०४. चतुत्थो परिच्छेदो

४. चतुत्थो परिच्छेदो

विञ्ञाणक्खन्धपकिण्णकनयसङ्खेपो

१९२.
एकधादिनयोदानि , पटुवड्ढाय योगिनम्।
वुच्चते विसयग्गाहा, सब्बमेकविधं मनं॥
१९३.
एकासीति तिभूमट्ठं, लोकियं सुत्तरञ्च तम्।
सेसं लोकुत्तरं अट्ठ, अनुत्तरञ्चिती द्विधा॥
१९४.
लोकपाकक्रियाहेतू , चेकहेतूति सत्तहि।
तिंस नाधिपति साधि-पति सेसातिपी द्विधा॥
१९५.
छन्दचित्तीहवीमंसा-स्वेकेन मतिमा युतम्।
विना वीमंसमेकेन, ञाणहीनमनं युतं॥
१९६.
परित्तानप्पमाणानि, महग्गतमनानिति।
तिधा छनव चट्ठ च, तिनवा च यथाक्कमं॥
१९७.
द्विपञ्च चित्तं विञ्ञाणं, तिस्सो हि मनोधातुयो।
छसत्तति मनोञाण-धातूति तिविधा पुन॥
१९८.
एकारम्मणचित्तानि, अनभिञ्ञं महग्गतम्।
अमलं पञ्चविञ्ञाणं, नवपञ्च भवन्तिमे॥
१९९.
पञ्चालम्बं मनोधातु, साभिञ्ञं कामधातुजम्।
सेसं छारम्मणं तं हि, तेचत्तालीस सङ्ख्यतो॥
२००.
कामपाकदुसा चादि-मग्गो चादिक्रिया दुवे।
रूपा सब्बेतिरूपे न, तेचत्तालीस होन्तिमे॥
२०१.
विनाव रूपेनारुप्प-विपाका चतुरो सियुम्।
द्वेचत्तालीस सेसानि, वत्तन्तुभयथापि च॥
२०२.
चतुधापि अहेत्वेकद्विहेतुकतिहेतुतो।
अट्ठारस द्वे बावीस, सत्तचत्तालिसं भवे॥
२०३.
कामे जवा सवोट्ठब्बा, अभिञ्ञाद्वयमेव च।
रूपिरियापथविञ्ञत्तिकरामे चतुरट्ठका॥
२०४.
छब्बीसति जवा सेसा, करा रूपिरियापथे।
द्विपञ्चमनवज्जानि, कामरूपफलानि च॥
२०५.
आदिक्रियाति चेकून-वीस रूपकरा इमे।
सेसा चुद्दस भिन्नावचुति सन्धि न तीणिपि॥
२०६.
एककिच्चादितो पञ्च-विधा तत्थेककिच्चका।
द्विपञ्चचित्तं जवनं, मनोधातुट्ठसट्ठिमे॥
२०७.
द्विकिच्चादीनि वोट्ठब्बं, सुखतीरं महग्गते।
पाका काममहापाका, सेसा तीरा यथाक्कमं॥
२०८.
दस्सनं सवनं दिट्ठं, सुतं घायनकादिकम्।
तयं मुतं मनोधातुत्तयं दिट्ठं सुतं मुतं॥
२०९.
दिट्ठं सुतं मुतं ञातं, साभिञ्ञं सेसकामिकम्।
विञ्ञातारम्मणं सेसमेवं छब्बिधमीरये॥
२१०.
सत्तधा सत्तविञ्ञाणधातूनं तु वसा भवे।
वुच्चतेदानि तस्सेव, अनन्तरनयक्कमो॥
२११.
पुञ्ञेस्वादिद्वया कामे, रूपपुञ्ञमनन्तकम्।
तप्पादकुत्तरानन्तं, भवङ्गञ्चादितीरणं॥
२१२.
दुतियन्तद्वया तीरं, भवङ्गं ततियद्वया।
ते अनन्तामलं पुञ्ञं, मज्झत्तञ्च महग्गतं॥
२१३.
