०४. समथक्खन्धकम्

४. समथक्खन्धकम्

सम्मुखाविनयकथा

१८६-१८७. समथक्खन्धके – ‘‘अधम्मवादी पुग्गलो’’तिआदीनि छ मातिकापदानि निक्खिपित्वा ‘‘अधम्मवादी पुग्गलो धम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेती’’तिआदिना नयेन वित्थारो वुत्तो। तत्थ सञ्ञापेतीति कारणपतिरूपकानि वत्वा परितोसेत्वा जानापेति। निज्झापेतीति यथा सो तं अत्थं निज्झायति, ओलोकेति; एवं करोति। पेक्खति अनुपेक्खतीति यथा सो तं अत्थं पेक्खति चेव पुनप्पुनञ्च पेक्खति; एवं करोति। दस्सेति अनुदस्सेतीति तेसञ्ञेव परियायवचनानि। अधम्मेन वूपसम्मतीति यस्मा सो अधम्ममेव ‘‘अयं धम्मो’’तिआदिना नयेन मोहेत्वा दस्सेति, तस्मा अधम्मेन वूपसम्मति नाम।
१८८. धम्मेन वूपसम्मतीति यस्मा धम्मवादी धम्ममेव ‘‘अयं धम्मो’’तिआदिना नयेन अमोहेत्वा दस्सेति, तस्मा धम्मेन वूपसम्मति नाम।
सम्मुखाविनयकथा निट्ठिता।

सतिविनयकथा

१९५. पञ्चिमानि भिक्खवे धम्मिकानि सतिविनयस्स दानानीति एत्थ सुद्धस्स अनापत्तिकस्स दानं एकं, अनुवदितस्स दानं एकं, याचितस्स दानं एकं, सङ्घेन दानं एकं, धम्मेन समग्गदानं एकन्ति एवं पञ्च। एतानि पन एकेकअङ्गवसेन न लब्भन्ति, तस्मा देसनामत्तमेवेतं, पञ्चङ्गसमन्नागतं पन सतिविनयदानं धम्मिकन्ति अयमेत्थ अत्थो। तत्थ च अनुवदन्तीति चोदेन्ति। सेसं उत्तानमेव। अयं पन सतिविनयो खीणासवस्सेव दातब्बो न अञ्ञस्स, अन्तमसो अनागामिनोपि। सो च खो अञ्ञेन चोदियमानस्सेव, न अचोदियमानस्स। दिन्ने च पन तस्मिं चोदकस्स कथा न रुहति। चोदेन्तोपि ‘‘अयं खीणासवो सतिविनयलद्धो, को तुय्हं कथं गहेस्सती’’ति अपसादेतब्बतं आपज्जति।
सतिविनयकथा निट्ठिता।

अमूळ्हविनयकथा

१९६. भासितपरिक्कन्तन्ति वाचाय भासितं कायेन परिक्कन्तं; परिक्कमित्वा कतन्ति अत्थो। सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिताति एत्थ सरतु आयस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता; आयस्मा एवरूपिया आपत्तियाति अयमत्थो। आपज्जित्वाति वा पाठो, तस्सत्थो – पठमं आपज्जित्वा पच्छा तं आपत्तिं सरतु आयस्माति।
अमूळ्हविनयकथा निट्ठिता।

