगं पन कातुं असक्कोन्तेन दानसंविभागो कातब्बो। अत्तनो सन्तकं परस्स दातब्बं, परस्स सन्तकं अत्तना गहेतब्बं। सचे पन परो भिन्नाजीवो होति अपरिभोगारहपरिक्खारो, अत्तनो सन्तकमेव दातब्बं। तस्सेवं करोतो एकन्तेनेव तस्मिं पुग्गले आघातो वूपसम्मति। इतरस्स च अतीतजातितो पट्ठाय अनुबन्धोपि कोधो तङ्खणञ्ञेव वूपसम्मति, चित्तलपब्बतविहारे तिक्खत्तुं वुट्ठापितसेनासनेन पिण्डपातिकत्थेरेन ‘‘अयं , भन्ते, अट्ठकहापणग्घनको पत्तो मम मातरा उपासिकाय दिन्नो धम्मियलाभो, महाउपासिकाय पुञ्ञलाभं करोथा’’ति वत्वा दिन्नं पत्तं लद्धमहाथेरस्स विय। एवं महानुभावमेतं दानं नाम। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘अदन्तदमनं दानं, दानं सब्बत्थसाधकं।
दानेन पियवाचाय, उन्नमन्ति नमन्ति चा’’ति॥
२५२. तस्सेवं वेरीपुग्गले वूपसन्तपटिघस्स यथा पियातिप्पियसहायकमज्झत्तेसु, एवं तस्मिम्पि मेत्तावसेन चित्तं पवत्तति। अथानेन पुनप्पुनं मेत्तायन्तेन अत्तनि पियपुग्गले मज्झत्ते वेरीपुग्गलेति चतूसु जनेसु समचित्ततं सम्पादेन्तेन सीमासम्भेदो कातब्बो। तस्सिदं लक्खणं, सचे इमस्मिं पुग्गले पियमज्झत्तवेरीहि सद्धिं अत्तचतुत्थे एकस्मिं पदेसे निसिन्ने चोरा आगन्त्वा ‘‘भन्ते, एकं भिक्खुं अम्हाकं देथा’’ति वत्वा ‘‘किं कारणा’’ति वुत्ते ‘‘तं मारेत्वा गललोहितं गहेत्वा बलिकरणत्थाया’’ति वदेय्युं, तत्र चेसो भिक्खु ‘‘असुकं वा असुकं वा गण्हन्तू’’ति चिन्तेय्य, अकतोव होति सीमासम्भेदो। सचेपि ‘‘मं गण्हन्तु, मा इमे तयो’’तिपि चिन्तेय्य, अकतोव होति सीमासम्भेदो। कस्मा? यस्स यस्स हि गहणमिच्छति, तस्स तस्स अहितेसी होति, इतरेसंयेव हितेसी होति।
यदा पन चतुन्नं जनानमन्तरे एकम्पि चोरानं दातब्बं न पस्सति, अत्तनि च तेसु च तीसु जनेसु सममेव चित्तं पवत्तेति, कतो होति सीमासम्भेदो। तेनाहु पोराणा –
‘‘अत्तनि हितमज्झत्ते, अहिते च चतुब्बिधे।
यदा पस्सति नानत्तं, हितचित्तोव पाणिनं॥
‘‘न निकामलाभी मेत्ताय, कुसलीति पवुच्चति।
यदा चतस्सो सीमायो, सम्भिन्ना होन्ति भिक्खुनो॥
‘‘समं फरति मेत्ताय, सब्बलोकं सदेवकं।
महाविसेसो पुरिमेन, यस्स सीमा न ञायती’’ति॥
२५३. एवं सीमासम्भेदसमकालमेव च इमिना भिक्खुना निमित्तञ्च उपचारञ्च लद्धं होति। सीमासम्भेदे पन कते तमेव निमित्तं आसेवन्तो भावेन्तो बहुलीकरोन्तो अप्पकसिरेनेव पथवीकसिणे वुत्तनयेनेव अप्पनं पापुणाति।
एत्तावतानेन अधिगतं होति पञ्चङ्गविप्पहीनं पञ्चङ्गसमन्नागतं तिविधकल्याणं दसलक्खणसम्पन्नं पठमज्झानं मेत्तासहगतं। अधिगते च तस्मिं तदेव निमित्तं आसेवन्तो भावेन्तो बहुलीकरोन्तो अनुपुब्बेन चतुक्कनये दुतियततियज्झानानि, पञ्चकनये दुतियततियचतुत्थज्झानानि च पापुणाति।
सो हि पठमज्झानादीनं अञ्ञतरवसेन मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति। तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं। इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति (विभ॰ ६४२; दी॰ नि॰ १.५५६)। पठमज्झानादिवसेन अप्पनाप्पत्तचित्तस्सेव हि अयं विकुब्बना सम्पज्जति।
२५४. एत्थ च मेत्तासहगतेनाति मेत्ताय समन्नागतेन। चेतसाति चित्तेन। एकं दिसन्ति एकमेकिस्सा दिसाय पठमपरिग्गहितं सत्तं उपादाय एकदिसापरियापन्नसत्तफरणवसेन वुत्तं। फरित्वाति फुसित्वा आरम्मणं कत्वा। विहरतीति ब्रह्मविहाराधिट्ठितं इरियापथविहारं पवत्तेति। तथा दुतियन्ति यथा पुरत्थिमादीसु दिसासु यंकिञ्चि एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथेव तदनन्तरं दुतियं ततियं चतुत्थञ्चाति अत्थो। इति उद्धन्ति एतेनेव नयेन उपरिमं दिसन्ति वुत्तं होति। अधो तिरियन्ति अधोदिसम्पि तिरियंदिसम्पि एवमेव। तत्थ च अधोति हेट्ठा। तिरियन्ति अनुदिसासु। एवं सब्बदिसासु अस्समण्डले अस्समिव मेत्तासहगतं चित्तं सारेतिपि पच्चासारेतिपीति। एत्तावता एकं दिसं परिग्गहेत्वा ओधिसो मेत्ताफरणं दस्सितं।
सब्बधीतिआदि पन अनोधिसो दस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ सब्बधीति सब्बत्थ। सब्बत्ततायाति सब्बेसु हीनमज्झिमुक्कट्ठमित्तसपत्तमज्झत्तादिप्पभेदेसु अत्तताय । ‘‘अयं परसत्तो’’ति विभागं अकत्वा अत्तसमतायाति वुत्तं होति। अथ वा सब्बत्ततायाति सब्बेन चित्तभागेन ईसकम्पि बहि अविक्खिपमानोति वुत्तं होति। सब्बावन्तन्ति सब्बसत्तवन्तं, सब्बसत्तयुत्तन्ति अत्थो। लोकन्ति सत्तलोकं। विपुलेनातिएवमादिपरियायदस्सनतो पनेत्थ पुन मेत्तासहगतेनाति वुत्तं। यस्मा वा एत्थ ओधिसो फरणे विय पुन तथासद्दो इतिसद्दो वा न वुत्तो, तस्मा पुन मेत्तासहगतेन चेतसाति वुत्तं। निगमवसेन वा एतं वुत्तं। विपुलेनाति एत्थ च फरणवसेन विपुलता दट्ठब्बा। भूमिवसेन पन एतं महग्गतं पगुणवसेन च अप्पमाणसत्तारम्मणवसेन च अप्पमाणं, ब्यापादपच्चत्थिकप्पहानेन अवेरं, दोमनस्सप्पहानतो अब्यापज्जं, निद्दुक्खन्ति वुत्तं होति। अयं मेत्तासहगतेन चेतसातिआदिना नयेन वुत्ताय विकुब्बनाय अत्थो।
