(२४) ४. कम्मवग्गो
१. संखित्तसुत्तवण्णना
२३२. चतुत्थस्स पठमे काळकन्ति मलीनं, चित्तस्स अप्पभस्सरभावकरन्ति अत्थो। तं पनेत्थ कम्मपथप्पत्तमेव अधिप्पेतन्ति आह ‘‘दसअकुसलकम्मपथ’’न्ति। कण्हाभिजातिहेतुतो वा कण्हम्। तेनाह ‘‘कण्हविपाक’’न्ति। अपायूपपत्ति मनुस्सेसु च दोभग्गियं कण्हविपाको, यं तस्स तमभावो वुत्तो। निब्बत्तनतोति निब्बत्तापनतो। पण्डरकन्ति ओदातं, चित्तस्स पभस्सरभावकरन्ति अत्थो। सुक्काभिजातिहेतुतो वा सुक्कम्। तेनाह ‘‘सुक्कविपाक’’न्ति। सग्गूपपत्ति मनुस्ससोभग्गियञ्च सुक्कविपाको, यं तस्स जोतिभावो वुत्तो। उक्कट्ठनिद्देसेन पन ‘‘सग्गे निब्बत्तनतो’’ति वुत्तं, निब्बत्तापनतोति अत्थो। मिस्सककम्मन्ति कालेन कण्हं कालेन सुक्कन्ति एवं मिस्सकवसेन कतकम्मम्। सुखदुक्खविपाकन्ति वत्वा तत्थ सुखदुक्खानं पवत्तिआकारं दस्सेतुं ‘‘मिस्सककम्मं ही’’तिआदि वुत्तम्। कम्मस्स कण्हसुक्कसमञ्ञा कण्हसुक्काभिजातिहेतुतायाति अपचयगामिताय तदुभयविद्धंसकस्स कम्मक्खयकरकम्मस्स इध सुक्कपरियायोपि इच्छितोति आह ‘‘उभय…पे॰… अयमेत्थ अत्थो’’ति। तत्थ उभयविपाकस्साति यथाधिगतस्स उभयविपाकस्स। सम्पत्तिभवपरियापन्नो हि विपाको इध सुक्कं सुक्कविपाकोति अधिप्पेतो, न अच्चन्तपरिसुद्धो अरियफलविपाको।
संखित्तसुत्तवण्णना निट्ठिता।
२. वित्थारसुत्तवण्णना
२३३. दुतिये सब्याबज्झन्ति वा सदुक्खं, अत्तना उप्पादेतब्बेन दुक्खेन सदुक्खन्ति अत्थो, दुक्खसंवत्तनिकन्ति वुत्तं होति। कायसङ्खारादीसु कायद्वारे गहणादिवसेन चोपनप्पत्ता द्वादस अकुसलचेतना अब्याबज्झकायसङ्खारो नाम। वचीद्वारे हनुसंचोपनवसेन वचीभेदप्पवत्तिका तायेव द्वादस वचीसङ्खारो नाम। उभयचोपनं अप्पत्वा रहो चिन्तेन्तस्स मनोद्वारे पवत्ता मनोसङ्खारो नाम। इति तीसुपि द्वारेसु कायदुच्चरितादिभेदा अकुसला चेतनाव सङ्खाराति वेदितब्बा। अभिसङ्खरोतीति आयूहति, तं पन आयूहनं पच्चयसमवायसिद्धितो सङ्कड्ढित्वा पिण्डनं विय होति। सदुक्खं लोकन्ति अपायलोकमाह। विपाकफस्साति फस्ससीसेन तत्थ विपाकप्पवत्तमाह। वेमानिकपेताति इदं बाहुल्लतो वुत्तं, इतरेसम्पि विनिपातिकानं कालेन सुखं, कालेन दुक्खं होति। तस्स पहानायाति तस्स यथावुत्तस्स कम्मस्स अनुप्पत्तिधम्मतापादनाय। या चेतनाति या अपचयगामिनिचेतना। तेनेवाह ‘‘विवट्टगामिनी मग्गचेतना वेदितब्बा’’ति।
वित्थारसुत्तवण्णना निट्ठिता।
३-९. सोणकायनसुत्तादिवण्णना
२३४-२४०. ततिये पुरिमानि, भन्ते, दिवसानि पुरिमतरानीति एत्थ हिय्यो दिवसं पुरिमं नाम, ततो परं पुरिमतरन्ति आह ‘‘अतीतानन्तरदिवसतो पट्ठाया’’तिआदि। इति इमेसु द्वीसु पवत्तितो यथाक्कमं पुरिमपुरिमतरभावो दस्सितो। एवं सन्तेपि यदेत्थ ‘‘पुरिमतर’’न्ति वुत्तं, ततो पभुति यं यं ओरं, तं तं पुरिमम्। यं यं परं, तं तं पुरिमतरं ओरपारभावस्स विय पुरिमतरभावस्स च अपेक्खासिद्धत्ता। सेसं वुत्तनयमेव। चतुत्थादीनि उत्तानत्थानेव।