सब्बवारे सयञ्चेति, तेपञ्ञास तिसत्त च।
तेत्तिंस च भवन्तेते, रूपेसु पन पुञ्ञतो॥
२१४.
तप्पाका च मतियुत्त-कामपाका सयं दस।
आरुप्पपुञ्ञतो ते च, सको पाको सयं पुन॥
२१५.
अधोपाका च अन्तम्हा, ततियञ्च फलन्तिमे।
दसेकद्वितिपञ्चाहि, मग्गा चेकं सकं फलं॥
२१६.
लोभमूलेकहेतूहि , अन्तकामसुभा विय।
सत्त दोसद्वया काम-भवङ्गपेक्खवा सयं॥
२१७.
महापाकतिहेतूहि, सावज्जा सब्बसन्धियो।
कामच्चुतीहि सेसाहि, सावज्जा कामसन्धियो॥
२१८.
कामच्चुति च वोट्ठब्बं, सयञ्च सुखतीरतो।
पटिच्छा तीरणानि द्वे, इतरा सकतीरणं॥
२१९.
सकं सकं पटिच्छं तु, विञ्ञाणेहि द्विपञ्चहि।
रूपपाकेहि सावज्जा, सन्धियोहेतुवज्जिता॥
२२०.
अरूपपाकेस्वादिम्हा, कामपाका तिहेतुका।
अन्तावज्जम्पि चारुप्प-पाका च नव होन्तिमे॥
२२१.
दुतियादीहि तेयेव, अधोपाकं विना विना।
फला तिहेतुका पाका, सयञ्चेति चतुद्दस॥
२२२.
द्विपञ्चादिक्रिया हासा, सयञ्चारुप्पवज्जिता।
ञाणयुत्तभवङ्गाति, दस वोट्ठब्बतो पन॥
२२३.
कामे जवा भवङ्गा च, कामरूपे सयम्पि वा।
नवपञ्च सहेतादि-किरियद्वयतो पन॥
२२४.
सयं भवङ्गमतिमा, रूपे सातक्रियापि च।
तप्पादकन्तिमञ्चेति, बावीस ततिया पन॥
२२५.
ते च पाका सयञ्चन्ते, फलं मज्झा महग्गता।
क्रियाति वीसति होन्ति, सेसद्वीहि दुकेहि तु॥
२२६.
वुत्तपाका सयञ्चेति, चुद्दसेवं क्रियाजवा।
तदारम्मणं मुञ्चित्वा, पट्ठाननयतो नये॥
२२७.
अथ सातक्रिया सातं, सेसं सेसक्रियापि च।
तदालम्बं यथायोगं, वदे अट्ठकथानया॥
२२८.
महग्गता क्रिया सब्बा, सकपुञ्ञसमा तहिम्।
अन्ता फलन्तिमं होति, अयमेव विसेसता॥
२२९.
इमस्सानन्तरा धम्मा, एत्तकाति पकासिता।
इमं पनेत्तकेहीति, वुच्चतेयं नयोधुना॥
२३०.
द्वीहि कामजवा तीहि, रूपारूपा चतूहि तु।
मग्गा छहि फलादि द्वे, सेसा द्वे पन सत्तहि॥
२३१.
एकम्हा दस पञ्चहि, पटिच्छा सुखतीरणम्।
कामे दोसक्रियाहीन-जवेहि गहतो सका॥
२३२.
कामे जवा क्रियाहीना, तदालम्बा सवोट्ठब्बा।
सगहञ्चेति तेत्तिंसचित्तेहि परतीरणा॥
२३३.
कामपुञ्ञसुखीतीरकण्हवोट्ठब्बतो द्वयम्।
महापाकन्तिमं होति, अनारुप्पचुतीहि च॥
२३४.
सत्ततिंस पनेतानि, एत्थ हित्वा दुसद्वयम्।
एतेहि पञ्चतिंसेहि, जायते दुतियद्वयं॥
२३५.
सुखतीरादि सत्तेते, क्रियतो चापि सम्भवा।
ञेय्या सेसानि चत्तारि, भवङ्गेन च लब्भरे॥
२३६.
मग्गवज्जा सवोट्ठब्बसुखितीरजवाखिला।
चुतीति नवकट्ठाहि, ततियद्वयमादिसे॥
२३७.