२५५. यथा चायं अप्पनाप्पत्तचित्तस्सेव विकुब्बना सम्पज्जति, तथा यम्पि पटिसम्भिदायं (पटि॰ म॰ २.२२) ‘‘पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा मेत्ताचेतोविमुत्ति, सत्तहाकारेहि ओधिसोफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति, दसहाकारेहि दिसाफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ती’’ति वुत्तं, तम्पि अप्पनाप्पत्तचित्तस्सेव सम्पज्जतीति वेदितब्बं।
तत्थ च सब्बे सत्ता अवेरा अब्यापज्जा अनीघा सुखी अत्तानं परिहरन्तु, सब्बे पाणा, सब्बे भूता, सब्बे पुग्गला, सब्बे अत्तभावपरियापन्ना अवेरा…पे॰… परिहरन्तूति इमेहि पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति वेदितब्बा।
सब्बा इत्थियो अवेरा…पे॰… अत्तानं परिहरन्तु, सब्बे पुरिसा, सब्बे अरिया, सब्बे अनरिया, सब्बे देवा, सब्बे मनुस्सा, सब्बे विनिपातिका अवेरा…पे॰… परिहरन्तूति इमेहि सत्तहाकारेहि ओधिसोफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति वेदितब्बा।
सब्बे पुरत्थिमाय दिसाय सत्ता अवेरा…पे॰… अत्तानं परिहरन्तु। सब्बे पच्छिमाय दिसाय, सब्बे उत्तराय दिसाय, सब्बे दक्खिणाय दिसाय, सब्बे पुरत्थिमाय अनुदिसाय, सब्बे पच्छिमाय अनुदिसाय, सब्बे उत्तराय अनुदिसाय, सब्बे दक्खिणाय अनुदिसाय, सब्बे हेट्ठिमाय दिसाय, सब्बे उपरिमाय दिसाय सत्ता अवेरा…पे॰… परिहरन्तु। सब्बे पुरत्थिमाय दिसाय पाणा, भूता, पुग्गला, अत्तभावपरियापन्ना, अवेरा…पे॰… परिहरन्तु। सब्बा पुरत्थिमाय दिसाय इत्थियो, सब्बे पुरिसा, अरिया, अनरिया, देवा, मनुस्सा, विनिपातिका अवेरा…पे॰… परिहरन्तु। सब्बा पच्छिमाय दिसाय, उत्तराय, दक्खिणाय, पुरत्थिमाय अनुदिसाय, पच्छिमाय, उत्तराय, दक्खिणाय अनुदिसाय, हेट्ठिमाय दिसाय, उपरिमाय दिसाय इत्थियो…पे॰… विनिपातिका अवेरा अब्यापज्जा अनीघा सुखी अत्तानं परिहरन्तूति इमेहि दसहाकारेहि दिसाफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति वेदितब्बा।
२५६. तत्थ सब्बेति अनवसेसपरियादानमेतं। सत्ताति रूपादीसु खन्धेसु छन्दरागेन सत्ता विसत्ताति सत्ता। वुत्तञ्हेतं भगवता –
‘‘रूपे खो, राध, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा, तत्र सत्तो, तत्र विसत्तो, तस्मा सत्तोति वुच्चति… वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा, तत्र सत्तो, तत्र विसत्तो, तस्मा सत्तोति वुच्चती’’ति (सं॰ नि॰ ३.१६१)।
रुळ्हीसद्देन पन वीतरागेसुपि अयं वोहारो वत्ततियेव, विलीवमयेपि बीजनिविसेसे तालवण्टवोहारो विय। अक्खरचिन्तका पन अत्थं अविचारेत्वा नाममत्तमेतन्ति इच्छन्ति। येपि अत्थं विचारेन्ति, ते सत्वयोगेन सत्ताति इच्छन्ति।
पाणनताय पाणा, अस्सासपस्सासायत्तवुत्तितायाति अत्थो। भूतत्ता भूता, संभूतत्ता अभिनिब्बत्तत्ताति अत्थो। पुन्ति वुच्चति निरयो। तस्मिं गलन्तीति पुग्गला, गच्छन्तीति अत्थो। अत्तभावो वुच्चति सरीरं। खन्धपञ्चकमेव वा, तमुपादाय पञ्ञत्तिमत्तसम्भवतो। तस्मिं अत्तभावे परियापन्नाति अत्तभावपरियापन्ना। परियापन्नाति परिच्छिन्ना, अन्तोगधाति अत्थो।
यथा च सत्ताति वचनं, एवं सेसानिपि रुळ्हीवसेन आरोपेत्वा सब्बानेतानि सब्बसत्तवेवचनानीति वेदितब्बानि। कामञ्च अञ्ञानिपि सब्बे जन्तू सब्बे जीवातिआदीनि सब्बसत्तवेवचनानि अत्थि, पाकटवसेन पन इमानेव पञ्च गहेत्वा ‘‘पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा मेत्ता चेतोविमुत्ती’’ति वुत्तं।
ये पन सत्ता पाणातिआदीनं न केवलं वचनमत्ततोव, अथ खो अत्थतोपि नानत्तमेव इच्छेय्युं, तेसं अनोधिसोफरणा विरुज्झति, तस्मा तथा अत्थं अगहेत्वा इमेसु पञ्चसु आकारेसु अञ्ञतरवसेन अनोधिसो मेत्ता फरितब्बा।
२५७. एत्थ च सब्बे सत्ता अवेरा होन्तूति अयमेका अप्पना। अब्यापज्जा होन्तूति अयमेका अप्पना। अब्यापज्जाति ब्यापादरहिता। अनीघा होन्तूति अयमेका अप्पना। अनीघाति निद्दुक्खा। सुखी अत्तानं परिहरन्तूति अयमेका अप्पना। तस्मा इमेसुपि पदेसु यं यं पाकटं होति, तस्स तस्स वसेन मेत्ता फरितब्बा। इति पञ्चसु आकारेसु चतुन्नं अप्पनानं वसेन अनोधिसोफरणे वीसति अप्पना होन्ति।
ओधिसोफरणे पन सत्तसु आकारेसु चतुन्नं वसेन अट्ठवीसति। एत्थ च इत्थियो पुरिसाति लिङ्गवसेन वुत्तं। अरिया अनरियाति अरियपुथुज्जनवसेन। देवा मनुस्सा विनिपातिकाति उपपत्तिवसेन।