सोणकायनसुत्तादिवण्णना निट्ठिता।
१०-११. समणसुत्तादिवण्णना
२४१-२. दसमे सेसपदेसुपीति ‘‘इध दुतियो समणो’’तिआदीसु सेसपदेसुपि। यथा हि ‘‘विविच्चेव कामेही’’ति (दी॰ नि॰ १.२२६; म॰ नि॰ १.२७१, २८७, २९७; सं॰ नि॰ २.१५२; अ॰ नि॰ ४.१२३) एत्थ कतो नियमो ‘‘विविच्च अकुसलेही’’ति एत्थापि कतोयेव होति सावधारणअत्थस्स इच्छितब्बत्ता, एवमिधापीति। तेनाह ‘‘दुतियादयोपि ही’’तिआदि। सामञ्ञफलाधिगमवसेन निप्परियायतो समणभावोति तेसं वसेनेत्थ चत्तारो समणा देसिता। इमस्मिञ्हि ठाने चत्तारो फलट्ठकसमणाव अधिप्पेता समितपापसमणग्गहणतो। कस्मा पनेत्थ महापरिनिब्बाने विय मग्गट्ठा तदत्थाय पटिपन्नापि न गहिताति? वेनेय्यज्झासयतो। तत्थ हि मग्गाधिगमत्थाय विपस्सनापि इतो बहिद्धा नत्थि, कुतो मग्गफलानीति दस्सेन्तेन भगवता ‘‘ञायस्स धम्मस्स पदेसवत्ती, इतो बहिद्धा समणोपि नत्थी’’ति (दी॰ नि॰ २.२१४) वुत्तम्। इध पन निट्ठानप्पत्तमेव तंतंसमणभावं गण्हन्तेन फलट्ठकसमणाव गहिता, मग्गट्ठतो फलट्ठो सविसेसं दक्खिणेय्योति। स्वायमत्थो द्वीसु सुत्तेसु देसनाभेदेनेव विञ्ञायतीति। रित्ताति विवित्ता। तुच्छाति निस्सारा पटिपन्नकसाराभावतो।
पवदन्ति एतेहीति पवादा। दिट्ठिगतिकानं नानादिट्ठिदीपकसमयाति आह ‘‘चत्तारो सस्सतवादा’’तिआदि। तत्थ चत्तारो सस्सतवादाति लाभिवसेन तयो, तक्किवसेन एकोति एवं चत्तारो सस्सतवादा। पुब्बेनिवासञाणलाभी तित्थियो मन्दपञ्ञो अनेकजातिसतसहस्समत्तं अनुस्सरति, मज्झपञ्ञो दस संवट्टविवट्टकप्पानि, तिक्खपञ्ञो चत्तालीस संवट्टविवट्टकप्पानि, न ततो परम्। सो एवं अनुस्सरन्तो ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति अभिवदति, तक्की पन तक्कपरियाहतं वीमंसानुचरितं सयंपटिभानं ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति अभिवदति। तेन वुत्तं ‘‘लाभिवसेन तयो, तक्किवसेन एकोति एवं चत्तारो सस्सतवादा’’ति।
सत्तेसु सङ्खारेसु च एकच्चं सस्सतन्ति पवत्तो वादो एकच्चसस्सतवादो। सो पन ब्रह्मकायिकखिड्डापदोसिकमनोपदोसिकत्तभावतो चवित्वा इधागतानं तक्किनो च उप्पज्जनवसेन चतुब्बिधोति आह ‘‘चत्तारो एकच्चसस्सतवादा’’ति।
चत्तारो अन्तानन्तिकाति एत्थ अमति गच्छति एत्थ वोसानन्ति अन्तो, मरियादा। तप्पटिसेधेन अनन्तो। अन्तो च अनन्तो च अन्तानन्तो सामञ्ञनिद्देसेन, एकसेसेन वा ‘‘नामरूपपच्चया सळायतन’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१२६; उदा॰ १) विय। अन्तानन्तसहचरितो वादो अन्तानन्तो यथा ‘‘कुन्ता चरन्ती’’ति। अन्तानन्तसन्निस्सयो वा यथा ‘‘मञ्चा घोसन्ती’’ति। सो एतेसं अत्थीति अन्तानन्तिका। ‘‘अन्तवा अत्ता च लोको च, अनन्तवा अत्ता च लोको च, अन्तवा च अनन्तवा च अत्ता च लोको च, नेवन्तवा नानन्तवा’’ति