१७. खुद्दकवत्थुविभङ्गो
१. एककमातिका
८३२. (१)जातिमदो (२)गोत्तमदो (३)आरोग्यमदो (४)योब्बनमदो (५)जीवितमदो (६)लाभमदो (७)सक्कारमदो (८) गरुकारमदो (९) पुरेक्खारमदो (१०) परिवारमदो (११) भोगमदो (१२) वण्णमदो (१३) सुतमदो (१४) पटिभानमदो (१५) रत्तञ्ञुमदो (१६) पिण्डपातिकमदो (१७) अनवञ्ञातमदो (१८) इरियापथमदो (१९) इद्धिमदो (२०) यसमदो (२१) सीलमदो (२२) झानमदो (२३) सिप्पमदो (२४) आरोहमदो (२५) परिणाहमदो (२६) सण्ठानमदो (२७) पारिपूरिमदो (२८)मदो (२९) पमादो (३०) थम्भो (३१) सारम्भो (३२) अत्रिच्छता (३३)महिच्छता (३४) पापिच्छता (३५) सिङ्गं (३६) तिन्तिणं (३७) चापल्यं (३८)असभागवुत्ति (३९) अरति (४०) तन्दी (४१) विजम्भिता (४२) भत्तसम्मदो (४३) चेतसो च लीनत्तं [चेतसो लीनत्तं (स्या॰)] (४४) कुहना (४५) लपना (४६) नेमित्तिकता (४७)निप्पेसिकता (४८) लाभेन लाभं निजिगीसनता [निजिगिंसनता (सी॰), जिगिंसनता (स्या॰)] (४९) सेय्योहमस्मीति मानो (५०) सदिसोहमस्मीति मानो (५१) हीनो हमस्मीति मानो (५२) सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो (५३) सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो (५४) सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो (५५) सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो (५६) सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो (५७) सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो (५८) हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो (५९) हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो (६०) हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो (६१) मानो (६२) अतिमानो (६३) मानातिमानो (६४) ओमानो (६५)अधिमानो (६६) अस्मिमानो (६७) मिच्छामानो (६८) ञातिवितक्को (६९)जनपदवितक्को (७०) अमरवितक्को (७१) परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्को (७२) लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को (७३) अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को
एककम्।
२. दुकमातिका
८३३. (१) कोधो च उपनाहो च (२) मक्खो च पळासो [पलासो (सी॰ स्या॰)] च (३) इस्सा च मच्छरियञ्च (४) माया च साठेय्यञ्च (५) अविज्जा च भवतण्हा च (६) भवदिट्ठि च विभवदिट्ठि च (७) सस्सतदिट्ठि च उच्छेददिट्ठि च (८) अन्तवादिट्ठि च अनन्तवादिट्ठि च (९) पुब्बन्तानुदिट्ठि च अपरन्तानुदिट्ठि च (१०) अहिरिकञ्च अनोत्तप्पञ्च (११) दोवचस्सता च पापमित्तता च (१२) अनज्जवो च अमद्दवो च (१३) अक्खन्ति च असोरच्चञ्च (१४) असाखल्यञ्च अप्पटिसन्थारो च (१५)इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता च भोजने अमत्तञ्ञुता च (१६) मुट्ठस्सच्चञ्च असम्पजञ्ञञ्च (१७) सीलविपत्ति च दिट्ठिविपत्ति च (१८) अज्झत्तसंयोजनञ्च बहिद्धासंयोजनञ्च
दुकम्।
३. तिकमातिका
८३४. (१) तीणि अकुसलमूलानि (२) तयो अकुसलवितक्का (३) तिस्सो अकुसलसञ्ञा (४) तिस्सो अकुसलधातुयो (५) तीणि दुच्चरितानि (६) तयो आसवा (७) तीणि संयोजनानि (८) तिस्सो तण्हा (९) अपरापि तिस्सो तण्हा (१०) अपरापि तिस्सो तण्हा (११) तिस्सो एसना (१२) तिस्सो विधा (१३) तीणि भयानि (१४)तीणि तमानि (१५) तीणि तित्थायतनानि (१६) तयो किञ्चना (१७) तीणि अङ्गणानि (१८) तीणि मलानि (१९) तीणि विसमानि (२०) अपरानिपि तीणि विसमानि (२१) तयो अग्गी (२२) तयो कसावा (२३) अपरेपि तयो कसावा (२४)अस्साददिट्ठि, अत्तानुदिट्ठि, मिच्छादिट्ठि (२५) अरति, विहेसा, अधम्मचरिया (२६)दोवचस्सता, पापमित्तता, नानत्तसञ्ञा (२७) उद्धच्चं, कोसज्जं, पमादो (२८) असन्तुट्ठिता, असम्पजञ्ञता, महिच्छता (२९) अहिरिकं, अनोत्तप्पं, पमादो (३०)अनादरियं, दोवचस्सता, पापमित्तता (३१) अस्सद्धियं, अवदञ्ञुता, कोसज्जं (३२) उद्धच्चं, असंवरो, दुस्सील्यं (३३) अरियानं अदस्सनकम्यता, सद्धम्मं असोतुकम्यता, उपारम्भचित्तता (३४) मुट्ठस्सच्चं, असम्पजञ्ञं, चेतसो विक्खेपो (३५)अयोनिसो मनसिकारो, कुम्मग्गसेवना, चेतसो च लीनत्तम्
तिकम्।
४. चतुक्कमातिका
८३५. (१) चत्तारो आसवा (२) चत्तारो गन्था (३) चत्तारो ओघा (४) चत्तारो योगा (५) चत्तारि उपादानानि (६) चत्तारो तण्हुप्पादा (७) चत्तारि अगतिगमनानि (८) चत्तारो विपरियासा [विपरियेसा (सी॰ स्या॰ क॰)] (९) चत्तारो अनरियवोहारा (१०) अपरेपि चत्तारो अनरियवोहारा (११) चत्तारि दुच्चरितानि (१२) अपरानिपि चत्तारि दुच्चरितानि (१३)चत्तारि भयानि (१४) अपरानिपि चत्तारि भयानि (१५) चतस्सो दिट्ठियो
चतुक्कम्।
५. पञ्चकमातिका
८३६. (१) पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि (२) पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि (३) पञ्च मच्छरियानि (४) पञ्च सङ्गा (५) पञ्च सल्ला (६) पञ्च चेतोखिला (७)पञ्च चेतसोविनिबन्धा [चेतसोविनिबद्धा (क॰)] (८) पञ्च नीवरणानि (९) पञ्च कम्मानि आनन्तरिकानि (१०) पञ्च दिट्ठियो (११) पञ्च वेरा (१२) पञ्च ब्यसना (१३) पञ्च अक्खन्तिया आदीनवा (१४) पञ्च भयानि (१५) पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा
पञ्चकम्।
६. छक्कमातिका
८३७. (१) छ विवादमूलानि (२) छ छन्दरागा (३) छ विरोधवत्थूनि (४) छ तण्हाकाया (५) छ अगारवा (६) छ परिहानिया धम्मा (७) अपरेपि छ परिहानिया धम्मा (८) छ सोमनस्सुपविचारा (९) छ दोमनस्सुपविचारा (१०) छ उपेक्खुपविचारा (११) छ गेहसितानि सोमनस्सानि (१२) छ गेहसितानि दोमनस्सानि (१३) छ गेहसिता उपेक्खा (१४) छ दिट्ठियो
छक्कम्।
७. सत्तकमातिका
८३८. (१) सत्त अनुसया (२) सत्त संयोजनानि (३) सत्त परियुट्ठानानि (४)सत्त असद्धम्मा (५) सत्त दुच्चरितानि (६) सत्त माना (७) सत्त दिट्ठियो
सत्तकम्।
८. अट्ठकमातिका
८३९. (१) अट्ठ किलेसवत्थूनि (२) अट्ठ कुसीतवत्थूनि (३) अट्ठसु लोकधम्मेसु चित्तस्स पटिघातो (४) अट्ठ अनरियवोहारा (५) अट्ठ मिच्छत्ता (६) अट्ठ पुरिसदोसा (७) अट्ठ असञ्ञिवादा (८) अट्ठ नेवसञ्ञिनासञ्ञिवादा
अट्ठकम्।
९. नवकमातिका
८४०. (१) नव आघातवत्थूनि (२) नव पुरिसमलानि (३) नवविधा माना (४)नव तण्हामूलका धम्मा (५) नव इञ्जितानि (६) नव मञ्ञितानि (७) नव फन्दितानि (८) नव पपञ्चितानि (९) नव सङ्खतानि
नवकम्।
१०. दसकमातिका
८४१. (१) दस किलेसवत्थूनि (२) दस आघातवत्थूनि (३) दस अकुसलकम्मपथा (४) दस संयोजनानि (५) दस मिच्छत्ता (६) दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि (७) दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि
दसकम्।
८४२. अट्ठारस तण्हाविचरितानि अज्झत्तिकस्स उपादाय, अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्स उपादाय, तदेकज्झं अभिसञ्ञूहित्वा अभिसङ्खिपित्वा छत्तिंस तण्हाविचरितानि होन्ति। इति अतीतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, अनागतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, तदेकज्झं अभिसञ्ञूहित्वा अभिसङ्खिपित्वा अट्ठ तण्हाविचरितसतं होति। यानि च द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले वेय्याकरणे वुत्तानि भगवता।
मातिका।
१. एककनिद्देसो
(१) जातिमदो
८४३. तत्थ कतमो जातिमदो? जातिं पटिच्च मदो मज्जना मज्जितत्तं मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो [उण्णति उण्णामो (स्या॰ क॰) ध॰ स॰ ११२१] धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘जातिमदो’’।
(२-२७) गोत्तमदादी
८४४. तत्थ कतमो गोत्तमदो? गोत्तं पटिच्च…पे॰… आरोग्यं पटिच्च…पे॰… योब्बनं पटिच्च…पे॰… जीवितं पटिच्च…पे॰… लाभं पटिच्च…पे॰… सक्कारं पटिच्च…पे॰… गरुकारं पटिच्च…पे॰… पुरेक्खारं पटिच्च…पे॰… परिवारं पटिच्च…पे॰… भोगं पटिच्च…पे॰… वण्णं पटिच्च…पे॰… सुतं पटिच्च…पे॰… पटिभानं पटिच्च…पे॰… रत्तञ्ञुतं पटिच्च…पे॰… पिण्डपातिकत्तं पटिच्च…पे॰… अनवञ्ञातं पटिच्च…पे॰… इरियापथं पटिच्च…पे॰… इद्धिं पटिच्च…पे॰… यसं पटिच्च…पे॰… सीलं पटिच्च…पे॰… झानं पटिच्च…पे॰… सिप्पं पटिच्च…पे॰… आरोहं पटिच्च…पे॰… परिणाहं पटिच्च…पे॰… सण्ठानं पटिच्च…पे॰… पारिपूरिं पटिच्च मदो मज्जना मज्जितत्तं मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘पारिपूरिमदो’’।
(२८) मदो
८४५. तत्थ कतमो मदो? यो मदो मज्जना मज्जितत्तं मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘मदो’’।
(२९) पमादो
८४६. तत्थ कतमो पमादो? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो वोस्सग्गानुप्पदानं कुसलानं वा धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो, यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘पमादो’’।
(३०) थम्भो
८४७. तत्थ कतमो थम्भो? यो थम्भो थम्भना थम्भितत्तं कक्खळियं फारुसियं उजुचित्तता अमुदुता – अयं वुच्चति ‘‘थम्भो’’।
(३१) सारम्भो
८४८. तत्थ कतमो सारम्भो? यो सारम्भो पटिसारम्भो सारम्भना पटिसारम्भना पटिसारम्भितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘सारम्भो’’।
(३२) अत्रिच्छता
८४९. तत्थ कतमा अत्रिच्छता? इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि पञ्चहि वा कामगुणेहि असन्तुट्ठस्स भिय्योकम्यता , या एवरूपा इच्छा इच्छागता अत्रिच्छता रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘अत्रिच्छता’’।
(३३) महिच्छता
८५०. तत्थ कतमा महिच्छता? इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि पञ्चहि वा कामगुणेहि असन्तुट्ठस्स भिय्योकम्यता, या एवरूपा इच्छा इच्छागता महिच्छता रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘महिच्छता’’।
(३४) पापिच्छता
८५१. तत्थ कतमा पापिच्छता? इधेकच्चो अस्सद्धो समानो ‘‘सद्धोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, दुस्सीलो समानो ‘‘सीलवाति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, अप्पस्सुतो समानो ‘‘बहुस्सुतोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, सङ्गणिकारामो समानो ‘‘पविवित्तोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, कुसीतो समानो ‘‘आरद्धवीरियोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, मुट्ठस्सती समानो ‘‘उपट्ठितस्सतीति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, असमाहितो समानो ‘‘समाहितोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, दुप्पञ्ञो समानो ‘‘पञ्ञवाति मं जनो जानातू’’ति इच्छति, अखीणासवो समानो ‘‘खीणासवोति मं जनो जानातू’’ति इच्छति – या एवरूपा इच्छा इच्छागता पापिच्छता रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘पापिच्छता’’।
(३५) सिङ्गम्
८५२. तत्थ कतमं सिङ्गं? यं सिङ्गं सिङ्गारता चातुरता चातुरियं परिक्खत्तता पारिक्खत्तियं – इदं वुच्चति ‘‘सिङ्गं’’।
(३६) तिन्तिणम्
८५३. तत्थ कतमं तिन्तिणं? यं तिन्तिणं तिन्तिणायना तिन्तिणायितत्तं लोलुप्पं लोलुप्पायना लोलुप्पायितत्तं पुच्छञ्जिकता साधुकम्यता – इदं वुच्चति ‘‘तिन्तिणं’’।
(३७) चापल्यम्
८५४. तत्थ कतमं चापल्यं? चीवरमण्डना पत्तमण्डना सेनासनमण्डना इमस्स वा पूतिकायस्स बाहिरानं वा परिक्खारानं मण्डना विभूसना केळना परिकेळना गिद्धिकता गिद्धिकत्तं चपलता चापल्यं – इदं वुच्चति ‘‘चापल्यं’’।
(३८) असभागवुत्ति
८५५. तत्थ कतमं असभागवुत्ति? मातरि वा पितरि वा जेट्ठे वा भातरि वा आचरियेसु वा उपज्झाये वा बुद्धे वा सावकेसु वा अञ्ञतरञ्ञतरेसु गरुट्ठानियेसु विप्पटिकूलग्गाहिता विपच्चनीकसातता अनादरियं अनादरियता अगारवता अप्पतिस्सवता – अयं वुच्चति ‘‘असभागवुत्ति’’।
(३९) अरति
८५६. तत्थ कतमा अरति? पन्तेसु वा सेनासनेसु अञ्ञतरञ्ञतरेसु वा अधिकुसलेसु धम्मेसु अरति अरतिता अनभिरति अनभिरमणा उक्कण्ठिता परितस्सिता – अयं वुच्चति ‘‘अरति’’।
(४०) तन्दी
८५७. तत्थ कतमा तन्दी? या तन्दी तन्दियना तन्दिमनकता आलस्यं आलस्यायना आलस्यायितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘तन्दी’’।
(४१) विजम्भिता
८५८. तत्थ कतमा विजम्भिता? या कायस्स जम्भना विजम्भना आनमना विनमना सन्नमना पणमना ब्याधियकं – अयं वुच्चति ‘‘विजम्भिता’’।
(४२) भत्तसम्मदो
८५९. तत्थ कतमो भत्तसम्मदो? या भुत्ताविस्स भत्तमुच्छा भत्तकिलमथो भत्तपरिळाहो कायदुट्ठुल्लं – अयं वुच्चति ‘‘भत्तसम्मदो’’।
(४३) चेतसो च लीनत्तम्
८६०. तत्थ कतमं चेतसो च लीनत्तं? या चित्तस्स अकल्यता अकम्मञ्ञता ओलीयना सल्लीयना लीनं लीयना लीयितत्तं थिनं थीयना थीयितत्तं चित्तस्स – इदं वुच्चति ‘‘चेतसो च लीनत्तं’’।
(४४) कुहना
