११. एकादसमो परिच्छेदो

११. एकादसमो परिच्छेदो

विपस्सनाविभागो

१५०६.
द्विधा समुट्ठानधुरा, तिविधा भूमियो मता।
तिविधाभिनिवेसा च, सरीरं तु चतुब्बिधं॥
१५०७.
तिविधा भावना तत्थ, सङ्खारेसु यथारहम्।
दुविधाकारमारब्भ, निज्झायति तिलक्खणं॥
१५०८.
अट्ठारसाकारभिन्ना, दसावत्था विभाविता।
तिधा विभागा साधेति, विमोक्खत्तयमुत्तमं॥
१५०९.
चतुसच्चपटिवेधा, सत्तट्ठारियपुग्गला।
क्लेसहानी यथायोगं, चतस्सो पटिसम्भिदा॥
१५१०.
तिविधा च समापत्ति, निरोधा च तथापरा।
निस्सन्दफलमिच्चाहु, तस्सा सासनकोविदा॥
१५११.
विपस्सनाभावनाय-मिति भासन्ति पण्डिता।
तमिदानि पवक्खामि, यथानुक्कमतो कथं॥
१५१२.
भूमिधम्मे परिग्गय्ह, विचिनन्तस्स योगिनो।
सतिया समथा वाथ, समुट्ठाति विपस्सना॥
१५१३.
सभावपटिवेधे च, सद्धम्मपटिपत्तियम्।
पञ्ञासद्धाद्वयं तस्सा, धुरमाहु धुरन्धरा॥
१५१४.
तेभूमकसभावानं, सप्पच्चयपरिग्गहो।
ञातपरिञ्ञा नामायं, भूमीति पठमा मता॥
१५१५.
कलापतो सम्मसनं, उदयब्बयदस्सनम्।
परिञ्ञातीरणा नाम, दुतिया भूमि भासिता॥
१५१६.
पहानपरिञ्ञा भूमि, ततियाहु ततोपरम्।
भङ्गादिञाणमिच्चेवं, तिविधा भूमियो मता॥
१५१७.
खणसन्ततिअद्धान-वसेनेत्थ समीरिता।
अनिच्चा दुक्खानत्ताति, तिविधाभिनिवेसना॥
१५१८.
दिट्ठिकङ्खावितरणा, मग्गामग्गपटिप्पदा।
विसुद्धियो चतस्सोपि, सरीरन्ति निदस्सिता॥
१५१९.
सलक्खणववत्थानं, पच्चयाकारनिच्छयो।
कुम्मग्गपरिहारो च, तिलक्खणविपस्सना॥
१५२०.
इति लक्खणभिन्नत्ता, लब्भन्तेकक्खणेपि च।
देसिता हेतुभूतेन, कमेनेवं विसुद्धियो॥
१५२१.
सीलब्बिसुद्धिआदीनं, तथा साव परम्परा।
चित्तब्बिसुद्धिआदीनमत्थायाति पकासिता॥
१५२२.
दिस्समानसभावानं, पस्सन्तो पच्चयट्ठिति।
परिपन्थविमुत्तो हि, पटिपादेति भावनं॥
१५२३.
तथापि च विसेसेन, पटिपन्नस्स योगिनो।
तत्थ तत्थ विभूतत्ता, ठानतो भेदिता कथं॥
१५२४.
रूपपुब्बङ्गमं वाथ, नामपुब्बङ्गमं तथा।
अज्झत्तं वा बहिद्धा वा, यथापाकटधम्मतो॥
१५२५.
नामरूपादिभेदेन, भूमिधम्मपरिग्गहो।
वुत्ता दिट्ठिविसुद्धीति, अत्तदिट्ठिप्पहानतो॥
१५२६.
आहच्च पच्चयुप्पन्ना, तथा तब्भावभाविनो।
पवत्तन्तीति सङ्खारे, पस्सतो पन योनिसो॥
१५२७.
पच्चयग्गाहिनी पञ्ञा, नामरूपप्पवत्तिया।
कङ्खा तरन्ति तायाति, कङ्खावितरणा मता॥
१५२८.
अनिच्चा दुक्खानत्ताति, पच्चयायत्तवुत्तितो।
सङ्खिपित्वा कलापेन, सम्मसीयन्ति सङ्खता॥
१५२९.
