०५. चम्मक्खन्धको

५. चम्मक्खन्धको

सोणकोळिविसकथादिवण्णना

२४२. चम्मक्खन्धके उण्णपावारणन्ति उभतो लोमानि उट्ठापेत्वा कतं उण्णमयं पावारणं, उभतो कप्पासपिचुं उट्ठापेत्वा वीतपावारोपि अत्थि, ततो निवत्तनत्थं ‘‘उण्णपावारण’’न्ति वुत्तम्।
अड्ढचन्दपासाणेति सोपानमूले उपड्ढं अन्तो पवेसेत्वा ठपिते अड्ढपासाणे। पाळियं विहारपच्छायायन्ति विहारपच्चन्ते छायाय, विहारस्स वड्ढमानच्छायायन्तिपि वदन्ति।
२४३. भोगाति उपयोगत्थे पच्चत्तवचनम्। अच्चायताति अतिआयता खरमुच्छना। सरवतीति मधुरसरसंयुत्ता। अतिसिथिला मन्दमुच्छना। वीरियसमथन्ति वीरियसम्पयुत्तसमथम्। तत्थ च निमित्तं गण्हाहीति तस्मिञ्च समभावे सति यं आदासे मुखनिमित्तं विय निमित्तं उप्पज्जति, तं समथनिमित्तं, विपस्सनानिमित्तं, मग्गनिमित्तं, फलनिमित्तञ्च गण्हाहि निब्बत्तेहीति, एवमस्स अरहत्तपरियोसानं कम्मट्ठानं कथितम्।
२४४. छठानानीति छ कारणानि। अधिमुत्तोति पटिविज्झित्वा ठितो। नेक्खम्माधिमुत्तोतिआदि सब्बं अरहत्तवसेन वुत्तम्। अरहत्तञ्हि सब्बकिलेसेहि निक्खन्तत्ता नेक्खम्मं, तेहेव च पविवित्तत्ता पविवेको, ब्यापज्जाभावतो अब्यापज्जं, उपादानस्स खयन्ते उप्पन्नत्ता उपादानक्खयो, तण्हक्खयन्ते उप्पन्नत्ता तण्हक्खयो, सम्मोहाभावतो असम्मोहोति च वुच्चति।
केवलं सद्धामत्तकन्ति केवलं पटिवेधपञ्ञाय असम्मिस्सं सद्धामत्तकम्। पटिचयन्ति पुनप्पुनं करणेन वड्ढिम्। वीतरागत्ताति मग्गपटिवेधेन रागस्स विगतत्ता एव नेक्खम्मसङ्खातं अरहत्तं पटिविज्झित्वा सच्छिकत्वा ठितो होति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। पविवेकाधिमुत्तोति ‘‘पविवेके अधिमुत्तो अह’’न्ति एवं अरहत्तं ब्याकरोतीति अत्थो।
सीलब्बतपरामासन्ति सीलञ्च वतञ्च परामसित्वा गहितग्गहणमत्तम्। सारतो पच्चागच्छन्तोति सारभावेन जानन्तो। अब्यापज्जाधिमुत्तोति अब्यापज्जं अरहत्तं ब्याकरोति।
अमिस्सीकतन्ति अमिस्सकतम्। किलेसा हि आरम्मणेन सद्धिं चित्तं मिस्सं करोन्ति, तेसं अभावा अमिस्सीकतम्। भुसा वातवुट्ठीति बलववातक्खन्धो।
उपादानक्खयस्स चाति उपयोगत्थे सामिवचनम्। दिस्वा आयतनुप्पादन्ति चक्खादिआयतनानं उप्पादञ्च वयञ्च दिस्वा। चित्तं विमुच्चतीति इमाय विपस्सनापटिपत्तिया फलसमापत्तिवसेन चित्तं विमुच्चति।
सोणकोळिविसकथादिवण्णना निट्ठिता।

दिगुणादिउपाहनपटिक्खेपकथावण्णना

२४५. सकटवाहेति द्वीहि सकटेहि परिच्छिन्ने वाहे। ‘‘वाहे’’ति बहुवचनस्स हिरञ्ञविसेसनत्तेपि सामञ्ञापेक्खाय ‘‘हिरञ्ञ’’न्ति एकवचनं कतम्।
२४६. अद्दारिट्ठकवण्णाति अल्लारिट्ठफलवण्णा, तिन्तकाकपक्खवण्णातिपि वदन्ति। रजनन्ति उपलित्तं नीलादिवण्णं सन्धाय वुत्तम्। तेनाह ‘‘चोळकेन पुञ्छित्वा’’ति। तञ्हि तथा पुञ्छिते विगच्छति। यं पन चम्मस्स दुग्गन्धापनयनत्थं काळरत्तादिरजनेहि रञ्जितत्ता काळरत्तादिवण्णं होति, तं चोळादीहि अपनेतुं न सक्का चम्मगतिकमेव, तस्मा तं वट्टतीति दट्ठब्बम्।
खल्लकन्ति सब्बपण्हिपिधानचम्मं, अपरिगळनत्थं पण्हिउपरिभागे अपिधाय आरोपनबन्धनमत्तं वट्टति। विचित्राति सण्ठानतो विचित्रपटा अधिप्पेता, न वण्णतो सब्बसो अपनेतब्बेसु खल्लकादीसु पविट्ठत्ता। बिळालसदिसमुखत्ता महाउलूका ‘‘पक्खिबिळाला’’ति वुच्चति, तेसं चम्मं नाम पक्खलोममेव।
दिगुणादिउपाहनपटिक्खेपकथावण्णना निट्ठिता।