८६१. तत्थ कतमा कुहना? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स पच्चयपटिसेवनसङ्खातेन [पच्चयपटिसेधनसङ्खातेन (सी॰)] वा सामन्तजप्पितेन वा इरियापथस्स वा अठपना [आठपना (क॰)] ठपना सण्ठपना भाकुटिता भाकुटियं कुहना कुहायना कुहितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘कुहना’’।
(४५) लपना
८६२. तत्थ कतमा लपना? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स या परेसं आलपना लपना सल्लपना उल्लपना समुल्लपना उन्नहना समुन्नहना उक्काचना समुक्काचना अनुप्पियभाणिता चाटुकम्यता मुग्गसूप्यता पारिभटयता – अयं वुच्चति ‘‘लपना’’।
(४६) नेमित्तिकता
८६३. तत्थ कतमा नेमित्तिकता? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स यं परेसं निमित्तं निमित्तकम्मं ओभासो ओभासकम्मं सामन्तजप्पा परिकथा – अयं वुच्चति ‘‘नेमित्तिकता’’।
(४७) निप्पेसिकता
८६४. तत्थ कतमा निप्पेसिकता? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितस्स पापिच्छस्स इच्छापकतस्स या परेसं अक्कोसना वम्भना गरहणा उक्खेपना समुक्खेपना खिपना सङ्खिपना पापना सम्पापना अवण्णहारिका परपिट्ठिमंसिकता – अयं वुच्चति ‘‘निप्पेसिकता’’।
(४८) लाभेन लाभं निजिगीसनता
८६५. तत्थ कतमा लाभेन लाभं निजिगीसनता? लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितो पापिच्छो इच्छापकतो इतो लद्धं आमिसं अमुत्र हरति अमुत्र वा लद्धं आमिसं इध आहरति, या एवरूपा आमिसस्स एट्ठि गवेट्ठि परियेट्ठि एसना गवेसना परियेसना – अयं वुच्चति ‘‘लाभेन लाभं निजिगीसनता’’।
(४९) सेय्योहमस्मीति मानो
८६६. तत्थ कतमो सेय्योहमस्मीति मानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन [विज्जट्ठानेन (स्या॰)] वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना मानं जप्पेति, यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सेय्योहमस्मीति मानो’’।
(५०) सदिसोहमस्मीति मानो
८६७. तत्थ कतमो सदिसोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना मानं जप्पेति, यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सदिसोहमस्मीति मानो’’।
(५१) हीनोहमस्मीति मानो
८६८. तत्थ कतमो हीनोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना ओमानं जप्पेति, यो एवरूपो ओमानो ओमञ्ञना ओमञ्ञितत्तं हीळना ओहीळना ओहीळितत्तं अत्तुञ्ञा अत्तवञ्ञा अत्तपरिभवो – अयं वुच्चति ‘‘हीनोहमस्मीति मानो’’।
(५२) सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो
८६९. तत्थ कतमो सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सेय्यो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सेय्यं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो’’।
(५३) सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो
८७०. तत्थ कतमो सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सेय्यो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सदिसं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो’’।
(५४) सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो
८७१. तत्थ कतमो सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सेय्यो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि हीनं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय ओमानं जप्पेति। यो एवरूपो ओमानो ओमञ्ञना ओमञ्ञितत्तं हीळना ओहीळना ओहीळितत्तं अत्तुञ्ञा अत्तवञ्ञा अत्तपरिभवो – अयं वुच्चति ‘‘सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो’’।
(५५) सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो
८७२. तत्थ कतमो सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सदिसो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सेय्यं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं…पे॰… केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो’’।
(५६) सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो
८७३. तत्थ कतमो सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सदिसो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सदिसं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘सदिसस्स सदिसोहमस्मीति मानो’’।
(५७) सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो
८७४. तत्थ कतमो सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो सदिसो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि हीनं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय ओमानं जप्पेति। यो एवरूपो ओमानो ओमञ्ञना ओमञ्ञितत्तं हीळना ओहीळना ओहीळितत्तं अत्तुञ्ञा अत्तवञ्ञा अत्तपरिभवो – अयं वुच्चति ‘‘सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो’’।
(५८) हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो
८७५. तत्थ कतमो हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो? इधेकच्चो हीनो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सेय्यं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो’’।
(५९) हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो
८७६. तत्थ कतमो हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो हीनो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सदिसं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय मानं जप्पेति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो’’।
(६०) हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो
८७७. तत्थ कतमो हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो? इधेकच्चो हीनो होति जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि सदिसं अत्तानं दहति; सो तं निस्साय ओमानं जप्पेति। यो एवरूपो ओमानो ओमञ्ञना ओमञ्ञितत्तं हीळना ओहीळना ओहीळितत्तं अत्तुञ्ञा अत्तवञ्ञा अत्तपरिभवो – अयं वुच्चति ‘‘हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो’’।
(६१) मानो
८७८. तत्थ कतमो मानो? यो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘मानो’’।
(६२) अतिमानो
८७९. तत्थ कतमो अतिमानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना परेहि अत्तानं अतिमञ्ञति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘अतिमानो’’।
(६३) मानातिमानो
८८०. तत्थ कतमो मानातिमानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा…पे॰… अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना पुब्बकालं परेहि सदिसं अत्तानं दहति, अपरकालं अत्तानं सेय्यं दहति। यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘मानातिमानो’’।
(६४) ओमानो
८८१. तत्थ कतमो ओमानो? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना ओमानं जप्पेति। यो एवरूपो ओमानो ओमञ्ञना ओमञ्ञितत्तं हीळना ओहीळना ओहीळितत्तं अत्तुञ्ञा अत्तवञ्ञा अत्तपरिभवो – अयं वुच्चति ‘‘ओमानो’’।
(६५) अधिमानो
८८२. तत्थ कतमो अधिमानो? अप्पत्ते पत्तसञ्ञिता, अकते कतसञ्ञिता, अनधिगते अधिगतसञ्ञिता, असच्छिकते सच्छिकतसञ्ञिता, यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘अधिमानो’’।
(६६) अस्मिमानो
८८३. तत्थ कतमो अस्मिमानो? रूपं अस्मीति मानो, अस्मीति छन्दो , अस्मीति अनुसयो, वेदना…पे॰… सञ्ञा…पे॰… सङ्खारा…पे॰… विञ्ञाणं अस्मीति मानो, अस्मीति छन्दो, अस्मीति अनुसयो, यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘अस्मिमानो’’।
(६७) मिच्छामानो
८८४. तत्थ कतमो मिच्छामानो? इधेकच्चो पापकेन वा कम्मायतनेन पापकेन वा सिप्पायतनेन पापकेन वा विज्जाट्ठानेन पापकेन वा सुतेन पापकेन वा पटिभानेन पापकेन वा सीलेन पापकेन वा वतेन पापकेन वा सीलब्बतेन पापिकाय वा दिट्ठिया अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना मानं जप्पेति, यो एवरूपो मानो मञ्ञना मञ्ञितत्तं उन्नति उन्नामो धजो सम्पग्गाहो केतुकम्यता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘मिच्छामानो’’।
(६८) ञातिवितक्को
८८५. तत्थ कतमो ञातिवितक्को? ञातके आरब्भ गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘ञातिवितक्को’’।
(६९) जनपदवितक्को
८८६. तत्थ कतमो जनपदवितक्को? जनपदं आरब्भ गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘जनपदवितक्को’’।
(७०) अमरवितक्को
८८७. तत्थ कतमो अमरवितक्को? दुक्करकारितापटिसंयुत्तो वा दिट्ठिगतपटिसंयुत्तो वा गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘अमरवितक्को’’।
(७१) परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्को
८८८. तत्थ कतमो परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्को? इधेकच्चो गिहीहि संसट्ठो विहरति सहनन्दी सहसोकी, सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अत्तना वा योगं आपज्जति। यो तत्थ गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘परानुद्दयतापटिसंयुत्तो वितक्को’’।
(७२) लाभादिपटिसंयुत्तो वितक्को
८८९. तत्थ कतमो लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को? लाभसक्कारसिलोकं आरब्भ गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो वितक्को’’।
(७३) अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को
८९०. तत्थ कतमो अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को? इधेकच्चो जातिया वा गोत्तेन वा कोलपुत्तियेन वा वण्णपोक्खरताय वा धनेन वा अज्झेनेन वा कम्मायतनेन वा सिप्पायतनेन वा विज्जाट्ठानेन वा सुतेन वा पटिभानेन वा अञ्ञतरञ्ञतरेन वत्थुना मा मं परे अवजानिंसूति। यो तत्थ गेहसितो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘अनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को’’।
एककम्।
२. दुकनिद्देसो
(१) कोधो च उपनाहो च
८९१. (क) तत्थ कतमो कोधो? यो कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं ब्यापत्ति ब्यापज्जना ब्यापज्जितत्तं विरोधो पटिविरोधो चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘कोधो’’।
(ख) तत्थ कतमो उपनाहो? पुब्बकालं कोधो, अपरकालं उपनाहो। यो एवरूपो उपनाहो उपनय्हना उपनय्हितत्तं अट्ठपना ठपना सण्ठपना अनुसंसन्दना अनुप्पबन्धना दळ्हीकम्मं कोधस्स – अयं वुच्चति ‘‘उपनाहो’’।
(२) मक्खो च पळासो च
८९२. (क) तत्थ कतमो मक्खो? यो मक्खो मक्खायना मक्खायितत्तं [मक्खियना मक्खियितत्तं (सी॰ क॰)] निट्ठुरियं निट्ठुरियकम्मं – अयं वुच्चति ‘‘मक्खो’’।
(ख) तत्थ कतमो पळासो? यो पळासो पळासायना [पलासायना पलासायितत्तं (स्या॰)] पळासाहारो विवादट्ठानं युगग्गाहो अप्पटिनिस्सग्गो – अयं वुच्चति ‘‘पळासो’’।
(३) इस्सा च मच्छरियञ्च
८९३. (क) तत्थ कतमा इस्सा? या परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु इस्सा इस्सायना इस्सायितत्तं उसूया उसूयना उसूयितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘इस्सा’’।
(ख) तत्थ कतमं मच्छरियं? पञ्च मच्छरियानि – आवासमच्छरियं, कुलमच्छरियं, लाभमच्छरियं, वण्णमच्छरियं, धम्ममच्छरियम्। यं एवरूपं मच्छेरं मच्छरायना मच्छरायितत्तं वेविच्छं कदरियं कटुकञ्चुकता अग्गहितत्तं [पग्गहितत्तं (सी॰ क॰) ध॰ स॰ ११२७] चित्तस्स – इदं वुच्चति ‘‘मच्छरियं’’।
(४) माया च साठेय्यञ्च
८९४. (क) तत्थ कतमा माया? इधेकच्चो कायेन दुच्चरितं चरित्वा, वाचाय दुच्चरितं चरित्वा, मनसा दुच्चरितं चरित्वा तस्स पटिच्छादनहेतुं पापिकं इच्छं पणिदहति। ‘‘मा मं जञ्ञा’’ति इच्छति। ‘‘मा मं जञ्ञा’’ति सङ्कप्पेति। ‘‘मा मं जञ्ञा’’ति वाचं भासति। ‘‘मा मं जञ्ञा’’ति कायेन परक्कमति। या एवरूपा माया मायाविता अच्चासरा वञ्चना निकति विकिरणा परिहरणा गूहना परिगूहना छादना पटिच्छादना अनुत्तानीकम्मं अनाविकम्मं वोच्छादना पापकिरिया – अयं वुच्चति ‘‘माया’’।
(ख) तत्थ कतमं साठेय्यं? इधेकच्चो सठो होति परिसठो। यं तत्थ सठं सठता साठेय्यं कक्करता कक्करियं [कक्खळता कक्खळियं (स्या॰)] परिक्खत्तता पारिक्खत्तियं – इदं वुच्चति ‘‘साठेय्यं’’।
(५) अविज्जा च भवतण्हा च
८९५. (क) तत्थ कतमा अविज्जा? यं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘अविज्जा’’।
(ख) तत्थ कतमा भवतण्हा? यो भवेसु भवच्छन्दो भवरागो भवनन्दी भवतण्हा भवसिनेहो भवपरिळाहो भवमुच्छा भवज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘भवतण्हा’’।
