१४. चुद्दसमवग्गो
(१३६) १. कुसलाकुसलपटिसन्दहनकथा
६८६. अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलन्ति? आमन्ता। या अकुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव कुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलं, न वत्तब्बं – ‘‘या अकुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव कुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधी’’ति? आमन्ता। कुसलं अनावट्टेन्तस्स [अनावट्टन्तस्स (सी॰ पी॰ क॰), अनावज्जन्तस्स (स्या॰ कं॰)] उप्पज्जति …पे॰… अप्पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु कुसलं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि कुसलं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूल’’न्ति।
६८७. अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलन्ति? आमन्ता। अकुसलमूलं अयोनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? आमन्ता। कुसलं अयोनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु कुसलं योनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि कुसलं योनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूल’’न्ति।
अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलन्ति? आमन्ता। कामसञ्ञाय अनन्तरा नेक्खम्मसञ्ञा उप्पज्जति, ब्यापादसञ्ञाय अनन्तरा अब्यापादसञ्ञा उप्पज्जति, विहिंसासञ्ञाय अनन्तरा अविहिंसासञ्ञा उप्पज्जति, ब्यापादस्स अनन्तरा मेत्ता उप्पज्जति, विहिंसाय अनन्तरा करुणा उप्पज्जति, अरतिया अनन्तरा मुदिता उप्पज्जति, पटिघस्स अनन्तरा उपेक्खा उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६८८. कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूलन्ति? आमन्ता। या कुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव अकुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूलं, न वत्तब्बं – ‘‘या कुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव अकुसलस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधी’’ति? आमन्ता। अकुसलं अनावट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… अप्पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु अकुसलं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि अकुसलं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूल’’न्ति।
६८९. कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूलन्ति? आमन्ता। कुसलं योनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? आमन्ता। अकुसलं योनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु अकुसलं अयोनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि अकुसलं अयोनिसो मनसिकरोतो उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूल’’न्ति।
कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूलन्ति? आमन्ता। नेक्खम्मसञ्ञाय अनन्तरा कामसञ्ञा उप्पज्जति, अब्यापादसञ्ञाय अनन्तरा ब्यापादसञ्ञा उप्पज्जति, अविहिंसासञ्ञाय अनन्तरा विहिंसासञ्ञा उप्पज्जति, मेत्ताय अनन्तरा ब्यापादो उप्पज्जति, करुणाय अनन्तरा विहिंसा उप्पज्जति, मुदिताय अनन्तरा अरति उप्पज्जति, उपेक्खाय अनन्तरा पटिघं उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६९०. न वत्तब्बं – ‘‘अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलं, कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूल’’न्ति? आमन्ता। ननु यस्मिंयेव वत्थुस्मिं रज्जति तस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं विरज्जति, यस्मिंयेव वत्थुस्मिं विरज्जति तस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं रज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि यस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं रज्जति तस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं विरज्जति, यस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं विरज्जति तस्मिञ्ञेव वत्थुस्मिं रज्जति, तेन वत रे वत्तब्बे – ‘‘अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलं, कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूल’’न्ति।