एवं पवत्तवादा चत्तारो। अवड्ढितकसिणस्स तं कसिणं अत्ताति च लोकोति च गण्हन्तस्स वसेन पठमो वुत्तो, दुतियो वड्ढितकसिणस्स वसेन वुत्तो, ततियो तिरियं वड्ढेत्वा उद्धमधो अवड्ढितकसिणस्स, चतुत्थो तक्किवसेन वुत्तो। एत्थ च युत्तं ताव पुरिमानं तिण्णं वादानं अन्तञ्च अनन्तञ्च अन्तानन्तञ्च आरब्भ पवत्तवादत्ता अन्तानन्तिकत्तं, पच्छिमस्स पन तदुभयनिसेधनवसेन पवत्तवादत्ता कथमन्तानन्तिकत्तन्ति? तदुभयप्पटिसेधनवसेन पवत्तवादत्ता एव। अन्तानन्तिकप्पटिसेधवादोपि हि अन्तानन्तविसयो एव तं आरब्भ पवत्तत्ता।
न मरतीति अमरा। का सा? ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.६२) नयेन परियन्तरहिता दिट्ठिगतिकस्स दिट्ठि चेव वाचा च। विविधो खेपोति विक्खेपो, अमराय दिट्ठिया, वाचाय वा विक्खेपोति अमराविक्खेपो, सो एतस्स अत्थीति अमराविक्खेपिको। अथ वा अमरा नाम मच्छजाति, सा उम्मुज्जनादिवसेन उदके सन्धावमाना गाहं न गच्छति, एवमेवं अयम्पि वादो इतो चितो च सन्धावति, गाहं न उपगच्छतीति अमराविक्खेपोति वुच्चति, सो एतेसं अत्थीति अमराविक्खेपिका। स्वायं वादो मुसावादानुयोगछन्दरागभयमोहभावहेतुकताय चतुधा पवत्तोति आह ‘‘चत्तारो अमराविक्खेपिका’’ति।
अधिच्च यथिच्छकं यं किञ्चि कारणं कस्सचि बुद्धिपुब्बं वा विना समुप्पन्नोति अत्तलोकसञ्ञितानं खन्धानं अधिच्च पवत्तिआकारारम्मणं दस्सनं तदाकारसन्निस्सयेन पवत्तितो तदाकारसहचरितताय च ‘‘अधिच्चसमुप्पन्न’’न्ति वुच्चति यथा ‘‘मञ्चा घोसन्ति’’, ‘‘कुन्ता चरन्ती’’ति च। तं एतेसं अत्थीति अधिच्चसमुप्पन्निका। लाभिवसेन तक्किवसेन च ‘‘द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका’’ति वुत्तम्।
सञ्ञीति पवत्तो वादो सञ्ञिवादो, सो एतेसं अत्थीति सञ्ञिवादा। रूपिचतुक्कं एकन्तसुखचतुक्कन्ति इमेसं चतुन्नं चतुक्कानं वसेन सोळस सञ्ञिवादा। इमेसुयेव पुरिमानं द्विन्नं चतुक्कानं वसेन अट्ठ सञ्ञिवादा, अट्ठ नेवसञ्ञिनासञ्ञिवादा वेदितब्बा। केवलञ्हि तत्थ ‘‘सञ्ञी अत्ता’’ति गण्हन्तानं ता दिट्ठियो, इध असञ्ञीति च नेवसञ्ञीनासञ्ञीति च।
सत्त उच्छेदवादाति मनुस्सत्तभावे कामावचरदेवत्तभावे रूपावचरत्तभावे चतुब्बिधारूपत्तभावे च ठत्वा सत्तस्स उच्छेदपञ्ञापनवसेन सत्त उच्छेदवादा।
पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति पञ्चकामगुणउपभोगवसेन चतुब्बिधरूपज्झानसुखपरिभोगवसेन च दिट्ठधम्मे निब्बूतिपञ्ञापनवादा। दिट्ठधम्मोति पच्चक्खधम्मो वुच्चति, तत्थ तत्थ पटिलद्धत्तभावस्सेतं अधिवचनम्। दिट्ठधम्मे निब्बानं दिट्ठधम्मनिब्बानं, इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्खवूपसमन्ति अत्थो। तं वदन्तीति दिट्ठधम्मनिब्बानवादा।