उप्पादवयभावोपि, लक्खणत्तयसाधको।
पच्चयाकारमारब्भ, लक्खीयति विसेसतो॥
१५३०.
तस्मा सम्मसनञाणं, उदयब्बयदस्सनम्।
कङ्खावितरणायं तु, सङ्गय्हति विसुद्धियं॥
१५३१.
तत्थ संक्लेसविक्खेपं, कुम्मग्गं परिवज्जतो।
मग्गामग्गविसुद्धीति, ञाणदस्सनमीरितं॥
१५३२.
ततो कथेन्ति अक्लिट्ठमुदयब्बयदस्सनम्।
आदिं कत्वा पटिपदाञाणदस्सनसुद्धियं॥
१५३३.
पच्चयपच्चयुप्पन्ने, यथावत्थुववत्थिते।
पहातुमीहमानानं, निय्यानपटिपत्तितो॥
१५३४.
उपक्लेसविसुद्धो हि, पुनदेवोदयब्बयम्।
अधिट्ठहित्वा भङ्गादि-ञाणेहि पटिपज्जति॥
१५३५.
तथा चाभिनवुप्पन्ने, भिज्जमाने विपस्सतो।
संवेगकड्ढितं ञाणं, भङ्गादिमनुतिट्ठति॥
१५३६.
ततो पुब्बे पवत्ता हि, संक्लेसापायसम्भवा।
पटिपत्तिविसुद्धीति, न सङ्गय्हति भावना॥
१५३७.
सम्पादेन्तो पनिच्चेता, चतस्सोपि विसुद्धियो।
अनिच्चा दुक्खानत्ताति, भावेय्य तिविधा कथं॥
१५३८.
पच्चयपच्चयुप्पन्ना, जातानन्तरभेदिनो।
अनिच्चा च पभङ्गू च, पलुज्जन्ति चवन्ति च॥
१५३९.
अद्धुवा च असारा च, विभवा च विनासिनो।
सङ्खता विपरिणाम-धम्मा इत्तरकालिका॥
१५४०.
खयधम्मा वयधम्मा, लहुकालप्पवत्तिनो।
तावकालिकधम्मा च, परित्तट्ठितिका तथा॥
१५४१.
खणत्तयपरिच्छिन्ना, पुब्बापरविचित्तका।
पुरक्खता निरोधस्स, सस्सता न कुदाचनं॥
१५४२.
जायन्ति परिहानाय, न तु जायन्ति वुद्धिया।
जिय्यमानाव तिट्ठन्ति, जिण्णा भङ्गपरायणा॥
१५४३.
अहुत्वायेवुप्पज्जन्ति, न कुतोचिपि आगता।
हुत्वा अन्तरधायन्ति, न तु कत्थचि सञ्चिता॥
१५४४.
तं तं पच्चयसामग्गि-मत्तलाभाय निस्सिता।
निरोधधम्मा जायन्ति, जाता ब्यन्ति भवन्ति ते॥
१५४५.
यथा नदी पब्बतेय्या, यथा दीपसिखा तथा।
सीघसीघं पवत्तन्ता, उप्पज्जन्ति वयन्ति च॥
१५४६.
जाता जाता निरुज्झन्ति, अञ्ञे अञ्ञे तु जायरे।
अवीचि अनुसम्बन्धा, न जानन्ति विसेसतो॥
१५४७.
इति नानप्पकारेन, विपस्सन्तो विचक्खणो।
अनिच्चभावनं धीरो, परिपाचेति साधुकं॥
१५४८.
दुक्खा च दुक्खवत्थू च, अभिण्हपरिपीळिता।
रोगा गण्डा च सल्ला च, अघतो च उपद्दवा॥
१५४९.
भयोपसग्गाघमूला,
सासवादीनवीतिता।
अलेणासरणाताणा,
वधका मारकामिसा॥
१५५०.
जातिधम्मा जराब्याधि-
सोकोपायासभागिनो।
परिदेवसभावा च,
संक्लेसा दुक्खभागिनो॥
१५५१.
जेगुच्छा पटिकूला च, बीभच्छा च विरूपिनो।
अजञ्ञा चपला हीना, दुग्गन्धा बालसेविता॥
१५५२.