दिसाफरणे पन सब्बे पुरत्थिमाय दिसाय सत्तातिआदिना नयेन एकमेकिस्सा दिसाय वीसति वीसति कत्वा द्वेसतानि, सब्बा पुरत्थिमाय दिसाय इत्थियोतिआदिना नयेन एकमेकिस्सा दिसाय अट्ठवीसति अट्ठवीसति कत्वा असीति द्वेसतानीति चत्तारि सतानि असीति च अप्पना। इति सब्बानिपि पटिसम्भिदायं वुत्तानि अट्ठवीसाधिकानि पञ्च अप्पनासतानीति।
इति एतासु अप्पनासु यस्स कस्सचि वसेन मेत्तं चेतोविमुत्तिं भावेत्वा अयं योगावचरो ‘‘सुखं सुपती’’तिआदिना नयेन वुत्ते एकादसानिसंसे पटिलभति।
२५८. तत्थ सुखं सुपतीति यथा सेसा जना सम्परिवत्तमाना काकच्छमाना दुक्खं सुपन्ति, एवं असुपित्वा सुखं सुपति। निद्दं ओक्कन्तोपि समापत्तिं समापन्नो विय होति।
सुखं पटिबुज्झतीति यथा अञ्ञे नित्थुनन्ता विजम्भन्ता सम्परिवत्तन्ता दुक्खं पटिबुज्झन्ति, एवं अप्पटिबुज्झित्वा विकसमानमिव पदुमं सुखं निब्बिकारं पटिबुज्झति।
न पापकं सुपिनं पस्सतीति सुपिनं पस्सन्तोपि भद्दकमेव सुपिनं पस्सति, चेतियं वन्दन्तो विय पूजं करोन्तो विय धम्मं सुणन्तो विय च होति। यथा पन अञ्ञे अत्तानं चोरेहि सम्परिवारितं विय वाळेहि उपद्दुतं विय पपाते पतन्तं विय च पस्सन्ति, एवं पापकं सुपिनं न पस्सति।
मनुस्सानं पियो होतीति उरे आमुत्तमुत्ताहारो विय सीसे पिळन्धमाला विय च मनुस्सानं पियो होति मनापो।
अमनुस्सानं पियो होतीति यथेव मनुस्सानं, एवं अमनुस्सानम्पि पियो होति विसाखत्थेरो विय।
सो किर पाटलिपुत्ते कुटुम्बियो अहोसि। सो तत्थेव वसमानो अस्सोसि ‘‘तम्बपण्णिदीपो किर चेतियमालालङ्कतो कासावपज्जोतो इच्छितिच्छितट्ठानेयेव एत्थ सक्का निसीदितुं वा निपज्जितुं वा उतुसप्पायं सेनासनसप्पायं पुग्गलसप्पायं धम्मस्सवनसप्पायन्ति सब्बमेत्थ सुलभ’’न्ति।
सो अत्तनो भोगक्खन्धं पुत्तदारस्स निय्यादेत्वा दुस्सन्ते बद्धेन एककहापणेनेव घरा निक्खमित्वा समुद्दतीरे नावं उदिक्खमानो एकमासं वसि। सो वोहारकुसलताय इमस्मिं ठाने भण्डं किणित्वा असुकस्मिं विक्किणन्तो धम्मिकाय वणिज्जाय तेनेवन्तरमासेन सहस्सं अभिसंहरि। अनुपुब्बेन महाविहारं आगन्त्वा पब्बज्जं याचि।
सो पब्बाजनत्थाय सीमं नीतो तं सहस्सत्थविकं ओवट्टिकन्तरेन भूमियं पातेसि। ‘‘किमेत’’न्ति च वुत्ते ‘‘कहापणसहस्सं, भन्ते’’ति वत्वा ‘‘उपासक, पब्बजितकालतो पट्ठाय न सक्का विचारेतुं, इदानेवेतं विचारेही’’ति वुत्ते ‘‘विसाखस्स पब्बज्जट्ठानमागता मा रित्तहत्था गमिंसू’’ति मुञ्चित्वा सीमामाळके विप्पकिरित्वा पब्बजित्वा उपसम्पन्नो।
सो पञ्चवस्सो हुत्वा द्वेमातिका पगुणा कत्वा पवारेत्वा अत्तनो सप्पायं कम्मट्ठानं गहेत्वा एकेकस्मिं विहारे चत्तारो मासे कत्वा समप्पवत्तवासं वसमानो चरि। एवं चरमानो –
वनन्तरे ठितो थेरो, विसाखो गज्जमानको।
अत्तनो गुणमेसन्तो, इममत्थं अभासथ॥
‘‘यावता उपसम्पन्नो, यावता इध आगतो।
एत्थन्तरे खलितं नत्थि, अहो लाभा ते मारिसा’’ति॥
सो चित्तलपब्बतविहारं गच्छन्तो द्वेधा पथं पत्वा ‘‘अयं नु खो मग्गो उदाहु अय’’न्ति चिन्तयन्तो अट्ठासि। अथस्स पब्बते अधिवत्था देवता हत्थं पसारेत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति वत्वा दस्सेति। सो चित्तलपब्बतविहारं गन्त्वा तत्थ चत्तारो मासे वसित्वा पच्चूसे गमिस्सामीति चिन्तेत्वा निपज्जि। चङ्कमसीसे मणिलरुक्खे अधिवत्था देवता सोपानफलके निसीदित्वा परोदि।
थेरो ‘‘को एसो’’ति आह। अहं, भन्ते, मणिलियाति। किस्स रोदसीति? तुम्हाकं गमनं पटिच्चाति। मयि इध वसन्ते तुम्हाकं को गुणोति? तुम्हेसु, भन्ते, इध वसन्तेसु अमनुस्सा अञ्ञमञ्ञं मेत्तं पटिलभन्ति, ते दानि तुम्हेसु गतेसु कलहं करिस्सन्ति, दुट्ठुल्लम्पि कथयिस्सन्तीति। थेरो ‘‘सचे मयि इध वसन्ते तुम्हाकं फासुविहारो होति, सुन्दर’’न्ति वत्वा अञ्ञेपि चत्तारो मासे तत्थेव वसित्वा पुन तथेव गमनचित्तं उप्पादेसि। देवतापि पुन तथेव परोदि। एतेनेवुपायेन थेरो तत्थेव वसित्वा तत्थेव परिनिब्बायीति एवं मेत्ताविहारी भिक्खु अमनुस्सानं पियो होति।
देवता रक्खन्तीति पुत्तमिव मातापितरो देवता रक्खन्ति।
नास्स अग्गि वा विसं वा सत्थं वा कमतीति मेत्ताविहारिस्स काये उत्तराय उपासिकाय विय अग्गि वा, संयुत्तभाणकचूळसिवत्थेरस्सेव विसं वा, संकिच्चसामणेरस्सेव सत्थं वा न कमति, न पविसति। नास्स कायं विकोपेतीति वुत्तं होति। धेनुवत्थुम्पि चेत्थ कथयन्ति । एका किर धेनु वच्छकस्स खीरधारं मुञ्चमाना अट्ठासि। एको लुद्दको तं विज्झिस्सामीति हत्थेन सम्परिवत्तेत्वा दीघदण्डसत्तिं मुञ्चि। सा तस्सा सरीरं आहच्च तालपण्णं विय पवट्टमाना गता, नेव उपचारबलेन, न अप्पनाबलेन, केवलं वच्छके बलवपियचित्तताय। एवं महानुभावा मेत्ताति।
तुवटं चित्तं समाधियतीति मेत्ताविहारिनो खिप्पमेव चित्तं समाधियति, नत्थि तस्स दन्धायितत्तं।