(६) भवदिट्ठि च विभवदिट्ठि च
८९६. (क) तत्थ कतमा भवदिट्ठि? ‘‘भविस्सति अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘भवदिट्ठि’’।
(ख) तत्थ कतमा विभवदिट्ठि? ‘‘न भविस्सति अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति विभवदिट्ठि।
(७) सस्सतदिट्ठि च उच्छेददिट्ठि च
८९७. (क) तत्थ कतमा सस्सतदिट्ठि? ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘सस्सतदिट्ठि’’।
(ख) तत्थ कतमा उच्छेददिट्ठि? ‘‘उच्छिज्जिस्सति अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘उच्छेददिट्ठि’’।
(८) अन्तवादिट्ठि च अनन्तवादिट्ठि च
८९८. (क) तत्थ कतमा अन्तवादिट्ठि? ‘‘अन्तवा अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘अन्तवादिट्ठि’’।
(ख) तत्थ कतमा अनन्तवादिट्ठि? ‘‘अनन्तवा अत्ता च लोको चा’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘अनन्तवादिट्ठि’’।
(९) पुब्बन्तानुदिट्ठि च अपरन्तानुदिट्ठि च
८९९. (क) तत्थ कतमा पुब्बन्तानुदिट्ठि? पुब्बन्तं आरब्भ या उप्पज्जति दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘पुब्बन्तानुदिट्ठि’’।
(ख) तत्थ कतमा अपरन्तानुदिट्ठि? अपरन्तं आरब्भ या उप्पज्जति दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘अपरन्तानुदिट्ठि’’।
(१०) अहिरिकञ्च अनोत्तप्पञ्च
९००. (क) तत्थ कतमं अहिरिकं? यं न हिरीयति हिरियितब्बेन, न हिरीयति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया – इदं वुच्चति ‘‘अहिरिकं’’।
(ख) तत्थ कतमं अनोत्तप्पं? यं न ओत्तप्पति ओत्तप्पितब्बेन न ओत्तप्पति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया – इदं वुच्चति ‘‘अनोत्तप्पं’’।
(११) दोवचस्सता च पापमित्तता च
९०१. (क) तत्थ कतमा दोवचस्सता? सहधम्मिके वुच्चमाने दोवचस्सायं दोवचस्सियं दोवचस्सता विप्पटिकुलग्गाहिता विपच्चनीकसातता अनादरियं अनादरता अगारवता अप्पतिस्सवता – अयं वुच्चति ‘‘दोवचस्सता’’।
(ख) तत्थ कतमा पापमित्तता? ये ते पुग्गला अस्सद्धा दुस्सीला अप्पस्सुता मच्छरिनो दुप्पञ्ञा, या तेसं सेवना निसेवना संसेवना भजना सम्भजना भत्ति सम्भत्ति सम्पवङ्कता – अयं वुच्चति ‘‘पापमित्तता’’।
(१२) अनज्जवो च अमद्दवो च
९०२. (क) तत्थ कतमो अनज्जवो? यो अनज्जवो अनज्जवता जिम्हता वङ्कता कुटिलता – अयं वुच्चति ‘‘अनज्जवो’’।
(ख) तत्थ कतमो अमद्दवो ? या अमुदुता अमद्दवता कक्खळियं फारुसियं कक्खळता कठिनता [कथिनता (स्या॰ क॰)] उजुचित्तता अमुदुता – अयं वुच्चति ‘‘अमद्दवो’’।
(१३) अक्खन्ति च असोरच्चञ्च
९०३. (क) तत्थ कतमा अक्खन्ति? या अक्खन्ति अक्खमनता अनधिवासनता चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘अक्खन्ति’’।
(ख) तत्थ कतमं असोरच्चं? कायिको वीतिक्कमो वाचसिको वीतिक्कमो कायिकवाचसिको वीतिक्कमो – इदं वुच्चति ‘‘असोरच्चं’’। सब्बम्पि दुस्सील्यं असोरच्चम्।
(१४) असाखल्यञ्च अप्पटिसन्थारो च
९०४. (क) तत्थ कतमं असाखल्यं? या सा वाचा कण्डका कक्कसा परकटुका पराभिसज्जनी कोधसामन्ता असमाधिसंवत्तनिका तथारूपिं वाचं भासिता होति। या तत्थ असण्हवाचता असखिलवाचता फरुसवाचता – इदं वुच्चति ‘‘असाखल्यं’’।
(ख) तत्थ कतमो अप्पटिसन्थारो [अप्पटिसन्धारो (क॰)]? द्वे पटिसन्थारा – आमिसपटिसन्थारो च धम्मपटिसन्थारो च। इधेकच्चो अप्पटिसन्थारको होति आमिसपटिसन्थारेन वा धम्मपटिसन्थारेन वा – अयं वुच्चति ‘‘अप्पटिसन्थारो’’।
(१५) इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता च भोजने अमत्तञ्ञुता च
९०५. (क) तत्थ कतमा इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता? इधेकच्चो चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्जति, न रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये न संवरं आपज्जति। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्जति, न रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये न संवरं आपज्जति । या इमेसं छन्नं इन्द्रियानं अगुत्ति अगोपना अनारक्खो असंवरो – अयं वुच्चति ‘‘इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारता’’।
(ख) तत्थ कतमा भोजने अमत्तञ्ञुता? इधेकच्चो अप्पटिसङ्खा अयोनिसो आहारं आहारेति दवाय मदाय मण्डनाय विभूसनाय। या तत्थ असन्तुट्ठिता अमत्तञ्ञुता अप्पटिसङ्खा भोजने – अयं वुच्चति ‘‘भोजने अमत्तञ्ञुता।’’
(१६) मुट्ठस्सच्चञ्च असम्पजञ्ञञ्च
९०६. (क) तत्थ कतमं मुट्ठस्सच्चं? या अस्सति अननुस्सति अप्पटिस्सति अस्सति अस्सरणता अधारणता पिलापनता सम्मुसनता – इदं वुच्चति ‘‘मुट्ठस्सच्चं’’।
(ख) तत्थ कतमं असम्पजञ्ञं? यं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – इदं वुच्चति ‘‘असम्पजञ्ञं’’।
(१७) सीलविपत्ति च दिट्ठिविपत्ति च
९०७. (क) तत्थ कतमा सीलविपत्ति? यो कायिको वीतिक्कमो वाचसिको वीतिक्कमो कायिकवाचसिको वीतिक्कमो – अयं वुच्चति ‘‘सीलविपत्ति’’। सब्बम्पि दुस्सील्यं सीलविपत्ति।
(ख) तत्थ कतमा दिट्ठिविपत्ति? ‘‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे॰… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘दिट्ठिविपत्ति’’। सब्बापि मिच्छादिट्ठि दिट्ठिविपत्ति।
(१८) अज्झत्तसंयोजनञ्च बहिद्धासंयोजनञ्च
९०८. (क) तत्थ कतमं अज्झत्तसंयोजनं? पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि – अज्झत्तसंयोजनम्। (ख) पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि – बहिद्धासंयोजनम्।
दुकम्।
३. तिकनिद्देसो
(१) तीणि अकुसलमूलानि
९०९. तत्थ कतमानि तीणि अकुसलमूलानि? लोभो, दोसो, मोहो।
(क) तत्थ कतमो लोभो? यो रागो सारागो अनुनयो अनुरोधो नन्दी नन्दिरागो चित्तस्स सारागो इच्छा मुच्छा अज्झोसानं गेधो परिगेधो सङ्गो पङ्को एजा माया जनिका सञ्जननी सिब्बिनी जालिनी सरिता विसत्तिका सोतं विसटा [विसदा (सी॰ क॰) ध॰ स॰ ११४१] आयूहनी [आयूहिनी (क॰)] दुतिया पणिधि भवनेत्ति वनं वनथो सन्थवो [सन्धवो (क॰)] सिनेहो अपेक्खा पटिबन्धु आसा आसीसना आसीसितत्तं [आसिंसना आसिंसितत्तं (सी॰ स्या॰)] रूपासा सद्दासा गन्धासा रसासा फोट्ठब्बासा लाभासा धनासा पुत्तासा जीवितासा जप्पा अभिजप्पा जप्पना जप्पितत्तं लोलुप्पं लोलुप्पायना लोलुप्पायितत्तं पुच्छञ्जिकता साधुकम्यता अधम्मरागो विसमलोभो निकन्ति निकामना पत्थना पिहना सम्पत्थना कामतण्हा भवतण्हा विभवतण्हा रूपतण्हा अरूपतण्हा निरोधतण्हा सद्दतण्हा रूपतण्हा गन्धतण्हा रसतण्हा फोट्ठब्बतण्हा धम्मतण्हा ओघो योगो गन्थो उपादानं आवरणं नीवरणं छदनं बन्धनं उपक्किलेसो अनुसयो परियुट्ठानं लता वेविच्छं दुक्खमूलं दुक्खनिदानं दुक्खप्पभवो मारपासो मारबळिसं मारविसयो तण्हानदी तण्हाजालं तण्हागद्दुलं तण्हासमुद्दो अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘लोभो’’।
(ख) तत्थ कतमो दोसो? ‘‘अनत्थं मे अचरी’’ति आघातो जायति, ‘‘अनत्थं मे चरती’’ति आघातो जायति, ‘‘अनत्थं मे चरिस्सती’’ति आघातो जायति, ‘‘पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि’’…पे॰… अनत्थं चरति…पे॰… ‘‘अनत्थं चरिस्सती’’ति आघातो जायति, ‘‘अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि’’…पे॰… अत्थं चरति…पे॰… ‘‘अत्थं चरिस्सती’’ति आघातो जायति, अट्ठाने वा पन आघातो जायति। यो एवरूपो चित्तस्स आघातो पटिघातो पटिघं पटिविरोधो कोपो पकोपो सम्पकोपो दोसो पदोसो सम्पदोसो चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो कोधो कुज्झना कुज्झितत्तं दोसो दुस्सना दुस्सितत्तं ब्यापत्ति ब्यापज्जना ब्यापज्जितत्तं विरोधो पटिविरोधो चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘दोसो’’।
(ग) तत्थ कतमो मोहो? दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं, इदप्पच्चयता पटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणं, यं एवरूपं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘मोहो’’। इमानि तीणि अकुसलमूलानि।
(२) तयो अकुसलवितक्का
९१०. तत्थ कतमे तयो अकुसलवितक्का? कामवितक्को, ब्यापादवितक्को, विहिंसावितक्को।
(क) तत्थ कतमो कामवितक्को? कामपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘कामवितक्को’’।
(ख) तत्थ कतमो ब्यापादवितक्को? ब्यापादपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘ब्यापादवितक्को’’।
(ग) तत्थ कतमो विहिंसावितक्को? विहिंसापटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘विहिंसावितक्को’’। इमे तयो अकुसलवितक्का।
(३) तिस्सो अकुसलसञ्ञा
९११. तत्थ कतमा तिस्सो अकुसलसञ्ञा? कामसञ्ञा, ब्यापादसञ्ञा, विहिंसासञ्ञा।
(क) तत्थ कतमा कामसञ्ञा? कामपटिसंयुत्ता सञ्ञा सञ्जानना सञ्जानितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘कामसञ्ञा’’।
(ख) तत्थ कतमा ब्यापादसञ्ञा? ब्यापादपटिसंयुत्ता सञ्ञा सञ्जानना सञ्जानितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘ब्यापादसञ्ञा’’।
(ग) तत्थ कतमा विहिंसासञ्ञा? विहिंसापटिसंयुत्ता सञ्ञा सञ्जानना सञ्जानितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘विहिंसासञ्ञा’’। इमा तिस्सो अकुसलसञ्ञा।
(४) तिस्सो अकुसलधातुयो
९१२. तत्थ कतमा तिस्सो अकुसलधातुयो? कामधातु, ब्यापादधातु, विहिंसाधातु।
तत्थ कतमा कामधातु? कामवितक्को कामधातु। ब्यापादवितक्को ब्यापादधातु। विहिंसावितक्को विहिंसाधातु।
(क) तत्थ कतमो कामवितक्को? कामपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘कामवितक्को’’।
(ख) तत्थ कतमो ब्यापादवितक्को ? ब्यापादपटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘ब्यापादवितक्को’’।
(ग) तत्थ कतमो विहिंसावितक्को? विहिंसापटिसंयुत्तो तक्को वितक्को मिच्छासङ्कप्पो – अयं वुच्चति ‘‘विहिंसावितक्को’’। इमा तिस्सो अकुसलधातुयो।
(५) तीणि दुच्चरितानि
९१३. तत्थ कतमानि तीणि दुच्चरितानि? कायदुच्चरितं, वचीदुच्चरितं, मनोदुच्चरितम्।
(क) तत्थ कतमं कायदुच्चरितं? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो – इदं वुच्चति ‘‘कायदुच्चरितं’’।
(ख) तत्थ कतमं वचीदुच्चरितं? मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो – इदं वुच्चति ‘‘वचीदुच्चरितं’’।
(ग) तत्थ कतमं मनोदुच्चरितं? अभिज्झा , ब्यापादो, मिच्छादिट्ठि – इदं वुच्चति ‘‘मनोदुच्चरितं’’।
(क-ग) तत्थ कतमं कायदुच्चरितं? अकुसलं कायकम्मं कायदुच्चरितं, अकुसलं वचीकम्मं वचीदुच्चरितं, अकुसलं मनोकम्मं मनोदुच्चरितम्।
तत्थ कतमं अकुसलं कायकम्मं? अकुसला कायसञ्चेतना अकुसलं कायकम्मं, अकुसला वचीसञ्चेतना अकुसलं वचीकम्मं, अकुसला मनोसञ्चेतना अकुसलं मनोकम्मम्। इमानि तीणि दुच्चरितानि।
(६) तयो आसवा
९१४. तत्थ कतमे तयो आसवा? कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो।
(क) तत्थ कतमो कामासवो? यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामसिनेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘कामासवो’’।
(ख) तत्थ कतमो भवासवो? यो भवेसु भवच्छन्दो…पे॰… भवज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘भवासवो’’।
(ग) तत्थ कतमो अविज्जासवो? दुक्खे अञ्ञाणं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘अविज्जासवो’’। इमे तयो आसवा।
(७) तीणि संयोजनानि
९१५. तत्थ कतमानि तीणि संयोजनानि? सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो।
(क) तत्थ कतमा सक्कायदिट्ठि? इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो – रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं…पे॰… सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘सक्कायदिट्ठि’’।
(ख) तत्थ कतमा विचिकिच्छा? सत्थरि कङ्खति विचिकिच्छति, धम्मे कङ्खति विचिकिच्छति, सङ्घे कङ्खति विचिकिच्छति, सिक्खाय कङ्खति विचिकिच्छति, पुब्बन्ते कङ्खति विचिकिच्छति, अपरन्ते कङ्खति विचिकिच्छति, पुब्बन्तापरन्ते कङ्खति विचिकिच्छति , इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु कङ्खति विचिकिच्छति। या एवरूपा कङ्खा कङ्खायना कङ्खायितत्तं थम्भितत्तं चित्तस्स मनोविलेखो – अयं वुच्चति ‘‘विचिकिच्छा’’।
(ग) तत्थ कतमो सीलब्बतपरामासो? ‘‘इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धि सीलब्बतेन सुद्धी’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘सीलब्बतपरामासो’’। इमानि तीणि संयोजनानि।
(८) तिस्सो तण्हा
९१६. तत्थ कतमा तिस्सो तण्हा? कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा।
