६. महावग्गो
१. सोणसुत्तं
५५. [महाव॰ २४३ आगतं] एवं , मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते। तेन खो पन समयेन आयस्मा सोणो राजगहे विहरति सीतवनस्मिं। अथ खो आयस्मतो सोणस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘ये खो केचि भगवतो सावका आरद्धवीरिया विहरन्ति, अहं तेसं अञ्ञतरो। अथ च पन मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चति, संविज्जन्ति खो पन मे कुले भोगा, सक्का भोगा च भुञ्जितुं पुञ्ञानि च कातुं। यंनूनाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जेय्यं पुञ्ञानि च करेय्य’’न्ति।
अथ खो भगवा आयस्मतो सोणस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो सम्मिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं सम्मिञ्जेय्य, एवमेवं खो – गिज्झकूटे पब्बते अन्तरहितो सीतवने आयस्मतो सोणस्स सम्मुखे पातुरहोसि। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। आयस्मापि खो सोणो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं सोणं भगवा एतदवोच –
‘‘ननु ते, सोण, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘ये खो केचि भगवतो सावका आरद्धवीरिया विहरन्ति, अहं तेसं अञ्ञतरो। अथ च पन मे न अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चति, संविज्जन्ति खो पन मे कुले भोगा, सक्का भोगा [भोगे (महाव॰ २४३)] च भुञ्जितुं पुञ्ञानि च कातुं। यंनूनाहं सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तित्वा भोगे च भुञ्जेय्यं पुञ्ञानि च करेय्य’’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, सोण, कुसलो त्वं पुब्बे अगारियभूतो [आगारिकभूतो (स्या॰), अगारिकभूतो (महाव॰ २४३)] वीणाय तन्तिस्सरे’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘तं किं मञ्ञसि, सोण, यदा ते वीणाय तन्तियो अच्चायता होन्ति, अपि नु ते वीणा तस्मिं समये सरवती वा होति कम्मञ्ञा वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, सोण, यदा ते वीणाय तन्तियो अतिसिथिला होन्ति, अपि नु ते वीणा तस्मिं समये सरवती वा होति कम्मञ्ञा वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘यदा पन ते, सोण, वीणाय तन्तियो न अच्चायता होन्ति नातिसिथिला समे गुणे पतिट्ठिता, अपि नु ते वीणा तस्मिं समये सरवती वा होति कम्मञ्ञा वा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘एवमेवं खो, सोण, अच्चारद्धवीरियं उद्धच्चाय संवत्तति, अतिसिथिलवीरियं कोसज्जाय संवत्तति। तस्मातिह त्वं, सोण, वीरियसमथं अधिट्ठहं, इन्द्रियानञ्च समतं पटिविज्झ, तत्थ च निमित्तं गण्हाही’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा सोणो भगवतो पच्चस्सोसि। अथ खो भगवा आयस्मन्तं सोणं इमिना ओवादेन ओवदित्वा – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेवं खो – सीतवने अन्तरहितो गिज्झकूटे पब्बते पातुरहोसि।
अथ खो आयस्मा सोणो अपरेन समयेन वीरियसमथं अधिट्ठासि, इन्द्रियानञ्च समतं पटिविज्झि, तत्थ च निमित्तं अग्गहेसि। अथ खो आयस्मा सोणो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनागारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा सोणो अरहतं अहोसि।
अथ खो आयस्मतो सोणस्स अरहत्तप्पत्तस्स एतदहोसि – ‘‘यंनूनाहं येन भगवा तेनुपसङ्कमेय्यं; उपसङ्कमित्वा भगवतो सन्तिके अञ्ञं ब्याकरेय्य’’न्ति। अथ खो आयस्मा सोणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सोणो भगवन्तं एतदवोच –
‘‘यो सो, भन्ते, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञाविमुत्तो, सो छ ठानानि अधिमुत्तो होति – नेक्खम्माधिमुत्तो होति, पविवेकाधिमुत्तो होति, अब्यापज्जाधिमुत्तो [अब्यापज्झाधिमुत्तो (क॰) महाव॰ २४४ पस्सितब्बं] होति, तण्हाक्खयाधिमुत्तो होति, उपादानक्खयाधिमुत्तो होति, असम्मोहाधिमुत्तो होति।
