२. रूपकण्डम्
उद्देसवण्णना
केनचीति रूपेन वा अरूपेन वा। चित्तुप्पादेन ताव रूपस्स समयववत्थानं न सक्का कातुं अब्यापिताय अनेकन्तिकताय चाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘अचित्तसमुट्ठानसब्भावतो’’तिआदिमाह। तत्थ अचित्तसमुट्ठानं रूपं चित्तस्स तीसु खणेसु उप्पज्जतीति इमस्मिं ताव वादे चित्तुप्पत्तिसमयेन रूपूपपत्तिसमयस्स ववत्थानं मा होतु, चित्तस्स उप्पादक्खणेयेव सब्बम्पि रूपं उप्पज्जतीति इमस्मिं पन वादे कथन्ति? एत्थापि अचित्तसमुट्ठानं रूपं चित्तेन सहुप्पादेपि अनिन्द्रियबद्धरूपं विय अचित्तपटि बन्धुप्पादताय न चित्तेन ववत्थापेतब्बसमयन्ति वुत्तं ‘‘अचित्तसमुट्ठानसब्भावतो’’ति। तेन चित्तुप्पादेन रूपस्स समयववत्थानं न ब्यापीति दस्सेति। अनेकचित्तसमुट्ठानताय ववत्थानाभावतोति सम्बन्धो। नियते हि समुट्ठापकचित्ते चित्तसमुट्ठानरूपस्स सिया ववत्थानन्ति।
केसञ्चीति कामावचरकुसलादीनम्। कत्थचीति आरुप्पे। केसञ्चीति वा केसञ्चि पञ्चवोकारविपाकानम्। कत्थचीति पटिसन्धिक्खणे चरिमक्खणे च। ‘‘तस्मिं समये फस्सो होती’’तिआदिना (ध॰ स॰ १) चित्तसहभाविनं एव चित्तेन समयववत्थानं कतन्ति वुत्तं ‘‘अचित्तसहभुभावतो’’ति। तेसन्ति उपादारूपानम्। यो यस्स सहभावेन उपकारको, सो एव तस्स समयववत्थापकभावेन वुत्तोति आह ‘‘सहजात…पे॰… त्तनतो’’ति। नापि महाभूतेहीतिआदिना ववत्थानाभावमेव दस्सेति। केसञ्चीति अकम्मजादीनम्। केहिचीति कम्मजादीहि। पवत्तितोति पवत्तनतो। सहाति एकस्मिं काले। अभावाति नियोगतो अभावा।
विञ्ञत्ति …पे॰… न सक्का वत्तुं महाभूतेहि समयववत्थाने करियमाने तेहि अयावभाविततायाति अधिप्पायो। एकस्मिं कालेतिआदिनापि महाभूतेहि समयनियमने ववत्थानाभावमेव विभावेति। ‘‘तथा विभजनत्थ’’न्ति, ‘‘अविभत्तं अब्याकतं अत्थीति दस्सेतु’’न्ति च इमेसं पदानं ‘‘विभत्तं अविभत्तञ्च सब्बं सङ्गण्हन्तो आहा’’ति इमिना सम्बन्धो। समयववत्थानं कत्वा निद्दिसियमानस्स निप्पदेसताय असम्भवतो एकदेसं निद्दिसित्वा सामञ्ञेन निगमनं युत्तं, अकत्वा पन समयववत्थानं सरूपतो निद्दिसनेन तथाति इममत्थं आह ‘‘समयववत्थानेना’’तिआदिना। अविभत्तेति विपाककिरियाब्याकतं विय न पुब्बे विभत्ते। विभजितब्बेति भेदवन्तताय विभजनारहे। दस्सितेति उद्दिसनवसेन दस्सिते। वुत्तमेवत्थं वित्थारतरेन दस्सेतुं ‘‘एत्थ पना’’तिआदिमाह।
विपाकादिधम्मानं नयनं नयो, सोव दस्सनन्ति नयदस्सनम्। ‘‘देसना’’ति वुत्तं हेट्ठा गहणमेव नयदस्सनन्ति। दुतियविकप्पे पन कामावचरादिभावेन नीयतीति नयो, किरियाब्याकतम्। तस्स दस्सनं नयदस्सनन्ति योजेतब्बम्। दुकादीसु निद्देसवारे च हदयवत्थुनो अनागतत्ता तं अग्गहेत्वा पठमविकप्पो वुत्तो, एकके पन वत्थुपि गहितन्ति ‘‘हदयवत्थुञ्चा’’ति दुतियविकप्पे वुत्तम्। किं पन कारणं दुकादीसु निद्देसवारे च हदयवत्थु न गहितन्ति? इतरवत्थूहि असमानगतिकत्ता देसनाभेदतो च। यथा हि चक्खुविञ्ञाणादीनि एकन्ततो चक्खादिनिस्सयानि, न एवं मनोविञ्ञाणं एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, निस्सितमुखेन च वत्थुदुकादिदेसना पवत्ता। यम्पि एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, तस्स वसेन ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स वत्थू’’तिआदिना दुकादीसु वुच्चमानेसुपि तदनुकूलआरम्मणदुकादयो न सम्भवन्ति। न हि ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्ञाणस्स आरम्मणं, अत्थि रूपं न मनोविञ्ञाणस्स आरम्मण’’न्तिआदिना सक्का वत्तुन्ति वत्थारम्मणदुकदेसना भिन्नगतिका सियुं, समानगतिका च ता देसेतुं भगवतो अज्झासयो। एसा हि भगवतो देसना पकति। तेनेव हि निक्खेपकण्डे चित्तुप्पादविभागेन अवुच्चमानत्ता अवितक्काविचारपदविस्सज्जने विचारोति वत्तुं न सक्काति अवितक्कविचारमत्तपदविस्सज्जने लब्भमानोपि वितक्को न उद्धटो, अञ्ञथा वितक्को चाति वत्तब्बं सियाति। एवं इतरवत्थूहि असमानगतिकत्ता देसनाभेदतो च दुकादीसु उद्देसे न गहितम्। उद्दिट्ठस्सेव हि निद्दिसनतो निद्देसेपि न गहितं हदयवत्थूति वदन्ति।
चक्खादिदसका सत्ताति चक्खुसोतघानजिव्हाकायइत्थिभावपुरिसभावदसका सत्त, एकसन्तानवसेन वा चक्खुसोतघानजिव्हाकायभाववत्थुदसका सत्त। निब्बानस्स असतिपि परमत्थतो भेदे परिकप्पितभेदोपि भेदोयेव वोहारविसयेति कत्वा सोपादिसेसादिभेदो वुत्तो।
५८४. किञ्चापि अञ्ञत्थ कुक्कुटण्डसण्ठाने परिमण्डल-सद्दो दिस्सति, चक्कसण्ठानता पन वट्टसण्ठाने चक्कवाळे वुच्चमानो परिमण्डल-सद्दो वट्टपरियायो सिया। अनेकत्था हि सद्दाति अधिप्पायेनाह ‘‘वट्टं परिमण्डल’’न्ति। एत्थ च सिनेरुयुगन्धरादीनं समुद्दतो उपरिअधोभागानं वसेन उब्बेधो वुत्तो, आयामवित्थारेहिपि सिनेरु चतुरासीतियोजनसहस्सपरिमाणोव। यथाह ‘‘सिनेरु, भिक्खवे, पब्बतराजा चतुरासीति योजनसहस्सानि आयामेन, चतुरासीति योजनसहस्सानि वित्थारेना’’ति (अ॰ नि॰ ७.६६)। सिनेरुं पाकारपरिक्खेपवसेन परिक्खिपित्वा ठिता युगन्धरादयो, सिनेरुयुगन्धरादीनं अन्तरेपि सीतसमुद्दा नाम। ‘‘ते विसालतो यथाक्कमं सिनेरुआदीनं अच्चुग्गमनसमानपरिमाणा’’ति वदन्ति।
कोटिसतसहस्सचक्कवाळस्सेव आणाखेत्तभावो दससहस्सचक्कवाळस्स जातिखेत्तभावो विय धम्मतावसेनेव वेदितब्बो। विकप्पसमानसमुच्चयविभावनेसु विय अवधारणे अनियमे च वा-सद्दो वत्ततीति तथा योजना कता। अनेकत्था हि निपाताति। तत्थ अनेकन्तिकत्थो अनियमत्थो।
सीलादिविसुद्धिसम्पादनेन, चतुधातुववत्थानवसेनेव वा महाकिच्चताय महन्तेन वायामेन। सतिपि लक्खणादिभेदे एकस्मिं एव काले एकस्मिं सन्ताने अनेकसतसहस्सकलापवुत्तितो महन्तानि बहूनि भूतानि परमत्थतो विज्जमानानीति वा महाभूतानि यथा ‘‘महाजनो’’ति। एवन्ति ‘‘उपादाय पवत्त’’न्ति अत्थे सति पटिच्चसमुप्पन्नता वुत्ता होति पच्चयसम्भूततादीपनतो। उपादायतीति उपादायति एवाति अधिप्पायो। तेनेवाह ‘‘एकन्तनिस्सितस्सा’’ति। ‘‘भवति हि निस्सयरूपानं सामिभावो’’ति आधाराधेय्यसम्बन्धवचनिच्छाय अभावे आधारभूतोपि अत्थो संसामिसम्बन्धवचनिच्छाय सामिभावेन वुच्चति यथा ‘‘रुक्खस्स साखा’’ति अधिप्पायो।
तिविधरूपसङ्गहवण्णना