तत्थ कतमा भवतण्हा? भवदिट्ठिसहगतो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘भवतण्हा’’।
तत्थ कतमा विभवतण्हा? उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘विभवतण्हा’’। अवसेसा तण्हा कामतण्हा।
तत्थ कतमा कामतण्हा? कामधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘कामतण्हा’’।
( ) [(तत्थ कतमा भवतण्हा)] रूपधातुअरूपधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘भवतण्हा’’।
( ) [(तत्थ कतमा विभवतण्हा) (?)] उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘विभवतण्हा’’। इमा तिस्सो तण्हा।
(९) अपरापि तिस्सो तण्हा
९१७. तत्थ कतमा अपरापि तिस्सो तण्हा? कामतण्हा, रूपतण्हा, अरूपतण्हा।
(क) तत्थ कतमा कामतण्हा? कामधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘कामतण्हा’’।
(ख) तत्थ कतमा रूपतण्हा? रूपधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘रूपतण्हा’’।
(ग) तत्थ कतमा अरूपतण्हा? अरूपधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘अरूपतण्हा’’। इमा तिस्सो तण्हा।
(१०) अपरापि तिस्सो तण्हा
९१८. तत्थ कतमा अपरापि तिस्सो तण्हा? रूपतण्हा, अरूपतण्हा, निरोधतण्हा।
(क) तत्थ कतमा रूपतण्हा? रूपधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘रूपतण्हा’’।
(ख) तत्थ कतमा अरूपतण्हा? अरूपधातुपटिसंयुत्तो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘अरूपतण्हा’’।
(ग) तत्थ कतमा निरोधतण्हा? उच्छेददिट्ठिसहगतो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘निरोधतण्हा’’। इमा तिस्सो तण्हा।
(११) तिस्सो एसना
९१९. तत्थ कतमा तिस्सो एसना? कामेसना, भवेसना, ब्रह्मचरियेसना।
(क) तत्थ कतमा कामेसना? यो कामेसु कामच्छन्दो…पे॰… कामज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘कामेसना’’।
(ख) तत्थ कतमा भवेसना? यो भवेसु भवच्छन्दो…पे॰… भवज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘भवेसना’’।
(ग) तत्थ कतमा ब्रह्मचरियेसना? ‘‘सस्सतो लोको’’ति वा, ‘‘असस्सतो लोको’’ति – वा…पे॰… ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति वा या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘ब्रह्मचरियेसना’’।
(क) तत्थ कतमा कामेसना, कामरागो, तदेकट्ठं अकुसलं कायकम्मं वचीकम्मं मनोकम्मं – अयं वुच्चति ‘‘कामेसना’’।
(ख) तत्थ कतमा भवेसना, भवरागो तदेकट्ठं अकुसलं कायकम्मं वचीकम्मं मनोकम्मं – अयं वुच्चति ‘‘भवेसना’’।
(ग) तत्थ कतमा ब्रह्मचरियेसना, अन्तग्गाहिका दिट्ठि तदेकट्ठं अकुसलं कायकम्मं वचीकम्मं मनोकम्मं – अयं वुच्चति ‘‘ब्रह्मचरियेसना’’। इमा तिस्सो एसना।
(१२) तिस्सो विधा
९२०. तत्थ कतमा तिस्सो विधा? ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति विधा, ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति विधा, ‘‘हीनोहमस्मी’’ति विधा – इमा तिस्सो विधा।
(१३) तीणि भयानि
९२१. तत्थ कतमानि तीणि भयानि? जातिभयं, जराभयं, मरणभयम्।
(क) तत्थ कतमं जातिभयं? जातिं पटिच्च भयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उत्रासो – इदं वुच्चति ‘‘जातिभयं’’।
(ख) तत्थ कतमं जराभयं? जरं पटिच्च भयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उत्रासो – इदं वुच्चति ‘‘जराभयं’’।
(ग) तत्थ कतमं मरणभयं? मरणं पटिच्च भयं भयानकं छम्भितत्तं लोमहंसो चेतसो उत्रासो – इदं वुच्चति ‘‘मरणभयं’’। इमानि तीणि भयानि।
(१४) तीणि तमानि
९२२. तत्थ कतमानि तीणि तमानि? अतीतं वा अद्धानं आरब्भ कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, अनागतं वा अद्धानं आरब्भ कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, एतरहि वा पच्चुप्पन्नं अद्धानं आरब्भ कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति – इमानि तीणि तमानि।
(१५) तीणि तित्थायतनानि
९२३. तत्थ कतमानि तीणि तित्थायतनानि? इधेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठी – ‘‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सब्बं तं पुब्बे कतहेतू’’ति; इध पनेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठी – ‘‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सब्बं तं इस्सरनिम्मानहेतू’’ति; इध पनेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठी – ‘‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा, सब्बं तं अहेतु अप्पच्चया’’ति – इमानि तीणि तित्थायतनानि।
(१६) तयो किञ्चना
९२४. तत्थ कतमे तयो किञ्चना [कतमानि तीणि किञ्चनानि (?) दी॰ नि॰ ३.३०५]? रागो किञ्चनं, दोसो किञ्चनं, मोहो किञ्चनं – इमे तयो किञ्चना।
(१७) तीणि अङ्गणानि
तत्थ कतमानि तीणि अङ्गणानि? रागो अङ्गणं, दोसो अङ्गणं, मोहो अङ्गणं – इमानि तीणि अङ्गणानि।
(१८) तीणि मलानि
तत्थ कतमानि तीणि मलानि? रागो मलं, दोसो मलं, मोहो मलं – इमानि तीणि मलानि।
(१९) तीणि विसमानि
तत्थ कतमानि तीणि विसमानि? रागो विसमं, दोसो विसमं, मोहो विसमं – इमानि तीणि विसमानि।
(२०) अपरानिपि तीणि विसमानि
तत्थ कतमानि अपरानिपि तीणि विसमानि? कायविसमं, वचीविसमं, मनोविसमं – इमानि तीणि विसमानि।
(२१) तयो अग्गी
तत्थ कतमे तयो अग्गी? रागग्गि, दोसग्गि, मोहग्गि – इमे तयो अग्गी।
(२२) तयो कसावा
तत्थ कतमे तयो कसावा? रागकसावो, दोसकसावो, मोहकसावो – इमे तयो कसावा।
(२३) अपरेपि तयो कसावा
तत्थ कतमे अपरेपि तयो कसावा? कायकसावो, वचीकसावो, मनोकसावो – इमे तयो कसावा।
(२४. क) अस्साददिट्ठि
९२५. तत्थ कतमा अस्साददिट्ठि? इधेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठी – ‘‘नत्थि कामेसु दोसो’’ति। सो कामेसु पातब्यतं आपज्जति। अयं वुच्चति ‘‘अस्साददिट्ठि’’।
(ख) अत्तानुदिट्ठि
तत्थ कतमा अत्तानुदिट्ठि? इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो – रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं…पे॰… सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘अत्तानुदिट्ठि’’।
(ग) मिच्छादिट्ठि
तत्थ कतमा मिच्छादिट्ठि? ‘‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे॰… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’’ति – या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘मिच्छादिट्ठि’’। सस्सतदिट्ठि अस्साददिट्ठि, सक्कायदिट्ठि अत्तानुदिट्ठि, उच्छेददिट्ठि मिच्छादिट्ठि।
(२५. क) अरति
९२६. तत्थ कतमा अरति? पन्तेसु वा सेनासनेसु अञ्ञतरञ्ञतरेसु वा अधिकुसलेसु धम्मेसु अरति अरतिता अनभिरति अनभिरमणा उक्कण्ठिता परितस्सिता – अयं वुच्चति ‘‘अरति’’।
(ख) विहेसा
तत्थ कतमा विहेसा? इधेकच्चो पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा रज्जुया वा अञ्ञतरञ्ञतरेन सत्ते विहेठेति, या एवरूपा हेठना विहेठना हिंसना विहिंसना रोसना विरोसना परूपघातो – अयं वुच्चति ‘‘विहेसा’’।
(ग) अधम्मचरिया
तत्थ कतमा अधम्मचरिया? कायेन अधम्मचरियाविसमचरिया, वाचाय अधम्मचरियाविसमचरिया, मनसा अधम्मचरियाविसमचरिया – अयं वुच्चति ‘‘अधम्मचरिया’’।
(२६. क) दोवचस्सता
९२७. तत्थ कतमा दोवचस्सता? सहधम्मिके वुच्चमाने दोवचस्सायं दोवचस्सियं दोवचस्सता विप्पटिकुलग्गाहिता विपच्चनीकसातता अनादरियं अनादरता अगारवता अप्पतिस्सवता – अयं वुच्चति ‘‘दोवचस्सता’’।
(ख) पापमित्तता
तत्थ कतमा पापमित्तता? ये ते पुग्गला अस्सद्धा दुस्सीला अप्पस्सुता मच्छरिनो दुप्पञ्ञा, या तेसं सेवना निसेवना संसेवना भजना सम्भजना भत्ति सम्भत्ति तंसम्पवङ्कता – अयं वुच्चति ‘‘पापमित्तता’’।
(ग) नानत्तसञ्ञा
तत्थ कतमा नानत्तसञ्ञा? कामसञ्ञा, ब्यापादसञ्ञा, विहिंसासञ्ञा – अयं वुच्चति ‘‘नानत्तसञ्ञा’’। सब्बापि अकुसला सञ्ञा नानत्तसञ्ञा।
(२७. क) उद्धच्चम्
९२८. तत्थ कतमं उद्धच्चं? यं चित्तस्स उद्धच्चं अवूपसमो चेतसो विक्खेपो भन्तत्तं चित्तस्स – इदं वुच्चति ‘‘उद्धच्चं’’।
(ख) कोसज्जम्
तत्थ कतमं कोसज्जं? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो वोस्सग्गानुप्पदानं कुसलानं धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो – इदं वुच्चति ‘‘कोसज्जं’’।
(ग) पमादो
तत्थ कतमो पमादो? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो वोस्सग्गानुप्पदानं कुसलानं धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो, यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘पमादो’’।
(२८. क) असन्तुट्ठिता
९२९. तत्थ कतमा असन्तुट्ठिता? इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि पञ्चहि वा कामगुणेहि असन्तुट्ठस्स भिय्योकम्यता, या एवरूपा इच्छा इच्छागता असन्तुट्ठिता रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘असन्तुट्ठिता’’।
(ख) असम्पजञ्ञता
तत्थ कतमा असम्पजञ्ञता? यं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘असम्पजञ्ञता’’।
(ग) महिच्छता
तत्थ कतमा महिच्छता? इतरीतरचीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारेहि पञ्चहि वा कामगुणेहि असन्तुट्ठस्स भिय्योकम्यता, या एवरूपा इच्छा इच्छागता महिच्छता रागो सारागो चित्तस्स सारागो – अयं वुच्चति ‘‘महिच्छता’’।
(२९. क) अहिरिकम्
९३०. तत्थ कतमं अहिरिकं? यं न हिरीयति हिरीयितब्बेन, न हिरीयति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया – इदं वुच्चति ‘‘अहिरिकं’’।
(ख) अनोत्तप्पम्
तत्थ कतमं अनोत्तप्पं? यं न ओत्तप्पति ओत्तप्पितब्बेन, न ओत्तप्पति पापकानं अकुसलानं धम्मानं समापत्तिया – इदं वुच्चति ‘‘अनोत्तप्पं’’।
(ग) पमादो
तत्थ कतमो पमादो? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो वोस्सग्गानुप्पदानं कुसलानं धम्मानं भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो, यो एवरूपो पमादो पमज्जना पमज्जितत्तं – अयं वुच्चति ‘‘पमादो’’।
(३०. क) अनादरियम्
९३१. तत्थ कतमं अनादरियं? यं अनादरियं अनादरता अगारवता अप्पतिस्सवता अनद्दा अनद्दायना अनद्दायितत्तं [अनादा अनादायना अनादायितत्तं (स्या॰)] असील्यं अचित्तीकारो – इदं वुच्चति ‘‘अनादरियं’’।
(ख) दोवचस्सता
तत्थ कतमा दोवचस्सता? सहधम्मिके वुच्चमाने दोवचस्सायं दोवचस्सियं दोवचस्सता विप्पटिकुलग्गाहिता विपच्चनीकसातता अनादरियं अनादरता अगारवता अप्पतिस्सवता – अयं वुच्चति ‘‘दोवचस्सता’’।
(ग) पापमित्तता
तत्थ कतमा पापमित्तता? ये ते पुग्गला अस्सद्धा दुस्सीला अप्पस्सुता मच्छरिनो दुप्पञ्ञा, या तेसं सेवना निसेवना संसेवना पटिसेवना भजना सम्भजना भत्ति सम्भत्ति तंसम्पवङ्कता – अयं वुच्चति ‘‘पापमित्तता’’।
(३१. क) अस्सद्धियम्
९३२. तत्थ कतमं अस्सद्धियं? इधेकच्चो अस्सद्धो होति, न सद्दहति बुद्धं वा धम्मं वा सङ्घं वा, यं एवरूपं अस्सद्धियं अस्सद्दहना अनोकप्पना अनभिप्पसादो – इदं वुच्चति ‘‘अस्सद्धियं’’।
(ख) अवदञ्ञुता
तत्थ कतमा अवदञ्ञुता? पञ्च मच्छरियानि – आवासमच्छरियं, कुलमच्छरियं, लाभमच्छरियं, वण्णमच्छरियं, धम्ममच्छरियम्। यं एवरूपं मच्छेरं मच्छरायना मच्छरायितत्तं वेविच्छं कदरियं कटुकञ्चुकता अग्गहितत्तं चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘अवदञ्ञुता’’।
(ग) कोसज्जम्
तत्थ कतमं कोसज्जं? कायदुच्चरिते वा वचीदुच्चरिते वा मनोदुच्चरिते वा पञ्चसु वा कामगुणेसु चित्तस्स वोस्सग्गो, वोस्सग्गानुप्पदानं कुसलानं धम्मानं, भावनाय असक्कच्चकिरियता असातच्चकिरियता अनट्ठितकिरियता ओलीनवुत्तिता निक्खित्तछन्दता निक्खित्तधुरता अनासेवना अभावना अबहुलीकम्मं अनधिट्ठानं अननुयोगो पमादो – इदं वुच्चति ‘‘कोसज्जं’’।
(३२. क) उद्धच्चम्
९३३. तत्थ कतमं उद्धच्चं? यं चित्तस्स उद्धच्चं अवूपसमो चेतसो विक्खेपो भवन्तत्तं चित्तस्स – इदं वुच्चति ‘‘उद्धच्चं’’।
(ख) असंवरो
तत्थ कतमो असंवरो? इधेकच्चो चक्खुना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्जति, न रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये न संवरं आपज्जति। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय निमित्तग्गाही होति अनुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय न पटिपज्जति, न रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये न संवरं आपज्जति – अयं वुच्चति ‘‘असंवरो’’।
(ग) दुस्सील्यम्
तत्थ कतमं दुस्सील्यं? कायिको वीतिक्कमो, वाचसिको वीतिक्कमो, कायिकवाचसिको वीतिक्कमो – इदं वुच्चति ‘‘दुस्सील्यं’’।
(३३. क) अरियानं अदस्सनकम्यता