‘‘सिया खो पन, भन्ते, इधेकच्चस्स आयस्मतो एवमस्स – ‘केवलंसद्धामत्तकं नून अयमायस्मा निस्साय नेक्खम्माधिमुत्तो’ति । न खो पनेतं, भन्ते, एवं दट्ठब्बं। खीणासवो, भन्ते, भिक्खु वुसितवा कतकरणीयो करणीयं अत्तनो असमनुपस्सन्तो कतस्स वा पटिचयं खया रागस्स वीतरागत्ता नेक्खम्माधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता नेक्खम्माधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता नेक्खम्माधिमुत्तो होति।
‘‘सिया खो पन, भन्ते, इधेकच्चस्स आयस्मतो एवमस्स – ‘लाभसक्कारसिलोकं नून अयमायस्मा निकामयमानो पविवेकाधिमुत्तो’ति। न खो पनेतं, भन्ते, एवं दट्ठब्बं। खीणासवो, भन्ते, भिक्खु वुसितवा कतकरणीयो करणीयं अत्तनो असमनुपस्सन्तो कतस्स वा पटिचयं खया रागस्स वीतरागत्ता पविवेकाधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता पविवेकाधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता पविवेकाधिमुत्तो होति।
‘‘सिया खो पन, भन्ते, इधेकच्चस्स आयस्मतो एवमस्स – ‘सीलब्बतपरामासं नून अयमायस्मा सारतो पच्चागच्छन्तो अब्यापज्जाधिमुत्तो’ति। न खो पनेतं, भन्ते, एवं दट्ठब्बं। खीणासवो, भन्ते, भिक्खु वुसितवा कतकरणीयो करणीयं अत्तनो असमनुपस्सन्तो कतस्स वा पटिचयं खया रागस्स वीतरागत्ता अब्यापज्जाधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता अब्यापज्जाधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता अब्यापज्जाधिमुत्तो होति।
‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता तण्हाक्खयाधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता तण्हाक्खयाधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता तण्हाक्खयाधिमुत्तो होति।
‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता उपादानक्खयाधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता उपादानक्खयाधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता उपादानक्खयाधिमुत्तो होति।
‘‘खया रागस्स वीतरागत्ता असम्मोहाधिमुत्तो होति, खया दोसस्स वीतदोसत्ता असम्मोहाधिमुत्तो होति, खया मोहस्स वीतमोहत्ता असम्मोहाधिमुत्तो होति।
‘‘एवं सम्मा विमुत्तचित्तस्स, भन्ते, भिक्खुनो भुसा चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं [आपातं (क॰)] आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति। अमिस्सीकतमेवस्स चित्तं होति ठितं आनेञ्जप्पत्तं वयञ्चस्सानुपस्सति । भुसा चेपि सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा… मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति। अमिस्सीकतमेवस्स चित्तं होति ठितं आनेञ्जप्पत्तं वयञ्चस्सानुपस्सति। सेय्यथापि, भन्ते, सेलो पब्बतो अच्छिद्दो असुसिरो एकग्घनो। अथ पुरत्थिमाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि नेव नं सङ्कम्पेय्य न सम्पकम्पेय्य न सम्पवेधेय्य, अथ पच्छिमाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि…पे॰… अथ उत्तराय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि… अथ दक्खिणाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि नेव नं सङ्कम्पेय्य न सम्पकम्पेय्य न सम्पवेधेय्य; एवमेवं खो, भन्ते, एवं सम्माविमुत्तचित्तस्स भिक्खुनो भुसा चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति। अमिस्सीकतमेवस्स चित्तं होति ठितं आनेञ्जप्पत्तं वयञ्चस्सानुपस्सति। भुसा चेपि सोतविञ्ञेय्या सद्दा…पे॰… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा… मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति। अमिस्सीकतमेवस्स चित्तं होति ठितं आनेञ्जप्पत्तं वयञ्चस्सानुपस्सती’’ति।
‘‘नेक्खम्मं अधिमुत्तस्स, पविवेकञ्च चेतसो।
अब्यापज्जाधिमुत्तस्स, उपादानक्खयस्स च॥
‘‘तण्हाक्खयाधिमुत्तस्स , असम्मोहञ्च चेतसो।