सोकन्तरिकतानिच्चं, तण्हाय कड्ढिता भुसम्।
कपणा दुग्गता दीना, विपन्ना च विघातिनो॥
१५५३.
अत्तलाभं गवेसन्ति, तंतंपच्चयनिस्सिता।
दुक्खाधिट्ठानमच्चन्तं, जाता पुन विहञ्ञरे॥
१५५४.
अग्गिकूपे निमुग्गाव, क्लेससन्तापभागिनो।
ओविद्धा विय सत्तीहि, सङ्खारा निच्चदुक्खिता॥
१५५५.
जायमाना च जिय्यन्ता, मिय्यन्ता च खणे खणे।
पसुका विय निच्चम्मा, हञ्ञन्ति सेरिकातुरा॥
१५५६.
तिलानि तिलयन्तेव, उच्छुयन्तेव उच्छुयो।
उदयब्बयावस्सं ते, पीळयन्ति अभिण्हसो॥
१५५७.
मनोरमनवाकारा , विपल्लासपरिक्खता।
इरियापथसञ्छन्ना, नोपतिट्ठन्ति दुक्खतो॥
१५५८.
सङ्खारेसु पनेतेसु, वेदनास्सादरोधिनो।
साव सन्दुलसम्बद्धा, सम्मोहपरिवारिता॥
१५५९.
‘‘अदुं दुक्खमिदं दुक्ख’’-मिति संसारचारिनो।
दुक्खहेतुमजानन्ता, सम्भमन्ति अविद्दसु॥
१५६०.
सुखाकारमपस्सन्ता, दुक्खभारनिपीळिता।
पत्थेन्ति दुक्खमेवञ्ञं, बाला ब्यसनभागिनो॥
१५६१.
चवन्ता उपपज्जन्ता, रुक्खसाखंव मक्कटो।
दुक्खमेकं विमुच्चन्ति, ततो गण्हन्ति चापरं॥
१५६२.
ते दीघरत्तं सोचन्ति, तण्हासल्लसमप्पिता।
दिट्ठिपाससमुपेता, मानत्थम्भानुसायिनो॥
१५६३.
तमाकारं पनिच्चेवं, विपस्सन्तो विसारदो।
दुक्खानुपस्सनं नाम, परिपाचेति भावनं॥
१५६४.
धम्मट्ठितिनियामा हि, खन्धायतनधातुयो।
अनत्तासस्सतन्ता च, ईहाभोगविवज्जिता॥
१५६५.
पयोजनमधिट्ठाय, न तु ब्यापारयन्ति च।
पच्चयपच्चयुप्पन्ना, जनेतुं वाथ जायितुं॥
१५६६.
तथापि हेतुसामग्गि-सम्भवे सम्भवन्ति ते।
तब्भावभाविभावेन, अञ्ञमञ्ञपवत्तिता॥
१५६७.
अजायितुं न सक्कोन्ति, सति पच्चयसम्भवे।
पच्चयानमलाभे तु, न जायन्ति कुदाचनं॥
१५६८.
न किञ्चेत्थ अपेक्खित्वा, समग्गा होन्ति पच्चया।
न जनेतुं न सक्कोन्ति, समग्गा च कुदाचनं॥
१५६९.
यथापच्चयलाभेन , पवत्तन्ति यथा तथा।
रक्खिता वा विधाता वा, नत्थि अस्सामिका तथा॥
१५७०.
‘‘अहं मम’’न्ति गण्हन्ता, परिणामेन्ति अञ्ञथा।
विस्ससन्ता हरन्तेते, पराभूता पलम्भिनो॥
१५७१.
रित्ता तुच्छा च सुञ्ञा च, विवित्ता सारवज्जिता।
सलक्खणपरिच्छिन्ना, धम्मा नत्थेत्थ पुग्गलो॥
१५७२.
जायमाना च जिय्यन्ता, मिय्यमाना च सङ्खता।
विवसा परिवत्तन्ति, वसो तेसं न कत्थचि॥
१५७३.
न तेसु कस्सचिस्सेरं, न तेसञ्चत्थि कत्थचि।
न चत्तनीति सङ्खारा, आधिपच्चविवज्जिता॥
१५७४.