येभुय्यसिकाकथा

२०२. येभुय्यसिकाय वूपसमेतुन्ति एत्थ यस्सा किरियाय धम्मवादिनो बहुतरा, एसा येभुय्यसिका नाम।
२०४. अधम्मिकसलाकग्गाहेसु ओरमत्तकन्ति परित्तं अप्पमत्तकं भण्डनमत्तमेव। न च गतिगतन्ति द्वे तयो आवासे न गतं, तत्थ तत्थेव वा द्वत्तिक्खत्तुं अविनिच्छितम्। न च सरितसारितन्ति द्वत्तिक्खत्तुं तेहि भिक्खूहि सयं सरितं वा अञ्ञेहि सारितं वा न होति। जानातीति सलाकं गाहेन्तो जानाति ‘‘अधम्मवादी बहुतरा’’ति। अप्पेव नामाति इमिना नीहारेन सलाकाय गाहियमानाय ‘‘अपि नाम अधम्मवादिनो बहुतरा अस्सू’’ति अयमस्स अज्झासयो होति। अपरेसुपि द्वीसु एसेव नयो।
अधम्मेन गण्हन्तीति अधम्मवादिनो ‘‘एवं मयं बहू भविस्सामा’’ति द्वे द्वे सलाकायो गण्हन्ति। वग्गा गण्हन्तीति द्वे धम्मवादिनो एकं धम्मवादिसलाकं गण्हन्ति ‘‘एवं धम्मवादिनो न बहू भविस्सन्ती’’ति मञ्ञमाना। न च यथादिट्ठिया गण्हन्तीति धम्मवादिनो हुत्वा ‘‘बलवपक्खं भजिस्सामा’’ति अधम्मवादिसलाकं गण्हन्ति। धम्मिकसलाकग्गाहेसु अयमेवत्थो परिवत्तेत्वा वेदितब्बो। एवं सलाकं गाहेत्वा सचे बहुतरा धम्मवादिनो होन्ति; यथा ते वदन्ति, एवं तं अधिकरणं वूपसमेतब्बं, एवं येभुय्यसिकाय वूपसन्तं होति। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन परतोपि आगमिस्सति।
येभुय्यसिकाकथा निट्ठिता।

तस्सपापियसिकाकथा

२०७. असुचीति असुचीहि कायवचीकम्मेहि समन्नागतो। अलज्जीति सञ्चिच्च आपज्जनादिना अलज्जिलक्खणेन समन्नागतो। सानुवादोति सउपवादो। इति इमेसञ्च तिण्णं अङ्गानं वसेन तीणि करणानि, सङ्घेन करणं, धम्मेन समग्गेन करणन्ति इमानि च द्वेति पञ्च तस्सपापियसिकाकम्मस्स करणानि नाम होन्ति। सेसमेत्थ तज्जनीयादीसु वुत्तनयमेव। अयं पनेत्थ वचनत्थो – इदञ्हि यो पापुस्सन्नताय पापियो पुग्गलो, तस्स कत्तब्बतो ‘‘तस्सपापियसिकाकम्म’’न्ति वुच्चति।
तस्सपापियसिकाकथा निट्ठिता।

तिणवत्थारकादिकथा

२१२. कक्खळत्ताय वाळत्तायाति कक्खळभावाय चेव वाळभावाय च। भेदायाति सङ्घभेदाय। सब्बेहेव एकज्झन्ति कस्सचि छन्दं अनाहरित्वा गिलानेपि तत्थेव आनेत्वा एकतो सन्निपतितब्बम्। तिणवत्थारकेन वूपसमेय्याति एत्थ इदं कम्मं तिणवत्थारकसदिसत्ता ‘‘तिणवत्थारको’’ति वुत्तम्। यथा हि गूथं वा मुत्तं वा घट्टियमानं दुग्गन्धताय बाधति, तिणेहि अवत्थरित्वा सुप्पटिच्छादितस्स पनस्स सो गन्धो न बाधति; एवमेव यं अधिकरणं मूलानुमूलं गन्त्वा वूपसमियमानं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तति, तं इमिना कम्मेन वूपसन्तं गूथं विय तिणवत्थारकेन पटिच्छन्नं सुवूपसन्तं होतीति इदं कम्मं तिणवत्थारकसदिसत्ता ‘‘तिणवत्थारको’’ति वुत्तम्।
२१३. थुल्लवज्जन्ति पाराजिकञ्चेव सङ्घादिसेसञ्च। गिहिपटिसंयुत्तन्ति गिहीनं हीनेन खुंसनवम्भनधम्मिकपटिस्सवेसु आपन्नं आपत्तिम्।
२१४. एवञ्च पन भिक्खवे ते भिक्खू ताहि आपत्तीहि वुट्ठिता होन्तीति एवं तिणवत्थारककम्मवाचाय कताय कम्मवाचापरियोसाने यत्तका तत्थ सन्निपतिता अन्तमसो सुत्तापि समापन्नापि अञ्ञविहितापि सब्बे ते भिक्खू याव उपसम्पदमण्डलतो पट्ठाय थुल्लवज्जञ्च गिहिपटिसंयुत्तञ्च ठपेत्वा अवसेसा आपत्तियो आपन्ना, सब्बाहि ताहि आपत्तीहि वुट्ठिता होन्ति। ये पन ‘‘न मेतं खमती’’ति अञ्ञमञ्ञं दिट्ठाविकम्मं करोन्ति, तेहि वा सद्धिं आपत्तिं आपज्जित्वापि तत्थ अनागता, आगन्त्वा वा छन्दं दत्वा परिवेणादीसु निसिन्ना, ते आपत्तीहि न वुट्ठहन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘ठपेत्वा दिट्ठाविकम्मं ठपेत्वा ये न तत्थ होन्ती’’ति।
तिणवत्थारकादिकथा निट्ठिता।