५८५. विञ्ञत्तिदुको चाति च-सद्देन चित्तसहभुचित्तानुपरिवत्तिदुकापि सङ्गहिताति वेदितब्बा। सक्का हि एतेन नयेन…पे॰… विञ्ञातुन्ति एत्थ पञ्चवीसाय ताव वत्थुदुकेसु पठमदुकपञ्चकादयो चुद्दसहिपि पकिण्णकदुकेहि अवसिट्ठेहि वत्थुदुकेहि पञ्चवीसाय आरम्मणदुकेहि पञ्चहि बाहिरायतनदुकेहि रूपधातुदुकादीहि पञ्चहि धातुदुकेहि पच्छिमकेहि तीहि इन्द्रियदुकेहि द्वादसहिपि सुखुमरूपदुकेहि पठमादिवज्जेहि अवसिट्ठेहि आयतनधातुइन्द्रियदुकेहि च योजनं गच्छन्ति। पञ्चवीसाय पन आरम्मणदुकेसु पुरिमको दुकपञ्चको उपादिन्नउपादिन्नुपादानियसनिदस्सनचित्तसमुट्ठानचित्तसहभुचित्तानुपरिवत्तिदुकवज्जेहि पकिण्णकदुकेहि सब्बेहिपि वत्थुदुकेहि रूपायतनरूपधातुदुकवज्जेहि आयतनधातुदुकेहि सब्बेहिपि इन्द्रियदुकसुखुमरूपदुकेहि योजनं गच्छति। दुतियदुकपञ्चकादीसु यथाक्कमं सद्दायतनसद्दधातुदुकादयो योजनं न गच्छन्ति, रूपायतनरूपधातुदुकादयो गच्छन्ति। पकिण्णकदुकेसु सनिदस्सनदुकञ्चाति अयमेव विसेसो। यथा च वत्थुदुकेसु, एवं चक्खायतनचक्खुधातुचक्खुन्द्रियादिदुकपञ्चकेसु। यथा च आरम्मणदुकेसु, एवं रूपायतनरूपधातुआदिदुकपञ्चकेसु तिकयोजना। इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियजीवितिन्द्रियदुका सुखुमरूपदुका च सब्बेहिपि दुकेहि योजनं गच्छन्तीति एवं ताव तिकयोजना वेदितब्बा। ननु चायम्पि योजना भगवता न देसिताति न कातब्बाति? नयिदं एकन्तिकम्। कस्मा? भगवता दिन्ननयेन योजनापि भगवतोयेव देसना। तथा हि वुत्तं मातिकावण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १-६) ‘‘हेतू चेव धम्मा अहेतुका चाति इदम्पि सम्भवती’’तिआदि। सम्भवो हि गहणस्स कारणन्ति च।
तिविधरूपसङ्गहवण्णना निट्ठिता।
चतुब्बिधादिरूपसङ्गहवण्णना
५८६. चित्ततो एव समुट्ठातीति चित्तसमुट्ठानन्ति इममेव अत्थं गहेत्वा ‘‘विञ्ञत्तिदुकादीहि समानगतिको चित्तसमुट्ठानदुको’’ति वुत्तम्। विनिवत्तिते हि सामञ्ञे यं रूपं जनकपच्चयेसु चित्ततो समुट्ठाति, तं चित्ततो एव समुट्ठातीति। विञ्ञत्तिदुकादीहीति आदि-सद्देन चित्तसहभुचित्तानुपरिवत्तिदुके सङ्गण्हाति। लब्भमानोति यं तं रूपं उपादा, तं अत्थि चित्तसमुट्ठानं, अत्थि न चित्तसमुट्ठानम्। यं तं रूपं नुपादा, तं अत्थि चित्तसमुट्ठानं, अत्थि न चित्तसमुट्ठानन्ति एवं लब्भमानो। सनिदस्सनदुकादीनन्ति आदि-सद्देन सप्पटिघमहाभूतदुकादयो सङ्गण्हाति। तेनाति चित्तसमुट्ठानदुकेन। तस्साति चित्तसमुट्ठानदुकस्सेव। अञ्ञे पनाति विञ्ञत्तिचित्तसमुट्ठानचित्तसहभुचित्तानुपरिवत्तिदुकेहि अञ्ञेपि पकिण्णकदुका।
सद्दायतनस्स एकन्ततो अनुपादिन्नत्ता ‘‘सोतसम्फस्सारम्मणदुकादयो वज्जेत्वा’’ति वुत्तम्। चतुक्का लब्भन्तीति यं तं रूपं उपादिन्नं, तं अत्थि चक्खुसम्फस्सस्स आरम्मणं, अत्थि चक्खुसम्फस्सस्स नारम्मणम्। यं तं रूपं अनुपादिन्नं, तं अत्थि चक्खुसम्फस्सस्स आरम्मणं, अत्थि चक्खुसम्फस्सस्स नारम्मणन्ति एवमादयो सब्बारम्मणबाहिरायतनादिलब्भमानदुकेहि योजनायं चतुक्का लब्भन्तीति सम्बन्धो। अवसेसेहीति आरम्मणबाहिरायतनरूपधातुदुकादितो लब्भमानदुकेहीति वुत्तदुकरासितो अवसेसेहि। तेसन्ति उपादिन्नउपादिन्नुपादानियचित्तसमुट्ठानदुकानम्। अञ्ञेसन्ति उपादिन्नदुकादितो अञ्ञेसं उपादादुकादीनम्। वत्थुदुकादीहीति आदि-सद्देन चक्खायतनदुकादयो सङ्गण्हाति। एत्थापि अवसेसेहि तेसं अञ्ञेसञ्च योजनाय चतुक्का न लब्भन्तीति सम्बन्धो।
चतुब्बिधादिरूपसङ्गहवण्णना निट्ठिता।
उद्देसवण्णना निट्ठिता।
रूपविभत्ति
एककनिद्देसवण्णना
५९४. पथवीआदीनं धम्मानं रुप्पनसभावो विय न हेतुआदिभावोपि साधारणोति न हेतूसु विभजितब्बोति वुत्तं ‘‘अविज्जमानविभागस्सा’’ति। तस्स पन विभागाभावदस्सनसरूपदस्सनमेव निद्देसो। एवञ्च कत्वा निब्बानस्सपि विभागरहितत्ता ‘‘असङ्खता धातू’’ति एत्तकमेव निद्देसवसेन वुत्तम्।
यदिपि हिनोति एतेन पतिट्ठाति कुसलादिको धम्मोति अलोभादयो केवलं हेतुपदवचनीया, कारणभावसामञ्ञतो पन महाभूतादयोपि हेतु-सद्दाभिधेय्याति मूलट्ठवाचिना दुतियेन हेतु-सद्देन विसेसेत्वा आह ‘‘हेतुहेतू’’ति। सुप्पतिट्ठितभावसाधनतो कुसलादिधम्मानं मूलत्थेन उपकारकधम्मा ‘‘तयो कुसलहेतू’’तिआदिना (ध॰ स॰ १०५९-१०६०) पट्ठाने च तेयेव ‘‘हेतुपच्चयो’’ति वुत्ताति आह ‘‘मूलहेतु पच्चयहेतूति वा अयमत्थो’’ति। हिनोति एतेन, एतस्मा वा फलं पवत्ततीति हेतु, पटिच्च एतस्मा एति पवत्ततीति पच्चयोति एवं हेतुपच्चय-सद्दानं अनानत्थतं सन्धाय हेतुसद्दपरियायभावेन पच्चय-सद्दो वुत्तोति आह ‘‘हेतुपच्चयसद्दानं समानत्थत्ता’’ति। भूतत्तयनिस्सितानि च महाभूतानि चतुमहाभूतनिस्सितं उपादारूपन्ति सब्बम्पि रूपं सब्बदा सब्बत्थ सब्बाकारं चतुमहाभूतहेतुकं महाभूतानि च अनामट्ठभेदानि सामञ्ञतो गहितानीति वुत्तं ‘‘रूपक्खन्धस्स हेतू’’ति।
कम्मसमादानानन्ति समादानानं कम्मानं, समादियित्वा कतकम्मानं वा। अञ्ञेसु पच्चयेसु विपाकस्स तण्हाविज्जादीसु।
‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं कायदुच्चरितस्स इट्ठो कन्तो मनापो विपाको निब्बत्तेय्य, नेतं ठानं विज्जति। ठानञ्च खो एतं, भिक्खवे, विज्जति, यं कायदुच्चरितस्स अनिट्ठो अकन्तो अमनापो विपाको निब्बत्तेय्य। ठानमेतं विज्जति। वची…पे॰… मनो…पे॰… विज्जति…पे॰… अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं कायसुचरितस्स अनिट्ठो अकन्तो अमनापो विपाको निब्बत्तेय्या’’ति (म॰ नि॰ ३.१३१; विभ॰ ८०९),
‘‘कम्मं सत्ते विभजति, यदिदं हीनपणीतताया’’ति (म॰ नि॰ ३.२८९) – एवमादिवचनतो कम्मं विपाकस्स इट्ठानिट्ठतं नियमेतीति आह ‘‘इट्ठानिट्ठविपाकनियामकत्ता’’ति। गतिउपधिकालपयोगसम्पत्तिविपत्तियोयेव ठानं विपाकस्स ओकासभावतो। न हि तेहि विना कोचि विपाको निब्बत्ततीति। यथावुत्तट्ठाने सति अधिगन्तब्बं इट्ठानिट्ठारम्मणं ‘‘गति…पे॰… निप्फादित’’न्ति वुत्तम्। विपाकस्स आरम्मणेन विना अभावतो आरम्मणम्पि तस्स पधानं कारणम्। अनञ्ञसभावतोति हेतुआदिसभावाभावतो।
रुप्पनं रूपम्। तं अस्स अत्थीति एत्थ ‘‘अस्सा’’ति वुच्चमानो पथवीआदिअत्थोयेव रुप्पतीतिपि वुच्चतीति आह ‘‘रुप्पनलक्खणयुत्तस्सेव रूपीरूपभावतो’’ति। एतं सभावन्ति एतं उप्पन्नभावे सति छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावं रूपे नियमेति रूपस्सेव तंसभावत्ता। न रूपं एतस्मिन्ति कालभेदवसेन अतंसभावस्सपि रूपस्स अत्थिताय न रूपं तत्थ नियन्तब्बन्ति दस्सेति। अत्थि हीतिआदिना तत्थ रूपस्सेव नियन्तब्बताभावंयेव विवरति। एतमेवातिआदिना उद्देसेन निद्देसं संसन्देति। एत्थ एतमेव रूपे यथावुत्तसभावं नियमेतब्बं निद्देसे एव-सद्देन नियमेति अवधारेतीति अत्थो। यथावुत्तो नियमोति उप्पन्नभावे सति छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यभावो नियन्तब्बताय ‘‘नियमो’’ति वुत्तो, सो रूपे अत्थि एव रूपस्सेव तंसभावत्ता। विसिट्ठकालस्स वुत्तप्पकारं अवधारणंयेव वा यथावुत्तो नियमो, सो रूपे अत्थियेव सम्भवतियेव, न अरूपे विय न सम्भवतीति अत्थो दट्ठब्बो। कालभेदन्ति कालविसेसम्। अनामसित्वाति अग्गहेत्वा। तं सब्बन्ति अनामट्ठकालभेदं ततोयेव अरूपेहि समानविञ्ञेय्यसभावं सब्बं रूपम्। उप्पन्नन्ति एतेन कालभेदामसनेन विसेसेति ‘‘उप्पन्नं…पे॰… मेवा’’ति।