९३४. तत्थ कतमा अरियानं अदस्सनकम्यता? तत्थ कतमे अरिया? अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च बुद्धसावका च। या इमेसं अरियानं अदस्सनकम्यता अदट्ठुकम्यता असमेतुकम्यता असमागन्तुकम्यता – अयं वुच्चति ‘‘अरियानं अदस्सनकम्यता’’।
(ख) सद्धम्मं असोतुकम्यता
तत्थ कतमा सद्धम्मं असोतुकम्यता? तत्थ कतमो सद्धम्मो? चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो – अयं वुच्चति ‘‘सद्धम्मो’’। या इमस्स सद्धम्मस्स असोतुकम्यता असवनकम्यता अनुग्गहेतुकम्यता अधारेतुकम्यता – अयं वुच्चति ‘‘सद्धम्मं असोतुकम्यता’’।
(ग) उपारम्भचित्तता
तत्थ कतमा उपारम्भचित्तता? तत्थ कतमो उपारम्भो? यो उपारम्भो अनुपारम्भो उपारम्भना अनुपारम्भना अनुपारम्भितत्तं उञ्ञा अवञ्ञा परिभवो रन्धगवेसिता – अयं वुच्चति ‘‘उपारम्भचित्तता’’।
(३४. क) मुट्ठस्सच्चम्
९३५. तत्थ कतमं मुट्ठस्सच्चं? या अस्सति अननुस्सति अप्पटिस्सति अस्सति अस्सरणता अधारणता पिलापनता सम्मुसनता – इदं वुच्चति ‘‘मुट्ठस्सच्चं’’।
(ख) असम्पजञ्ञम्
तत्थ कतमं असम्पजञ्ञं? यं अञ्ञाणं अदस्सनं …पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – इदं वुच्चति ‘‘असम्पजञ्ञं’’।
(ग) चेतसो विक्खेपो
तत्थ कतमो चेतसो विक्खेपो? यं चित्तस्स उद्धच्चं अवूपसमो चेतसो विक्खेपो भन्तत्तं चित्तस्स – अयं वुच्चति ‘‘चेतसो विक्खेपो’’।
(३५. क) अयोनिसो मनसिकारो
९३६. तत्थ कतमो अयोनिसो मनसिकारो? अनिच्चे ‘‘निच्च’’न्ति अयोनिसो मनसिकारो, दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति अयोनिसो मनसिकारो, अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति अयोनिसो मनसिकारो, असुभे ‘‘सुभ’’न्ति अयोनिसो मनसिकारो, सच्चविप्पटिकुलेन वा चित्तस्स आवट्टना अनावट्टना आभोगो समन्नाहारो मनसिकारो – अयं वुच्चति ‘‘अयोनिसो मनसिकारो’’।
(ख) कुम्मग्गसेवना
तत्थ कतमा कुम्मग्गसेवना? तत्थ कतमो कुम्मग्गो? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि – अयं वुच्चति ‘‘कुम्मग्गो’’। या इमस्स कुम्मग्गस्स सेवना निसेवना संसेवना भजना सम्भजना भत्ति सम्भत्ति तंसम्पवङ्कता – अयं वुच्चति ‘‘कुम्मग्गसेवना’’।
(ग) चेतसो च लीनत्तम्
तत्थ कतमं चेतसो च लीनत्तं? या चित्तस्स अकल्यता अकम्मञ्ञता ओलीयना सल्लीयना लीनं लीयना लीयितत्तं थिनं थियना थियितत्तं चित्तस्स – इदं वुच्चति ‘‘चेतसो च लीनत्तं’’।
तिकम्।
४. चतुक्कनिद्देसो
(१) चत्तारो आसवा
९३७. तत्थ कतमे चत्तारो आसवा? कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्जासवो।
(क) कामासवो
तत्थ कतमो कामासवो? यो कामेसु कामच्छन्दो कामरागो कामनन्दी कामतण्हा कामसिनेहो कामपरिळाहो काममुच्छा कामज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘कामासवो’’।
(ख) भवासवो
तत्थ कतमो भवासवो? यो भवेसु भवच्छन्दो…पे॰… भवज्झोसानं – अयं वुच्चति ‘‘भवासवो’’।
(ग) दिट्ठासवो
तत्थ कतमो दिट्ठासवो? ‘‘सस्सतो लोको’’ति वा, ‘‘असस्सतो लोको’’ति वा, ‘‘अन्तवा लोको’’ति वा, ‘‘अनन्तवा लोको’’ति वा, ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति वा, ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’न्ति वा, ‘‘होति तथागतो परं मरणा’’ति वा, ‘‘न होति तथागतो परं मरणा’’ति वा, ‘‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’’ति वा, ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’ति वा। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – अयं वुच्चति ‘‘दिट्ठासवो’’। सब्बापि मिच्छादिट्ठि दिट्ठासवो।
(घ) अविज्जासवो
तत्थ कतमो अविज्जासवो? दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं , दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं, पुब्बन्ते अञ्ञाणं, अपरन्ते अञ्ञाणं, पुब्बन्तापरन्ते अञ्ञाणं, इदप्पच्चयता पटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु अञ्ञाणम्। यं एवरूपं अञ्ञाणं अदस्सनं…पे॰… अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं – अयं वुच्चति ‘‘अविज्जासवो’’। इमे चत्तारो आसवा।
(२-५) चत्तारो गन्थादी
९३८. तत्थ कतमे चत्तारो गन्था …पे॰… चत्तारो ओघा…पे॰… चत्तारो योगा…पे॰… चत्तारि उपादानानि? कामुपादानं, दिट्ठुपादानं, सीलब्बतुपादानं, अत्तवादुपादानम्।
(क) कामुपादानम्
तत्थ कतमं कामुपादानं? यो कामेसु कामच्छन्दो…पे॰… कामज्झोसानं – इदं वुच्चति ‘‘कामुपादानं’’।
(ख) दिट्ठुपादानम्
तत्थ कतमं दिट्ठुपादानं? ‘‘नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं…पे॰… ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्ती’’ति। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – इदं वुच्चति ‘‘दिट्ठुपादानं’’। ठपेत्वा सीलब्बतुपादानञ्च अत्तवादुपादानञ्च सब्बापि मिच्छादिट्ठि दिट्ठुपादानम्।
(ग) सीलब्बतुपादानम्
तत्थ कतमं सीलब्बतुपादानं? इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं सीलेन सुद्धि वतेन सुद्धि सीलब्बतेन सुद्धीति। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – इदं वुच्चति ‘‘सीलब्बतुपादानं’’।
(घ) अत्तवादुपादानम्
तत्थ कतमं अत्तवादुपादानं? इध अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो – रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं…पे॰… सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। या एवरूपा दिट्ठि दिट्ठिगतं…पे॰… विपरियासग्गाहो – इदं वुच्चति ‘‘अत्तवादुपादानं’’। इमानि चत्तारि उपादानानि।
(६) चत्तारो तण्हुप्पादा
९३९. तत्थ कतमे चत्तारो तण्हुप्पादा? चीवरहेतु वा भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, पिण्डपातहेतु वा भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, सेनासनहेतु वा भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, इतिभवाभवहेतु वा भिक्खुनो तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति – इमे चत्तारो तण्हुप्पादा।
(७) चत्तारि अगतिगमनानि
तत्थ कतमानि चत्तारि अगतिगमनानि? छन्दागतिं गच्छति, दोसागतिं गच्छति, मोहागतिं गच्छति, भयागतिं गच्छति। या एवरूपा अगति अगतिगमनं छन्दगमनं वग्गगमनं वारिगमनं – इमानि चत्तारि अगतिगमनानि।
(८) चत्तारो विपरियासा
तत्थ कतमे चत्तारो विपरियासा? अनिच्चे ‘‘निच्च’’न्ति सञ्ञाविपरियासो चित्तविपरियासो दिट्ठिविपरियासो, दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति सञ्ञाविपरियासो चित्तविपरियासो दिट्ठिविपरियासो, अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति सञ्ञाविपरियासो चित्तविपरियासो दिट्ठिविपरियासो, असुभे ‘‘सुभ’’न्ति सञ्ञाविपरियासो चित्तविपरियासो दिट्ठिविपरियासो – इमे चत्तारो विपरियासा।
(९) चत्तारो अनरियवोहारा
तत्थ कतमे चत्तारो अनरियवोहारा? अदिट्ठे दिट्ठवादिता, अस्सुते सुतवादिता, अमुते मुतवादिता, अविञ्ञाते विञ्ञातवादिता – इमे चत्तारो अनरियवोहारा।
(१०) अपरेपि चत्तारो अनरियवोहारा
तत्थ कतमे अपरेपि चत्तारो अनरियवोहारा? दिट्ठे अदिट्ठवादिता, सुते अस्सुतवादिता, मुते अमुतवादिता, विञ्ञाते अविञ्ञातवादिता – इमे चत्तारो अनरियवोहारा।
(११) चत्तारि दुच्चरितानि
तत्थ कतमानि चत्तारि दुच्चरितानि? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो – इमानि चत्तारि दुच्चरितानि।
(१२) अपरानिपि चत्तारि दुच्चरितानि
तत्थ कतमानि अपरानिपि चत्तारि दुच्चरितानि? मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो – इमानि चत्तारि दुच्चरितानि।
(१३) चत्तारि भयानि
तत्थ कतमानि चत्तारि भयानि? जातिभयं, जराभयं, ब्याधिभयं, मरणभयं – इमानि चत्तारि भयानि।
(१४) अपरानिपि चत्तारि भयानि
तत्थ कतमानि अपरानिपि चत्तारि भयानि? राजभयं, चोरभयं, अग्गिभयं, उदकभयं – इमानि चत्तारि भयानि।
तत्थ कतमानि अपरानिपि चत्तारि भयानि? ऊमिभयं, कुम्भीलभयं [कुम्भीरभयं, कुम्भीळभयं (?) (कुम्भ + ईर + अ = भय)], आवट्टभयं, सुसुकाभयं – इमानि चत्तारि भयानि।
तत्थ कतमानि अपरानिपि चत्तारि भयानि? अत्तानुवादभयं, परानुवादभयं, दण्डभयं, दुग्गतिभयं – इमानि चत्तारि भयानि।
(१५) चतस्सो दिट्ठियो
तत्थ कतमा चतस्सो दिट्ठियो? ‘‘सयङ्कतं सुखदुक्ख’’न्ति सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘परङ्कतं सुखदुक्ख’’न्ति सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘सयङ्कतञ्च परङ्कतञ्च सुखदुक्ख’’न्ति सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘असयङ्कारं अपरङ्कारं अधिच्चसमुप्पन्नं सुखदुक्ख’’न्ति सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति – इमा चतस्सो दिट्ठियो।
चतुक्कम्।
५. पञ्चकनिद्देसो
(१) पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि
९४०. तत्थ कतमानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि? सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो, कामच्छन्दो, ब्यापादो – इमानि पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि।
(२) पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि
तत्थ कतमानि पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि।
(३) पञ्च मच्छरियानि
तत्थ कतमानि पञ्च मच्छरियानि? आवासमच्छरियं, कुलमच्छरियं, लाभमच्छरियं, वण्णमच्छरियं, धम्ममच्छरियं – इमानि पञ्च मच्छरियानि।
(४) पञ्च सङ्गा
तत्थ कतमे पञ्च सङ्गा? रागसङ्गो, दोससङ्गो, मोहसङ्गो, मानसङ्गो, दिट्ठिसङ्गो – इमे पञ्च सङ्गा।
(५) पञ्च सल्ला
तत्थ कतमे पञ्च सल्ला? रागसल्लं, दोससल्लं, मोहसल्लं, मानसल्लं, दिट्ठिसल्लं – इमे पञ्च सल्ला।
(६) पञ्च चेतोखिला
९४१. तत्थ कतमे पञ्च चेतोखिला? सत्थरि कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, धम्मे कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, सङ्घे कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, सिक्खाय कङ्खति विचिकिच्छति नाधिमुच्चति न सम्पसीदति, सब्रह्मचारीसु कुपितो होति अनत्तमनो आहतचित्तो खिलजातो – इमे पञ्च चेतोखिला।
(७) पञ्च चेतसो विनिबन्धा
तत्थ कतमे पञ्च चेतसो विनिबन्धा? कामे अवीतरागो होति अविगतच्छन्दो अविगतपेमो अविगतपिपासो अविगतपरिळाहो अविगततण्हो; काये अवीतरागो होति… रूपे अवीतरागो होति… यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तो विहरति; अञ्ञतरं देवनिकायं पणिधाय ब्रह्मचरियं चरति – ‘‘इमिनाहं सीलेन वा वतेन वा तपेन वा ब्रह्मचरियेन वा देवो वा भविस्सामि देवञ्ञतरो वा’’ति – इमे पञ्च चेतसोविनिबन्धा।
(८) पञ्च नीवरणानि
तत्थ कतमानि पञ्च नीवरणानि? कामच्छन्दनीवरणं, ब्यापादनीवरणं, थिनमिद्धनीवरणं, उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं, विचिकिच्छानीवरणं – इमानि पञ्च नीवरणानि।
(९) पञ्च कम्मानि आनन्तरिकानि
तत्थ कतमानि पञ्च कम्मानि आनन्तरिकानि? माता जीविता वोरोपिता होति, पिता जीविता वोरोपितो होति, अरहन्तो जीविता वोरोपितो होति, दुट्ठेन चित्तेन तथागतस्स लोहितं उप्पादितं होति , सङ्घो भिन्नो होति – इमानि पञ्च कम्मानि आनन्तरिकानि।
(१०) पञ्च दिट्ठियो
तत्थ कतमा पञ्च दिट्ठियो? ‘‘सञ्ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति इत्थेके अभिवदन्ति, ‘‘असञ्ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति इत्थेके अभिवदन्ति, ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति इत्थेके अभिवदन्ति, सतो वा पन सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञापेन्ति, दिट्ठधम्मनिब्बानं वा पनेके अभिवदन्ति – इमा पञ्च दिट्ठियो।
(११) पञ्च वेरा
९४२. तत्थ कतमे पञ्च वेरा? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना – इमे पञ्च वेरा।
(१२) पञ्च ब्यसना
तत्थ कतमे पञ्च ब्यसना? ञातिब्यसनं, भोगब्यसनं, रोगब्यसनं, सीलब्यसनं, दिट्ठिब्यसनं – इमे पञ्च ब्यसना।
(१३) पञ्च अक्खन्तिया आदीनवा
तत्थ कतमे पञ्च अक्खन्तिया आदीनवा? बहुनो जनस्स अप्पियो होति अमनापो, वेरबहुलो च होति, वज्जबहुलो च, सम्मूळ्हो कालङ्करोति, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति – इमे पञ्च अक्खन्तिया आदीनवा।
(१४) पञ्च भयानि
तत्थ कतमानि पञ्च भयानि? आजीवकभयं, असिलोकभयं, परिससारज्जभयं, मरणभयं, दुग्गतिभयं – इमानि पञ्च भयानि।
(१५) पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा
९४३. तत्थ कतमे पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा?