कुसलाकुसलपटिसन्दहनकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१३७) २. सळायतनुप्पत्तिकथा
६९१. सळायतनं अपुब्बं अचरिमं मातुकुच्छिस्मिं सण्ठातीति? आमन्ता। सब्बङ्गपच्चङ्गी अहीनिन्द्रियो मातुकुच्छिस्मिं ओक्कमतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
उपपत्तेसियेन चित्तेन चक्खायतनं सण्ठातीति? आमन्ता। उपपत्तेसियेन चित्तेन हत्था सण्ठन्ति, पादा सण्ठन्ति, सीसं सण्ठाति, कण्णो सण्ठाति, नासिका सण्ठाति, मुखं सण्ठाति, दन्ता सण्ठन्तीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
उपपत्तेसियेन चित्तेन सोतायतनं…पे॰… घानायतनं…पे॰… जिव्हायतनं सण्ठातीति? आमन्ता। उपपत्तेसियेन चित्तेन हत्था सण्ठन्ति, पादा सण्ठन्ति, सीसं सण्ठाति, कण्णो सण्ठाति, नासिका सण्ठाति, मुखं सण्ठाति, दन्ता सण्ठन्तीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६९२. मातुकुच्छिगतस्स पच्छा चक्खायतनं उप्पज्जतीति? आमन्ता। मातुकुच्छिस्मिं चक्खुपटिलाभाय कम्मं करोतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… मातुकुच्छिगतस्स पच्छा सोतायतनं…पे॰… घानायतनं…पे॰… जिव्हायतनं उप्पज्जतीति? आमन्ता। मातुकुच्छिस्मिं जिव्हापटिलाभाय कम्मं करोतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
मातुकुच्छिगतस्स पच्छा केसा लोमा नखा दन्ता अट्ठी उप्पज्जन्तीति? आमन्ता। मातुकुच्छिस्मिं अट्ठिपटिलाभाय कम्मं करोतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
न वत्तब्बं – ‘‘मातुकुच्छिगतस्स पच्छा केसा लोमा नखा दन्ता अट्ठी उप्पज्जन्ती’’ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता –
‘‘पठमं कललं होति, कलला होति अब्बुदम्।
अब्बुदा जायते पेसि [पेसी (स्या॰ कं॰ पी॰)], पेसि निब्बत्तते [निब्बत्तती (सी॰ स्या॰, सं॰ नि॰ १.२३५), निब्बत्तति (पी॰ क॰)] घनो।
घना पसाखा जायन्ति, केसा लोमा नखापि च॥
‘‘यञ्चस्स भुञ्जति माता, अन्नं पानञ्च भोजनम्।
तेन सो तत्थ यापेति, मातुकुच्छिगतो नरो’’ति [सं॰ नि॰ १.२३५]॥
अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि मातुकुच्छिगतस्स पच्छा केसा लोमा नखा दन्ता अट्ठी उप्पज्जन्तीति।
सळायतनुप्पत्तिकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१३८) ३. अनन्तरपच्चयकथा
६९३. चक्खुविञ्ञाणस्स अनन्तरा सोतविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। या चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव सोतविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
चक्खुविञ्ञाणस्स अनन्तरा सोतविञ्ञाणं उप्पज्जति, न वत्तब्बं – ‘‘या चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव सोतविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधीति? आमन्ता। सोतविञ्ञाणं अनावट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… अप्पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…। ननु सोतविञ्ञाणं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति, आमन्ता। हञ्चि सोतविञ्ञाणं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘चक्खुविञ्ञाणस्स अनन्तरा सोतविञ्ञाणं उप्पज्जती’’ति।
६९४. चक्खुविञ्ञाणस्स अनन्तरा सोतविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। चक्खुविञ्ञाणं रूपनिमित्तं मनसिकरोतो उप्पज्जतीति ? आमन्ता। सोतविञ्ञाणं रूपनिमित्तं मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
चक्खुविञ्ञाणं रूपारम्मणञ्ञेव न अञ्ञारम्मणन्ति? आमन्ता। सोतविञ्ञाणं रूपारम्मणञ्ञेव न अञ्ञारम्मणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणन्ति? आमन्ता। चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणन्ति? आमन्ता। ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तोति? नत्थि। ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। हञ्चि ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तो, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाण’’न्ति।