वत्तमानकालिकं सब्बं रूपं दिट्ठसुतमुतविञ्ञातसभावं, तं यथासकं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावमेव, न तेहि अविञ्ञेय्यम्। नापि उप्पन्नमेव छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावं एकन्तलक्खणनियमाभावापत्तितोति एवं अविपरीते अत्थे विभावितेपि चोदको अधिप्पायं अजानन्तो ‘‘ननु एव’’न्तिआदिना सब्बस्स सब्बारम्मणतापत्तिं चोदेति। इतरो ‘‘रूपं सब्बं सम्पिण्डेत्वा’’तिआदिना अत्तनो अधिप्पायं विभावेति। एत्थ एकीभावेन गहेत्वाति इदं ‘‘सम्पिण्डेत्वा’’ति एतस्स अत्थवचनम्। एकन्तलक्खणं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यसभावोयेव। इदं वुत्तं होति – किञ्चापि पञ्चन्नं विञ्ञाणानं विसयन्तरे अप्पवत्तनतो न सब्बस्स सब्बारम्मणता, सब्बस्सपि पन रूपस्स छविञ्ञाणारम्मणभावतो यथासकं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यताय छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यताव अत्थि, तं एकतो सङ्गहणवसेन गहेत्वा ‘‘उप्पन्नं सब्बं रूपं छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्य’’न्ति वुत्तं यथा ‘‘अभिञ्ञाप्पत्तं पञ्चमज्झानं छळारम्मणं होती’’ति। यथा हि दिब्बचक्खुदिब्बसोतादिअभिञ्ञाप्पत्तस्स पञ्चमज्झानस्स विसुं असब्बारम्मणत्तेपि एकन्तलक्खणवसेन एकीभावेन गहेत्वा आरम्मणवसेन पठमज्झानादितो विसेसं दस्सेतुं ‘‘अभिञ्ञाप्पत्तं पञ्चमज्झानं छळारम्मणं होती’’ति वुच्चति, एवं अरूपतो रूपस्स विसयवसेन विसेसं दस्सेतुं ‘‘उप्प …पे॰… विञ्ञेय्य’’न्ति वुत्तन्ति। छहि विञ्ञाणेहि विञ्ञेय्यभावो रूपे नियमेतब्बो, न पन रूपं तस्मिं नियमेतब्बं, अनियतदेसो च एव-सद्दोति अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ट॰ ५९४) ‘‘पच्चुप्पन्नरूपमेव चक्खुविञ्ञाणादीहि छहि वेदितब्ब’’न्ति वुत्तम्। ‘‘पच्चुप्पन्नरूपमेवा’’तिआदिना तत्थ दोसमाह। तस्माति यस्मा पाळियं विञ्ञेय्यमेवाति एव-सद्दो वुत्तो, न च तस्स अट्ठानयोजनेन काचि इट्ठसिद्धि, अथ खो अनिट्ठसिद्धियेव सब्बरूपस्स एकन्तलक्खणनियमादस्सनतो, तस्मा। यथारुतवसेनेव नियमे गय्हमाने उप्प…पे॰… पत्ति नत्थि, ततो च सोतपतिततायपि पयोजनं नत्थीति। वुत्तनयेनाति ‘‘अरूपतो विधुर’’न्तिआदिना वुत्तनयेन।
ञाणस्स वा उत्तरस्स पुरिमञाणं वत्थुकारणन्ति ञाणवत्थु। ‘‘सजाती’’ति एत्थ स-कारो समानसद्दत्थोति दस्सेतुं ‘‘समानजातिकान’’न्ति वुत्तम्। समानजातिता च सम्मावाचादीनं सीलनत्थो एव। एतेन समानसभावता सजातिसङ्गहोति वेदितब्बो। आरम्मणे चेतसो अविक्खेपप्पवत्तिया उपट्ठानुस्साहनानि विय तेसं अविक्खेपोपि अतिसयेन उपकारकोति ‘‘अञ्ञमञ्ञोपकारवसेना’’ति वुत्तम्। तेनेव विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु सहजातधम्मेसु एतेसंयेव समाधिक्खन्धसङ्गहो दस्सितो। यं पन सच्चविभङ्गवण्णनायं (विभ॰ अट्ठ॰ १८९) विसुद्धिमग्गादीसु (विसुद्धि॰ २.५६८) च ‘‘वायामसतियो किरियतो सङ्गहिता’’ति वुत्तं, तं असमाधिसभावतं तेसं समाधिस्स उपकारकत्तञ्च सन्धाय वुत्तम्। तेनेव च तत्थ ‘‘समाधियेवेत्थ सजातितो समाधिक्खन्धेन सङ्गहितो’’ति (विसुद्धि॰ २.५६८; विभ॰ अट्ठ॰ १८९) वुत्तम्। इध पन सजातिसङ्गहोति समाधितदुपकारकधम्मानं उप्पत्तिदेसवसेन सङ्गहो वुत्तोति। अविराधेत्वा विसयसभावावग्गहणं पटिवेधो, अप्पना च आरम्मणे दळ्हनिपातो तदवगाहोयेवाति ‘‘पटिवेधसदिसं किच्च’’न्ति वुत्तम्। अथ वा आरम्मणपटिवेधस्स तदाहननपरियाहननमनुगुणताय समानन्ति पञ्ञावितक्कानं किच्चसरिक्खता वुत्ता।
एककनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
दुकनिद्देसो
उपादाभाजनीयवण्णना
५९६. समन्ततो सब्बसो दस्सनट्ठेन चक्खु समन्तचक्खूति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘सब्बसङ्खतासङ्खतदस्सन’’न्ति वुत्तम्। एवमादिनाति एत्थ आदि-सद्दो ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्यं परिञ्ञात’’न्ति तीसुपि पदेसु पच्चेकं योजेतब्बो। ‘‘इदं दुक्खन्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादी’’तिआदिना (महाव॰ १५; पटि॰ म॰ २.३०) हि पाळि पवत्ताति। आकारेनाति द्वादसविधेन आकारेन। तम्पि कामावचरं विपस्सनापच्चवेक्खणञाणभावतो। ‘‘ञाणचक्खु सहअरियमग्गं विपस्सनाञाणन्तिपि युज्जती’’ति वदन्ति। अग्गमग्गेन पन सह विपस्सना पच्चवेक्खणञाणन्ति युत्तं विय दिस्सति।
यथावुत्ते मंसपिण्डे ससम्भारे चक्खुवोहारो सन्तानवसेन पवत्तमाने चतुसमुट्ठानिकरूपधम्मे उपादाय पवत्तोति ‘‘चतु…पे॰… सम्भारा’’ति वुत्तम्। सण्ठानन्ति वण्णायतनमेवाति तेन तेन आकारेन सन्निविट्ठेसु महाभूतेसु तंतंसण्ठानवसेन वण्णायतनस्स विञ्ञायमानत्ता वुत्तं, न वण्णायतनस्सेव सण्ठानपञ्ञत्तिया उपादानत्ता। तथा हि अन्धकारे फुसित्वापि सण्ठानं विञ्ञायतीति। तथा च वक्खति ‘‘दीघादीनि फुसित्वापि सक्का जानितु’’न्ति, (ध॰ स॰ अट्ट॰ ६१६) ‘‘दीघादिसन्निवेसं भूतसमुदायं निस्साया’’ति (ध॰ स॰ मूलटी॰ ६१६) च। तेसं सम्भवसण्ठानानं आपोधातुवण्णायतनेहि अनत्थन्तरभावेपि तेहि विसुं वचनं तथाभूतानं सम्भवभूतानं सण्ठानभूतानञ्च। एतेन आपोधातुवण्णायतनानं वसेन वत्तमानअवत्थाविसेसो सम्भवो सण्ठानञ्चाति अयमत्थो दस्सितो होति। तत्थ सम्भवो चतुसमुट्ठानिको सोळसवस्सकाले उप्पज्जति। तस्स रागवसेन ठाना वचनं होतीति वदन्ति। अतथाभूतानं ततो अञ्ञथाभूतानम्। यथावुत्ते सम्भारवत्थुसङ्खाते। विज्जमानत्ताति भिय्योवुत्तिवसेन वुत्तम्। तथा हि खीणासवानं ब्रह्मानञ्च सम्भवो नत्थीति। आपोधातुविसेसत्ता सम्भवो आपोधातुसम्बन्धी आपोधातुतन्निस्सयनिस्सितोपि होतीति तस्स चतुधातुनिस्सितताय अविरोधो वुत्तो।
उतुचित्ताहारेहि उपत्थम्भियमानन्ति एत्थ ‘‘कलापन्तरगता उतुआहारा अधिप्पेता’’ति वदन्ति। अनेककलापगतभावं चक्खुस्स दस्सेति यतो उपद्दुतपटले निराकरणेपि चक्खु विज्जतीति । पटिघट्टनं विसयाभिमुखभावो निघंसपच्चयत्ता। निघंसो निस्सयभावापत्ति। यतो चक्खादिनिस्सिता सञ्ञा ‘‘पटिघसञ्ञा’’ति वुच्चति।
अनेकत्ताति इदं अवचनस्स कारणं, न हेतुकिरियाय विञ्ञायमानभावस्स। सो पन अपेक्खासिद्धितो एव वेदितब्बो। हेतुकिरियापेक्खा हि फलकिरियाति। चक्खुं सङ्गण्हातीति चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयभावानुपगमनेपि तंसभावानतिवत्तनतो तस्सा समञ्ञाय तत्थ निरुळ्हभावं दस्सेति। दस्सनपरिणायकट्ठो चक्खुस्स इन्दट्ठोयेवाति ‘‘यथा हि इस्सरो’’तिआदिना इस्सरोपमा वुत्ता। चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चे परिणायन्तं चक्खु तंसहजाते चक्खुसम्फस्सादयोपि तत्थ परिणायतीति वुच्चतीति ‘‘ते धम्मे…पे॰… परिणायती’’ति वुत्तं, न पन चक्खुसम्फस्सादीनं दस्सनकिच्चत्ता। अथ वा चक्खुसम्फस्सादीनं इन्द्रियपच्चयभावेन उपकारकं चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चे परिणायन्तं चक्खु तत्थ चक्खुसम्फस्सादयोपि तदनुवत्तके परिणायतीति अत्थायं परियायोति दस्सेन्तो आह ‘‘ते धम्मे…पे॰… णायती’’ति। अनेकत्थत्ता धातूनं चक्खतीति इमस्स ‘‘परिणायति पकासेती’’ति च अत्था वुत्ता। सण्ठानम्पि रूपायतनमेवाति ‘‘समविसमानि रूपानि चक्खतीति चक्खू’’ति वुत्तम्। तंद्वारिकानं फस्सादीनं उपनिस्सयपच्चयभावो एव वळञ्जनत्थो।