अधिकरणकथा

२१५. भिक्खुनीनं अनुपखज्जाति भिक्खुनीनं अन्तो पविसित्वा। विवादाधिकरणादीनं वचनत्थो दुट्ठदोसवण्णनायं वुत्तोयेव। विपच्चताय वोहारोति चित्तदुक्खत्थं वोहारो; फरुसवचनन्ति अत्थो। यो तत्थ अनुवादोति यो तेसु अनुवदन्तेसु उपवादो। अनुवदनाति आकारनिदस्सनमेतं; उपवदनाति अत्थो। अनुल्लपना अनुभणनाति उभयं अनुवदनवेवचनमत्तमेव। अनुसम्पवङ्कताति पुनप्पुनं कायचित्तवाचाहि तत्थेव सम्पवङ्कता; अनुवदनभावोति अत्थो। अब्भुस्सहनताति ‘‘कस्मा एवं न उपवदिस्सामि, उपवदिस्सामियेवा’’ति उस्साहं कत्वा अनुवदना। अनुबलप्पदानन्ति पुरिमवचनस्स कारणं दस्सेत्वा पच्छिमवचनेन बलप्पदानम्।
किच्चयता करणीयताति एत्थ किच्चमेव किच्चयं, किच्चयस्स भावो किच्चयता, करणीयस्स भावो करणीयता; उभयम्पेतं सङ्घकम्मस्सेव अधिवचनम्। अपलोकनकम्मन्तिआदि पन तस्सेव पभेदवचनम्। तत्थ अपलोकनकम्मं नाम सीमट्ठकसङ्घं सोधेत्वा छन्दारहानं छन्दं आहरित्वा समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया तिक्खत्तुं सावेत्वा कत्तब्बकम्मम्। ञत्तिकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया कत्तब्बकम्मम्। ञत्तिदुतियकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया एकाय च अनुस्सावनायाति एवं ञत्तिदुतियाय अनुस्सावनाय कत्तब्बकम्मम्। ञत्तिचतुत्थकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया तीहि च अनुस्सावनाहीति एवं ञत्तिचतुत्थाहि तीहि अनुस्सावनाहि कत्तब्बकम्मम्।
तत्थ अपलोकनकम्मं अपलोकेत्वाव कातब्बं, ञत्तिकम्मादिवसेन न कातब्बम्। ञत्तिकम्मम्पि एकं ञत्तिं ठपेत्वाव कातब्बं, अपलोकनकम्मादिवसेन न कातब्बम्। ञत्तिदुतियकम्मं पन अपलोकेत्वा कत्तब्बम्पि अत्थि, अकत्तब्बम्पि अत्थि। तत्थ सीमासम्मुति सीमासमूहननं कथिनदानं कथिनुब्भारो कुटिवत्थुदेसना विहारवत्थुदेसनाति इमानि छ कम्मानि गरुकानि, अपलोकेत्वा कातुं न वट्टन्ति। ञत्तिदुतियकम्मवाचं सावेत्वाव कातब्बानि। अवसेसा तेरस सम्मुतियो सेनासनग्गाहकमतकचीवरदानादिसम्मुतियो चाति एवरूपानि लहुककम्मानि अपलोकेत्वापि कातुं वट्टन्ति। ञत्तिकम्मञत्तिचतुत्थकम्मवसेन पन न कातब्बमेव। ञत्तिचतुत्थकम्मं ञत्तिञ्च तिस्सो च कम्मवाचायो सावेत्वाव कातब्बं, अपलोकनकम्मादिवसेन न कातब्बन्ति अयमेत्थ सङ्खेपो।
वित्थारतो पन इमानि चत्तारि कम्मानि ‘‘कतिहाकारेहि विपज्जन्ती’’तिआदिना नयेन परिवारावसाने कम्मवग्गे एतेसं विनिच्छयो आगतोयेव। यं पन तत्थ अनुत्तानं, तं कम्मवग्गेयेव वण्णयिस्साम। एवञ्हि सति न अट्ठाने वण्णना भविस्सति, आदितो पट्ठाय च तस्स तस्स कम्मस्स विञ्ञातत्ता सुविञ्ञेय्यो भविस्सति।