मुखवण्णो विप्पसीदतीति बन्धना पवुत्तं तालपक्कं विय चस्स विप्पसन्नवण्णं मुखं होति।
असम्मूळ्हो कालङ्करोतीति मेत्ताविहारिनो सम्मोहमरणं नाम नत्थि, असम्मूळ्होव निद्दं ओक्कमन्तो विय कालं करोति।
उत्तरिमप्पटिविज्झन्तोति मेत्तासमापत्तितो उत्तरिं अरहत्तं अधिगन्तुं असक्कोन्तो इतो चवित्वा सुत्तप्पबुद्धो विय ब्रह्मलोकमुपपज्जतीति।
अयं मेत्ताभावनायं वित्थारकथा।
करुणाभावनाकथा
२५९. करुणं भावेतुकामेन पन निक्करुणताय आदीनवं करुणाय च आनिसंसं पच्चवेक्खित्वा करुणाभावना आरभितब्बा। तञ्च पन आरभन्तेन पठमं पियपुग्गलादीसु न आरभितब्बा। पियो हि पियट्ठानेयेव तिट्ठति। अतिप्पियसहायको अतिप्पियसहायकट्ठानेयेव। मज्झत्तो मज्झत्तट्ठानेयेव। अप्पियो अप्पियट्ठानेयेव। वेरी वेरिट्ठानेयेव तिट्ठति। लिङ्गविसभागकालकता अखेत्तमेव।
‘‘कथञ्च भिक्खु करुणासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति? सेय्यथापि नाम एकं पुग्गलं दुग्गतं दुरूपेतं दिस्वा करुणायेय्य, एवमेव सब्बसत्ते करुणाय फरती’’ति विभङ्गे (विभ॰ ६५३) पन वुत्तत्ता सब्बपठमं ताव किञ्चिदेव करुणायितब्बरूपं परमकिच्छप्पत्तं दुग्गतं दुरूपेतं कपणपुरिसं छिन्नाहारं कपालं पुरतो ठपेत्वा अनाथसालाय निसिन्नं हत्थपादेहि पग्घरन्तकिमिगणं अट्टस्सरं करोन्तं दिस्वा ‘‘किच्छं वतायं सत्तो आपन्नो, अप्पेव नाम इमम्हा दुक्खा मुच्चेय्या’’ति करुणा पवत्तेतब्बा। तं अलभन्तेन सुखितोपि पापकारी पुग्गलो वज्झेन उपमेत्वा करुणायितब्बो।
कथं? सेय्यथापि सह भण्डेन गहितचोरं ‘‘वधेथ न’’न्ति रञ्ञो आणाय राजपुरिसा बन्धित्वा चतुक्के चतुक्के पहारसतानि देन्ता आघातनं नेन्ति। तस्स मनुस्सा खादनीयम्पि भोजनीयम्पि मालागन्धविलेपनतम्बुलानिपि देन्ति। किञ्चापि सो तानि खादन्तो चेव परिभुञ्जन्तो च सुखितो भोगसमप्पितो विय गच्छति, अथ खो तं नेव कोचि ‘‘सुखितो अयं महाभोगो’’ति मञ्ञति, अञ्ञदत्थु ‘‘अयं वराको इदानि मरिस्सति, यं यदेव हि अयं पदं निक्खिपति, तेन तेन सन्तिके मरणस्स होती’’ति तं जनो करुणायति। एवमेव करुणाकम्मट्ठानिकेन भिक्खुना सुखितोपि पुग्गलो एवं करुणायितब्बो ‘‘अयं वराको किञ्चापि इदानि सुखितो सुसज्जितो भोगे परिभुञ्जति, अथ खो तीसु द्वारेसु एकेनापि कतस्स कल्याणकम्मस्स अभावा इदानि अपायेसु अनप्पकं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदिस्सती’’ति।
एवं तं पुग्गलं करुणायित्वा ततो परं एतेनेव उपायेन पियपुग्गले, ततो मज्झत्ते, ततो वेरिम्हीति अनुक्कमेन करुणा पवत्तेतब्बा। सचे पनस्स पुब्बे वुत्तनयेनेव वेरिम्हि पटिघं उप्पज्जति, तं मेत्ताय वुत्तनयेनेव वूपसमेतब्बं। योपि चेत्थ कतकुसलो होति, तम्पि ञातिरोगभोगब्यसनादीनं अञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतं दिस्वा वा सुत्वा वा तेसं अभावेपि वट्टदुक्खं अनतिक्कन्तत्ता ‘‘दुक्खितोव अय’’न्ति एवं सब्बथापि करुणायित्वा वुत्तनयेनेव अत्तनि पियपुग्गले मज्झत्ते वेरिम्हीति चतूसु जनेसु सीमासम्भेदं कत्वा तं निमित्तं आसेवन्तेन भावेन्तेन बहुलीकरोन्तेन मेत्ताय वुत्तनयेनेव तिकचतुक्कज्झानवसेन अप्पना वड्ढेतब्बा।
अङ्गुत्तरट्ठकथायं पन पठमं वेरिपुग्गलो करुणायितब्बो, तस्मिं चित्तं मुदुं कत्वा दुग्गतो, ततो पियपुग्गलो, ततो अत्ताति अयं कमो वुत्तो, सो ‘‘दुग्गतं दुरूपेत’’न्ति पाळिया न समेति, तस्मा वुत्तनयेनेवेत्थ भावनमारभित्वा सीमासम्भेदं कत्वा अप्पना वड्ढेतब्बा। ततो परं ‘‘पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा सत्तहाकारेहि ओधिसोफरणा दसहाकारेहि दिसाफरणा’’ति अयं विकुब्बना, ‘‘सुखं सुपती’’तिआदयो आनिसंसा च मेत्तायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति।
अयं करुणाभावनाय वित्थारकथा।
मुदिताभावनाकथा
२६०. मुदिताभावनं आरभन्तेनापि न पठमं पियपुग्गलादीसु आरभितब्बा। न हि पियो पियभावमत्तेनेव मुदिताय पदट्ठानं होति, पगेव मज्झत्तवेरिनो। लिङ्गविसभागकालकता अखेत्तमेव।
अतिप्पियसहायको पन सिया पदट्ठानं, यो अट्ठकथायं सोण्डसहायोति वुत्तो। सो हि मुदितमुदितोव होति, पठमं हसित्वा पच्छा कथेति, तस्मा सो वा पठमं मुदिताय फरितब्बो। पियपुग्गलं वा सुखितं सज्जितं मोदमानं दिस्वा वा सुत्वा वा ‘‘मोदति वतायं सत्तो, अहो साधु अहो सुट्ठू’’ति मुदिता उप्पादेतब्बा। इममेव हि अत्थवसं पटिच्च विभङ्गे (विभ॰ ६६३) वुत्तं ‘‘कथञ्च भिक्खु मुदितासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति? सेय्यथापि नाम एकं पुग्गलं पियं मनापं दिस्वा मुदितो अस्स, एवमेव सब्बसत्ते मुदिताय फरती’’ति।