५९९. तंद्वारिका…पे॰… उप्पत्ति वुत्ताति चक्खुविञ्ञाणे उप्पन्ने सम्पटिच्छनादीनि बलवारम्मणे जवनं एकन्तेन उप्पज्जतीति कत्वा वुत्तम्। तथा चेव हि अन्तरा चक्खुविञ्ञाणे वा सम्पटिच्छने वा सन्तीरणे वा ठत्वा निवत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जतीति निच्छितम्। तेन पच्चयेनाति तंपकारेन पच्चयेन। तंसदिसानन्ति गरुं कत्वा अस्सादनादिप्पवत्तिविसेसरहितताय दस्सनसदिसानं मनोधातुसन्तीरणवोट्ठब्बनानम्। पञ्चद्वारिकजवनानं अस्सादनादितो अञ्ञथा गरुं कत्वा पवत्ति नत्थि रूपधम्मविसयत्ताति ‘‘अस्सादनाभिनन्दनभूतानी’’ति एत्तकमेव वुत्तम्। मनोद्वारिकजवनपिट्ठिवट्टकानम्पि हि पञ्चद्वारिकजवनानं अस्सादनाभिनन्दनभावेन रूपं गरुं कत्वा पवत्ति नत्थीति न सक्का वत्तुन्ति। रूपं आरम्मणाधिपति अकुसलस्सेव होति। तथा हि पट्ठाने ‘‘अब्याकतो धम्मो अकुसलस्स धम्मस्स अधिपतिपच्चयेन पच्चयो। आरम्मणाधिपति चक्खुं गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दती’’तिआदिना (पट्ठा॰ १.१.४१६) रूपधम्मोपि आरम्मणाधिपति विभत्तो। ‘‘अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स अब्याकतो धम्मो कुसलस्सा’’ति एत्थ पन फलनिब्बानानेव आरम्मणाधिपतिभावेन विभत्तानीति। गणनाय च ‘‘आरम्मणआरम्मणाधिपतिउपनिस्सयपुरेजातअत्थिअविगतन्ति एक’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.४४५) वुत्तम्। यदि कुसलस्सपि सिया, द्वेति वत्तब्बं सियाति। तानीति यथावुत्तजवनानि पटिनिद्दिट्ठानि। तंसम्पयुत्तानि चाति जवनसम्पयुत्तानि। अञ्ञानि चक्खुसम्फस्सादीनि। यदि रूपस्स आरम्मणपच्चयभावमत्तं अधिप्पेतं, ‘‘तं रूपारम्मणेति एतेनेव सिज्झेय्या’’ति एत्तकमेव वदेय्य। यस्मा पन रूपं तंद्वारिकजवनानं पच्चयविसेसोपि होति, तस्मा तस्स विसेसस्स दीपनत्थं ‘‘आरब्भा’’ति वचनं वुत्तं सियाति आह ‘‘आरम्मणपच्चयतो अञ्ञपच्चयभावस्सपि दीपक’’न्ति।
६००. सोतविञ्ञाणप्पवत्तियं सवनकिरियावोहारोति सोतस्स सवनकिरियाय कत्तुभावो सोतविञ्ञाणस्स पच्चयभावेनाति वुत्तं ‘‘सोतविञ्ञाणस्स निस्सयभावेन सुणाती’’ति। जीवितनिमित्तमाहाररसो जीवितं, तस्मिं निन्नताय तं अव्हायतीति जिव्हाति एवं सिद्धेन जिव्हा-सद्देन पकासियमाना रसाव्हायनसङ्खाता सायनकिरिया लब्भतीति कत्वा वुत्तं ‘‘जिव्हासद्देन विञ्ञायमाना किरियासायन’’न्ति। तथा च वक्खति ‘‘जीवितमव्हायतीति जिव्हा’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ १५४)। आयोति उप्पत्तिदेसो। पसादकायस्स कायिकानं दुक्खसुखानं निस्सयभावतो इतरेसं उपनिस्सयभावतो ‘‘दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खानं आयो’’ति वुत्तम्। ब्यापितायाति ब्यापिभावे, ब्यापिभावेन वा। कायप्पसादभावोति कायप्पसादसब्भावो। अनुविद्धत्ताति अनुयुत्तभावतो, संसट्ठभावतोति अत्थो। तस्माति यस्मा यावता इमस्मिं काये उपादिन्नकपवत्तं नाम अत्थि, सब्बत्थ कायायतनं कप्पासपटले स्नेहो वियाति वुत्तं, तस्मा। पण्डरसभावा पसादा आपाथगतं विसयं विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावेन पकासेन्ता विय होन्तीति तेसं विसयावभासनकिच्चता वुत्ता। समाननिस्सयानन्ति एकनिस्सयानम्। अविनिब्भुत्तेसु हि रूपरसादीसु यंनिस्सयं रूपं, तंनिस्सयो एव रसादीति। अञ्ञमञ्ञसभावानुपगमेनाति लक्खणसङ्कराभावमाह।
यस्मा पच्चयन्तरसहितोयेव चक्खुप्पसादो रूपाभिहननवसेन पवत्तति, न पच्चयन्तररहितो, तस्मा रूपाभिघातो होतु वा मा वा होतु, एवंसभावो सो रूपधम्मोति दस्सेतुं ‘‘रूपाभिघातारहो’’ति वुत्तं यथा ‘‘विपाकारहसभावा कुसलाकुसला’’ति। विसयविसयीनं अञ्ञमञ्ञं अभिमुखभावो अभिघातो वियाति अभिघातो, सो रूपे चक्खुस्स , चक्खुम्हि वा रूपस्स होतीति वुत्तं ‘‘रूपे, रूपस्स वा अभिघातो’’ति। तेनेवाह ‘‘यम्हि चक्खुम्हि अनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि रूपं सनिदस्सनं सप्पटिघं पटिहञ्ञि वा’’ति (ध॰ स॰ ५९७), ‘‘चक्खु अनिदस्सनं सप्पटिघं रूपम्हि सनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि पटिहञ्ञि वा’’ति (ध॰ स॰ ५९८) च आदि। एत्थ च तंतंभवपत्थनावसेन चक्खादीसु अविगतरागस्स अत्तभावनिप्फादकसाधारणकम्मवसेन पुरिमं चक्खुलक्खणं वुत्तं, सुदूरसुखुमादिभेदस्सपि रूपस्स गहणसमत्थमेव चक्खु होतूति एवं निब्बत्तितआवेणिककम्मवसेन दुतियम्। एस नयो सेसेसुपि। अथ वा सतिपि पञ्चन्नं पसादभावसामञ्ञे सविसयावभासनसङ्खातस्स पसादब्यापारस्स दस्सनवसेन पुरिमं वुत्तं, पसादकारणस्स सतिपि कम्मभावसामञ्ञे अत्तनो कारणभेदेन भेददस्सनवसेन दुतियम्।
कामतण्हाति कामभवे तण्हा। तथा रूपतण्हा दट्ठब्बा। तस्स तस्स भवस्स मूलकारणभूता तण्हा तस्मिं तस्मिं भवे उप्पज्जनारहायतनविसयापि नाम होतीति कामतण्हादीनं दट्ठुकामतादिवोहारारहता वुत्ता। दट्ठुकामताति हि दट्ठुमिच्छा रूपतण्हाति अत्थो। तथा सेसासुपीति। एत्थ च दट्ठुकामतादीनं तंतंअत्तभावनिब्बत्तककम्मायूहनक्खणतो सति पुरिमनिब्बत्तियं वत्तब्बं नत्थि। असतिपि तस्स मग्गेन असमुग्घातितभावेनेव कारणन्ति दट्ठब्बम्। यतो मग्गेन असमुच्छिन्नं कारणलाभे सति उप्पज्जित्वा अत्तनो फलस्स कारणभावूपगमनतो विज्जमानमेवाति उप्पन्नअत्थितापरियायेहि वुच्चति ‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेति’’ (सं॰ नि॰ ५.१५७), ‘‘सन्तं वा अज्झत्तं कामच्छन्दं अत्थि मे अज्झत्तं कामच्छन्दोति पजानाती’’ति (दी॰ नि॰ २.३८२; म॰ नि॰ १.११५) च एवमादीसु।