(क) इधेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठि [एवंदिट्ठि (स्या॰)] – ‘‘यतो खो, भो , अयं अत्ता पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गीभूतो परिचारेति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञपेन्ति।
(ख) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि नेसो नत्थीति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होति। तं किस्स हेतु? कामा हि, भो, अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा। तेसं विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। यतो खो, भो, अयं अत्ता विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञपेन्ति।
(ग) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। नेसो नत्थीति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होति। तं किस्स हेतु? यदेव तत्थ वितक्कितं विचारितं एतेन एतं ओळारिकं अक्खायति। यतो खो, भो, अयं अत्ता वितक्कविचारानं वूपसमा…पे॰… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञपेन्ति।
(घ) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। नेसो नत्थीति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होति। तं किस्स हेतु? यदेव तत्थ पीतिगतं चेतसो उप्पिलावितं, एतेन एतं ओळारिकं अक्खायति। यतो खो, भो, अयं अत्ता पीतिया च विरागा…पे॰… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञपेन्ति।
(ङ) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। नेसो नत्थीति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होति। तं किस्स हेतु? यदेव तत्थ सुखपीति चेतसो आभोगो, एतेन एतं ओळारिकं अक्खायति। यतो खो, भो, अयं अत्ता सुखस्स च पहाना…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता परमदिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स परमदिट्ठधम्मनिब्बानं पञ्ञपेन्ति। इमे पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा।
पञ्चकम्।
६. छक्कनिद्देसो
(१) छ विवादमूलानि
९४४. तत्थ कतमानि छ विवादमूलानि? कोधो, मक्खो, इस्सा, साठेय्यं, पापिच्छता, सन्दिट्ठिपरामासिता – इमानि छ विवादमूलानि।
(२) छ छन्दरागा
तत्थ कतमे छ छन्दरागा? छन्दरागा गेहसिता धम्मा। मनापियेसु रूपेसु गेहसितो रागो सारागो चित्तस्स सारागो, मनापियेसु सद्देसु…पे॰… मनापियेसु गन्धेसु…पे॰… मनापियेसु रसेसु…पे॰… मनापियेसु फोट्ठब्बेसु…पे॰… मनापियेसु धम्मेसु गेहसितो रागो सारागो चित्तस्स सारागो – इमे छ छन्दरागा।
(३) छ विरोधवत्थूनि
तत्थ कतमानि छ विरोधवत्थूनि? अमनापियेसु रूपेसु चित्तस्स आघातो पटिघातो चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स, अमनापियेसु सद्देसु…पे॰… अमनापियेसु गन्धेसु…पे॰… अमनापियेसु रसेसु…पे॰… अमनापियेसु फोट्ठब्बेसु…पे॰… अमनापियेसु धम्मेसु चित्तस्स आघातो पटिघातो चण्डिक्कं असुरोपो अनत्तमनता चित्तस्स – इमानि छ विरोधवत्थूनि।
(४) छ तण्हाकाया
तत्थ कतमे छ तण्हाकाया? रूपतण्हा, सद्दतण्हा, गन्धतण्हा, रसतण्हा, फोट्ठब्बतण्हा, धम्मतण्हा – इमे छ तण्हाकाया।
(५) छ अगारवा
९४५. तत्थ कतमे छ अगारवा? सत्थरि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मे अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सङ्घे अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सिक्खाय अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, अप्पमादे अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, पटिसन्थारे अगारवो विहरति अप्पतिस्सो – इमे छ अगारवा।
(६) छ परिहानिया धम्मा
तत्थ कतमे छ परिहानिया धम्मा? कम्मारामता, भस्सारामता, निद्दारामता, सङ्गणिकारामता, संसग्गारामता, पपञ्चारामता – इमे छ परिहानिया धम्मा।
(७) अपरेपि छ परिहानिया धम्मा
९४६. तत्थ कतमे अपरेपि छ परिहानिया धम्मा? कम्मारामता, भस्सारामता, निद्दारामता, सङ्गणिकारामता, दोवचस्सता, पापमित्तता – इमे छ परिहानिया धम्मा।
(८) छ सोमनस्सुपविचारा
तत्थ कतमे छ सोमनस्सुपविचारा? चक्खुना रूपं दिस्वा सोमनस्सट्ठानियं रूपं उपविचरति, सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय सोमनस्सट्ठानियं धम्मं उपविचरति – इमे छ सोमनस्सुपविचारा।
(९) छ दोमनस्सुपविचारा
तत्थ कतमे छ दोमनस्सुपविचारा? चक्खुना रूपं दिस्वा दोमनस्सट्ठानियं रूपं उपविचरति, सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा …पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय दोमनस्सट्ठानियं धम्मं उपविचरति – इमे छ दोमनस्सुपविचारा।
(१०) छ उपेक्खुपविचारा
तत्थ कतमे छ उपेक्खुपविचारा? चक्खुना रूपं दिस्वा उपेक्खाट्ठानियं रूपं उपविचरति, सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय उपेक्खाट्ठानियं धम्मं उपविचरति – इमे छ उपेक्खुपविचारा।
(११) छ गेहसितानि सोमनस्सानि
९४७. तत्थ कतमानि छ गेहसितानि सोमनस्सानि? मनापियेसु रूपेसु गेहसितं चेतसिकं सातं चेतसिकं सुखं चेतोसम्फस्सजं सातं सुखं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा साता सुखा वेदना, मनापियेसु सद्देसु…पे॰… मनापियेसु गन्धेसु…पे॰… मनापियेसु रसेसु…पे॰… मनापियेसु फोट्ठब्बेसु…पे॰… मनापियेसु धम्मेसु गेहसितं चेतसिकं सातं चेतसिकं सुखं चेतोसम्फस्सजं सातं सुखं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा साता सुखा वेदना – इमानि छ गेहसितानि सोमनस्सानि।
(१२) छ गेहसितानि दोमनस्सानि
तत्थ कतमानि छ गेहसितानि दोमनस्सानि? अमनापियेसु रूपेसु गेहसितं चेतसिकं असातं चेतसिकं दुक्खं चेतोसम्फस्सजं असातं दुक्खं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा असाता दुक्खा वेदना, अमनापियेसु सद्देसु…पे॰… अमनापियेसु गन्धेसु…पे॰… अमनापियेसु रसेसु…पे॰… अमनापियेसु फोट्ठब्बेसु…पे॰… अमनापियेसु धम्मेसु गेहसितं चेतसिकं असातं चेतसिकं दुक्खं चेतोसम्फस्सजं असातं दुक्खं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा असाता दुक्खा वेदना – इमानि छ गेहसितानि दोमनस्सानि।
(१३) छ गेहसिता उपेक्खा
तत्थ कतमा छ गेहसिता उपेक्खा? उपेक्खाट्ठानियेसु रूपेसु गेहसितं चेतसिकं नेव सातं नासातं चेतोसम्फस्सजं अदुक्खमसुखं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा अदुक्खमसुखा वेदना, उपेक्खाट्ठानियेसु सद्देसु…पे॰… उपेक्खाट्ठानियेसु गन्धेसु…पे॰… उपेक्खाट्ठानियेसु रसेसु…पे॰… उपेक्खाट्ठानियेसु फोट्ठब्बेसु…पे॰… उपेक्खाट्ठानियेसु धम्मेसु गेहसितं चेतसिकं नेव सातं नासातं चेतोसम्फस्सजं अदुक्खमसुखं वेदयितं चेतोसम्फस्सजा अदुक्खमसुखा वेदना – इमा छ गेहसिता उपेक्खा।
(१४) छ दिट्ठियो
९४८. तत्थ कतमा छ दिट्ठियो? ‘‘अत्थि मे अत्ता’’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘नत्थि मे अत्ता’’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘अत्तना वा अत्तानं सञ्जानामी’’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘अत्तना वा अनत्तानं सञ्जानामी’’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति, ‘‘अनत्तना वा अत्तानं सञ्जानामी’’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति; अथ वा पनस्स एवंदिट्ठि होति – ‘‘सो मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो तत्र तत्र दीघरत्तं कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं पच्चनुभोति। न सो जातो नाहोसि, न सो जातो न भविस्सति, निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’’ति वा पनस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति। इमा छ दिट्ठियो।
छक्कम्।
७. सत्तकनिद्देसो
(१) सत्तानुसया
९४९. तत्थ कतमे सत्तानुसया? कामरागानुसयो, पटिघानुसयो, मानानुसयो, दिट्ठानुसयो, विचिकिच्छानुसयो, भवरागानुसयो, अविज्जानुसयो – इमे सत्त अनुसया।
(२) सत्त संयोजनानि
तत्थ कतमानि सत्त संयोजनानि? कामरागसंयोजनं, पटिघसंयोजनं, मानसंयोजनं, दिट्ठिसंयोजनं, विचिकिच्छासंयोजनं, भवरागसंयोजनं, अविज्जासंयोजनं – इमानि सत्त संयोजनानि।
(३) सत्त परियुट्ठानानि
तत्थ कतमानि सत्त परियुट्ठानानि? कामरागपरियुट्ठानं, पटिघपरियुट्ठानं, मानपरियुट्ठानं, दिट्ठिपरियुट्ठानं, विचिकिच्छापरियुट्ठानं, भवरागपरियुट्ठानं, अविज्जापरियुट्ठानं – इमानि सत्त परियुट्ठानानि।
(४) सत्त असद्धम्मा
९५०. तत्थ कतमे सत्त असद्धम्मा? अस्सद्धो होति, अहिरिको होति, अनोत्तप्पी होति, अप्पस्सुतो होति, कुसीतो होति, मुट्ठस्सती होति, दुप्पञ्ञो होति – इमे सत्त असद्धम्मा।
(५) सत्त दुच्चरितानि
तत्थ कतमानि सत्त दुच्चरितानि? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो – इमानि सत्त दुच्चरितानि।
(६) सत्त माना
तत्थ कतमे सत्त माना? मानो, अतिमानो, मानातिमानो, ओमानो, अधिमानो, अस्मिमानो, मिच्छामानो – इमे सत्त माना।
(७) सत्त दिट्ठियो
९५१. (क) तत्थ कतमा सत्त दिट्ठियो? इधेकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा एवंवादी होति एवंदिट्ठि – ‘‘यतो खो, भो, अयं अत्ता रूपी चातुमहाभूतिको [चातुम्महाभूतिको (सी॰ स्या॰)] मातापेत्तिकसम्भवो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(ख) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो भो अञ्ञो अत्ता दिब्बो रूपी कामावचरो कबळीकारभक्खो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मासमुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(ग) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो, भो, अञ्ञो अत्ता दिब्बो रूपी मनोमयो सब्बङ्गपच्चङ्गी अहीनिन्द्रियो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(घ) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो, भो, अञ्ञो अत्ता सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा अनन्तो आकासोति आकासानञ्चायतनूपगो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(ङ) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो, भो, अञ्ञो अत्ता सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म अनन्तं विञ्ञाणन्ति विञ्ञाणञ्चायतनूपगो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(च) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो, भो, एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो, भो, अञ्ञो अत्ता सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किञ्चीति आकिञ्चञ्ञायतनूपगो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति।
(छ) तमञ्ञो एवमाह – ‘‘अत्थि खो पन एसो अत्ता यं त्वं वदेसि। ‘नेसो नत्थी’ति वदामि। नो च खो, भो, अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्नो होति। अत्थि खो, भो, अञ्ञो अत्ता सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगो। तं त्वं न जानासि न पस्ससि। तमहं जानामि पस्सामि। सो खो, भो, अत्ता यतो कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति न होति परं मरणा, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता सम्मा समुच्छिन्नो होती’’ति। इत्थेके सतो सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्ञपेन्ति। इमा सत्त दिट्ठियो।
सत्तकम्।
८. अट्ठकनिद्देसो
(१) अट्ठ किलेसवत्थूनि
९५२. तत्थ कतमानि अट्ठ किलेसवत्थूनि? लोभो, दोसो, मोहो, मानो, दिट्ठि, विचिकिच्छा, थिनं, उद्धच्चं – इमानि अट्ठ किलेसवत्थूनि।
(२) अट्ठ कुसीतवत्थूनि
९५३. तत्थ कतमानि अट्ठ कुसीतवत्थूनि?