सचेपिस्स सो सोण्डसहायो वा पियपुग्गलो वा अतीते सुखितो अहोसि, सम्पति पन दुग्गतो दुरूपेतो, अतीतमेव चस्स सुखितभावं अनुस्सरित्वा ‘‘एस अतीते एवं महाभोगो महापरिवारो निच्चप्पमुदितो अहोसी’’ति तमेवस्स मुदिताकारं गहेत्वा मुदिता उप्पादेतब्बा ‘‘अनागते वा पन पुन तं सम्पत्तिं लभित्वा हत्थिक्खन्धअस्सपिट्ठिसुवण्णसिविकादीहि विचरिस्सती’’ति अनागतम्पिस्स मुदिताकारं गहेत्वा मुदिता उप्पादेतब्बा।
एवं पियपुग्गले मुदितं उप्पादेत्वा अथ मज्झत्ते ततो वेरिम्हीति अनुक्कमेन मुदिता पवत्तेतब्बा। अप्पना वड्ढेतब्बा। सचे पनस्स पुब्बे वुत्तनयेनेव वेरिम्हि पटिघं उप्पज्जति, तं मेत्तायं वुत्तनयेनेव वूपसमेत्वा ‘‘इमेसु च तीसु अत्तनि चा’’ति चतूसु जनेसु समचित्तताय सीमासम्भेदं कत्वा तं निमित्तं आसेवन्तेन भावेन्तेन बहुलीकरोन्तेन मेत्तायं वुत्तनयेनेव तिकचतुक्कज्झानवसेनेव अप्पना वड्ढेतब्बा। ततो परं ‘‘पञ्चहाकारेहि अनोधिसोफरणा सत्तहाकारेहि ओधिसोफरणा दसहाकारेहि दिसाफरणा’’ति अयं विकुब्बना, ‘‘सुखं सुपती’’तिआदयो आनिसंसा च मेत्तायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति।
अयं मुदिताभावनाय वित्थारकथा।
उपेक्खाभावनाकथा
२६१. उपेक्खाभावनं भावेतुकामेन पन मेत्तादीसु पटिलद्धतिकचतुक्कज्झानेन पगुणततियज्झाना वुट्ठाय ‘‘सुखिता होन्तू’’तिआदिवसेन सत्तकेलायनमनसिकारयुत्तत्ता, पटिघानुनयसमीपचारित्ता, सोमनस्सयोगेन ओळारिकत्ता च पुरिमासु आदीनवं, सन्तसभावत्ता उपेक्खाय आनिसंसञ्च दिस्वा य्वास्स पकतिमज्झत्तो पुग्गलो, तं अज्झुपेक्खित्वा उपेक्खा उप्पादेतब्बा। ततो पियपुग्गलादीसु। वुत्तञ्हेतं ‘‘कथञ्च भिक्खु उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति? सेय्यथापि नाम एकं पुग्गलं नेव मनापं न अमनापं दिस्वा उपेक्खको अस्स, एवमेव सब्बे सत्ते उपेक्खाय फरती’’ति (विभ॰ ६७३)।
तस्मा वुत्तनयेन मज्झत्तपुग्गले उपेक्खं उप्पादेत्वा अथ पियपुग्गले, ततो सोण्डसहायके, ततो वेरिम्हीति एवं ‘‘इमेसु च तीसु अत्तनि चा’’ति सब्बत्थ मज्झत्तवसेन सीमासम्भेदं कत्वा तं निमित्तं आसेवितब्बं भावेतब्बं बहुलीकातब्बं। तस्सेवं करोतो पथवीकसिणे वुत्तनयेनेव चतुत्थज्झानं उप्पज्जति।
किं पनेतं पथवीकसिणादीसु उप्पन्नततियज्झानस्सापि उप्पज्जतीति? नुप्पज्जति। कस्मा? आरम्मणविसभागताय। मेत्तादीसु उप्पन्नततियज्झानस्सेव पन उप्पज्जति, आरम्मणसभागतायाति। ततो परं पन विकुब्बना च आनिसंसपटिलाभो च मेत्तायं वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति।
अयं उपेक्खाभावनाय वित्थारकथा।
पकिण्णककथा
२६२.
ब्रह्मुत्तमेन कथिते, ब्रह्मविहारे इमे इति विदित्वा।
भिय्यो एतेसु अयं, पकिण्णककथापि विञ्ञेय्या॥
एतासु हि मेत्ताकरुणामुदिताउपेक्खासु अत्थतो ताव मेज्जतीति मेत्ता, सिनिय्हतीति अत्थो। मित्ते वा भवा, मित्तस्स वा एसा पवत्तीतिपि मेत्ता। परदुक्खे सति साधूनं हदयकम्पनं करोतीति करुणा। किणाति वा परदुक्खं हिंसति विनासेतीति करुणा। किरियति वा दुक्खितेसु फरणवसेन पसारियतीति करुणा। मोदन्ति ताय तंसमङ्गिनो, सयं वा मोदति, मोदनमत्तमेव वा तन्ति मुदिता। ‘‘अवेरा होन्तू’’तिआदिब्यापारप्पहानेन मज्झत्तभावूपगमनेन च उपेक्खतीति उपेक्खा।
२६३. लक्खणादितो पनेत्थ हिताकारप्पवत्तिलक्खणा मेत्ता, हितूपसंहाररसा, आघातविनयपच्चुपट्ठाना, सत्तानं मनापभावदस्सनपदट्ठाना। ब्यापादूपसमो एतिस्सा सम्पत्ति, सिनेहसम्भवो विपत्ति। दुक्खापनयनाकारप्पवत्तिलक्खणा करुणा, परदुक्खासहनरसा, अविहिंसापच्चुपट्ठाना, दुक्खाभिभूतानं अनाथभावदस्सनपदट्ठाना। विहिंसूपसमो तस्सा सम्पत्ति, सोकसम्भवो विपत्ति। पमोदनलक्खणा मुदिता, अनिस्सायनरसा, अरतिविघातपच्चुपट्ठाना, सत्तानं सम्पत्तिदस्सनपदट्ठाना। अरतिवूपसमो तस्सा सम्पत्ति, पहाससम्भवो विपत्ति। सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा उपेक्खा, सत्तेसु समभावदस्सनरसा, पटिघानुनयवूपसमपच्चुपट्ठाना, ‘‘कम्मस्सका सत्ता, ते कस्स रुचिया सुखिता वा भविस्सन्ति, दुक्खतो वा मुच्चिस्सन्ति, पत्तसम्पत्तितो वा न परिहायिस्सन्ती’’ति एवं पवत्तकम्मस्सकतादस्सनपदट्ठाना। पटिघानुनयवूपसमो तस्सा सम्पत्ति, गेहसिताय अञ्ञाणुपेक्खाय सम्भवो विपत्ति।
२६४. चतुन्नम्पि पनेतेसं ब्रह्मविहारानं विपस्सनासुखञ्चेव भवसम्पत्ति च साधारणप्पयोजनं । ब्यापादादिपटिघातो आवेणिकं। ब्यापादपटिघातप्पयोजना हेत्थ मेत्ता। विहिंसाअरतिरागपटिघातप्पयोजना इतरा। वुत्तम्पि चेतं –
‘‘निस्सरणञ्हेतं, आवुसो, ब्यापादस्स यदिदं मेत्ता चेतोविमुत्ति। निस्सरणञ्हेतं, आवुसो, विहेसाय यदिदं करुणा चेतोविमुत्ति। निस्सरणञ्हेतं, आवुसो, अरतिया यदिदं मुदिता चेतोविमुत्ति। निस्सरणञ्हेतं, आवुसो, रागस्स यदिदं उपेक्खा चेतोविमुत्ती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३२६; अ॰ नि॰ ६.१३)।