एत्थाह – चक्खादीनं इन्द्रियानं किं एककम्मुना उप्पत्ति, उदाहु नानाकम्मुनाति? उभयथापीति पोराणा। तत्थ नानाकम्मुना ताव उप्पत्तियं चक्खादीनं विसेसे वत्तब्बं नत्थि कारणस्स भिन्नत्ता। एककम्मुना पन उप्पत्तियं तेसं कथं विसेसोति? कारणस्स भिन्नत्तायेव। तंतंभवपत्थनाभूता हि तण्हा तंतंभवपरियापन्नायतनाभिलासताय सयं विचित्तरूपा उपनिस्सयभावेन तंतंभवनिब्बत्तककम्मस्स विचित्तभेदतं विदहति। यतो तदाहितविसेसं तं तथारूपसमत्थतायोगेन अनेकरूपापन्नं विय अनेकं विसिट्ठसभावं फलं निब्बत्तेति। तथा च वक्खति ‘‘कम्ममेव नेसं विसेसकारण’’न्ति। न चेत्थ समत्थताभावतो अञ्ञं वेदितब्बं कारणविसेसेनाहितविसेसस्स विसिट्ठफलनिप्फादनयोग्यताभावतो। तथा हि सति एकस्सपि कम्मस्स अनेकिन्द्रियहेतुताविसेसयोगं एकम्पि कम्मन्तिआदिना युत्तितो आगमतोपि परतो सयमेव वक्खति। तथा च एकस्सेव कुसलचित्तस्स सोळसादिविपाकचित्तनिब्बत्तिहेतुभावो वुच्चति। लोकेपि एकस्सेव सालिबीजस्स परिपुण्णापरिपुण्णतण्डुलफलनिब्बत्तिहेतुता दिस्सति। किं वा एताय युत्तिचिन्ताय, न चिन्तितब्बमेवेतम्। यतो कम्मविपाको चक्खादीनि कम्मविपाको च सब्बाकारतो बुद्धानंयेव कम्मविपाकञाणफलयुत्तानं विसयो, न अञ्ञेसं अतक्कावचरताय। तेनेव च भगवता ‘‘कम्मविपाको अचिन्तेय्यो न चिन्तेतब्बो, यो चिन्तेय्य उम्मादस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति (अ॰ नि॰ ४.७७) आदीनवं दस्सेत्वा पटिक्खित्तम्। आविञ्छनं पुग्गलस्स विञ्ञाणस्स वा तंनिन्नभावप्पत्तिया हेतुभावो।
सब्बेसन्ति पदस्स पकरणतो पारिसेसतो वा लब्भमानं अत्थविसेसं अजानन्तो यथारुतवसेनेव अत्थं गहेत्वा ‘‘को एत्थ विसेसो’’तिआदिना चोदेति। इतरो तेजादीनं पच्चेकं अधिकभावे विय द्विन्नं तिण्णं वा अधिकभावेपि यथावुत्ताधिकभावेनेव एककादिवसेन लब्भमानाय ओमत्ततायपि कायप्पसादो न होतीति विञ्ञायमानत्ता पकरणतो पारिसेसतो वा चतुन्नम्पि भूतानं समभावेन कायो होतीति अयमत्थो सिद्धोति सब्ब-सद्दो इध समभावदीपकोति दस्सेतुं ‘‘इदं पना’’तिआदिमाह। इममत्थं दीपेतीति च यथावुत्तेन ञायेन ‘‘सब्बेस’’न्ति वचनतो अयमत्थो लब्भति, न तस्स वाचकत्ताति दस्सेति। तेनेवाह ‘‘अनुवत्त…पे॰… वसेन वुत्तत्ता’’ति। एकदेसाधिकभावनिवारणेनेव हि एकदेसोमत्ततानिवारणम्पि विञ्ञायतीति। एकदेसो अवयवो। चतुधातुसमुदायनिस्सयस्स हि पसादस्स तदेकधातुअधिकता अवयवाधिकता होतीति।
‘‘पुरिमा चेत्थ द्वेपि वादिनो निकायन्तरिया’’ति वदन्ति। आलोकादिसहकारीकारणसहितानंयेव चक्खादीनं रूपादिअवभासनसमत्थता विवरस्स च सोतविञ्ञाणुपनिस्सयभावो गुणोति तेसं लद्धीति अधिप्पायेन ‘‘तंतंभूतगुणेही’’तिआदि वुत्तम्। तेजादीनं विय विवरस्स भूतभावाभावतो ‘‘यथायोग’’न्ति वुत्तम्। अथ वा रूपादयो विय विवरम्पि भूतगुणोति पराधिप्पायं दस्सेन्तो ‘‘तंतंभूतगुणेही’’ति आह। तेजस्स पन आलोकरूपेन, आकाससङ्खातस्स विवरस्स सद्देन, वायुस्स गन्धेन, उदकस्स रसेन, पथविया फोट्ठब्बेनाति इममत्थं सन्धाय ‘‘यथायोगं तंतंभूतगुणेही’’ति वुत्तं सिया। रूपादिग्गहणेति रूपादिविसये चक्खुविञ्ञाणादिके निप्फादेतब्बेति अत्थो। उपकरितब्बतोति सहकारीकारणभूतेहि यथावुत्तभूतगुणेहि चक्खादीनं सकिच्चकरणे उपकरितब्बतो। सभावेन सुय्यमानस्साति केनचि अनुच्चारियमानस्सेव लब्भमानत्ता वुत्तम्। घट्टनं पन विना वायुसद्दोपि नत्थीति। अथ वा वायुम्हि सद्दो सभावेन सुय्यतीति आपे रसो मधुरोति च तस्स लद्धियेवाति दट्ठब्बम्। दुतियवादिस्सपि निग्गहो होति तस्सपि तेजादिगुणा रूपादयोति एवंलद्धिकत्ता।
रूपादिविसेसगुणेहीति रूपादिविसेसगुणयुत्तेहि। तेज…पे॰… वायूहीति सहाकासेहि तेजादिपरमाणूहि। कप्पासतो विसदिसायाति कप्पासपथवितो विसेसयुत्ताय ततो अधिकसामत्थिययुत्तायाति अधिप्पायो। तस्सायेवाति कप्पासपथवियायेव। यस्मा सा विज्जमानानिपि अविसेसभूतानि अत्थीति गहेतुं असक्कुणेय्यभावेन अभिभवित्वा ठिता, तस्मा तस्सायेव गन्धो अधिकतरो भवेय्याति अत्थो। अयञ्च सब्बो उत्तरो ‘‘तस्स तस्स भूतस्स अधिकताया’’तिआदिना अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ६००) वुत्तत्ता तथागतानं वादं सम्पटिच्छित्वा वदन्तस्स कणादस्स वसेन वुत्तो। ‘‘अत्तनो पन मतेन कणादकपिलादयो केवलं पथवादिद्रब्यमेवातिआदि लद्धि। कणादसासनाय अधिमुत्तानं सासने अनवगाळ्हानं केसञ्चि अयं वादो’’ति च वदन्ति। एतस्सुभयस्साति आसवगन्धतो कप्पासगन्धो अधिको सीतुदकवण्णतो उण्होदकवण्णो च अधिकोति एतस्स उभयस्स। तेजादिअधिकेसु च सम्भारेसु रूपादीनं विसेसस्स अदस्सनतो न रूपादयो तेजादीनं विसेसगुणोति सिद्धन्ति आह ‘‘तदभा…पे॰… त्तिता’’ति। तेन न रूपं तेजस्स विसेसगुणो एकन्ततो तेजादिके सम्भारे विसेसेन अदस्सनतो, यो यस्स विसेसगुणो, न सो तदधिके सम्भारे एकन्ततो विसेसेन दिस्सति यथा पथवीअधिके सम्भारे आपोधातूति दस्सेति। एवं सेसेसुपि यथायोगं योजेतब्बम्। को पन वादो नानाकलापेति सभावतो नानत्ताभावेपि मूलकारणनानत्तवसेन अत्थि कोचि विसेसो असङ्घातेति दस्सेति, यतो परमरणादिकिरियासमत्थता नेसं केसञ्चियेव दिस्सतीति।
एकम्पीति पि-सद्देन अनेकस्मिं वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति। पञ्चायतनिकत्तभावे पत्थना या दट्ठुकामतादिभावेन वुत्ता, ताय निप्फन्नम्। एतेन कारणविसेसेन फलविसेसमाह। न हीतिआदिना वुत्तमेवत्थं समत्थयति। तन्ति कम्मम्। विसेसेनाति अत्तनो कारणेन आहितातिसयेन । तेनेव सोतस्स न होति पच्चयो, ततो अञ्ञेनेव पन होतीति अधिप्पायो। तेन अनेकसभावेन कारणेन आहितविसेसं एकम्पि कम्मं अनेकसभावं फलं निप्फादेतुं समत्थं होतीति दस्सेति। इदानि कम्मस्स वुत्तप्पकारविसेसाभावे दोसमाह ‘‘इन्द्रियन्तराभावप्पत्तितो’’ति। तस्सत्थो – कारणविसेसाभावे फलविसेसस्स असम्भवतो यं विसेसयुत्तं कम्मं चक्खुस्स कारणं, तस्स ततो अञ्ञविसेसाभावे तदञ्ञिन्द्रियुप्पादकतापि न सियाति सोतिन्द्रियादीनं ततो अनुप्पत्ति एव सिया। एवमितरत्थापि। विसेसोति चेत्थ कम्मस्स तंतंइन्द्रियुप्पादनसमत्थता अधिप्पेता, सा च पुब्बे दस्सितसभावोव।
अनेकाहि महग्गतचेतनाहि एकाय वा परित्तचेतनासहिताय पटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपानं निब्बत्तीति न सक्का विञ्ञातुन्ति ‘‘सब्बेसं…पे॰… विञ्ञायती’’ति वुत्तम्। इदानि तमेव असक्कुणेय्यतं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘नानाचेतनाया’’तिआदि वुत्तम्। तस्सायं सङ्खेपत्थो – ‘‘पटिस…पे॰… पच्चयो’’ति एत्थ यदि नानाकम्मवसेन इन्द्रियानं उप्पत्ति अधिप्पेता, एवं सति महग्गतकम्मेन च कामावचरकम्मेन च तंतंपटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपं उप्पन्नं सिया, न चेतं युत्तं ‘‘महग्गतचेतना कम्मपच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१२.७८) वुत्तत्ता। नापि तंतंभवनियतरूपिन्द्रियेहि विकलिन्द्रियता गतिसम्पत्तिया ओपपातिकयोनियं पटिसन्धिक्खणे युत्ता। अथ महग्गताहि एव नानाचेतनाहि निब्बत्तं, न चेका पटिसन्धि अनेककम्मनिब्बत्ता होति। निच्छितञ्हेतं साकेतपञ्हेनाति। एवं एकेन महग्गतकम्मुना चक्खुन्द्रियसोतिन्द्रियहदयवत्थूनं उप्पत्तिञापकेन इमिना वचनेन परित्तकम्मुनापि एकेन यथारहं अनेकेसं इन्द्रियानं उप्पत्ति सिद्धावाति वुत्तं ‘‘सिद्धमेकेन कम्मेन अनेकिन्द्रियुप्पत्ति होती’’ति।