एतेहि दोसवज्जेहि, सत्ततीहितरद्वयम्।
रूपपाका विनारुप्पपाकाहेतुदुहेतुके॥
२३८.
तेहेवेकूनसट्ठीहि, होन्तिरुप्पादिकं विना।
हासावज्जे जवे रूपे, अट्ठछक्केहि तेहि तु॥
२३९.
साधोपाकेहि तेहेव, दुतियादीनि अत्तना।
अधोधोजवहीनेहि, एकेकूनेहि जायरे॥
२४०.
सुखतीरभवङ्गानि, सयञ्चाति तिसत्तहि।
अन्तावज्जं अनारुप्पभवङ्गेहि पनेतरं॥
२४१.
वुत्तानन्तरसङ्खातो, नयो दानि अनेकधा।
पुग्गलादिप्पभेदापि, पवत्ति तस्स वुच्चते॥
२४२.
पुथुज्जनस्स जायन्ते, दिट्ठिकङ्खायुतानि वे।
सेक्खस्सेवामला सत्त, अनन्तानितरस्स तु॥
२४३.
अन्तामलं अनावज्जक्रिया चेकूनवीसति।
कुसलाकुसला सेसा, होन्ति सेक्खपुथुज्जने॥
२४४.
इतरानि पनावज्जद्वयं पाका च सासवा।
तिण्णन्नम्पि सियुं एवं, पञ्चधा सत्तभेदतो॥
२४५.
कामे सोळस घानादित्तयं दोसमहाफला।
रूपारूपे सपाकोति, पञ्चवीसति एकजा॥
२४६.
कामपाका च सेसादिमग्गो आदिक्रिया दुवे।
रूपे जवाति बावीस, द्विजा सेसा तिधातुजा॥
२४७.
वित्थारोपि च भूमीसु, ञेय्यो कामसुभासुभम्।
हासवज्जमहेतुञ्च, अपाये सत्ततिंसिमे॥
२४८.
हित्वा महग्गते पाके, असीति सेसकामिसु।
चक्खुसोतमनोधातु, तीरणं वोट्ठब्बम्पि च॥
२४९.
दोसहीनजवा सो सो, पाको रूपे अनारिये।
पञ्चसट्ठि छसट्ठी तु, परित्ताभादीसु तीसु॥
२५०.
आदिपञ्चामला कङ्खादिट्ठियुत्ते विना तहिम्।
तेयेव पञ्चपञ्ञास, जायरे सुद्धभूमिसु॥
२५१.
आदिमग्गदुसाहासरूपहीनजवा सको।
पाको वोट्ठब्बनञ्चाति, तितालीसं सियुं नभे॥
२५२.
अधोधोमनवज्जा ते,
पाको चेव सको सको।
दुतियादीसु जायन्ते,
द्वे द्वे ऊना ततो ततो॥
२५३.
अरूपेस्वेकमेकस्मिं , रूपेस्वादित्तिकेपि च।
तिके च ततिये एकं, द्वे होन्ति दुतियत्तिके॥
२५४.
अन्तिमं रूपपाकं तु, छसु वेहप्फलादिसु।
कामसुगतियंयेव, महापाका पवत्तरे॥
२५५.
घायनादित्तयं कामे, पटिघद्वयमेव च।
सत्तरसेसु पठमं, अमलं मानवादिसु॥
२५६.
अरियापायवज्जेसु, चतुरोदिप्फलादिका।
अपायारुप्पवज्जेसु, हासरूपसुभक्रियं॥
२५७.
अपायुद्धत्तयं हित्वा, होताकाससुभक्रियम्।
तथापायुद्धद्वे हित्वा, विञ्ञाणकुसलक्रियं॥
२५८.
भवग्गापायवज्जेसु, आकिञ्चञ्ञसुभक्रियम्।
दिट्ठिकङ्खायुता सुद्धे, विना सब्बासु भूमिसु॥
२५९.
अमलानि च तीणन्ते,
भवग्गे च सुभक्रिया।
महाक्रिया च होन्तेते,
तेरसेवानपायिसु॥
२६०.