२१६. विवादाधिकरणस्स किं मूलन्तिआदीनि पाळिवसेनेव वेदितब्बानि।
२२०. ‘‘विवादाधिकरणं सिया कुसल’’न्तिआदीसु येन विवदन्ति, सो चित्तुप्पादो विवादो, समथेहि च अधिकरणीयताय अधिकरणन्ति एवमादिना नयेन अत्थो दट्ठब्बो।
२२२. आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसलन्ति एत्थ सन्धाय भासितवसेन अत्थो वेदितब्बो। यस्मिञ्हि पथविखणनादिके आपत्ताधिकरणे कुसलचित्तं अङ्गं होति, तस्मिं सति न सक्का वत्तुं ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति, तस्मा नयिदं अङ्गप्पहोनकचित्तं सन्धाय वुत्तम्। इदं पन सन्धाय वुत्तम्। यं ताव आपत्ताधिकरणं लोकवज्जं, तं एकन्ततो अकुसलमेव, तत्थ ‘‘सिया अकुसल’’न्ति विकप्पो नत्थि। यं पन पण्णत्तिवज्जं, तं यस्मा सञ्चिच्च ‘‘इमं आपत्तिं वीतिक्कमामी’’ति वीतिक्कमन्तस्सेव अकुसलं होति, असञ्चिच्च पन किञ्चि अजानन्तस्स सहसेय्यादिवसेन आपज्जतो अब्याकतं होति, तस्मा तत्थ सञ्चिच्चासञ्चिच्चवसेन इमं विकप्पभावं सन्धाय इदं वुत्तं – ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति।
सचे पन ‘‘यं कुसलचित्तो आपज्जति, इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वदेय्य, अचित्तकानं पन एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठानानम्पि कुसलचित्तं आपज्जेय्य, न च तत्थ विज्जमानम्पि कुसलचित्तं आपत्तिया अङ्गम्। कायवचीविञ्ञत्तिवसेन पन चलितप्पवत्तानं कायवाचानं अञ्ञतरमेव अङ्गं, तञ्च रूपक्खन्धपरियापन्नत्ता अब्याकतन्ति।
यं जानन्तोतिआदिम्हि पन अयमत्थो – यं चित्तं आपत्तिया अङ्गं होति, तेन वत्थुं जानन्तो ‘‘इदं वीतिक्कमामी’’ति च वीतिक्कमाकारेन सद्धिं जानन्तो सञ्जानन्तो वीतिक्कमचेतनावसेन चेतेत्वा पकप्पेत्वा उपक्कमवसेन मद्दन्तो अभिवितरित्वा निरासङ्कचित्तं पेसेत्वा यं आपत्ताधिकरणं वीतिक्कमं आपज्जति, तस्स एवं वीतिक्कमतो यो वीतिक्कमो, इदं वुच्चति ‘‘आपत्ताधिकरणं अकुसल’’न्ति।
अब्याकतवारेपि यं चित्तं आपत्तिया अङ्गं होति, तस्स अभावेन अजानन्तो वीतिक्कमाकारेन च सद्धिं अजानन्तो असञ्जानन्तो आपत्तिअङ्गभूताय वीतिक्कमचेतनाय अभावेन अचेतेत्वा सञ्चिच्च मद्दनस्स अभावेन अनभिवितरित्वा निरासङ्कचित्तं अपेसेत्वा यं आपत्ताधिकरणं वीतिक्कमं आपज्जति, तस्स एवं वीतिक्कमतो यो वीतिक्कमो, इदं वुच्चति ‘‘आपत्ताधिकरणं अब्याकत’’न्ति।
२२४. अयं विवादो नो अधिकरणन्तिआदीसु समथेहि अधिकरणीयताय अभावतो नोअधिकरणन्ति एवमत्थो वेदितब्बो।
अधिकरणकथा निट्ठिता।