सम्पत्तोयेव नाम सम्पत्तिकिच्चकरणतोति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘पटि…पे॰… नकतो’’ति वुत्तम्। अतिसुखुमभावतो मंसचक्खुअगोचरेन रूपायतनेन समन्नागतसङ्घातवुत्तिताय च ‘‘वायु विया’’ति वुत्तम्। चित्तसमुट्ठानं सद्दायतनं सोतविञ्ञाणस्स कदाचिपि आरम्मणपच्चयो न सिया धातुपरम्पराय घट्टेन्तस्स उतुसमुट्ठानत्ता। तेनाह ‘‘न हि…पे॰… पज्जती’’ति। पट्ठाने (पट्ठा॰ १.१.२) च ‘‘सद्दायतनं सोतविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति अविसेसेन वुत्तम्।
ननु चिरेन सुय्यन्तीति दूरे ठितानं लहुकं सवनं नत्थि, तेसम्पि वा लहुकं सवनेन दूरासन्नभावानं विसेसो न सियाति अधिप्पायो। न , दू…पे॰… तोति न दूरे ठितेहि रजकादिसद्दा चिरेन सोतविञ्ञाणेन सुय्यन्ति, सचे सवनूपचारे सो सद्दो दूरे आसन्ने च ठितानं यथाभूते आपाथगते सद्दे मनोविञ्ञाणसङ्खाततो गहणविसेसतो चिरेन सुतो सीघं सुतोति अभिमानोति अत्थो। एतमेवत्थं वित्थारतो दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। निच्छय…पे॰… अभिमानो होति, सोतविञ्ञाणप्पवत्ति पन उभयत्थापि समाना, यस्मा सो पन सद्दो…पे॰… आगच्छतीति। यदि धातुपरम्पराय सद्दो नप्पवत्तति, कथं पटिघोसादीनं उप्पत्तीति आह ‘‘दूरे…पे॰… पच्चयो होती’’ति। उप्पत्तिवसेन आगतानीति एतेन रूपधम्मापि यत्थ उप्पज्जन्ति, तत्थेव भिज्जन्ति, न देसन्तरं सङ्कमन्तीति दस्सेति। घट्टनसभावानेवाति तेसं भूतानं सद्दसमुप्पत्तिहेतुभावमाह। सोतपदेसस्साति सोतदेसस्स, सोतदेसे ठितस्साति अत्थो।
चक्खुमतो पुग्गलस्स अज्झासयवसेनाति चित्रविचित्ररूपायतने येभुय्येन सत्तानं चक्खुद्वारिकजवनस्स अनुकड्ढनवसेन पवत्तिं सन्धाय वुत्तम्। कण्णकूपच्छिद्देयेव पवत्तनतोति एतेन अधिट्ठानतो बहिद्धा इन्द्रियं पवत्तीति वादं पटिसेधेति। अधिट्ठानदेसे एव हि इन्द्रियं वत्तति तत्थ किच्चादिप्पयोगदस्सनतो। सतिपि पनस्स बहिद्धा वुत्तियं न विसयग्गहणे समत्थता, अञ्ञथा अधिट्ठानपिदहनेपि विसयग्गहणं भवेय्याति। आरम्मणग्गहणहेतुतो चाति कण्णकूपच्छिद्देयेव ठत्वा आरम्मणकरणस्स विञ्ञाणस्स वा हेतुभावतो।
तब्बोहारेनाति गन्धगन्धग्गहणस्स सहचरिताय गन्धोपि तथा वुत्तोति अधिप्पायो। गन्धो पच्चयोति गन्धो सहकारीपच्चयोति अत्थो। खेळादिको पच्चयोति योजेतब्बम्। तथा पथवीति सहकारीपच्चयन्तरभूता अज्झत्तिकबाहिरा पथवी आरम्मणग्गहणे पच्चयोति अत्थो। आधारभूताति तेजोवायोधातूनं आधारभूता। निस्सयभूतानन्ति निस्सयमहाभूतानं आपोतेजोवायोधातूनम्। सब्बदाति उप्पीळनकाले च अनुप्पीळनकाले च। तत्थाति चतुरासीतिपभेदे उपरिमकायसङ्खाते रूपसमूहे। विनिब्भुज्जितुं असक्कुणेय्यानन्ति इदं चक्खुदसकं इदं कायदसकं इदं भावदसकन्ति एवं कलापतोपि विनिब्भुज्जितुं असक्कुणेय्यानम्।
६१६. दीघादीनं फुसित्वा जानितब्बतोति इदं दीघादीनं न कायविञ्ञाणगोचरत्ता वुत्तं, दीघादिवोहाररूपादीनं पन फोट्ठब्बं फुसित्वा कायविञ्ञाणवीथिया परतो पवत्तेन मनोविञ्ञाणेनपि जानितब्बत्ता वुत्तम्। दीघादिसन्निवेसन्ति दीघादिसन्निवेसवन्तम्। एकस्मिं इतरस्स अभावाति छायातपानं आलोकन्धकारानञ्च असहट्ठायितं आह। कथं पन आलोको अन्धकारं विधमतीति? ‘‘आलोकप्पवत्तिसमानकालं अन्धकारसभावेन पवत्तमानं वण्णायतनं भिज्जति। अन्धकारस्स निस्सयो हुत्वा पवत्तमानानि भूतानि कमेन तथारूपस्स वण्णायतनस्स निस्सयभावं गच्छन्ती’’ति केचि। सह अन्धकारेन तन्निस्सयभूतानं निरोधसमनन्तरं तंसन्ततियं तादिसे पच्चयसन्निपाते आलोकनिस्सयभूतानं उप्पत्तीति वेदितब्बम्। न हि निस्सयमहाभूतेहि विना आलोकप्पवत्ति अत्थि, नापि अन्धकारसङ्खातं वण्णायतनमेव निरुज्झति तंनिस्सयेहि पयुज्जमानकएककलापभूतोपादारूपानं सहेव निरुज्झनतो। पदीपसिखामणिरंसियो विय पथवीपाकाररुक्खादीनि मुञ्चित्वापि अन्धकारो पवत्ततीति वदन्ति। मन्दं पन पाकारादिआधाररहितं न सुट्ठु पञ्ञायति, बहलं आधारं निस्साय पवत्ततीति युत्तन्ति च वदन्ति।
६२०. ‘‘अमनुस्ससद्दो’’ति एत्थ अ-कारो न मनुस्सतामत्तनिवत्तिअत्थो सदिसभावदीपनताय अनधिप्पेतत्ता, मनुस्सतो पन अनञ्ञतानिवत्तिअत्थोति दस्सेतुं ‘‘अमनुस्स…पे॰… ट्ठादयोपी’’ति आह। तथा कित्तेतब्बोति ‘‘वंसफालनसद्दो’’तिआदिना वत्थुवसेन कित्तेतब्बो।
६३२. कम्मचित्तादिनाति आदि-सद्देन उतुआहारे सङ्गण्हाति। तंतदाकारानीति इत्थिलिङ्गादिआकारानि। इत्थिन्द्रियं पटिच्च समुट्ठहन्तीति अञ्ञमञ्ञपच्चयानिपि इत्थिलिङ्गादीनि येभुय्येन इत्थिन्द्रियसहिते एव सन्ताने सब्भावा इतरत्थ च अभावा इन्द्रियहेतुकानि वुत्तानि। अञ्ञथाति इत्थिलिङ्गादिआकारतो अञ्ञथा, इत्थिन्द्रियाभावे वा। इत्थिग्गहणस्स चाति इत्थीति चित्तप्पवत्तिया। तेसं रूपानन्ति इत्थिलिङ्गादिआकाररूपानम्। यदि इत्थिन्द्रियं इत्थिलिङ्गादिआकाररूपानं सहकारीकारणं, अथ कस्मा तस्स इन्द्रियादिपच्चयभावो तेसं न वुत्तोति? नेव तं सहकारीकारणं, अथ खो तेसं तब्भावभावितामत्तेन तं कारणन्ति वुच्चतीति दस्सेतुं आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि।
६३३. लिङ्गं परिवत्तमानं पुरिमलिङ्गाधारजातिअनुरूपमेव हुत्वा परिवत्ततीति कत्वा वुत्तं ‘‘पटिसन्धियं विय पवत्तेपी’’ति। यस्स…पे॰… नोति आदिवचनतोति आदि-सद्देन ‘‘यस्स वा पन पुरिसिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्जतीति नो’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८८) सङ्गण्हाति।
६३५. द्वारभावेन कुच्छितानं आसवधम्मानं पवत्तिट्ठानताय पसादविसेसे विय विञ्ञत्तिविसेसेपि कायवोहारप्पवत्ति दट्ठब्बा। वित्थम्भनसभावताय वायोधातुया थम्भनं ‘‘वायोधातुकिच्च’’न्ति वुत्तम्। किच्चम्पि हि धम्मानं सभावोयेवाति। पथवीधातुया आकारो वचीविञ्ञत्तीति वत्तुं वट्टतीति योजना।
६३६. वितक्क…पे॰… गहिताति यथाधिप्पेतत्थाभिब्यञ्जिकाय वाचाय समुट्ठापनाधिप्पायप्पवत्तिं सन्धाय वुत्तम्। तदा हि सा तेहि परिग्गहिता नाम होतीति। एकस्सपि अक्खरस्स अनेकेहि जवनेहि निब्बत्तेतब्बत्ता तथा निब्बत्तियमानताय असमत्थसभावत्ता न विञ्ञातविसेसा न भिन्ना एवाति आह ‘‘सव…पे॰… भिन्ना’’ति। अब्बोकिण्णेति अन्तरन्तरा उप्पज्जमानेहि असंसट्ठे। ‘‘पच्छिमचित्त’’न्ति अविसेसेन चुतिचित्तं वुत्तन्ति अधिप्पायेन ‘‘अञ्ञेसम्पि चुतिचित्तं…पे॰… ञायती’’ति वुत्तम्।
अथ वा ‘‘ये च रूपावचरं अरूपावचरं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, तेसं चवन्तानं तेसं वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सति, नो च तेसं कायसङ्खारो निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.८८) रूपारूपभवूपपज्जनकानं कामावचरचुतिचित्तस्सपि कायसङ्खारासमुट्ठापनवचनेन खीणासवेहि अञ्ञेसम्पि…पे॰… ञायती’’ति वुत्तम्। यस्मा च –