दिस्वा आयतनुप्पादं, सम्मा चित्तं विमुच्चति॥
‘‘तस्स सम्मा विमुत्तस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो।
कतस्स पटिचयो नत्थि, करणीयं न विज्जति॥
‘‘सेलो यथा एकग्घनो, वातेन न समीरति।
एवं रूपा रसा सद्दा, गन्धा फस्सा च केवला॥
‘‘इट्ठा धम्मा अनिट्ठा च, नप्पवेधेन्ति तादिनो।
ठितं चित्तं विप्पमुत्तं [विमुतञ्च (क॰) महाव॰ २४४; कथा॰ २६६], वयञ्चस्सानुपस्सती’’ति॥ पठमं।
२. फग्गुनसुत्तं
५६. तेन खो पन समयेन आयस्मा फग्गुनो [फेग्गुनो (क॰), फग्गुणो (सी॰ स्या॰)] आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मा, भन्ते, फग्गुनो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। साधु, भन्ते , भगवा येनायस्मा फग्गुनो तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन। अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा फग्गुनो तेनुपसङ्कमि। अद्दसा खो आयस्मा फग्गुनो भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तं। दिस्वान मञ्चके समधोसि [समञ्चोपि (सी॰ स्या॰ पी॰), सं + धू + ई = समधोसि]। अथ खो भगवा आयस्मन्तं फग्गुनं एतदवोच – ‘‘अलं, फग्गुन, मा त्वं मञ्चके समधोसि। सन्तिमानि आसनानि परेहि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। निसज्ज खो भगवा आयस्मन्तं फग्गुनं एतदवोच –
‘‘कच्चि ते, फग्गुन, खमनीयं कच्चि यापनीयं? कच्चि ते दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति? ‘‘न मे , भन्ते , खमनीयं न यापनीयं। बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो।
‘‘सेय्यथापि, भन्ते, बलवा पुरिसो तिण्हेन सिखरेन मुद्धनि [मुद्धानं (सी॰ पी॰)] अभिमत्थेय्य [अभिमट्ठेय्य (स्या॰)]; एवमेवं खो मे, भन्ते, अधिमत्ता वाता मुद्धनि [हनन्ति (सी॰ पी॰), ओहनन्ति (स्या॰)] ऊहनन्ति। न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं। बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो।
‘‘सेय्यथापि, भन्ते, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तक्खण्डेन सीसवेठनं ददेय्य; एवमेवं खो मे, भन्ते, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना। न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं। बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो।
‘‘सेय्यथापि, भन्ते, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेवं खो मे, भन्ते, अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति। न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं। बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो।
‘‘सेय्यथापि, भन्ते, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं सम्परितापेय्युं; एवमेवं खो मे, भन्ते, अधिमत्तो कायस्मिं डाहो। न मे, भन्ते, खमनीयं न यापनीयं। बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति। अथ खो भगवा आयस्मन्तं फग्गुनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उट्ठायासना पक्कामि।
अथ खो आयस्मा फग्गुनो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो कालमकासि। तम्हि चस्स समये मरणकाले इन्द्रियानि विप्पसीदिंसु। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मा, भन्ते, फग्गुनो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो कालमकासि। तम्हि चस्स समये मरणकाले इन्द्रियानि विप्पसीदिंसू’’ति।
‘‘किं हानन्द, फग्गुनस्स [फेग्गुनस्स आनन्द (क॰)] भिक्खुनो इन्द्रियानि न विप्पसीदिस्सन्ति! फग्गुनस्स, आनन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं अविमुत्तं अहोसि। तस्स तं धम्मदेसनं सुत्वा पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुत्तं।