अनारुप्पे मनोधातु, दस्सनं सवतीरणम्।
कामे अनिट्ठसंयोगे, ब्रह्मानं पापजं फलं॥
२६१.
वोट्ठब्बं कामपुञ्ञञ्च, दिट्ठिहीनं सउद्धवम्।
चुद्दसेतानि चित्तानि, जायरे तिंसभूमिसु॥
२६२.
इन्द्रियानि दुवे अन्तद्वयवज्जेस्वहेतुसु।
तीणि कङ्खेतराहेतुपापे चत्तारि तेरस॥
२६३.
छ ञाणहीने तब्बन्तसासवे सत्त निम्मले।
चत्तालीसे पनट्ठेवं, ञेय्यमिन्द्रियभेदतो॥
२६४.
द्वे बलानि अहेत्वन्तद्वये तीणि तु संसये।
चत्तारितरपापे छ, होन्ति सेसदुहेतुके॥
२६५.
एकूनासीतिचित्तेसु, मतियुत्तेसु सत्त तु।
अबलानि हि सेसानि, वीरियन्तं बलं भवे॥
२६६.
अझानङ्गानि द्वेपञ्च, तक्कन्ता हि तदङ्गता।
झाने पीतिविरत्ते त-प्पादके अमले दुवे॥
२६७.
ततिये सामले तीणि, चत्तारि दुतिये तथा।
कामे निप्पीतिके चापि, पञ्चङ्गानि हि सेसके॥
२६८.
मग्गा द्वे संसये दिट्ठिहीनसेसासुभे तयो।
दुहेतुकेतरे सुद्धज्झाने च दुतियादिके॥
२६९.
चत्तारो पञ्च पठमझानकामतिहेतुके।
सत्तामले दुतियादि-झानिके अट्ठ सेसके॥
२७०.
हेत्वन्ततो हि मग्गस्स, अमग्गङ्गमहेतुकम्।
छमग्गङ्गयुतं नत्थि, बलेहिपि च पञ्चहि॥
२७१.
सुखितीरतदालम्बं, इट्ठे पुञ्ञजुपेक्खवा।
इट्ठमज्झेतरं होति, तब्बिपक्खे तु गोचरे॥
२७२.
दोसद्वया तदालम्बं, न सुखिक्रियतो पन।
सब्बं सुभासुभे नट्ठे, तदालम्बणवाचतो॥
२७३.
क्रियतो वा तदालम्बं, सोपेक्खाय सुखी न हि।
इतरा इतरञ्चेति, इदं सुट्ठुपलक्खये॥
२७४.
सन्धिदायककम्मेन, तदालम्बपवत्तियम्।
नियामनं जवस्साह, कम्मस्सेवञ्ञकम्मतो॥
२७५.
चित्ते चेतसिका यस्मिं,
ये वुत्ता ते समासतो।
वुच्चरे दानि द्वेपञ्चे,
सब्बगा सत्त जायरे॥
२७६.
तक्कचाराधिमोक्खेहि, तेयेव जायरे दस।
पञ्चट्ठानमनोधातु-पञ्चके सुखतीरणे॥
२७७.
एते पीताधिका हासे, वायामेन च द्वाधिका।
वोट्ठब्बनेपि एतेव, दसेका पीतिवज्जिता॥
२७८.
पापसाधारणा ते च, तिपञ्चुद्धच्चसञ्ञुते।
कङ्खायुत्तेपि एतेव, सकङ्खा हीननिच्छया॥
२७९.
कङ्खावज्जा पनेतेव, सदोसच्छन्दनिच्छया।
सत्तरस दुसे होन्ति, सलोभन्तद्वये पन॥
२८०.
दोसवज्जा सलोभा ते,
ततियादिदुकेसु ते।
दिट्ठिपीतिद्वयाधिका,
द्विनवेकूनवीसति॥
२८१.
पीतिचारप्पनावज्जा, आदितो याव तिंसिमे।
उप्पज्जन्ति चतुत्थादि-रूपारूपमनेसु वे॥
२८२.