२६५. एकेकस्स चेत्थ आसन्नदूरवसेन द्वे द्वे पच्चत्थिका। मेत्ताब्रह्मविहारस्स हि समीपचारो विय पुरिसस्स सपत्तो गुणदस्सनसभागताय रागो आसन्नपच्चत्थिको, सो लहुं ओतारं लभति, तस्मा ततो सुट्ठु मेत्ता रक्खितब्बा। पब्बतादिगहननिस्सितो विय पुरिसस्स सपत्तो सभागविसभागताय ब्यापादो दूरपच्चत्थिको, तस्मा ततो निब्भयेन मेत्तायितब्बं। मेत्तायिस्सति च नाम, कोपञ्च करिस्सतीति अट्ठानमेतं।
करुणाब्रह्मविहारस्स ‘‘चक्खुविञ्ञेय्यानं रूपानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं मनोरमानं लोकामिसपटिसंयुत्तानं अप्पटिलाभं वा अप्पटिलाभतो समनुपस्सतो पुब्बे वा पटिलद्धपुब्बं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं समनुस्सरतो उप्पज्जति दोमनस्सं, यं एवरूपं दोमनस्सं, इदं वुच्चति गेहसितं दोमनस्स’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ ३.३०७) नयेन आगतं गेहसितं दोमनस्सं विपत्तिदस्सनसभागताय आसन्नपच्चत्थिकं। सभागविसभागताय विहिंसा दूरपच्चत्थिका । तस्मा ततो निब्भयेन करुणायितब्बं। करुणञ्च नाम करिस्सति, पाणिआदीहि च विहेठिस्सतीति अट्ठानमेतं।
मुदिताब्रह्मविहारस्स ‘‘चक्खुविञ्ञेय्यानं रूपानं इट्ठानं…पे॰… लोकामिसपटिसंयुत्तानं पटिलाभं वा पटिलाभतो समनुपस्सतो पुब्बे वा पटिलद्धपुब्बं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं समनुस्सरतो उप्पज्जति सोमनस्सं, यं एवरूपं सोमनस्सं, इदं वुच्चति गेहसितं सोमनस्स’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ ३.३०६) नयेन आगतं गेहसितं सोमनस्सं सम्पत्तिदस्सनसभागताय आसन्नपच्चत्थिकं, सभागविसभागताय अरति दूरपच्चत्थिका। तस्मा ततो निब्भयेन मुदिता भावेतब्बा। मुदितो च नाम भविस्सति, पन्तसेनासनेसु च अधिकुसलेसु धम्मेसु वा उक्कण्ठिस्सतीति अट्ठानमेतं।
उपेक्खाब्रह्मविहारस्स पन ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जति उपेक्खा बालस्स मूळ्हस्स पुथुज्जनस्स अनोधिजिनस्स अविपाकजिनस्स अनादीनवदस्साविनो अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स या एवरूपा उपेक्खा, रूपं सा नातिवत्तति। तस्मा सा उपेक्खा गेहसिताति वुच्चती’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.३०८) नयेन आगता गेहसिता अञ्ञाणुपेक्खा दोसगुणाविचारणवसेन सभागत्ता आसन्नपच्चत्थिका। सभागविसभागताय रागपटिघा दूरपच्चत्थिका। तस्मा ततो निब्भयेन उपेक्खितब्बं। उपेक्खिस्सति च नाम, रज्जिस्सति च पटिहञ्ञिस्सति चाति अट्ठानमेतं।
२६६. सब्बेसम्पि च एतेसं कत्तुकामता छन्दो आदि, नीवरणादिविक्खम्भनं मज्झं, अप्पना परियोसानं। पञ्ञत्तिधम्मवसेन एको वा सत्तो अनेके वा सत्ता आरम्मणं। उपचारे वा अप्पनाय वा पत्ताय आरम्मणवड्ढनं।
तत्रायं वड्ढनक्कमो, यथा हि कुसलो कस्सको कसितब्बट्ठानं परिच्छिन्दित्वा कसति, एवं पठममेव एकमावासं परिच्छिन्दित्वा तत्थ सत्तेसु इमस्मिं आवासे सत्ता अवेरा होन्तूतिआदिना नयेन मेत्ता भावेतब्बा। तत्थ चित्तं मुदुं कम्मनियं कत्वा द्वे आवासा परिच्छिन्दितब्बा। ततो अनुक्कमेन तयो, चत्तारो, पञ्च, छ, सत्त, अट्ठ, नव, दस, एका रच्छा, उपड्ढगामो, गामो, जनपदो, रज्जं, एका दिसाति एवं याव एकं चक्कवाळं, ततो वा पन भिय्यो तत्थ तत्थ सत्तेसु मेत्ता भावेतब्बा। तथा करुणादयोति अयमेत्थ आरम्मणवड्ढनक्कमो।
२६७. यथा पन कसिणानं निस्सन्दो आरुप्पा, समाधिनिस्सन्दो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं, विपस्सनानिस्सन्दो फलसमापत्ति, समथविपस्सनानिस्सन्दो निरोधसमापत्ति, एवं पुरिमब्रह्मविहारत्तयनिस्सन्दो एत्थ उपेक्खाब्रह्मविहारो। यथा हि थम्भे अनुस्सापेत्वा तुलासङ्घाटं अनारोपेत्वा न सक्का आकासे कूटगोपानसियो ठपेतुं, एवं पुरिमेसु ततियज्झानं विना न सक्का चतुत्थं भावेतुन्ति।
२६८. एत्थ सिया, कस्मा पनेता मेत्ताकरुणामुदिताउपेक्खा ब्रह्मविहाराति वुच्चन्ति? कस्मा च चतस्सोव? को च एतासं कमो, अभिधम्मे च कस्मा अप्पमञ्ञाति वुत्ताति? वुच्चते, सेट्ठट्ठेन ताव निद्दोसभावेन चेत्थ ब्रह्मविहारता वेदितब्बा। सत्तेसु सम्मापटिपत्तिभावेन हि सेट्ठा एते विहारा। यथा च ब्रह्मानो निद्दोसचित्ता विहरन्ति, एवं एतेहि सम्पयुत्ता योगिनो ब्रह्मसमा हुत्वा विहरन्तीति सेट्ठट्ठेन निद्दोसभावेन च ब्रह्मविहाराति वुच्चन्ति।
२६९. कस्मा च चतस्सोवातिआदि पञ्हस्स पन इदं विस्सज्जनं।
विसुद्धिमग्गादिवसा चतस्सो,
हितादिआकारवसा पनासं।
कमो पवत्तन्ति च अप्पमाणे,
ता गोचरे येन तदप्पमञ्ञा॥