चक्खुविञ्ञाणस्स अनन्तरा सोतविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। तञ्ञेव चक्खुविञ्ञाणं तं सोतविञ्ञाणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६९५. सोतविञ्ञाणस्स अनन्तरा घानविञ्ञाणं उप्पज्जति…पे॰… घानविञ्ञाणस्स अनन्तरा जिव्हाविञ्ञाणं उप्पज्जति…पे॰… जिव्हाविञ्ञाणस्स अनन्तरा कायविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। या जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव कायविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधीति ? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… जिव्हाविञ्ञाणस्स अनन्तरा कायविञ्ञाणं उप्पज्जति, न वत्तब्बं – ‘‘या जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधि, साव कायविञ्ञाणस्स उप्पादाय आवट्टना…पे॰… पणिधी’’ति? आमन्ता। कायविञ्ञाणं अनावट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… अप्पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु कायविञ्ञाणं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जतीति? आमन्ता। हञ्चि कायविञ्ञाणं आवट्टेन्तस्स उप्पज्जति…पे॰… पणिदहन्तस्स उप्पज्जति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘जिव्हाविञ्ञाणस्स अनन्तरा कायविञ्ञाणं उप्पज्जती’’ति।
६९६. जिव्हाविञ्ञाणस्स अनन्तरा कायविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। जिव्हाविञ्ञाणं रसनिमित्तं मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? आमन्ता। कायविञ्ञाणं रसनिमित्तं मनसिकरोतो उप्पज्जतीति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
जिव्हाविञ्ञाणं रसारम्मणञ्ञेव न अञ्ञारम्मणन्ति? आमन्ता। कायविञ्ञाणं रसारम्मणञ्ञेव न अञ्ञारम्मणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणन्ति? आमन्ता। जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणन्ति? आमन्ता। ‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति कायविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तोति? नत्थि। ‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। हञ्चि ‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति – अत्थेव सुत्तन्तोति, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति कायविञ्ञाण’’न्ति।
जिव्हाविञ्ञाणस्स अनन्तरा कायविञ्ञाणं उप्पज्जतीति? आमन्ता। तञ्ञेव जिव्हाविञ्ञाणं तं कायविञ्ञाणन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६९७. न वत्तब्बं – ‘‘पञ्चविञ्ञाणा अञ्ञमञ्ञस्स समनन्तरा उप्पज्जन्ती’’ति? आमन्ता। ननु अत्थि कोचि नच्चति गायति वादेति, रूपञ्च पस्सति, सद्दञ्च सुणाति, गन्धञ्च घायति, रसञ्च सायति, फोट्ठब्बञ्च फुसतीति? आमन्ता। हञ्चि अत्थि कोचि नच्चति गायति वादेति, रूपञ्च पस्सति, सद्दञ्च सुणाति, गन्धञ्च घायति, रसञ्च सायति, फोट्ठब्बञ्च फुसति, तेन वत रे वत्तब्बे – ‘‘पञ्चविञ्ञाणा अञ्ञमञ्ञस्स समनन्तरा उप्पज्जन्ती’’ति।
अनन्तरपच्चयकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१३९) ४. अरियरूपकथा
६९८. अरियरूपं महाभूतानं उपादायाति? आमन्ता। अरियरूपं कुसलन्ति? आमन्ता। महाभूता कुसलाति? न हेवं वत्तब्बे …पे॰… महाभूता अब्याकताति? आमन्ता। अरियरूपं अब्याकतन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… अरियरूपं महाभूतानं उपादायाति? आमन्ता। अरियरूपं अनासवं असंयोजनियं अगन्थनियं अनोघनियं अयोगनियं अनीवरणियं अपरामट्ठं अनुपादानियं असंकिलेसियन्ति? आमन्ता। महाभूता अनासवा…पे॰… असंकिलेसियाति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… महाभूता सासवा संयोजनिया…पे॰… संकिलेसियाति? आमन्ता। अरियरूपं सासवं संयोजनियं…पे॰… संकिलेसियन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
६९९. न वत्तब्बं – ‘‘अरियरूपं महाभूतानं उपादाया’’ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता – ‘‘यं किञ्चि, भिक्खवे, रूपं चत्तारि महाभूतानि चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूप’’न्ति [म॰ नि॰ १.३४७; अ॰ नि॰ ११.१५]! अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि अरियरूपं महाभूतानं उपादायाति।
अरियरूपकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१४०) ५. अञ्ञो अनुसयोतिकथा