(क) इध भिक्खुना कम्मं कातब्बं होति। तस्स एवं होति – ‘‘कम्मं खो मे कातब्बं भविस्सति। कम्मं खो पन मे करोन्तस्स कायो किलमिस्सति। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं पठमं कुसीतवत्थु।
(ख) पुन चपरं भिक्खुना कम्मं कतं होति। तस्स एवं होति – ‘‘अहं खो कम्मं अकासिम्। कम्मं खो पन मे करोन्तस्स कायो किलन्तो। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं दुतियं कुसीतवत्थु।
(ग) पुन चपरं भिक्खुना मग्गो गन्तब्बो होति। तस्स एवं होति – ‘‘मग्गो खो मे गन्तब्बो भविस्सति। मग्गं खो पन मे गच्छन्तस्स कायो किलमिस्सति। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं ततियं कुसीतवत्थु।
(घ) पुन चपरं भिक्खुना मग्गो गतो होति। तस्स एवं होति – ‘‘अहं खो मग्गं अगमासिम्। मग्गं खो पन मे गच्छन्तस्स कायो किलन्तो। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति ; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं चतुत्थं कुसीतवत्थु।
(ङ) पुन चपरं भिक्खु गामं वा निगमं वा पिण्डाय चरन्तो न लभति लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिम्। तस्स एवं होति – ‘‘अहं खो गामं वा निगमं वा पिण्डाय चरन्तो नालत्थं लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिम्। तस्स मे कायो किलन्तो अकम्मञ्ञो। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं पञ्चमं कुसीतवत्थु।
(च) पुन चपरं भिक्खु गामं वा निगमं वा पिण्डाय चरन्तो लभति लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिम्। तस्स एवं होति – ‘‘अहं खो गामं वा निगमं वा पिण्डाय चरन्तो अलत्थं लूखस्स वा पणीतस्स वा भोजनस्स यावदत्थं पारिपूरिम्। तस्स मे कायो किलन्तो अकम्मञ्ञो मासाचितं मञ्ञे। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं छट्ठं कुसीतवत्थु।
(छ) पुन चपरं भिक्खुनो उप्पन्नो होति अप्पमत्तको आबाधो। तस्स एवं होति – ‘‘उप्पन्नो खो मे अयं अप्पमत्तको आबाधो। अत्थि कप्पो निपज्जितुम्। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं सत्तमं कुसीतवत्थु।
(ज) पुन चपरं भिक्खु गिलाना वुट्ठितो [गिलानवुट्ठितो (सद्दनीभि) अ॰ नि॰ ६.१६ पाळिया टीका पस्सितब्बा] होति अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञा। तस्स एवं होति – ‘‘अहं खो गिलाना वुट्ठितो अचिरवुट्ठितो गेलञ्ञा। तस्स मे कायो दुब्बलो अकम्मञ्ञो। हन्दाहं निपज्जामी’’ति। सो निपज्जति; न वीरियं आरभति अप्पत्तस्स पत्तिया, अनधिगतस्स अधिगमाय, असच्छिकतस्स सच्छिकिरियाय। इदं अट्ठमं कुसीतवत्थु। इमानि अट्ठ कुसीतवत्थूनि।
(३) अट्ठसु लोकधम्मेसु चित्तस्स पटिघातो
९५४. तत्थ कतमेसु अट्ठसु लोकधम्मेसु चित्तस्स पटिघातो? लाभे सारागो, अलाभे पटिविरोधो, यसे सारागो, अयसे पटिविरोधो, पसंसाय सारागो, निन्दाय पटिविरोधो, सुखे सारागो, दुक्खे पटिविरोधो – इमेसु अट्ठसु लोकधम्मेसु चित्तस्स पटिघातो।
(४) अट्ठअनरियवोहारा
९५५. तत्थ कतमे अट्ठ अनरियवोहारा? अदिट्ठे दिट्ठवादिता, अस्सुते सुतवादिता, अमुते मुतवादिता, अविञ्ञाते विञ्ञातवादिता, दिट्ठे अदिट्ठवादिता, सुते अस्सुतवादिता, मुते अमुतवादिता, विञ्ञाते अविञ्ञातवादिता – इमे अट्ठ अनरियवोहारा।
(५) अट्ठ मिच्छत्ता
९५६. तत्थ कतमे अट्ठ मिच्छत्ता? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि – इमे अट्ठ मिच्छत्ता।
(६) अट्ठ पुरिसदोसा
९५७. तत्थ कतमे अट्ठ पुरिसदोसा? (क) इध भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो [चोदियमानो (सी॰ स्या॰) अ॰ नि॰ ८.१४] ‘‘न सरामि न सरामी’’ति अस्सतियाव निब्बेठेति। अयं पठमो पुरिसदोसो।
(ख) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो चोदकंयेव पटिप्फरति – ‘‘किं नु खो तुय्हं बालस्स अब्यत्तस्स भणितेन! त्वम्पि नाम मं भणितब्बं मञ्ञसी’’ति! अयं दुतियो पुरिसदोसो।
(ग) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो चोदकंयेव [चोदकस्सेव (स्या॰) अ॰ नि॰ ८.१४] पच्चारोपेति – ‘‘त्वम्पि खोसि इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो। त्वं ताव पठमं पटिकरोही’’ति। अयं ततियो पुरिसदोसो।
(घ) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो अञ्ञेनाञ्ञं पटिचरति, बहिद्धा कथं अपनामेति, कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति। अयं चतुत्थो पुरिसदोसो।
(ङ) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो सङ्घमज्झे बाहाविक्खेपकं भणति। अयं पञ्चमो पुरिसदोसो।
(च) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो अनादियित्वा सङ्घं, अनादियित्वा चोदकं, सापत्तिकोव [आपत्तिकोव (क॰) अ॰ नि॰ ८.१४] येनकामं पक्कमति। अयं छट्ठो पुरिसदोसो।
(छ) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो ‘‘नेवाहं आपन्नोम्हि, न पनाहं अनापन्नोम्ही’’ति तुण्हीभूतो सङ्घं विहेसेति। अयं सत्तमो पुरिसदोसो।
(ज) पुन चपरं भिक्खू भिक्खुं आपत्तिया चोदेन्ति। सो भिक्खु भिक्खूहि आपत्तिया चोदियमानो एवमाह – ‘‘किं नु खो तुम्हे आयस्मन्तो अतिबाळ्हं मयि ब्यावटा। इदानाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सामी’’ति। सो सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तित्वा एवमाह – ‘‘इदानि खो तुम्हे आयस्मन्तो अत्तमना होथा’’ति। अयं अट्ठमो पुरिसदोसो। इमे अट्ठ पुरिसदोसा।
(७) अट्ठ असञ्ञीवादा
९५८. तत्थ कतमे अट्ठ असञ्ञीवादा? ‘‘रूपी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – असञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; अरूपी अत्ता…पे॰… रूपी च अरूपी च…पे॰… नेवरूपीनारूपी…पे॰… ‘‘अन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – असञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अनन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – असञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अन्तवा च अनन्तवा च अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – असञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘नेवन्तवा नानन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – असञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति। इमे अट्ठ असञ्ञीवादा।
(८) अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा
९५९. तत्थ कतमे अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा? ‘‘रूपी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अरूपी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘रूपी च अरूपी च अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘नेवरूपीनारूपी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अनन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘अन्तवा च अनन्तवा च अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति; ‘‘नेवन्तवा नानन्तवा अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’ति – नेवसञ्ञीनासञ्ञीति नं पञ्ञपेन्ति। इमे अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा।
अट्ठकम्।
९. नवकनिद्देसो
(१) नव आघातवत्थूनि
९६०. तत्थ कतमानि नव आघातवत्थूनि? ‘‘अनत्थं मे अचरी’’ति आघातो जायति ; ‘‘अनत्थं मे चरती’’ति आघातो जायति; ‘‘अनत्थं मे चरिस्सती’’ति आघातो जायति; ‘‘पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि’’…पे॰… अनत्थं चरति…पे॰… अनत्थं चरिस्सतीति आघातो जायति; अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि…पे॰… अत्थं चरति…पे॰… अत्थं चरिस्सतीति आघातो जायति। इमानि नव आघातवत्थूनि।
(२) नव पुरिसमलानि
९६१. तत्थ कतमानि नव पुरिसमलानि? कोधो, मक्खो, इस्सा, मच्छरियं, माया, साठेय्यं, मुसावादो, पापिच्छता, मिच्छादिट्ठि – इमानि नव पुरिसमलानि।
(३) नवविधा माना
९६२. तत्थ कतमे नवविधा माना? ‘‘सेय्यस्स सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सेय्यस्स सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सेय्यस्स हीनोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसस्स सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसस्स सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसस्स हीनोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनस्स सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनस्स सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनस्स हीनोहमस्मी’’ति मानो – इमे नवविधा माना।
(४) नव तण्हामूलका धम्मा
९६३. तत्थ कतमे नव तण्हामूलका धम्मा? तण्हं पटिच्च परियेसना, परियेसनं पटिच्च लाभो, लाभं पटिच्च विनिच्छयो, विनिच्छयं पटिच्च छन्दरागो, छन्दरागं पटिच्च अज्झोसानं, अज्झोसानं पटिच्च परिग्गहो, परिग्गहं पटिच्च मच्छरियं, मच्छरियं पटिच्च आरक्खो, आरक्खाधिकरणं दण्डादान-सत्थादान-कलह-विग्गहविवाद-तुवंतुवं-पेसुञ्ञ-मुसावादा अनेके पापका अकुसला धम्मा सम्भवन्ति – इमे नव तण्हामूलका धम्मा।
(५) नव इञ्जितानि
९६४. तत्थ कतमानि नव इञ्जितानि? ‘‘अस्मी’’ति इञ्जितमेतं, ‘‘अहमस्मी’’ति इञ्जितमेतं , ‘‘अयमहमस्मी’’ति इञ्जितमेतं ‘‘भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं, ‘‘रूपी भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं, ‘‘अरूपी भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं, ‘‘सञ्ञी भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं, ‘‘असञ्ञी भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं, ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’’न्ति इञ्जितमेतं – इमानि नव इञ्जितानि।
(६-९) नव मञ्ञितादीनि
९६५. तत्थ कतमानि नव मञ्ञितानि… नव फन्दितानि… नव पपञ्चितानि… नव सङ्खतानि? ‘‘अस्मी’’ति सङ्खतमेतं, ‘‘अहमस्मी’’ति सङ्खतमेतं , ‘‘अयमहमस्मी’’ति सङ्खतमेतं, ‘‘भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं, ‘‘रूपी भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं, ‘‘अरूपी भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं, ‘‘सञ्ञी भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं , ‘‘असञ्ञी भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं, ‘‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’’न्ति सङ्खतमेतं – इमानि नव सङ्खतानि।
नवकम्।
१०. दसकनिद्देसो
(१) दस किलेसवत्थूनि
९६६. तत्थ कतमानि दस किलेसवत्थूनि? लोभो, दोसो, मोहो, मानो, दिट्ठि, विचिकिच्छा, थिनं, उद्धच्चं, अहिरिकं, अनोत्तप्पं – इमानि दस किलेसवत्थूनि।
(२) दस आघातवत्थूनि
९६७. तत्थ कतमानि दस आघातवत्थूनि? ‘‘अनत्थं मे अचरी’’ति आघातो जायति, ‘‘अनत्थं मे चरती’’ति आघातो जायति, ‘‘अनत्थं मे चरिस्सती’’ति आघातो जायति, ‘‘पियस्स मे मनापस्स अनत्थं अचरि’’…पे॰… अनत्थं चरति…पे॰… अनत्थं चरिस्सतीति आघातो जायति, अप्पियस्स मे अमनापस्स अत्थं अचरि…पे॰… अत्थं चरति…पे॰… अत्थं चरिस्सतीति आघातो जायति, अट्ठाने वा पन आघातो जायति – इमानि दस आघातवत्थूनि।
(३) दस अकुसलकम्मपथा
९६८. तत्थ कतमे दस अकुसलकम्मपथा? पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसुमिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो, अभिज्झा, ब्यापादो, मिच्छादिट्ठि – इमे दस अकुसलकम्मपथा।
(४) दस संयोजनानि
९६९. तत्थ कतमानि दस संयोजनानि? कामरागसंयोजनं, पटिघसंयोजनं , मानसंयोजनं, दिट्ठिसंयोजनं, विचिकिच्छासंयोजनं, सीलब्बतपरामाससंयोजनं, भवरागसंयोजनं, इस्सासंयोजनं, मच्छरियसंयोजनं, अविज्जासंयोजनं – इमानि दस संयोजनानि।
(५) दस मिच्छत्ता
९७०. तत्थ कतमे दस मिच्छत्ता? मिच्छादिट्ठि, मिच्छासङ्कप्पो, मिच्छावाचा, मिच्छाकम्मन्तो, मिच्छाआजीवो, मिच्छावायामो, मिच्छासति, मिच्छासमाधि , मिच्छाञाणं, मिच्छाविमुत्ति – इमे दस मिच्छत्ता।
(६) दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि
९७१. तत्थ कतमा दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि? नत्थि दिन्नं, नत्थि यिट्ठं, नत्थि हुतं, नत्थि सुकतदुक्कटानं कम्मानं फलं विपाको, नत्थि अयं लोको, नत्थि परो लोको, नत्थि माता, नत्थि पिता, नत्थि सत्ता ओपपातिका, नत्थि लोके समणब्राह्मणा सम्मग्गता [समग्गता (क॰)] सम्मा पटिपन्ना ये इमञ्च लोकं परञ्च लोकं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेन्तीति – अयं दसवत्थुका मिच्छादिट्ठि।
(७) दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि
९७२. तत्थ कतमा दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि? सस्सतो लोकोति वा, असस्सतो लोकोति वा, अन्तवा लोकोति वा, अनन्तवा लोकोति वा, तं जीवं तं सरीरन्ति वा, अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति तथागतो परं मरणाति वा, होति च न च होति तथागतो परं मरणाति वा, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा – अयं दसवत्थुका अन्तग्गाहिका दिट्ठि।
दसकम्।
११. तण्हाविचरितनिद्देसो
(१) अज्झत्तिकस्स उपादाय
९७३. तत्थ कतमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि अज्झत्तिकस्स उपादाय? अस्मीति होति, इत्थस्मीति होति, एवस्मीति होति, अञ्ञथास्मीति होति, भविस्सन्ति होति, इत्थं भविस्सन्ति होति, एवं भविस्सन्ति होति, अञ्ञथा भविस्सन्ति होति, असस्मीति होति, सातस्मीति होति, सियन्ति होति, इत्थं सियन्ति होति, एवं सियन्ति होति, अञ्ञथा सियन्ति होति, अपाहं सियन्ति होति, अपाहं इत्थं सियन्ति होति, अपाहं एवं सियन्ति होति, अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति।
९७४. कथञ्च अस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं [अनवकारी (सी॰ क॰)] करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अस्मीति छन्दं पटिलभति, अस्मीति मानं पटिलभति , अस्मीति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इत्थस्मीति वा एवस्मीति वा अञ्ञथास्मीति वा।
(२) कथञ्च इत्थस्मीति होति? खत्तियोस्मीति वा, ब्राह्मणोस्मीति वा, वेस्सोस्मीति वा, सुद्दोस्मीति वा, गहट्ठोस्मीति वा, पब्बजितोस्मीति वा, देवोस्मीति वा, मनुस्सोस्मीति वा, रूपीस्मीति वा, अरूपीस्मीति वा, सञ्ञीस्मीति वा, असञ्ञीस्मीति वा, नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं इत्थस्मीति होति।