एतासु हि यस्मा मेत्ता ब्यापादबहुलस्स, करुणा विहेसाबहुलस्स, मुदिता अरतिबहुलस्स, उपेक्खा रागबहुलस्स विसुद्धिमग्गो। यस्मा च हितूपसंहारअहितापनयनसम्पत्तिमोदनअनाभोगवसेन चतुब्बिधोयेव सत्तेसु मनसिकारो। यस्मा च यथा माता दहरगिलानयोब्बनप्पत्तसकिच्चपसुतेसु चतूसु पुत्तेसु दहरस्स अभिवुड्ढिकामा होति, गिलानस्स गेलञ्ञापनयनकामा, योब्बनप्पत्तस्स योब्बनसम्पत्तिया चिरट्ठितिकामा, सककिच्चपसुतस्स किस्मिञ्चि परियाये अब्यावटा होति, तथा अप्पमञ्ञाविहारिकेनापि सब्बसत्तेसु मेत्तादिवसेन भवितब्बं। तस्मा इतो विसुद्धिमग्गादिवसा चतस्सोव अप्पमञ्ञा।
यस्मा चतस्सोपेता भावेतुकामेन पठमं हिताकारप्पवत्तिवसेन सत्तेसु पटिपज्जितब्बं, हिताकारप्पवत्तिलक्खणा च मेत्ता। ततो एवं पत्थितहितानं सत्तानं दुक्खाभिभवं दिस्वा वा सुत्वा वा सम्भावेत्वा वा दुक्खापनयनाकारप्पवत्तिवसेन, दुक्खापनयनाकारप्पवत्तिलक्खणा च करुणा। अथेवं पत्थितहितानं पत्थितदुक्खापगमानञ्च नेसं सम्पत्तिं दिस्वा सम्पत्तिपमोदनवसेन, पमोदनलक्खणा च मुदिता। ततो परं पन कत्तब्बाभावतो अज्झुपेक्खकत्तसङ्खातेन मज्झत्ताकारेन पटिपज्जितब्बं, मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा च उपेक्खा । तस्मा इतो हितादिआकारवसा पनासं पठमं मेत्ता वुत्ता, अथ करुणा मुदिता उपेक्खाति अयं कमो वेदितब्बो।
यस्मा पन सब्बापेता अप्पमाणे गोचरे पवत्तन्ति। अप्पमाणा हि सत्ता एतासं गोचरभूता। एकसत्तस्सापि च एत्तके पदेसे मेत्तादयो भावेतब्बाति एवं पमाणं अगहेत्वा सकलफरणवसेनेव पवत्ताति। तेन वुत्तं –
विसुद्धिमग्गादिवसा चतस्सो,
हितादिआकारवसा पनासं।
कमो पवत्तन्ति च अप्पमाणे,
ता गोचरे येन तदप्पमञ्ञाति॥
२७०. एवं अप्पमाणगोचरताय एकलक्खणासु चापि एतासु पुरिमा तिस्सो तिकचतुक्कज्झानिकाव होन्ति। कस्मा? सोमनस्साविप्पयोगतो। कस्मा पनायं सोमनस्सेन अविप्पयोगोति? दोमनस्ससमुट्ठितानं ब्यापादादीनं निस्सरणत्ता। पच्छिमा पन अवसेसएकज्झानिकाव। कस्मा? उपेक्खावेदनासम्पयोगतो। न हि सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पवत्ता ब्रह्मविहारुपेक्खा उपेक्खावेदनं विना वत्ततीति।
२७१. यो पनेवं वदेय्य ‘‘यस्मा भगवता अट्ठकनिपाते चतूसुपि अप्पमञ्ञासु अविसेसेन वुत्तं ‘ततो त्वं भिक्खु इमं समाधिं सवितक्कम्पि सविचारं भावेय्यासि, अवितक्कम्पि विचारमत्तं भावेय्यासि, अवितक्कम्पि अविचारं भावेय्यासि, सप्पीतिकम्पि भावेय्यासि, निप्पीतिकम्पि भावेय्यासि, सातसहगतम्पि भावेय्यासि, उपेक्खासहगतम्पि भावेय्यासी’ति (अ॰ नि॰ ८.६३), तस्मा चतस्सो अप्पमञ्ञा चतुक्कपञ्चकज्झानिका’’ति। सो माहेवन्तिस्स वचनीयो। एवञ्हि सति कायानुपस्सनादयोपि चतुक्कपञ्चकज्झानिका सियुं, वेदनादीसु च पठमज्झानम्पि नत्थि, पगेव दुतियादीनि। तस्मा ब्यञ्जनच्छायामत्तं गहेत्वा मा भगवन्तं अब्भाचिक्खि, गम्भीरं हि बुद्धवचनं, तं आचरिये पयिरुपासित्वा अधिप्पायतो गहेतब्बं।
२७२. अयञ्हि तत्राधिप्पायो – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति एवं आयाचितधम्मदेसनं किर तं भिक्खुं यस्मा सो पुब्बेपि धम्मं सुत्वा तत्थेव वसति, न समणधम्मं कातुं गच्छति, तस्मा नं भगवा ‘‘एवमेव पनिधेकच्चे मोघपुरिसा ममञ्ञेव अज्झेसन्ति, धम्मे च भासिते ममञ्ञेव अनुबन्धितब्बं मञ्ञन्ती’’ति अपसादेत्वा पुन यस्मा सो अरहत्तस्स उपनिस्सयसम्पन्नो, तस्मा नं ओवदन्तो आह – ‘‘तस्मातिह ते भिक्खु एवं सिक्खितब्बं, अज्झत्तं मे चित्तं ठितं भविस्सति सुसण्ठितं, न चुप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा चित्तं परियादाय ठस्सन्तीति। एवञ्हि ते भिक्खु सिक्खितब्ब’’न्ति।
इमिना पनस्स ओवादेन नियकज्झत्तवसेन चित्तेकग्गतामत्तो मूलसमाधि वुत्तो। ततो ‘‘एत्तकेनेव सन्तुट्ठिं अनापज्जित्वा एवं सो एव समाधि वड्ढेतब्बो’’ति दस्सेतुं ‘‘यतो खो ते भिक्खु अज्झत्तं चित्तं ठितं होति सुसण्ठितं, न चुप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। ततो ते भिक्खु एवं सिक्खितब्बं मेत्ता मे चेतोविमुत्ति भाविता भविस्सति बहुलीकता यानिकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धाति। एवञ्हि ते भिक्खु सिक्खितब्ब’’न्ति एवमस्स मेत्तावसेन भावनं वत्वा पुन ‘‘यतो खो ते भिक्खु अयं समाधि एवं भावितो होति बहुलीकतो, ततो त्वं भिक्खु इमं मूलसमाधिं सवितक्कम्पि सविचारं भावेय्यासि…पे॰… उपेक्खासहगतम्पि भावेय्यासी’’ति वुत्तं।
तस्सत्थो – यदा ते भिक्खु अयं मूलसमाधि एवं मेत्तावसेन भावितो होति, तदा त्वं तावतकेनापि तुट्ठिं अनापज्जित्वाव इमं मूलसमाधिं अञ्ञेसुपि आरम्मणेसु चतुक्कपञ्चकज्झानानि पापयमानो सवितक्कम्पि सविचारन्तिआदिना नयेन भावेय्यासीति।