७००. अञ्ञो कामरागानुसयो अञ्ञं कामरागपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञो कामरागो अञ्ञं कामरागपरियुट्ठानन्ति ? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… स्वेव कामरागो तं कामरागपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव कामरागानुसयो तं कामरागपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो पटिघानुसयो अञ्ञं पटिघपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञं पटिघं अञ्ञं पटिघपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… तञ्ञेव पटिघं तं पटिघपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव पटिघानुसयो तं पटिघपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो मानानुसयो अञ्ञं मानपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञो मानो अञ्ञं मानपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… स्वेव मानो तं मानपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव मानानुसयो तं मानपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो दिट्ठानुसयो अञ्ञं दिट्ठिपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञा दिट्ठि अञ्ञं दिट्ठिपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… साव दिट्ठि तं दिट्ठिपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव दिट्ठानुसयो तं दिट्ठिपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो विचिकिच्छानुसयो अञ्ञं विचिकिच्छापरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञा विचिकिच्छा अञ्ञं विचिकिच्छापरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… साव विचिकिच्छा तं विचिकिच्छापरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव विचिकिच्छानुसयो तं विचिकिच्छापरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो भवरागानुसयो अञ्ञं भवरागपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञो भवरागो अञ्ञं भवरागपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… स्वेव भवरागो तं भवरागपरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव भवरागानुसयो तं भवरागपरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
अञ्ञो अविज्जानुसयो अञ्ञं अविज्जापरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। अञ्ञा अविज्जा अञ्ञं अविज्जापरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… साव अविज्जा तं अविज्जापरियुट्ठानन्ति? आमन्ता। स्वेव अविज्जानुसयो तं अविज्जापरियुट्ठानन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
७०१. न वत्तब्बं – ‘‘अञ्ञो अनुसयो अञ्ञं परियुट्ठान’’न्ति? आमन्ता । पुथुज्जनो कुसलाब्याकते चित्ते वत्तमाने ‘‘सानुसयो’’ति वत्तब्बोति? आमन्ता। ‘‘परियुट्ठितो’’ति वत्तब्बोति? न हेवं वत्तब्बे। तेन हि अञ्ञो अनुसयो अञ्ञं परियुट्ठानन्ति। पुथुज्जनो कुसलाब्याकते चित्ते वत्तमाने ‘‘सरागो’’ति वत्तब्बोति? आमन्ता। ‘‘परियुट्ठितो’’ति वत्तब्बोति? न हेवं वत्तब्बे। तेन हि अञ्ञो रागो अञ्ञं परियुट्ठानन्ति।
अञ्ञो अनुसयोतिकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१४१) ६. परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तन्तिकथा
७०२. परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तन्ति? आमन्ता। रूपं निब्बानं चक्खायतनं…पे॰… फोट्ठब्बायतनन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तन्ति? आमन्ता। नत्थि सरागं चित्तं सदोसं चित्तं समोहं चित्तं…पे॰… अकुसलं चित्तं संकिलिट्ठं चित्तन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु अत्थि सरागं चित्तं सदोसं चित्तं समोहं चित्तं…पे॰… अकुसलं चित्तं संकिलिट्ठं चित्तन्ति? आमन्ता। हञ्चि अत्थि सरागं चित्तं सदोसं चित्तं समोहं चित्तं…पे॰… अकुसलं चित्तं संकिलिट्ठं चित्तं, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्त’’न्ति।
परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तन्तिकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१४२) ७. परियापन्नकथा