ञायति कमति पटिविज्झतीति ञायो, सो एव निब्बानसम्पापकहेतुताय धम्मोति आह ‘‘ञायस्स धम्मस्सा’’ति। इतो बहिद्धा समणोपि नत्थीतिआदीसु कस्मा पनेते अञ्ञत्थ नत्थीति? अक्खेत्तताय। यथा हि न आरग्गे सासपो तिट्ठति, न उदकपिट्ठे अग्गि जलति, न पिट्ठिपासाणे बीजानि विरुहन्ति, एवमेवं बाहिरेसु तित्थायतनेसु न इमे समणा उप्पज्जन्ति, इमस्मिंयेव सासने उप्पज्जन्ति। कस्मा? सुक्खेत्तताय। सा पन नेसं अक्खेत्तता सुक्खेत्तता च अरियमग्गस्स अभावतो भावतो च वेदितब्बा। तेनाह भगवा –
‘‘यस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो न उपलब्भति, समणोपि तत्थ न उपलब्भति, दुतियोपि तत्थ समणो न उपलब्भति, ततियोपि तत्थ समणो न उपलब्भति, चतुत्थोपि तत्थ समणो न उपलब्भति। यस्मिञ्च खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भति, समणोपि तत्थ उपलब्भति, दुतियोपि तत्थ… ततियोपि तत्थ… चतुत्थोपि तत्थ समणो उपलब्भति। इमस्मिं खो, सुभद्द, धम्मविनये अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो उपलब्भति। इधेव, सुभद्द, समणो, इध दुतियो समणो, इध ततियो समणो, इध चतुत्थो समणो, सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (दी॰ नि॰ २.२१४)।
अरियमग्गस्स च अभावो भावो च सुपरिसुद्धस्स सीलस्स सुपरिसुद्धाय समथविपस्सनाभावनाय अभावतो भावतो च वेदितब्बो। तदुभयञ्च दुरक्खातस्वाक्खातभावहेतुकम्। सो च असम्मासम्बुद्धप्पवेदितत्ता। यस्मा तित्थायतनं अक्खेत्तं, सासनं खेत्तं, तस्मा यथा सुरत्तहत्थपादो भासुरकेसरभारो सीहो मिगराजा न सुसाने वा सङ्कारकूटे वा पटिवसति, तियोजनसहस्सवित्थतं पन हिमवन्तं अज्झोगाहेत्वा मणिगुहायमेव वसति, यथा च छद्दन्तो नागराजा न गोचरियहत्थिकुलादीसु नवसु कुलेसु उप्पज्जति, यथा च वलाहको अस्सराजा न गद्रभकुले वा घोटककुले वा उप्पज्जति, सिन्धुतीरे पन सिन्धवकुलेयेव उप्पज्जति, यथा च सब्बकामददं मनोहरं मणिरतनं न सङ्कारकूटे वा पंसुपब्बतादीसु वा उप्पज्जति, विपुलपब्बतब्भन्तरेयेव उप्पज्जति, यथा च तिमिरपिङ्गलो मच्छराजा न खुद्दकपोक्खरणीसु उप्पज्जति, चतुरासीतियोजनसहस्सगम्भीरे महासमुद्देयेव उप्पज्जति, यथा च दियड्ढयोजनसतिको सुपण्णराजा न गामद्वारे एरण्डवनादीसु पटिवसति, महासमुद्दं पन अज्झोगाहेत्वा सिम्बलिदहवनेयेव पटिवसति, यथा च धतरट्ठो सुवण्णहंसो न गामद्वारे आवाटकादीसु पटिवसति, नवुतिहंससहस्सपरिवारो पन हुत्वा चित्तकूटेयेव पटिवसति, यथा च चतुद्दीपिस्सरो चक्कवत्तिराजा न नीचकुले उप्पज्जति, असम्भिन्नजातियखत्तियकुलेयेव पन उप्पज्जति, एवमेवं इमेसु समणेसु एकसमणोपि न अञ्ञत्थ तित्थायतने उप्पज्जति, अरियमग्गपरिक्खते पन बुद्धसासनेयेव उप्पज्जति। तेनाह भगवा – ‘‘इधेव, भिक्खवे, समणो…पे॰… सुञ्ञा परप्पवादा समणेभि अञ्ञेही’’ति (म॰ नि॰ १.१३९-१४०; अ॰ नि॰ ४.२४१)। एकादसमे नत्थि वत्तब्बम्।
समणसुत्तादिवण्णना निट्ठिता।
कम्मवग्गवण्णना निट्ठिता।