‘‘छयिमे, आनन्द, आनिसंसा कालेन धम्मस्सवने [धम्मसवणे (सी॰)] कालेन अत्थुपपरिक्खाय। कतमे छ? इधानन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले लभति तथागतं दस्सनाय। तस्स तथागतो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति। तस्स तं धम्मदेसनं सुत्वा पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, पठमो आनिसंसो कालेन धम्मस्सवने।
‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले न हेव खो [नो च खो (क॰)] लभति तथागतं दस्सनाय, अपि च खो तथागतसावकं लभति दस्सनाय। तस्स तथागतसावको धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति। तस्स तं धम्मदेसनं सुत्वा पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, दुतियो आनिसंसो कालेन धम्मस्सवने।
‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले न हेव खो लभति तथागतं दस्सनाय, नपि तथागतसावकं लभति दस्सनाय; अपि च खो यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्केति अनुविचारेति मनसानुपेक्खति। तस्स यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्कयतो अनुविचारयतो मनसानुपेक्खतो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, ततियो आनिसंसो कालेन अत्थुपपरिक्खाय।
‘‘इधानन्द , भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुत्तं होति, अनुत्तरे च खो उपधिसङ्खये चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले लभति तथागतं दस्सनाय। तस्स तथागतो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं…पे॰… ब्रह्मचरियं पकासेति। तस्स तं धम्मदेसनं सुत्वा अनुत्तरे उपधिसङ्खये चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, चतुत्थो आनिसंसो कालेन धम्मस्सवने।
‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुत्तं होति, अनुत्तरे च खो उपधिसङ्खये चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले न हेव खो लभति तथागतं दस्सनाय, अपि च खो तथागतसावकं लभति दस्सनाय। तस्स तथागतसावको धम्मं देसेति आदिकल्याणं…पे॰… परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति। तस्स तं धम्मदेसनं सुत्वा अनुत्तरे उपधिसङ्खये चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, पञ्चमो आनिसंसो कालेन धम्मस्सवने।
‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो पञ्चहि ओरम्भागियेहि संयोजनेहि चित्तं विमुत्तं होति, अनुत्तरे च खो उपधिसङ्खये चित्तं अविमुत्तं होति। सो तम्हि समये मरणकाले न हेव खो लभति तथागतं दस्सनाय, नपि तथागतसावकं लभति दस्सनाय; अपि च खो यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्केति अनुविचारेति मनसानुपेक्खति। तस्स यथासुतं यथापरियत्तं धम्मं चेतसा अनुवितक्कयतो अनुविचारयतो मनसानुपेक्खतो अनुत्तरे उपधिसङ्खये चित्तं विमुच्चति। अयं, आनन्द, छट्ठो आनिसंसो कालेन अत्थुपपरिक्खाय। इमे खो, आनन्द, छ आनिसंसा कालेन धम्मस्सवने कालेन अत्थुपपरिक्खाया’’ति। दुतियं।
३. छळभिजातिसुत्तं
५७. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पूरणेन, भन्ते, कस्सपेन छळभिजातियो पञ्ञत्ता – कण्हाभिजाति पञ्ञत्ता, नीलाभिजाति पञ्ञत्ता, लोहिताभिजाति पञ्ञत्ता, हलिद्दाभिजाति पञ्ञत्ता, सुक्काभिजाति पञ्ञत्ता, परमसुक्काभिजाति पञ्ञत्ता।
‘‘तत्रिदं , भन्ते, पूरणेन कस्सपेन कण्हाभिजाति पञ्ञत्ता, ओरब्भिका सूकरिका साकुणिका मागविका लुद्दा मच्छघातका चोरा चोरघातका बन्धनागारिका ये वा पनञ्ञेपि केचि कुरूरकम्मन्ता।
‘‘तत्रिदं, भन्ते, पूरणेन कस्सपेन नीलाभिजाति पञ्ञत्ता, भिक्खू कण्टकवुत्तिका ये वा पनञ्ञेपि केचि कम्मवादा क्रियवादा।
‘‘तत्रिदं, भन्ते, पूरणेन कस्सपेन लोहिताभिजाति पञ्ञत्ता, निगण्ठा एकसाटका ।
‘‘तत्रिदं, भन्ते, पूरणेन कस्सपेन हलिद्दाभिजाति पञ्ञत्ता, गिही ओदातवसना अचेलकसावका ।
‘‘तत्रिदं, भन्ते, पूरणेन कस्सपेन सुक्काभिजाति पञ्ञत्ता, आजीवका आजीवकिनियो।