कदलीपत्तवट्टीव, अञ्ञमञ्ञपतिट्ठिता।
सहजातग्घनीभूता, नोपट्ठन्ति अनत्ततो॥
१५७५.
अरूपनिस्सितं रूपं, अरूपं रूपनिस्सितम्।
जच्चन्धपीठसप्पीव, अञ्ञमञ्ञववत्थितं॥
१५७६.
यन्तसुत्तेन यन्तंव, काययन्तं पवत्तति।
नामावकड्ढितं तत्थ, नत्थि अत्ता सयंवसी॥
१५७७.
चेतोविप्फारनिप्फन्ना, वायोधातुसमुट्ठिता।
इरियापथविञ्ञत्तिविकारा पालका मता॥
१५७८.
ओविद्धवेदनासल्लविकारपरिणामतो।
बालानं चित्तनिप्फन्ना, अत्ताति परिकप्पना॥
१५७९.
सुद्धसङ्खारपुञ्जोयं, नेत्थ सत्तोपलब्भति।
तं तं पच्चयमागम्म, दुक्खक्खन्धोव जायति॥
१५८०.
एवमादिप्पकारेहि, विपस्सन्तो अनत्ततो।
अनत्तभावनं नाम, भावेतीति पवुच्चति॥
१५८१.
भावेन्तो तिविधम्पेतं, निज्झायति तिलक्खणम्।
निमित्तञ्च पवत्तञ्च, समारब्भ यथाक्कमं॥
१५८२.
अत्तलाभनिमित्तञ्च , तंतंपच्चयनिस्सिता।
तब्भावभाविभावेन, लक्खीयन्ति निमित्ततो॥
१५८३.
जायमाना च जिय्यन्ता, मिय्यमाना च सङ्खता।
तं तं भावमतिक्कम्म, पवत्तन्ति खणे खणे॥
१५८४.
हेतुनिस्सयनाकारो, निमित्तन्ति ततो मतो।
पवत्तं वत्तनाकारो, खणसन्ततिअद्धतो॥
१५८५.
अपुब्बाभिनवुप्पत्ति, उप्पादोति पकासितो।
पुब्बापरियसन्धानं, पटिसन्धीति भासिता॥
१५८६.
आयूहन्तीति वुच्चन्ति, तदत्थं पन वावटा।
इच्चादिपरियायेहि, बह्वाकारापि सङ्खता॥
१५८७.
निमित्ते च पवत्ते च, वत्थुतो यन्ति सङ्गहम्।
तं द्वयाकारमारब्भ, पतिट्ठाति तिलक्खणं॥
१५८८.
पच्चयाधीनधम्मानं, उप्पादवयलक्खिता।
अनिच्चतानिमित्तट्ठा, पवत्तेसु न पाकटा॥
१५८९.
पुब्बापरविचित्तानमसमत्थानमत्तनि।
सन्निस्सयेन निप्फन्नो, भावदुब्बल्यसाधको॥
१५९०.
हेतुसङ्खातभावो हि, सङ्खारानमनिच्चता।
पवत्तमाना दस्सेति, तं सभावं पनत्तनो॥
१५९१.
निच्चा धुवा चे सङ्खारा, कस्मा पेक्खन्ति पच्चये।
अहुत्वा यदि निस्साय, जाता का तत्थ निच्चता।
१५९२.
अत्तलाभं लभित्वान, हेतुसामग्गिलाभतो।
यापेस्सन्ति तमञ्ञत्र, कथं नामत्तदुब्बला॥
१५९३.
पच्चये अनपेक्खित्वा, यदि नत्थि समत्थता।
अत्तलाभूपलाभाय, किं समत्थानुपालने।
१५९४.
जनका पच्चयानञ्हि, तदायूहनतो परम्।
परिहारितुमारद्धा, जिया खित्तसरो यथा॥
१५९५.
अच्चीव वट्टिनिक्खन्ता, मेघमुत्ताव विज्जुता।
पच्चयुद्धटविस्सट्ठा, धम्मा भङ्गपरायणा॥
१५९६.
तस्मा निमित्तमाकारं, पस्सन्तो स विपस्सको।
‘‘विनस्सन्ति अवस्स’’न्ति, सद्दहन्तो विमुच्चति॥
१५९७.