अधिकरणवूपसमनसमथकथा

२२८. यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ताति एत्थ चतुवग्गकरणे कम्मे चत्तारो, पञ्चवग्गकरणे पञ्च, दसवग्गकरणे दस, वीसतिवग्गकरणे वीसति भिक्खू कम्मप्पत्ताति वेदितब्बा।
२३०. सुपरिग्गहितन्ति सुट्ठु परिग्गहितं कत्वा सम्पटिच्छितब्बम्। सम्पटिच्छित्वा च पन ‘‘अज्ज भण्डकं धोवाम, अज्ज पत्तं पचाम, अज्जेको पलिबोधो अत्थी’’ति माननिग्गहत्थाय कतिपाहं अतिक्कामेतब्बम्।
२३१. अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्तीति अपरिमाणानि इतो चितो च वचनानि उप्पज्जन्ति। ‘‘भासानी’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बोति अपलोकेत्वा वा सम्मन्नितब्बो परतो वुत्ताय ञत्तिदुतियाय वा कम्मवाचाय। एवं सम्मतेहि पन भिक्खूहि विसुं वा निसीदित्वा तस्सायेव वा परिसाय ‘‘अञ्ञेहि असम्मतेहि न किञ्चि कथेतब्ब’’न्ति सावेत्वा तं अधिकरणं विनिच्छितब्बम्।
२३३. तत्रास्साति तस्सं परिसति भवेय्य। नेव सुत्तं आगतन्ति न मातिका आगता। नो सुत्तविभङ्गोति विनयोपि न पगुणो। ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहतीति ब्यञ्जनमत्तमेव गहेत्वा अत्थं पटिसेधेति। जातरूपरजतखेत्तवत्थुपटिग्गहणादीसु विनयधरेहि भिक्खूहि आपत्तिया कारियमाने दिस्वा ‘‘किं इमे आपत्तिया कारेथ, ‘ननु जातरूपरजतपटिग्गहणा पटिविरतो होती’ति एवं सुत्ते पटिविरतिमत्तमेव वुत्तं, नत्थि एत्थ आपत्ती’’ति वदति। अपरो धम्मकथिको सुत्तस्स आगतत्ता ओलम्बेत्वा निवासेन्तानं आपत्तिया आरोपियमानाय ‘‘किं इमेसं आपत्तिं रोपेथ, ‘ननु परिमण्डलं निवासेस्सामीति सिक्खा करणीया’ति एवं सिक्खाकरणमत्तमेवेत्थ वुत्तं, नत्थि एत्थ आपत्ती’’ति वदति।
२३४. यथा बहुतरा भिक्खूति एत्थ एकेनपि अधिका बहुतराव को पन वादो द्वीहि तीहीति।
अधिकरणवूपसमनसमथकथा निट्ठिता।