‘‘तत्रिदं, भन्ते, पूरणेन कस्सपेन परमसुक्काभिजाति पञ्ञत्ता, नन्दो वच्छो किसो संकिच्चो मक्खलि गोसालो। पूरणेन, भन्ते, कस्सपेन इमा छळभिजातियो पञ्ञत्ता’’ति।
‘‘किं पनानन्द, पूरणस्स कस्सपस्स सब्बो लोको एतदब्भनुजानाति इमा छळभिजातियो पञ्ञापेतु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘सेय्यथापि, आनन्द, पुरिसो दलिद्दो अस्सको अनाळ्हिको, तस्स अकामकस्स बिलं ओलग्गेय्युं – ‘इदं ते, अम्भो पुरिस, मंसञ्च खादितब्बं, मूलञ्च अनुप्पदातब्ब’न्ति। एवमेवं खो, आनन्द, पूरणेन कस्सपेन अप्पटिञ्ञाय एतेसं समणब्राह्मणानं इमा छळभिजातियो पञ्ञत्ता, यथा तं बालेन अब्यत्तेन अखेत्तञ्ञुना अकुसलेन।
‘‘अहं खो पनानन्द, छळभिजातियो पञ्ञापेमि। तं सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि। भगवा एतदवोच – ‘‘कतमा चानन्द, छळभिजातियो ? इधानन्द, एकच्चो कण्हाभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति। इध पनानन्द, एकच्चो कण्हाभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति। इध पनानन्द, एकच्चो कण्हाभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति। इध पनानन्द, एकच्चो सुक्काभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति। इध पनानन्द, एकच्चो सुक्काभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति। इध पनानन्द, एकच्चो सुक्काभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, कण्हाभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति? इधानन्द, एकच्चो नीचे कुले पच्चाजातो होति – चण्डालकुले वा नेसादकुले वा वेनकुले [वेणकुले (सब्बत्थ)] वा रथकारकुले वा पुक्कुसकुले वा, दलिद्दे अप्पन्नपानभोजने कसिरवुत्तिके, यत्थ कसिरेन घासच्छादो लब्भति। सो च होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको बव्हाबाधो काणो वा कुणी वा खञ्जो वा पक्खहतो वा, न लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा, वाचाय दुच्चरितं चरित्वा, मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। एवं खो, आनन्द, कण्हाभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, कण्हाभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति? इधानन्द, एकच्चो नीचे कुले पच्चाजातो होति – चण्डालकुले वा…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति, मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा, वाचाय सुचरितं चरित्वा, मनसा सुचरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति। एवं खो, आनन्द, कण्हाभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, कण्हाभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति? इधानन्द, एकच्चो नीचे कुले पच्चाजातो होति – चण्डालकुले वा…पे॰… सो च होति दुब्बण्णो दुद्दसिको ओकोटिमको । सो केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति। सो एवं पब्बजितो समानो पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो, सआ बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति। एवं खो, आनन्द, कण्हाभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, सुक्काभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति? इधानन्द, एकच्चो उच्चे कुले पच्चाजातो होति – खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा, अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो, लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय दुच्चरितं चरति, मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा, वाचाय दुच्चरितं चरित्वा, मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति। एवं खो, आनन्द, सुक्काभिजातियो समानो कण्हं धम्मं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, सुक्काभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति? इधानन्द, एकच्चो उच्चे कुले पच्चाजातो होति – खत्तियमहासालकुले वा…पे॰… सेय्यावसथपदीपेय्यस्स। सो कायेन सुचरितं चरति, वाचाय सुचरितं चरति, मनसा सुचरितं चरति। सो कायेन सुचरितं चरित्वा, वाचाय सुचरितं चरित्वा, मनसा सुचरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति। एवं खो, आनन्द, सुक्काभिजातियो समानो सुक्कं धम्मं अभिजायति।