अनिच्चतो तथा हेवं, विपस्सन्तस्स योगिनो।
सद्धाविमोक्ख बाहुल्यं, भवतीति पकासितं॥
१५९८.
इति सङ्खारधम्मेसु, निमित्ताकारनिच्छितम्।
अनिच्चलक्खणं धीरो, निज्झायति नियामतो॥
१५९९.
बाधकत्तभयाकारा, पवत्ते दुक्खिता विय।
पवत्तमाना पीळेन्ति, सङ्खारा च भयावहा॥
१६००.
उप्पादाभिनवाकारं, अतिक्कम्म ततो परम्।
जराजच्चरिता हुत्वा, भञ्जमाना कथं सुखा॥
१६०१.
तस्मा पवत्तमाकारं, निज्झायन्तो निरन्तरम्।
सङ्खारे दुक्खतो दिस्वा, हित्वान पणिधिं तहिं॥
१६०२.
तदायूहननिस्सङ्गो, पस्सद्धदरथो सुखी।
समाधिबहुलो योगी, वूपसन्तोति वुच्चति॥
१६०३.
ब्यापारवसिताकारं, सङ्खारानं विपस्सतो।
निमित्ते च पवत्ते च, उपट्ठाति अनत्ततो॥
१६०४.
अनत्ताधीननिप्फन्ना, वसातीतप्पवत्तिनो।
भावदुब्बल्यनिस्सारा, कथमत्ता भविस्सरे॥
१६०५.
तमेवं पटिविज्झन्तो, मञ्ञतानत्तलक्खणम्।
विपस्सनारसस्सादी, संवेगबहुलो भवे॥
१६०६.
इच्चाहच्च पवत्तानं, लक्खणानं सभावतो।
ववत्थितो तत्थ तत्थ, तंतंलक्खणनिच्छयो॥
१६०७.
तथापिपाकटट्ठाने , हेतुभूते च योनिसो।
ववत्थपेति सङ्खाय, लक्खणानि विचक्खणो॥
१६०८.
उप्पादवयभावेन, दिस्समाना हि सङ्खता।
पुब्बापरविवेकेन, दस्सेन्ति तदनिच्चतं॥
१६०९.
तथा च विपरिणामं, विपस्सन्तो विसारदो।
निमित्तफलनिप्फन्नं, तमत्थमधिमुच्चति॥
१६१०.
दुक्खप्पवत्तिहेतुत्ता, निमित्तमपि पण्डितो।
भयावहनियामेन, बाधकन्तेव पस्सति॥
१६११.
तथा हि पच्चयारब्भ, सङ्खारा निस्सयन्ति चे।
ततोवस्सं भविस्सन्ति, महब्भयसमोहिता॥
१६१२.
निरोधधम्मा जायन्ति, सल्लविद्धाव दुक्खिता।
जरातुरा विपज्जन्ता, भिज्जन्ताव विघातिनो॥
१६१३.
तेनेवानिच्चतो दिट्ठा, दुक्खभावेन खायरे।
सङ्खतत्ता सभावो हि, दुक्खाय परिवत्तति॥
१६१४.
अनिच्चा पुन सङ्खारा, दुक्खाति च ववत्थिता।
अनत्तत्तनियामेन, निदस्सेन्ति सलक्खणं॥
१६१५.
कथं अत्तपराधीना, पच्चयुप्पन्नभङ्गुरा।
विपत्तिनियता वाथ, बाधमाना भयावहा॥
१६१६.
आहच्चाकारभेदेन, तिविधा हि विपस्सना।
अनिच्चा दुक्खानत्ताति, अयमेत्थ विनिच्छयो॥
१६१७.
तिधाभूता पनिच्चेता, पहानाकारभेदिता।
महाविपस्सना नाम, अट्ठारसविधा कथं॥
१६१८.
हेतुसामग्गिनिप्फन्नमनिच्चन्ति तिलक्खणम्।
अनिच्चतं विपस्सन्तो, निच्चसञ्ञं विमुञ्चति॥
१६१९.
अनिच्चतायाधिट्ठाननिमित्तं पन पस्सतो।
अनिमित्ते विमुच्चन्ती, अनिमित्तानुपस्सना॥
१६२०.
निरुज्झमानधम्मानं, ब्यन्तिभावं विपस्सतो।
समुदयं पजहन्ती, निरोधाअनुपस्सना॥
१६२१.