एवं वत्वा च पुन करुणादिअवसेसब्रह्मविहारपुब्बङ्गमम्पिस्स अञ्ञेसु आरम्मणेसु चतुक्कपञ्चकज्झानवसेन भावनं करेय्यासीति दस्सेन्तो ‘‘यतो खो ते भिक्खु अयं समाधि एवं भावितो होति बहुलीकतो। ततो ते भिक्खु एवं सिक्खितब्बं करुणा मे चेतोविमुत्ती’’तिआदिमाह।
एवं मेत्तादिपुब्बङ्गमं चतुक्कपञ्चकज्झानवसेन भावनं दस्सेत्वा पुन कायानुपस्सनादिपुब्बङ्गमं दस्सेतुं ‘‘यतो खो ते भिक्खु अयं समाधि एवं भावितो होति बहुलीकतो, ततो ते भिक्खु एवं सिक्खितब्बं काये कायानुपस्सी विहरिस्सामी’’ति आदिं वत्वा ‘‘यतो खो ते भिक्खु अयं समाधि एवं भावितो भविस्सति सुभावितो, ततो त्वं भिक्खु येन येनेव गग्घसि, फासुञ्ञेव गग्घसि, यत्थ यत्थेव ठस्ससि, फासुञ्ञेव ठस्ससि, यत्थ यत्थेव निसीदिस्ससि, फासुञ्ञेव निसीदिस्ससि, यत्थ यत्थेव सेय्यं कप्पेस्ससि, फासुञ्ञेव सेय्यं कप्पेस्ससी’’ति अरहत्तनिकूटेन देसनं समापेसि। तस्मा तिकचतुक्कज्झानिकाव मेत्तादयो, उपेक्खा पन अवसेसएकज्झानिकावाति वेदितब्बा। तथेव च अभिधम्मे (ध॰ स॰ २५१ आदयो; विभ॰ ६७३ आदयो) विभत्ताति।
२७३. एवं तिकचतुक्कज्झानवसेन चेव अवसेसएकज्झानवसेन च द्विधा ठितानम्पि एतासं सुभपरमादिवसेन अञ्ञमञ्ञं असदिसो आनुभावविसेसो वेदितब्बो। हलिद्दवसनसुत्तस्मिं हि एता सुभपरमादिभावेन विसेसेत्वा वुत्ता। यथाह – ‘‘सुभपरमाहं, भिक्खवे, मेत्तं चेतोविमुत्तिं वदामि। आकासानञ्चायतनपरमाहं, भिक्खवे, करुणं चेतोविमुत्तिं वदामि। विञ्ञाणञ्चायतनपरमाहं, भिक्खवे, मुदितं चेतोविमुत्तिं वदामि। आकिञ्चञ्ञायतनपरमाहं, भिक्खवे, उपेक्खं चेतोविमुत्तिं वदामी’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३५)।
कस्मा पनेता एवं वुत्ताति? तस्स तस्स उपनिस्सयत्ता। मेत्ताविहारिस्स हि सत्ता अप्पटिक्कूला होन्ति। अथस्स अप्पटिक्कूलपरिचया अप्पटिक्कूलेसु परिसुद्धवण्णेसु नीलादीसु चित्तं उपसंहरतो अप्पकसिरेनेव तत्थ चित्तं पक्खन्दति। इति मेत्ता सुभविमोक्खस्स उपनिस्सयो होति, न ततो परं, तस्मा सुभपरमाति वुत्ता।
करुणाविहारिस्स पन दण्डाभिघातादिरूपनिमित्तं पत्तदुक्खं समनुपस्सन्तस्स करुणाय पवत्तिसम्भवतो रूपे आदीनवो परिविदितो होति। अथस्स परिविदितरूपादीनवत्ता पथवीकसिणादीसु अञ्ञतरं उग्घाटेत्वा रूपनिस्सरणे आकासे चित्तं उपसंहरतो अप्पकसिरेनेव तत्थ चित्तं पक्खन्दति। इति करुणा आकासानञ्चायतनस्स उपनिस्सयो होति, न ततो परं, तस्मा आकासानञ्चायतनपरमाति वुत्ता।
मुदिताविहारिस्स पन तेन तेन पामोज्जकारणेन उप्पन्नपामोज्जसत्तानं विञ्ञाणं समनुपस्सन्तस्स मुदिताय पवत्तिसम्भवतो विञ्ञाणग्गहणपरिचितं चित्तं होति। अथस्स अनुक्कमाधिगतं आकासानञ्चायतनं अतिक्कम्म आकासनिमित्तगोचरे विञ्ञाणे चित्तं उपसंहरतो अप्पकसिरेनेव तत्थ चित्तं पक्खन्दतीति मुदिता विञ्ञाणञ्चायतनस्स उपनिस्सयो होति, न ततो परं, तस्मा विञ्ञाणञ्चायतनपरमाति वुत्ता।
उपेक्खाविहारिस्स पन ‘‘सत्ता सुखिता वा होन्तु दुक्खतो वा विमुच्चन्तु, सम्पत्तसुखतो वा मा विमुच्चन्तू’’ति आभोगाभावतो सुखदुक्खादिपरमत्थगाहविमुखभावतो अविज्जमानग्गहणदुक्खं चित्तं होति। अथस्स परमत्थगाहतो विमुखभावपरिचितचित्तस्स परमत्थतो अविज्जमानग्गहणदुक्खचित्तस्स च अनुक्कमाधिगतं विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म सभावतो अविज्जमाने परमत्थभूतस्स विञ्ञाणस्स अभावे चित्तं उपसंहरतो अप्पकसिरेनेव तत्थ चित्तं पक्खन्दति। इति उपेक्खा आकिञ्चञ्ञायतनस्स उपनिस्सयो होति, न ततो परं, तस्मा आकिञ्चञ्ञायतनपरमाति वुत्ताति।
२७४. एवं सुभपरमादिवसेन एतासं आनुभावं विदित्वा पुन सब्बापेता दानादीनं सब्बकल्याणधम्मानं परिपूरिकाति वेदितब्बा। सत्तेसु हि हितज्झासयताय सत्तानं दुक्खासहनताय, पत्तसम्पत्तिविसेसानं चिरट्ठितिकामताय, सब्बसत्तेसु च पक्खपाताभावेन समप्पवत्तचित्ता महासत्ता ‘‘इमस्स दातब्बं, इमस्स न दातब्ब’’न्ति विभागं अकत्वा सब्बसत्तानं सुखनिदानं दानं देन्ति। तेसं उपघातं परिवज्जयन्ता सीलं समादियन्ति। सीलपरिपूरणत्थं नेक्खम्मं भजन्ति। सत्तानं हिताहितेसु असम्मोहत्थाय पञ्ञं परियोदपेन्ति। सत्तानं हितसुखत्थाय निच्चं वीरियमारभन्ति। उत्तमवीरियवसेन वीरभावं पत्तापि च सत्तानं नानप्पकारकं अपराधं खमन्ति। ‘‘इदं वो दस्साम करिस्सामा’’ति कतं पटिञ्ञं न विसंवादेन्ति। तेसं हितसुखाय अविचलाधिट्ठाना होन्ति। तेसु अविचलाय मेत्ताय पुब्बकारिनो होन्ति। उपेक्खाय पच्चुपकारं नासीसन्तीति एवं पारमियो पूरेत्वा याव दसबलचतुवेसारज्जछअसाधारणञाणअट्ठारसबुद्धधम्मप्पभेदे सब्बेपि कल्याणधम्मे परिपूरेन्तीति एवं दानादिसब्बकल्याणधम्मपरिपूरिका एताव होन्तीति।
इति साधुजनपामोज्जत्थाय कते विसुद्धिमग्गे
समाधिभावनाधिकारे
ब्रह्मविहारनिद्देसो नाम
नवमो परिच्छेदो।