‘‘कथञ्चानन्द, सुक्काभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति? इधानन्द , एकच्चो उच्चे कुले पच्चाजातो होति – खत्तियमहासालकुले वा ब्राह्मणमहासालकुले वा गहपतिमहासालकुले वा, अड्ढे महद्धने महाभोगे पहूतजातरूपरजते पहूतवित्तूपकरणे पहूतधनधञ्ञे। सो च होति अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागतो, लाभी अन्नस्स पानस्स वत्थस्स यानस्स मालागन्धविलेपनस्स सेय्यावसथपदीपेय्यस्स । सो केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति। सो एवं पब्बजितो समानो पञ्च नीवरणे पहाय चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति। एवं खो, आनन्द, सुक्काभिजातियो समानो अकण्हं असुक्कं निब्बानं अभिजायति। इमा खो, आनन्द, छळभिजातियो’’ति। ततियं।
४. आसवसुत्तं
५८. ‘‘छहि, भिक्खवे, धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स।
कतमेहि छहि? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो ये आसवा संवरा पहातब्बा ते संवरेन पहीना होन्ति, ये आसवा पटिसेवना पहातब्बा ते पटिसेवनाय पहीना होन्ति, ये आसवा अधिवासना पहातब्बा ते अधिवासनाय पहीना होन्ति, ये आसवा परिवज्जना पहातब्बा ते परिवज्जनाय पहीना होन्ति, ये आसवा विनोदना पहातब्बा ते विनोदनाय पहीना होन्ति, ये आसवा भावना पहातब्बा ते भावनाय पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा ये संवरेन पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति। यं हिस्स, भिक्खवे, चक्खुन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, चक्खुन्द्रियसंवरं संवुतस्स विहरतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। पटिसङ्खा योनिसो सोतिन्द्रिय…पे॰… घानिन्द्रिय… जिव्हिन्द्रिय… कायिन्द्रिय… मनिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति। यं हिस्स, भिक्खवे, मनिन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, मनिन्द्रियसंवरं संवुतस्स विहरतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा ये संवरेन पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बा ये पटिसेवनाय पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवति – ‘यावदेव सीतस्स पटिघाताय , उण्हस्स पटिघाताय, डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं [डंस… सिरिंसपसम्फस्सानं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी) म॰ नि॰ १.२३] पटिघाताय, यावदेव हिरिकोपीनपटिच्छादनत्थं’। पटिसङ्खा योनिसो पिण्डपातं पटिसेवति – ‘नेव दवाय न मदाय न मण्डनाय न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय, विहिंसूपरतिया ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्जता च फासुविहारो च’ [फासुविहारो चाति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)]। पटिसङ्खा योनिसो सेनासनं पटिसेवति – ‘यावदेव सीतस्स पटिघाताय, उण्हस्स पटिघाताय, डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं पटिघाताय, यावदेव उतुपरिस्सयविनोदनपटिसल्लानारामत्थं’। पटिसङ्खा योनिसो गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारं पटिसेवति – ‘यावदेव उप्पन्नानं वेय्याबाधिकानं वेदनानं पटिघाताय, अब्याबज्झपरमताया’ति। यं हिस्स, भिक्खवे, अप्पटिसेवतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, पटिसेवतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बा