सिथिला जातु निस्सारा, दुब्बला लहुघातिनो।
खयधम्माति सङ्खाय, घनसञ्ञं विमुञ्चति॥
१६२२.
अत्तलाभमतिक्कम्म, वयन्तीति विचिन्तयम्।
जहतायूहनं तत्थ, पुत्ते सूतिपजा विय॥
१६२३.
अनवत्तितभावानं, अञ्ञथत्तं विपस्सतो।
विकारपरिणामेसु, धुवसञ्ञा विरज्जति॥
१६२४.
आलम्बञ्च तदालम्ब-ञाणभङ्गञ्च भावयम्।
सारादानाभिनिवेसं, अधिपञ्ञाय मुच्चति॥
१६२५.
इच्चानिच्चानिमित्ता च, निरोधा च खया वया।
विपरीणामाधिसञ्ञा, धम्मानुपस्सनाति च॥
१६२६.
सत्तानुपस्सनाभेदमनिच्चाकारदस्सनम्।
निच्चसञ्ञादिभङ्गाय, परिदीपेन्ति पण्डिता॥
१६२७.
तं तमाकारमारब्भ, तथा बाहुल्यवुत्तितो।
तंलक्खणानुगता च, भेदा तस्सेव सत्तधा॥
१६२८.
सुखसञ्ञं निस्सज्जन्ती, वुत्ता दुक्खानुपस्सना।
निब्बिन्ना निब्बिदाञाणं, विरागा रागवज्जिता॥
१६२९.
जाताप्पणिहिता नाम, मुञ्चन्ती पणिधिं तथा।
निरालयाभिनिवेसा, आदीनवानुपस्सना॥
१६३०.
पञ्चानुपस्सनाभेदं , तदिदं दुक्खदस्सनम्।
सुखसञ्ञादिभङ्गाय, पवत्तन्ति पकासितं॥
१६३१.
अनत्ततो विपस्सन्तो, अत्तसञ्ञा विमुच्चति।
जहतत्ताभिनिवेसं, झायन्तो पुन सुञ्ञतो॥
१६३२.
द्वयानुपस्सनाभेदमनत्ताकारदस्सनम्।
अत्तसञ्ञाभिनिवेसं, विमोक्खाय विभावितुं॥
१६३३.
पटिनिस्सग्गतो दिस्वा, सङ्खारेसु तिलक्खणम्।
जहन्तो सङ्खतादानं, पक्खन्दति असङ्खते॥
१६३४.
यथाभूतेन ञाणेन, विपस्सन्तो विमुच्चति।
सम्मोहाभिनिवेसम्हा, अविपल्लत्थदस्सनो॥
१६३५.
मोहताभोगविमुत्ता, पटिसङ्खानुपस्सना।
जहन्तप्पटिसङ्खं तु, पटिसङ्खाय लक्खणं॥
१६३६.
दिट्ठिसङ्खातदोसत्ता, विभावेन्तो विवट्टतो।
संयोगाभिनिवेसम्हा, पटिलीनो विमुच्चति॥
१६३७.
मुच्चीतुकम्यताञाणं, पटिनिस्सग्गसम्मतम्।
यथा भूतं तथा ञाणं, पच्चयाकारनिस्सितं॥
१६३८.
सङ्खारुपेक्खाञाणं तु, पटिसङ्खानुपस्सना।
वुट्ठानगामिनी नाम, विवट्टन्ति पवुच्चति॥
१६३९.
चतस्सोपि पनिच्चेता, आदानादिप्पभञ्जिता।
लक्खणत्तयमाहच्च, पवत्तन्ति यथा तथा॥
१६४०.
निमित्तमारब्भ तथा पवत्तं,
तिलक्खणं झायति याय योगी।
तमित्थमट्ठारसभेदभिन्नं,
विपस्सनाभावनमाहु धीरा॥
१६४१.
विपस्सनानयमिममुत्तमं सुभं,
निदस्सितं जिनवचनानुसारतो।
विभावयं मनसि हितावहं परं,
निरामयं पदमनुपापुणिस्सति॥
इति नामरूपपरिच्छेदे विपस्सनाविभागो नाम
एकादसमो परिच्छेदो।