पीतिचारवितक्केसु,
एकेन द्वितितिक्कमा।
ततियादीसु तेयेव,
तिंसेकद्वेतयोधिका॥
२८३.
एतेवादिद्वये कामे, दुतियादिदुकेसु हि।
मतिं पीतिं मतिप्पीतिं, हित्वा ते कमतो सियुं॥
२८४.
झाने वुत्ताव तज्झानिकामले विरताधिका।
तत्थेता नियता वित्तिं, वदे सब्बत्थ सम्भवा॥
२८५.
कामपुञ्ञेसु पच्चेकं,
जयन्तानियतेसु हि।
विरतीयो दयामोदा,
कामे सातसुभक्रिये॥
२८६.
मज्झत्तेपि वदन्तेके, सहेतुकसुभक्रिये।
सुखज्झानेपि पच्चेकं, होन्तियेव दयामुदा॥
२८७.
थिनमिद्धं ससङ्खारे, दिट्ठिहीनद्वये तहिम्।
मानेन वा तयो सेसदिट्ठिहीने विधेकको॥
२८८.
इस्सामच्छेरकुक्कुच्चा , विसुं दोसयुतद्वये।
तत्थन्तके सियुं थिनमिद्धकेन तयोपि वा॥
२८९.
ये वुत्ता एत्तका एत्थ, इति चेतसिकाखिला।
तत्थेत्तकेस्विदन्तेवं, वुच्चतेयं नयोधुना॥
२९०.
तेसट्ठिया सुखं दुक्खं, तीसुपेक्खापि वेदना।
पञ्चपञ्ञासचित्तेसु, भवे इन्द्रियतो पन॥
२९१.
एकत्थेकत्थ चेव द्वेसट्ठिया द्वीसु पञ्चहि।
पञ्ञासायाति विञ्ञेय्यं, सुखादिन्द्रियपञ्चकं॥
२९२.
दसुत्तरसते होति, निच्छयो वीरियं ततो।
पञ्चहीने ततोकूने, समाधिन्द्रियमादिसे॥
२९३.
छन्दो एकसतेकूनवीस सद्धादयो पन।
ञाणवज्जा नवहीनसते होन्ति मती पन॥
२९४.
एकूनासीतिया चारो, छसट्ठीसु पनप्पना।
पञ्चपञ्ञासके पीति, एकपञ्ञासके सिया॥
२९५.
विरती छट्ठके वीसे, करुणामुदिताथ वा।
अट्ठसोपेक्खचित्तेन, अट्ठवीसतिया सियुं॥
२९६.
अहीरिकमनोत्तप्पमोहुद्धच्चा द्वादसेव।
लोभो अट्ठसु चित्तेसु, थिनमिद्धं तु पञ्चसु॥
२९७.
मानो चतूसु दिट्ठि च, तथा द्वीसु मनेसु हि।
दोसो इस्सा च मच्छेरं, कुक्कुच्चञ्च भवन्तिमे॥
२९८.
एकस्मिं विमती होति, एवं वुत्तानुसारतो।
अप्पवत्तिनयो चापि, सक्का ञातुं विजानता॥
२९९.
अस्मिं खन्धेव विञ्ञेय्यो, वेदनादीस्वयं नयो।
एकधादिविधो युत्ति-वसातेनावियोगतो॥
३००.
उपमा फेणुपिण्डो च, बुब्बुळो मिगतण्हिका।
कदली माया विञ्ञेय्या, खन्धानं तु यथाक्कमं॥
३०१.
तेसं विमद्दासहनखणसोभप्पलोभन-
निसारवञ्चकत्तेहि, समानत्तं समाहटं॥
३०२.
ते सासवा उपादानक्खन्धा खन्धावनासवा।
तत्थादी दुक्खवत्थुत्ता, दुक्खा भारा च खादका॥
३०३.
खन्धानिच्चादिधम्मा ते, वधका सभया इती।
असुखद्धम्मतो चिक्खा, उक्खित्तासिकरी यथा॥
इति सच्चसङ्खेपे विञ्ञाणक्खन्धपकिण्णकनयसङ्खेपो नाम
चतुत्थो परिच्छेदो।