‘‘यस्स कायसङ्खारो निरुज्झति, तस्स वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सतीति आमन्ता’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.१०८),
‘‘यस्स कायसङ्खारो निरुज्झति, तस्स चित्तसङ्खारो निरुज्झिस्सतीति आमन्ता’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.१०८) च,
‘‘पच्छिमचित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं कायसङ्खारो च न निरुज्झति चित्तसङ्खारो च न निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.११३) –
आदिवचनतो च पच्छिमचित्तस्स पुरतो सोळसमेन चित्तेन ततो ओरिमेन वा सद्धिं अस्सासपस्सासा न उप्पज्जन्तीति सिद्धम्। यदि उप्पज्जेय्युं, ‘‘पच्छिमचित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं कायसङ्खारो न निरुज्झती’’ति न वदेय्य, वुत्तञ्चेतं, तस्मा हेट्ठिमकोटिया चुतितो पुरिमेन सत्तरसमेन उप्पन्ना अस्सासपस्सासा चुतिया हेट्ठा दुतियेन चित्तेन सद्धिं निरुज्झन्ति। तेन ‘‘यस्स चित्तस्स अनन्तरा कामावचरानं पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सती’’ति चुतिचित्तस्सानन्तरपच्चयभूतस्सपि चित्तस्स कायसङ्खारासमुट्ठापनता वुत्ता।
अथ वा यस्स चित्तस्साति येन चित्तेन सब्बपच्छिमो कायसङ्खारो उप्पज्जति। तं चित्तं वुत्तन्ति गहेतब्बं, न पच्छिमचित्तस्स अनन्तरपच्चयभूतम्। अनन्तराति हि कायसङ्खारुप्पादनं अन्तरं विना, यतो पच्छा कायसङ्खारुप्पादनेन अनन्तरितं हुत्वा पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सतीति अत्थो। कस्मा? ‘‘इतरेसं वचीसङ्खारो च निरुज्झिस्सति कायसङ्खारो च निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.८८) वुत्तत्ता। अञ्ञथापच्छिमचित्ततो पुरिमततियचित्तसमङ्गीनं कायसङ्खारो उप्पज्जतीति आपज्जतीति। एवं सब्बेसम्पि चुतिचित्तस्स रूपजनकताभावे आगमं दस्सेत्वा इदानि युत्तिं दस्सेतुं ‘‘न ही’’तिआदिमाह। तत्थ गब्भगमनादीति आदि-सद्देन उदकनिमुग्गअसञ्ञीभूतकालकतचतुत्थज्झानसमापन्नरूपारूपभवसमङ्गीनिरोधसमापन्नभावे सङ्गण्हाति।
६३७. अनेकेसं कलापानं एकतो हुत्वा एकघनपिण्डभावेन पवत्तनतो कलापन्तरभूतानं कलापन्तरभूतेहि सम्फुट्ठभावो वुत्तो। यतो तेसं दुविञ्ञेय्यनानत्तं, न पन अविनिब्भुत्तभावतो। तंतंभूतविवित्तताति तेसं तेसं भूतानं विभत्तभावो कलापन्तरभूतेहि विभत्तसभावता असंकिण्णताति अत्थो। यस्मा पन यथावुत्ता विवित्तता रूपानं ओसानं होति, तस्मा ‘‘रूपपरियन्तो’’ति वुत्तम्। अथ वा तंतंभूतसुञ्ञता। येसञ्हि परिच्छेदो आकासो, तेसं परियन्तताय तेहि सुञ्ञभावोति लक्खितब्बो। ततोयेव च सो भूतन्तरेहि विय तेहि असम्फुट्ठोति वुच्चतीति। अञ्ञथाति परिच्छिन्दितब्बेहि असम्फुट्ठभावाभावे।
६३८. तंतंविकाराधिकरूपेहीति एत्थ कथं चम्मसुवण्णेसु मुदुताकम्मञ्ञता लब्भन्ति, ननु लहुतादिविकारा एकन्ततो इन्द्रियबद्धरूपे एव पवत्तनतो अनिन्द्रियबद्धे न लब्भन्तीति? सच्चमेतं, इध पन तंसदिसेसु तब्बोहारवसेन वुत्तम्। तथा हि तूलपिचुआदीसु गरुभावादिहेतूनं भूतानं अधिकभावाभावतो लहुआदिवोहारो। निद्दिसितब्बधम्मनिस्सयरूपे एव वा सन्धाय ‘‘तंतंविकाराधिकरूपेही’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बम्। सब्बे सब्बेसं पच्चया लहुतादीनं अञ्ञमञ्ञाविजहनतोति अधिप्पायो।
६४१. आचयसद्देनेवाति निद्देसे वुत्तआचयसद्देनेव। यो आयतनानं आदिचयत्ता आचयो पुनप्पुनं निब्बत्तमानानं, सोव रूपस्स उपरिचयत्ता उपचयोति अधिप्पेतं अत्थं पाळियं योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘पाळियं पना’’तिआदि वुत्तम्। उप-सद्दो पठमत्थो ‘‘दानं, भिक्खवे, पण्डितुपञ्ञत्त’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.४५) विय। उपरिअत्थोच ‘‘सम्मट्ठे उपसित्ते च, ते निसीदिंसु मण्डपे’’तिआदीसु विय। अञ्ञथाति उप-सद्दस्स उपरिअत्थस्सेव गहणे।
६४३. फलविपच्चनपकतियाति फलविपच्चनसभावेन। फलमेव वा पकतीति आयुसंहानादिना फलसभावेन जरानिद्देसोति अत्थो। तथा हि ‘‘फलूपचारेन वुत्ता’’ति वुत्तम्। सुपरिणतरूपपरिपाककाले हानिदसकादीसु।
६४५. कत्तब्बसभावतोति मूलफलादीनं इधाधिप्पेतआहारवत्थूनं मुखेन असनादिकत्तब्बसभावतो। विसभूते सङ्घाते ओजा मन्दा होतीति सविसत्ताभावतो सुखुमता वुत्ता। अङ्गमङ्गानुसारिनो रसस्स सारोति रसहरणीधमनिजालानुसारेन सरीरावयवे अनुप्पविट्ठस्स आहाररसस्स अब्भन्तराहारपच्चयो स्नेहो, यो लोके रसधातूति वुच्चति।
उपादाभाजनीयकथावण्णना निट्ठिता।
नोउपादाभाजनीयकथावण्णना
६४६. ‘‘एकं महाभूतं पटिच्च तयो महाभूता तयो महाभूते पटिच्च एकं महाभूत’’न्तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ १.१.५३) एकं महाभूतं अवसेसमहाभूते निस्सयति, तेहि उपादारूपेन च निस्सीयतीति आह ‘‘निस्सयति च निस्सीयति चा’’ति।
६४७. महाभूतानं अञ्ञमञ्ञाविजहनतो एकस्मिम्पि कलापे अनेकं फोट्ठब्बं अत्थीति फोट्ठब्बसभावेसुयेव अनेकेसुपि आरम्मणेसु आपाथगतेसु आभोगादिवसेन एकंयेव विञ्ञाणुप्पत्तिहेतु होतीति अयं विचारो दस्सितो। इतरेसुपि पन यथायोगं दस्सेतब्बो। तत्थ रसारम्मणं ताव इन्द्रियनिस्सयं अल्लीयित्वा विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो सतिपि अनेकेसं रसानं आपाथगमने एकस्मिं खणे एकप्पकारंयेव यथावुत्तनयेन जिव्हाविञ्ञाणुप्पत्तिहेतु होति, तथा गन्धारम्मणम्। रूपसद्दारम्मणानि पन इन्द्रियनिस्सयं असम्पत्वाव विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावतो योग्यदेसे अवट्ठितानि यत्तकानि सहकारीपच्चयन्तरगतं उपकारं लभन्ति, तत्तकानि एकस्मिं खणे एकज्झं आरम्मणं न होन्तीति न वत्तब्बानि। तथा हि सद्दो निग्घोसादिको अनेककलापगतो तथा वण्णोपि सिविकुब्बहननियामेन एकज्झं आरम्मणं होतीति। एत्थापि च आभुजितवसेन आरम्मणाधिमत्ततावसेन अनेककलापसन्निपातेपि कत्थचि विञ्ञाणुप्पत्ति होतियेव। पसादाधिमत्तता पित्तादिविबन्धाभावेन पसादस्स तिक्खता। कथं पन चित्तस्साति चित्तसामञ्ञतो एकत्तनयवसेन पुच्छति।