७०३. रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, रूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। समापत्तेसियो उपपत्तेसियो दिट्ठधम्मसुखविहारो, समापत्तेसियेन चित्तेन उपपत्तेसियेन चित्तेन दिट्ठधम्मसुखविहारेन चित्तेन सहगतो सहजातो संसट्ठो सम्पयुत्तो एकुप्पादो एकनिरोधो एकवत्थुको एकारम्मणोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु न समापत्तेसियो न उपपत्तेसियो न दिट्ठधम्मसुखविहारो, न समापत्तेसियेन चित्तेन न उपपत्तेसियेन चित्तेन न दिट्ठधम्मसुखविहारेन चित्तेन सहगतो सहजातो संसट्ठो सम्पयुत्तो एकुप्पादो एकनिरोधो एकवत्थुको एकारम्मणोति? आमन्ता। हञ्चि न समापत्तेसियो न उपपत्तेसियो न दिट्ठधम्मसुखविहारो…पे॰… एकारम्मणो, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, रूपधातुपरियापन्नो’’ति…पे॰…।
रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, रूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। सद्दरागो सद्दधातुं अनुसेति, सद्दधातुपरियापन्नोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, रूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। गन्धरागो…पे॰… रसरागो…पे॰… फोट्ठब्बरागो फोट्ठब्बधातुं अनुसेति, फोट्ठब्बधातुपरियापन्नोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
सद्दरागो सद्दधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘सद्दधातुपरियापन्नो’’ति? आमन्ता। रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘रूपधातुपरियापन्नो’’ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… गन्धरागो…पे॰… रसरागो…पे॰… फोट्ठब्बरागो फोट्ठब्बधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘फोट्ठब्बधातुपरियापन्नो’’ति? आमन्ता। रूपरागो रूपधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘रूपधातुपरियापन्नो’’ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
७०४. अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, अरूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता । समापत्तेसियो उपपत्तेसियो दिट्ठधम्मसुखविहारो, समापत्तेसियेन चित्तेन उपपत्तेसियेन चित्तेन दिट्ठधम्मसुखविहारेन चित्तेन सहगतो सहजातो संसट्ठो सम्पयुत्तो एकुप्पादो एकनिरोधो एकवत्थुको एकारम्मणोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…। ननु न समापत्तेसियो न उपपत्तेसियो न दिट्ठधम्मसुखविहारो, न समापत्तेसियेन चित्तेन…पे॰… एकारम्मणोति? आमन्ता। हञ्चि न समापत्तेसियो न उपपत्तेसियो…पे॰… एकारम्मणो, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, अरूपधातुपरियापन्नो’’ति।
अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, अरूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। सद्दरागो सद्दधातुं अनुसेति, सद्दधातुपरियापन्नोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, अरूपधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। गन्धरागो…पे॰… रसरागो…पे॰… फोट्ठब्बरागो फोट्ठब्बधातुं अनुसेति, फोट्ठब्बधातुपरियापन्नोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
सद्दरागो सद्दधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘सद्दधातुपरियापन्नो’’ति? आमन्ता । अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘अरूपधातुपरियापन्नो’’ति, न हेवं वत्तब्बे…पे॰… गन्धरागो…पे॰… रसरागो…पे॰… फोट्ठब्बरागो फोट्ठब्बधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘फोट्ठब्बधातुपरियापन्नो’’ति? आमन्ता। अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति, न वत्तब्बं – ‘‘अरूपधातुपरियापन्नो’’ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
७०५. न वत्तब्बं – ‘‘रूपरागो रूपधातुं अनुसेति रूपधातुपरियापन्नो, अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति अरूपधातुपरियापन्नो’’ति? आमन्ता। ननु कामरागो कामधातुं अनुसेति, कामधातुपरियापन्नोति? आमन्ता। हञ्चि कामरागो कामधातुं अनुसेति कामधातुपरियापन्नो , तेन वत रे वत्तब्बे – ‘‘रूपरागो रूपधातुं अनुसेति रूपधातुपरियापन्नो, अरूपरागो अरूपधातुं अनुसेति अरूपधातुपरियापन्नो’’ति।
परियापन्नकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१४३) ८. अब्याकतकथा
७०६. दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। विपाकाब्याकतं किरियाब्याकतं रूपं निब्बानं चक्खायतनं…पे॰… फोट्ठब्बायतनन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। दिट्ठिगतसम्पयुत्तो फस्सो अब्याकतोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। दिट्ठिगतसम्पयुत्ता वेदना…पे॰… सञ्ञा…पे॰… चेतना…पे॰… चित्तं अब्याकतन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