तिविधसलाकग्गाहकथा

२३५. सञ्ञत्तियाति सञ्ञापनत्थाय। गूळ्हकन्तिआदीसु अलज्जुस्सन्नाय परिसाय गूळ्हको सलाकग्गाहो कातब्बो, लज्जुस्सन्नाय परिसाय विवटको, बालुस्सन्नाय सकण्णजप्पको। वण्णावण्णायो कत्वाति धम्मवादीनञ्च अधम्मवादीनञ्च सलाकायो निमित्तसञ्ञं आरोपेत्वा अञ्ञमञ्ञं विसभागा कातब्बा। ततो ता सब्बापि चीवरभोगे कत्वा वुत्तनयेन गाहेतब्बा। दुग्गहोति पच्चुक्कड्ढितब्बन्ति ‘‘दुग्गहिता सलाकायो’’ति वत्वा पुन गहेत्वा यावततियं गाहेतब्बा। सुग्गहोति सावेतब्बन्ति एकस्मिम्पि धम्मवादिम्हि अतिरेकजाते ‘‘सुग्गहिता सलाकायो’’ति सावेतब्बम्। यथा च ते धम्मवादिनो वदन्ति तथा तं अधिकरणं वूपसमेतब्बन्ति। अथ यावततियम्पि अधम्मवादिनोव बहुतरा होन्ति, अज्ज ‘‘अकालो, स्वे जानिस्सामा’’ति वुट्ठहित्वा अलज्जीनं पक्खभेदत्थाय धम्मवादिपक्खं परियेसित्वा पुनदिवसे सलाकग्गाहो कातब्बो। अयं गूळ्हको सलाकग्गाहो।
सकण्णजप्पके पन गहिते वत्तब्बोति एत्थ सचे सङ्घत्थेरो अधम्मवादिसलाकं गण्हाति, सो एवं अवबोधेतब्बो – ‘‘भन्ते, तुम्हे महल्लका वयोअनुप्पत्ता, तुम्हाकं एतं न युत्तं, अयं पन धम्मवादिसलाका’’ति अस्स इतरा सलाका दस्सेतब्बा। सचे सो तं गण्हाति, दातब्बा। अथ नेव अवबुज्झति, ततो ‘‘मा कस्सचि आरोचेही’’ति वत्तब्बो। सेसं वुत्तनयमेव। विवटको विवटत्थोयेव।
तिविधसलाकग्गाहकथा निट्ठिता।

तस्सपापियसिकाविनयकथा

२३८. पाराजिकसामन्तं वाति एत्थ मेथुनधम्मे पाराजिकसामन्तं नाम दुक्कटं होति। अदिन्नादानादीसु थुल्लच्चयम्। निब्बेठेन्तन्ति ‘‘न सरामी’’ति वचनेन निब्बेठयमानम्। अतिवेठेतीति ‘‘इङ्घायस्मा’’तिआदिवचनेहि अतिवेठियति। सरामि खो अहं आवुसोति पाराजिकपटिच्छादनत्थाय एवं पटिजानाति। पुन तेन अतिवेठियमानो ‘‘सरामि खो’’ति पटिञ्ञं दत्वा ‘‘इदानि मं नासेस्सन्ती’’ति भयेन ‘‘दवाय मे’’तिआदिमाह। एतस्स तस्सपापियसिकाकम्मं कातब्बम्। सचे सीलवा भविस्सति, वत्तं परिपूरेत्वा पटिप्पस्सद्धिं लभति, नो चे तथा नासितकोव भविस्सति। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
तस्सपापियसिकाविनयकथा निट्ठिता।
समथक्खन्धकवण्णना निट्ठिता।