(३) कथञ्च एवस्मीति होति? परपुग्गलं [परं पुग्गलं (स्या॰)] उपनिधाय यथा सो खत्तियो तथाहं खत्तियोस्मीति वा, यथा सो ब्राह्मणो तथाहं ब्राह्मणोस्मीति वा, यथा सो वेस्सो तथाहं वेस्सोस्मीति वा यथा सो सुद्दो तथाहं सुद्दोस्मीति वा, यथा सो गहट्ठो तथाहं गहट्ठोस्मीति वा, यथा सो पब्बजितो तथाहं पब्बजितोस्मीति वा, यथा सो देवो तथाहं देवोस्मीति वा, यथा सो मनुस्सो तथाहं मनुस्सोस्मीति वा, यथा सो रूपी तथाहं रूपीस्मीति वा, यथा सो अरूपी तथाहं अरूपीस्मीति वा, यथा सो सञ्ञी तथाहं सञ्ञीस्मीति वा, यथा सो असञ्ञी तथाहं असञ्ञीस्मीति वा, यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं एवस्मीति होति।
(४) कथञ्च अञ्ञथास्मीति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो नाहं तथा खत्तियोस्मीति वा यथा सो ब्राह्मणो नाहं तथा ब्राह्मणोस्मीति वा, यथा सो वेस्सो नाहं तथा वेस्सोस्मीति वा, यथा सो सुद्दो नाहं तथा सुद्दोस्मीति वा, यथा सो गहट्ठो नाहं तथा गहट्ठोस्मीति वा, यथा सो पब्बजितो नाहं तथा पब्बजितोस्मीति वा, यथा सो देवो नाहं तथा देवोस्मीति वा, यथा सो मनुस्सो नाहं तथा मनुस्सोस्मीति वा, यथा सो रूपी नाहं तथा रूपीस्मीति वा, यथा सो अरूपी नाहं तथा अरूपीस्मीति वा, यथा सो सञ्ञी नाहं तथा सञ्ञीस्मीति वा, यथा सो असञ्ञी नाहं तथा असञ्ञीस्मीति वा, यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं अञ्ञथास्मीति होति।
(५) कथञ्च भविस्सन्ति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं भविस्सन्ति छन्दं पटिलभति, भविस्सन्ति मानं पटिलभति , भविस्सन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इत्थं भविस्सन्ति वा, एवं भविस्सन्ति वा, अञ्ञथा भविस्सन्ति वा।
(६) कथञ्च इत्थं भविस्सन्ति होति? खत्तियो भविस्सन्ति वा, ब्राह्मणो भविस्सन्ति वा, वेस्सो भविस्सन्ति वा, सुद्दो भविस्सन्ति वा, गहट्ठो भविस्सन्ति वा, पब्बजितो भविस्सन्ति वा, देवो भविस्सन्ति वा, मनुस्सो भविस्सन्ति वा, रूपी भविस्सन्ति वा, अरूपी भविस्सन्ति वा, सञ्ञी भविस्सन्ति वा, असञ्ञी भविस्सन्ति वा, नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं इत्थं भविस्सन्ति होति।
(७) कथञ्च एवं भविस्सन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो तथाहं खत्तियो भविस्सन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो तथाहं ब्राह्मणो भविस्सन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं भविस्सन्ति होति।
(८) कथञ्च अञ्ञथा भविस्सन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो नाहं तथा खत्तियो भविस्सन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो नाहं तथा ब्राह्मणो भविस्सन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं अञ्ञथा भविस्सन्ति होति।
(९) कथञ्च असस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं निच्चोस्मि धुवोस्मि सस्सतोस्मि अविपरिणामधम्मोस्मीति – एवं असस्मीति होति।
(१०) कथञ्च सातस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं उच्छिज्जिस्सामि विनस्सिस्सामि न भविस्सामीति – एवं सातस्मीति होति।
(११) कथञ्च सियन्ति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं सियन्ति छन्दं पटिलभति, सियन्ति मानं पटिलभति , सियन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इत्थं सियन्ति वा, एवं सियन्ति वा, अञ्ञथा सियन्ति वा।
(१२) कथञ्च इत्थं सियन्ति होति? खत्तियो सियन्ति वा, ब्राह्मणो सियन्ति वा, वेस्सो सियन्ति वा, सुद्दो सियन्ति वा, गहट्ठो सियन्ति वा, पब्बजितो सियन्ति वा, देवो सियन्ति वा, मनुस्सो सियन्ति वा, रूपी सियन्ति वा, अरूपी सियन्ति वा, सञ्ञी सियन्ति वा, असञ्ञी सियन्ति वा, नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इत्थं सियन्ति होति।
(१३) कथञ्च एवं सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो तथाहं खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो तथाहं ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं एवं सियन्ति होति।
(१४) कथञ्च अञ्ञथा सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो नाहं तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो नाहं तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं अञ्ञथा सियन्ति होति।
(१५) कथञ्च अपाहं सियन्ति होति? कञ्चि धम्मं अनवकारिं करित्वा रूपं… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अपाहं सियन्ति छन्दं पटिलभति, अपाहं सियन्ति मानं पटिलभति, अपाहं सियन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – अपाहं इत्थं सियन्ति वा, अपाहं एवं सियन्ति वा, अपाहं अञ्ञथा सियन्ति वा।
(१६) कथञ्च अपाहं इत्थं सियन्ति होति? अपाहं खत्तियो सियन्ति वा, अपाहं ब्राह्मणो सियन्ति वा, अपाहं वेस्सो सियन्ति वा, अपाहं सुद्दो सियन्ति वा, अपाहं गहट्ठो सियन्ति वा, अपाहं पब्बजितो सियन्ति वा, अपाहं देवो सियन्ति वा, अपाहं मनुस्सो सियन्ति वा, अपाहं रूपी सियन्ति वा, अपाहं अरूपी सियन्ति वा, अपाहं सञ्ञी सियन्ति वा, अपाहं असञ्ञी सियन्ति वा, अपाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं अपाहं इत्थं सियन्ति होति। (१७) कथञ्च अपाहं एवं सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो अपाहं तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो अपाहं तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी अपाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं अपाहं एवं सियन्ति होति।
(१८) कथञ्च अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो अपाहं न तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो अपाहं न तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी अपाहं न तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति।
इमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि अज्झत्तिकस्स उपादाय।
(२) बाहिरस्स उपादाय
९७५. तत्थ कतमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्स उपादाय? इमिना अस्मीति होति, इमिना इत्थस्मीति होति, इमिना एवस्मीति होति, इमिना अञ्ञथास्मीति होति, इमिना भविस्सन्ति होति, इमिना इत्थं भविस्सन्ति होति, इमिना एवं भविस्सन्ति होति, इमिना अञ्ञथा भविस्सन्ति होति, इमिना असस्मीति होति, इमिना सातस्मीति होति, इमिना सियन्ति होति, इमिना इत्थं सियन्ति होति, इमिना एवं सियन्ति होति, इमिना अञ्ञथा सियन्ति होति, इमिना अपाहं सियन्ति होति, इमिना अपाहं इत्थं सियन्ति होति, इमिना अपाहं एवं सियन्ति होति, इमिना अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति।
९७६. (१) कथञ्च इमिना अस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं करित्वा रूपं… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना अस्मीति छन्दं पटिलभति , इमिना अस्मीति मानं पटिलभति, इमिना अस्मीति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इमिना इत्थस्मीति वा, इमिना एवस्मीति वा, इमिना अञ्ञथास्मीति वा।
(२) कथञ्च इमिना इत्थस्मीति होति? इमिना खत्तियोस्मीति वा, इमिना ब्राह्मणोस्मीति वा, इमिना वेस्सोस्मीति वा, इमिना सुद्दोस्मीति वा, इमिना गहट्ठोस्मीति वा, इमिना पब्बजितोस्मीति वा, इमिना देवोस्मीति वा, इमिना मनुस्सोस्मीति वा, इमिना रूपीस्मीति वा, इमिना अरूपीस्मीति वा, इमिना सञ्ञीस्मीति वा, इमिना असञ्ञीस्मीति वा, इमिना नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं इमिना इत्थस्मीति होति।
(३) कथञ्च इमिना एवस्मीति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना तथाहं खत्तियोस्मीति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना तथाहं ब्राह्मणोस्मीति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं इमिना एवस्मीति होति।
(४) कथञ्च इमिना अञ्ञथास्मीति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना नाहं तथा खत्तियोस्मीति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना नाहं तथा ब्राह्मणोस्मीति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञीस्मीति वा – एवं इमिना अञ्ञथास्मीति होति।
(५) कथञ्च इमिना भविस्सन्ति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं करित्वा रूपं… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना भविस्सन्ति छन्दं पटिलभति, इमिना भविस्सन्ति मानं पटिलभति, इमिना भविस्सन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इमिना इत्थं भविस्सन्ति वा, इमिना एवं भविस्सन्ति वा, इमिना अञ्ञथा भविस्सन्ति वा।
(६) कथञ्च इमिना इत्थं भविस्सन्ति होति? इमिना खत्तियो भविस्सन्ति वा…पे॰… इमिना अरूपी भविस्सन्ति वा, इमिना सञ्ञी भविस्सन्ति वा, इमिना असञ्ञी भविस्सन्ति वा, इमिना नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं इमिना इत्थं भविस्सन्ति होति।
(७) कथञ्च इमिना एवं भविस्सन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना तथाहं खत्तियो भविस्सन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना तथाहं ब्राह्मणो भविस्सन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं इमिना एवं भविस्सन्ति होति।
(८) कथञ्च इमिना अञ्ञथा भविस्सन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना नाहं तथा खत्तियो भविस्सन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना नाहं तथा ब्राह्मणो भविस्सन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्सन्ति वा – एवं इमिना अञ्ञथा भविस्सन्ति होति।
(९) कथञ्च इमिना असस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं [अवकारी (सी॰)] करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना निच्चोस्मि धुवोस्मि सस्सतोस्मि अविपरिणामधम्मोस्मीति – एवं इमिना असस्मीति होति।
(१०) कथञ्च इमिना सातस्मीति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना उच्छिज्जिस्सामि विनस्सिस्सामि न भविस्सामीति – एवं इमिना सातस्मीति होति।
(११) कथञ्च इमिना सियन्ति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना सियन्ति छन्दं पटिलभति, इमिना सियन्ति मानं पटिलभति, इमिना सियन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इमिना इत्थं सियन्ति वा, इमिना एवं सियन्ति वा, इमिना अञ्ञथा सियन्ति वा।
(१२) कथञ्च इमिना इत्थं सियन्ति होति? इमिना खत्तियो सियन्ति वा, इमिना ब्राह्मणो सियन्ति वा, इमिना वेस्सो सियन्ति वा, इमिना सुद्दो सियन्ति वा, इमिना गहट्ठो सियन्ति वा, इमिना पब्बजितो सियन्ति वा, इमिना देवो सियन्ति वा, इमिना मनुस्सो सियन्ति वा, इमिना रूपी सियन्ति वा, इमिना अरूपी सियन्ति वा, इमिना सञ्ञी सियन्ति वा, इमिना असञ्ञी सियन्ति वा, इमिना नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना इत्थं सियन्ति होति।
(१३) कथञ्च इमिना एवं सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना तथाहं खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना तथाहं ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना तथाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना एवं सियन्ति होति।
(१४) कथञ्च इमिना अञ्ञथा सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना नाहं तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना नाहं तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना नाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना अञ्ञथा सियन्ति होति।
(१५) कथञ्च इमिना अपाहं सियन्ति होति? कञ्चि धम्मं अवकारिं करित्वा रूपं…पे॰… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं इमिना अपाहं सियन्ति छन्दं पटिलभति, इमिना अपाहं सियन्ति मानं पटिलभति, इमिना अपाहं सियन्ति दिट्ठिं पटिलभति। तस्मिं सति इमानि पपञ्चितानि होन्ति – इमिना अपाहं इत्थं सियन्ति वा, इमिना अपाहं एवं सियन्ति वा, इमिना अपाहं अञ्ञथा सियन्ति वा।
(१६) कथञ्च इमिना अपाहं इत्थं सियन्ति होति? इमिना अपाहं खत्तियो सियन्ति वा, इमिना अपाहं ब्राह्मणो सियन्ति वा, इमिना अपाहं वेस्सो सियन्ति वा, इमिना अपाहं सुद्दो सियन्ति वा, इमिना अपाहं गहट्ठो सियन्ति वा, इमिना अपाहं पब्बजितो सियन्ति वा, इमिना अपाहं देवो सियन्ति वा, इमिना अपाहं मनुस्सो सियन्ति वा, इमिना अपाहं रूपी सियन्ति वा, इमिना अपाहं अरूपी सियन्ति वा, इमिना अपाहं सञ्ञी सियन्ति वा, इमिना अपाहं असञ्ञी सियन्ति वा, इमिना अपाहं नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना अपाहं इत्थं सियन्ति होति।
(१७) कथञ्च इमिना अपाहं एवं सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना अपाहं तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना अपाहं तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना अपाहं तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना अपाहं एवं सियन्ति होति।
(१८) कथञ्च इमिना अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति? परपुग्गलं उपनिधाय यथा सो खत्तियो इमिना अपाहं न तथा खत्तियो सियन्ति वा, यथा सो ब्राह्मणो इमिना अपाहं न तथा ब्राह्मणो सियन्ति वा…पे॰… यथा सो नेवसञ्ञीनासञ्ञी इमिना अपाहं न तथा नेवसञ्ञीनासञ्ञी सियन्ति वा – एवं इमिना अपाहं अञ्ञथा सियन्ति होति।
इमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्स उपादाय।
इति इमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि अज्झत्तिकस्स उपादाय, इमानि अट्ठारस तण्हाविचरितानि बाहिरस्स उपादाय, तदेकज्झं अभिसञ्ञूहित्वा अभिसङ्खिपित्वा छत्तिंस तण्हाविचरितानि होन्ति। इति एवरूपानि अतीतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, अनागतानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, पच्चुप्पन्नानि छत्तिंस तण्हाविचरितानि, तदेकज्झं अभिसञ्ञूहित्वा अभिसङ्खिपित्वा अट्ठतण्हाविचरितसतं होति।
९७७. तत्थ कतमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले वेय्याकरणे वुत्तानि भगवता? चत्तारो सस्सतवादा, चत्तारो एकच्चसस्सतिका, चत्तारो अन्तानन्तिका, चत्तारो अमराविक्खेपिका, द्वे अधिच्चसमुप्पन्निका, सोळस सञ्ञीवादा, अट्ठ असञ्ञीवादा, अट्ठ नेवसञ्ञीनासञ्ञीवादा, सत्त उच्छेदवादा, पञ्च दिट्ठधम्मनिब्बानवादा – इमानि द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि ब्रह्मजाले वेय्याकरणे वुत्तानि भगवताति।
खुद्दकवत्थुविभङ्गो निट्ठितो।