अज्झारामेउपाहनपटिक्खेपकथादिवण्णना

२५१. उण्णाहि कतपादुकाति एत्थ उण्णामयकम्बलेहि कता पादुका सङ्गय्हन्ति।
२५३. गङ्गामहकीळिकायाति गङ्गामहे कीळिकाय। तत्थ हि इत्थिपुरिसा यानेहि उदककीळं गच्छन्ति। पीठकसिविकन्ति फलकादिना कतं पीठकयानम्। पटपोतलिकं अन्दोलिका। सब्बम्पि यानं उपाहनेनपि गन्तुं असमत्थस्स गिलानस्स अनुञ्ञातम्।
२५४. वाळरूपानीति आहरिमानि वाळरूपानि। चतुरङ्गुलाधिकानीति उद्दलोमीएकन्तलोमीहि विसेसदस्सनम्। चतुरङ्गुलतो हि ऊनानि किर उद्दलोमीआदीसु पविसन्ति। वानचित्रो उण्णामयत्थरणोति नानावण्णेहि उण्णामयसुत्तेहि भित्तिच्छेदादिवसेन वायित्वा कतचित्तत्थरणो। घनपुप्फकोति बहलरागो। पकतितूलिकाति तूलपुण्णा भिसि। विकतिकाति सीहरूपादिवसेन वानचित्राव गय्हति। उद्दलोमीति ‘‘उभतोदसं उण्णामयत्थरण’’न्ति दीघनिकायट्ठकथायं वुत्तम्। कोसेय्यकट्टिस्समयन्ति कोसियसुत्तानं अन्तरा सुवण्णमयसुत्तानि पवेसेत्वा वीतम्। सुवण्णसुत्तं किर ‘‘कट्टिस्सं, कसट’’न्ति च वुच्चति। तेनेव ‘‘कोसेय्यकसटमय’’न्ति आचरिय-धम्मपालत्थेरेन वुत्तन्ति वदन्ति। रतनपरिसिब्बितन्ति सुवण्णलित्तम्। सुद्धकोसेय्यन्ति रतनपरिसिब्बनरहितम्।
अजिनमिगचम्मानं अतिसुखुमत्ता दुपट्टतिपट्टानि कत्वा सिब्बन्तीति वुत्तं ‘‘अजिनप्पवेणी’’ति। रत्तवितानेनाति सब्बरत्तेन वितानेन। यं पन नानावण्णं वानचित्तं वा लेपचित्तं वा, तं वट्टति। उभतोलोहितकूपधानेपि एसेव नयो। ‘‘चित्रं वा’’ति इदं पन सब्बथा कप्पियत्ता वुत्तं, न पन उभतोउपधानेसु अकप्पियत्ता। न हि लोहितक-सद्दो चित्ते वत्तति, पटलिग्गहणेनेव चित्तकस्सपि अत्थरणस्स सङ्गहेतब्बप्पसङ्गतो, कासावं पन लोहितकवोहारं न गच्छति। तस्मा वितानेपि उभतोउपधानेपि वट्टति। सचे पमाणयुत्तन्तिआदि अञ्ञप्पमाणातिक्कन्तस्स बिब्बोहनस्स पटिक्खित्तभावदस्सनत्थं वुत्तं, न पन उच्चासयनमहासयनभावदस्सनत्थं तथा अवुत्तत्ता। तं पन उपधानं उपोसथिकानं गहट्ठानं वट्टति। उच्चासयनमहासयनमेव हि तदा तेसं न वट्टति। दीघनिकायट्ठकथादीसु किञ्चापि ‘‘ठपेत्वा तूलिकं सब्बानेव गोनकादीनि रतनपरिसिब्बितानि वट्टन्ती’’तिआदि वुत्तं, विनयट्ठकथायेव कप्पियाकप्पियभावे पमाणन्ति गहेतब्बम्।
अज्झारामेउपाहनपटिक्खेपकथादिवण्णना निट्ठिता।

गिहिविकतानुञ्ञातादिकथावण्णना

२५६. अभिनिस्सायाति अपस्साय। विसुकायिकविप्फन्दितानन्ति पटिपक्खभूतानं दिट्ठिचित्तविप्फन्दितानन्ति अत्थो।
२५७. यतिन्द्रियन्ति मनिन्द्रियवसेन सञ्ञतिन्द्रियम्।
२५८. पाळियं अट्ठकवग्गिकानीति सुत्तनिपाते (सु॰ नि॰ ७७२ आदयो) अट्ठकवग्गभूतानि सोळस सुत्तानि। एवं चिरं अकासीति एवं चिरकालं पब्बज्जं अनुपगन्त्वा अगारमज्झे केन कारणेन वासमकासीति अत्थो। सो किर मज्झिमवये पब्बजितो, तेन भगवा एवमाह। एतमत्थं विदित्वाति कामेसु दिट्ठादीनवा चिरायित्वापि घरावासेन पक्खन्दन्तीति एतमत्थं सब्बाकारतो विदित्वा।
आदीनवं लोकेति सङ्खारलोके अनिच्चतादिआदीनवम्। निरुपधिन्ति निब्बानम्। ‘‘अरियो न रमती पापे’’ति इमस्स हेतुमाह ‘‘पापे न रमती सुची’’ति। तत्थ सुचीति विसुद्धपुग्गलो।
२५९. काळसीहोति काळमुखवानरजाति। चम्मं न वट्टतीति निसीदनत्थरणं कातुं न वट्टति, भूमत्थरणादिवसेन सेनासनपरिभोगो वट्टतेव।
गिहिविकतानुञ्ञातादिकथावण्णना निट्ठिता।
चम्मक्खन्धकवण्णनानयो निट्ठितो।