दिट्ठिगतसम्पयुत्तो फस्सो अकुसलोति? आमन्ता। दिट्ठिगतं अकुसलन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… दिट्ठिगतसम्पयुत्ता वेदना सञ्ञा चेतना चित्तं अकुसलन्ति? आमन्ता। दिट्ठिगतं अकुसलन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
७०७. दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। अफलं अविपाकन्ति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰… ननु सफलं सविपाकन्ति? आमन्ता। हञ्चि सफलं सविपाकं, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति।
दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। ननु मिच्छादिट्ठिपरमानि वज्जानि [अङ्गुत्तरनिकाये] वुत्तानि भगवताति? आमन्ता। हञ्चि मिच्छादिट्ठिपरमानि वज्जानि वुत्तानि भगवता, नो च वत रे वत्तब्बे – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति।
दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता – ‘‘मिच्छादिट्ठि खो, वच्छ, अकुसला [अकुसलं (म॰ नि॰ २.१९४)], सम्मादिट्ठि कुसला’’ [कुसलं (म॰ नि॰ २.१०४)] ति [म॰ नि॰ २.१९४]! अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि न वत्तब्बं – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति।
दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता – ‘‘मिच्छादिट्ठिस्स खो अहं, पुण्ण, द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं वदामि – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा’’ति [म॰ नि॰ २.७९]! अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि न वत्तब्बं – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति।
७०८. न वत्तब्बं – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता – ‘‘‘सस्सतो लोको’ति खो, वच्छ, अब्याकतमेतं, ‘असस्सतो लोको’ति खो, वच्छ, अब्याकतमेतं, ‘अन्तवा लोको’ति खो, वच्छ, अब्याकतमेतं, ‘अनन्तवा लोको’ति खो, वच्छ…पे॰… ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति खो, वच्छ…पे॰… ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति खो , वच्छ…पे॰… ‘होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ…पे॰… ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ…पे॰… ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति खो, वच्छ, अब्याकतमेत’’न्ति [सं॰ नि॰ ४.४१६, थोकं पन विसदिसं]! अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति।
दिट्ठिगतं अब्याकतन्ति? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता – ‘‘मिच्छादिट्ठिकस्स, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलस्स यञ्चेव कायकम्मं यथादिट्ठिसमत्तं समादिन्नं, यञ्च वचीकम्मं…पे॰… यञ्च मनोकम्मं, या च चेतना, या च पत्थना, यो च पणिधि, ये च सङ्खारा, सब्बे ते धम्मा अनिट्ठाय अकन्ताय अमनापाय अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ती’’ति [अ॰ नि॰ १.३०६]! अत्थेव सुत्तन्तोति? आमन्ता। तेन हि न वत्तब्बं – ‘‘दिट्ठिगतं अब्याकत’’न्ति।
अब्याकतकथा निट्ठिता।
१४. चुद्दसमवग्गो
(१४४) ९. अपरियापन्नकथा
७०९. दिट्ठिगतं अपरियापन्नन्ति? आमन्ता। मग्गो फलं निब्बानं, सोतापत्तिमग्गो सोतापत्तिफलं, सकदागामिमग्गो सकदागामिफलं, अनागामिमग्गो अनागामिफलं, अरहत्तमग्गो अरहत्तफलं, सतिपट्ठानं सम्मप्पधानं इद्धिपादो इन्द्रियं बलं बोज्झङ्गोति? न हेवं वत्तब्बे…पे॰…।
७१०. न वत्तब्बं – ‘‘दिट्ठिगतं अपरियापन्न’’न्ति? आमन्ता। पुथुज्जनो ‘‘कामेसु वीतरागो’’ति वत्तब्बोति? आमन्ता। ‘‘विगतदिट्ठियो’’ति वत्तब्बोति? न हेवं वत्तब्बे। तेन हि दिट्ठिगतं अपरियापन्नन्ति।
अपरियापन्नकथा निट्ठिता।
चुद्दसमवग्गो।
तस्सुद्दानं –
अकुसलमूलं पटिसन्दहति कुसलमूलं, कुसलमूलं पटिसन्दहति अकुसलमूलं, सळायतनं छविञ्ञाणकाया, अरियरूपं महाभूतानं उपादाय, स्वेव अनुसयो तं परियुट्ठानं, परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तं, यथाधातु तञ्ञेव अनुसेति, दिट्ठिगतं अब्याकतं, दिट्ठिगतं अपरियापन्नन्ति।