६५१. तादिसायाति या पचुरजनस्स अत्थीतिपि न गहिता। सन्ती समाना। एवन्ति यथाससम्भारुदकं ससम्भारपथविया आबन्धकं, एवं परमत्थुदकं परमत्थपथवियाति दस्सेति। तदनुरूपपच्चयेहीति अत्तनो आबन्धनानुगुणेहि आबन्धियमानेहि सन्धारणादिकिच्चेहि पुरिमेहि च पथवीआदीहि। अफुसित्वा पतिट्ठा होति, अफुसित्वा आबन्धतीति इमिना फुसितब्बफुसनकभावो आपोधातुयं नत्थीति फोट्ठब्बवसेन उभयधम्मतं आह। अञ्ञमञ्ञं निस्सयता अञ्ञमञ्ञनिस्सयता। अथ वा अञ्ञमञ्ञता च निस्सयता च अञ्ञमञ्ञनिस्सयता। यदि फोट्ठब्बाफोट्ठब्बधातूनं फोट्ठब्बभावेन विना अञ्ञमञ्ञनिस्सयता, पथवीआदीनं कक्खळादिसभावो एव फोट्ठब्बभावोति तब्बिरहेन कथं तेसं आपोधातुया निस्सयादिभावोति आह ‘‘अविनिब्भोगवुत्तीसू’’तिआदि। अञ्ञमञ्ञपच्चयभूतेसूति एतेन उपादारूपं निवत्तेति। अथ वा पुब्बे अट्ठकथाधिप्पाये ठत्वा फोट्ठब्बाफोट्ठब्बधातूनं विसिट्ठं अञ्ञमञ्ञनिस्सयतं वत्वा इदानि अत्तनो अधिप्पाये ठत्वा अविसेसेन तं दस्सेन्तो आह ‘‘अविनिब्भोगवुत्तीसू’’तिआदि। तंयेव अविसिट्ठं अञ्ञमञ्ञनिस्सयतं दळ्हं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘नापि सहजातेसू’’तिआदिमाह। तत्थ अफुसनं ताव एककलापगतत्ता न विचारेतब्बं, फुसनं पन कथन्ति? एककलापगतत्ता एव। विसुं सिद्धानंयेव हि विसयमहाभूतानं कायप्पसादनिस्सयभूतेसु फुसनं दिस्सति।
झायतीति परिपच्चति। न उण्हा हुत्वाति एतस्स उण्हसभावा हुत्वाति अयमत्थोति कत्वा ‘‘तेजोसभावतंयेव पटिक्खिपती’’ति वुत्तम्। उण्हपटिपक्खत्ता सीतस्स उण्हताय पटिक्खेपे सीततासङ्का सियाति आह ‘‘न सीतत्तं अनुजानाती’’ति। तेजोसभागतंयेव वा सीततायपि दस्सेतुं ‘‘न सीतत्तं अनुजानाती’’ति वुत्तम्। तेनेवाह ‘‘तेजो एव हि सीत’’न्ति। मन्दे हि उण्हभावे सीतबुद्धीति तेजो एव हि सीतम्। कथं पनेतं विञ्ञायतीति? सीतबुद्धिया अववत्थितभावतो पारापारं विय। तथा हि आतपे ठत्वा छायं पविट्ठानं सीतबुद्धि होति, तत्थेव पथवीगब्भतो निग्गतानं उण्हबुद्धीति। यदि तेजोयेव सीतं, उण्हभावेन सद्धिं सीतभावोपि एकस्मिं कलापे उपलब्भेय्याति आह ‘‘सीतुण्हानञ्चा’’तिआदि। उण्हसीतकलापेसु सीतुण्हानं अप्पवत्ति। द्विन्नं…पे॰… युज्जति, न आपोधातुवायोधातूनं सीतभावेति अधिप्पायो। आपोधातुया हि वायोधातुया सीतभावे उण्हभावेन सद्धिं एकस्मिं कलापे सीतभावो लब्भेय्य, न पन लब्भति। न चेत्थ आपोधातुअधिके वायोधातुअधिके वा कलापे सीतभावोति सक्का विञ्ञातुं तादिसेपि कत्थचि कलापे अलब्भमानत्ता सीतभावस्साति। खरतादिसभावाधिकस्स भूतसङ्घातस्स दवतादिसभावाधिकतापत्ति भावञ्ञथत्तम्। तं पन यथा होति, तं दस्सेतुं ‘‘पच्च…पे॰… प्पत्ती’’ति आह।
६५२. एकन्तनचित्तसमुट्ठानादीति आदि-सद्देन एकन्तअनुपादिन्नुपादानियादिं सङ्गण्हाति। पुरिमानम्पीति ‘‘यं वा पनञ्ञम्पी’’ति एतस्मा वचनतो पुरिमानं अनुपादिन्नानं सद्दायतनकायविञ्ञत्तिआदीनं नचित्तसमुट्ठानानञ्च चक्खायतनसोतायतनादीनम्। नकम्मस्सकतत्ताभावादिकन्ति नकम्मस्सकतत्ताभावं नचित्तसमुट्ठानभावन्ति एवमादिकम्। एकन्ताकम्मजादीसूति आदि-सद्देन एकन्ताचित्तजं गय्हति। ता जरताअनिच्चता। अनेकन्तेसु न गहिताति एकन्ततो अकम्मजेसु सद्दायतनादीसु अचित्तजेसु च चक्खायतनादीसु गहेत्वा चतुसमुट्ठानिकत्ता अनेकन्तेसु रूपायतनादीसु न गहिताति अत्थो।
६६६. अनिप्फन्नत्ताति अञ्ञं अनपेक्खित्वा सभावतो असिद्धत्तम्। तस्साति विञ्ञत्तिद्वयस्स।
नोउपादाभाजनीयकथावण्णना निट्ठिता।
दुकनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
चतुक्कनिद्देसवण्णना
९६६. ‘‘सब्बं रूपं मनसा विञ्ञात’’न्ति वचनतो यदि विञ्ञाततो अञ्ञं दिट्ठादि न होतीति ‘‘कतमं तं रूपं दिट्ठ’’न्तिआदिना पुच्छा न कता, एवं सन्ते चतुक्कभावो कथन्ति अनुयोगं मनसि कत्वा आह ‘‘दस्सनादिग्गहणविसेसतो’’ति। दस्सनं सवनं मिनित्वा जाननं विजाननञ्चाति एतस्मा दस्सनादिग्गहणविसेसतो। एतेन गाहकभेदेन गहेतब्बभेदोति दस्सेति। इदानि समुखेनपि गहेतब्बभेदो लब्भतीति दस्सेतुं ‘‘दिट्ठा…पे॰… भावतो’’ति वुत्तम्।
पञ्चकनिद्देसवण्णना
९६९. तदिदं नयकरणं छब्बिधादीसु तीसु सङ्गहेसु योजितम्।
पकिण्णककथावण्णना
९७५. एकन्ततो नीवरणत्ता मिद्धस्स ‘‘नत्थि नीवरणा’’ति वचनेन गहणन्ति दस्सेतुं ‘‘मिद्धस्सपि नीवरणस्सा’’ति वुत्तम्। न च रूपं पहातब्बं निप्परियायप्पहानस्स इध अधिप्पेतत्ता। एत्थ केचि ‘‘नामकायरूपकायगेलञ्ञसभावतो दुविधं मिद्धम्। तत्थ पुरिमं ‘नीवरणा’ति वचनेन वुत्तं, इतरं रूपसभाव’’न्ति वदन्ति। तत्थ यं तं अरूपतो अञ्ञं मिद्धं परिकप्पितं, तम्पि नीवरणं मिद्धसभावतो इतरं मिद्धं वियाति परिकप्पितमिद्धस्सपि न सक्का नीवरणभावं निवत्तेतुन्ति तेसं वचनस्स नीवरणप्पहानवचनेन विरोधं दस्सेन्तो ‘‘न च रूपकाय’’न्तिआदिमाह। अथ वा खीणासवानं सोप्पनसभावतो सोप्पस्स च मिद्धहेतुकत्ता अत्थि मिद्धरूपन्ति वादं सन्धाय उत्तरमाह ‘‘न च रूपकायगेलञ्ञ’’न्तिआदिना। तत्थ मिद्धमेव सोप्पहेतूति नायं अवधारणा इच्छिता, सोप्पहेतु एव मिद्धन्ति पन इच्छिताति मिद्धतो अञ्ञोपि सोप्पहेतु अत्थि, को पन सो? रूपकायगेलञ्ञम्। न च रूप…पे॰… वचनतोति योजना दट्ठब्बा।
वचीघोसादीति आदि-सद्देन हुंकारादिसद्दो सङ्गय्हति। अङ्गुलिफोटादिसद्दो उतुसमुट्ठानोयेव, चित्तपच्चयो पन होति। रूपभावमत्तानीति जरामरणसभावानं रूपानं तंधम्ममत्तानि, ततो एव न जातिआदिधम्मवन्तानीति आह ‘‘न सयं सभाववन्तानी’’ति। यथा जरा अनिच्चता च रूपभावमत्तं, एवं जातिपीति जातिया रूपभावमत्तताय उपसंहरणत्थो तथा-सद्दो।
तेसं रूपधम्मानम्। सङ्खातादि-सद्दो विय अभिनिब्बत्तित-सद्दोपि वत्तमानकालिकोपि होतीति ‘‘अभिनिब्बत्तियमानधम्मक्खणस्मि’’न्ति वुत्तम्। एवमपीति यदिपि जिरणभिज्जनभावा जिरणादिसभावानं धम्मानं जनकपच्चयकिच्चानुभावक्खणे अभावतो तप्पच्चयभाववोहारं अभिनिब्बत्तिवोहारञ्च न लभन्ति, एवमपि तेसं उपादिन्नता वत्तब्बाति सम्बन्धो। ‘‘जरामरणं पटिच्चसमुप्पन्न’’न्ति वचनतो तस्स परियायतं विवरति ‘‘तेसं उप्पादे सती’’तिआदिना।
यदि एवन्ति यदि निस्सयपटिबद्धवुत्तिका जातिआदयो, एवं सति। ‘‘महाभूतानं उपादायरूप’’न्ति वचनतो भूतनिस्सितेसु केवलो उपादायवोहारोति उपादाये निस्सितापि अपरेन उपादाय-सद्देन विसेसेत्वा वत्तब्बाति अधिप्पायेन ‘‘उपादायुपादायभावो आपज्जती’’ति आह। कारणकारणेपि कारणे विय वोहारो होति ‘‘चोरेहि गामो दड्ढो’’ति यथाति दस्सेन्तो ‘‘भूत…पे॰… त्तनतो’’ति आह। इदानि परम्परा विना निप्परियायतो उप्पादादीनं भूतपटिबद्धभावं सह निदस्सनेन दस्सेतुं ‘‘अपि चा’’तिआदिमवोच। विकारपरिच्छेदापि उपादायरूपविकारादिभावे भूतपटिबद्धभावाविनिवत्तितो एकस्मिं कलापे एकेकाव विकारादयोति जीवितिन्द्रियं विय कलापानुपालकं कलापविकारादिभावतो च ‘‘उपादायरूपानि’’इच्चेव वुच्चन्तीति आह ‘‘एवं विका…पे॰… योजेतब्बानी’’ति।
असङ्खतभावनिवारणत्थं परिनिप्फन्नता वुत्ताति इदं अपरिनिप्फन्नसभाववतो अनुपलब्भमानताय ससविसाणं विय केनचि न सङ्खतन्ति असङ्खतं नाम सियाति इमिस्सा आसङ्काय निवत्तनवसेन वुत्तम्। अथ वा रूपविकारादिभावतो रूपभावो विय रूपे सति सन्ति, असति न सन्तीति सिद्धाय पटिच्चसमुप्पन्नताय साधिता परिनिप्फन्नता तेसं सङ्खतभावं साधेन्ती असङ्खतभावं निवारणत्थं जायतीति वुत्तं ‘‘असङ्खतभावनिवारणत्थं परिनिप्फन्नता वुत्ता’’ति।
पकिण्णककथावण्णना निट्ठिता।
रूपकण्डवण्णना निट्ठिता।