ये पटिसेवनाय पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा अधिवासना पहातब्बा ये अधिवासनाय पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो खमो होति सीतस्स उण्हस्स, जिघच्छाय, पिपासाय, डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सानं, दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं, उप्पन्नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको होति। यं हिस्स, भिक्खवे , अनधिवासतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, अधिवासतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा अधिवासना पहातब्बा ये अधिवासनाय पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा परिवज्जना पहातब्बा ये परिवज्जनाय पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चण्डं हत्थिं परिवज्जेति, चण्डं अस्सं परिवज्जेति, चण्डं गोणं परिवज्जेति, चण्डं कुक्कुरं परिवज्जेति, अहिं खाणुं कण्टकट्ठानं सोब्भं पपातं चन्दनिकं ओळिगल्लं, यथारूपे अनासने निसिन्नं, यथारूपे अगोचरे चरन्तं, यथारूपे पापके मित्ते भजन्तं विञ्ञू सब्रह्मचारी पापकेसु ठानेसु ओकप्पेय्युं, सो तञ्च अनासनं तञ्च अगोचरं ते च पापके मित्ते पटिसङ्खा योनिसो परिवज्जेति। यं हिस्स, भिक्खवे, अपरिवज्जयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, परिवज्जयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा परिवज्जना पहातब्बा ये परिवज्जनाय पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा विनोदना पहातब्बा ये विनोदनाय पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, पटिसङ्खा योनिसो उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं…पे॰… उप्पन्नं विहिंसावितक्कं… उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति। यं हिस्स, भिक्खवे, अविनोदयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा , विनोदयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा विनोदना पहातब्बा ये विनोदनाय पहीना होन्ति।
‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा भावना पहातब्बा ये भावनाय पहीना होन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं, पटिसङ्खा योनिसो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे॰… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं। यं हिस्स, भिक्खवे, अभावयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, भावयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा भावना पहातब्बा ये भावनाय पहीना होन्ति।
‘‘इमेहि खो, भिक्खवे, छहि धम्मेहि समन्नागतो भिक्खु आहुनेय्यो होति पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति। चतुत्थं।
५. दारुकम्मिकसुत्तं
५९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा नातिके विहरति गिञ्जकावसथे। अथ खो दारुकम्मिको गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो दारुकम्मिकं गहपतिं भगवा एतदवोच – ‘‘अपि नु ते, गहपति, कुले दानं दीयती’’ति? ‘‘दीयति मे, भन्ते, कुले दानं। तञ्च खो ये ते भिक्खू आरञ्ञिका पिण्डपातिका पंसुकूलिका अरहन्तो वा अरहत्तमग्गं वा समापन्ना, तथारूपेसु मे, भन्ते, भिक्खूसु दानं दीयती’’ति।
‘‘दुज्जानं खो एतं, गहपति, तया गिहिना कामभोगिना पुत्तसम्बाधसयनं अज्झावसन्तेन, कासिकचन्दनं पच्चनुभोन्तेन, मालागन्धविलेपनं धारयन्तेन, जातरूपरजतं सादियन्तेन इमे वा अरहन्तो इमे वा अरहत्तमग्गं समापन्नाति।
‘‘आरञ्ञिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो उन्नळो चपलो मुखरो विकिण्णवाचो मुट्ठस्सति असम्पजानो असमाहितो विब्भन्तचित्तो पाकतिन्द्रियो। एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो। आरञ्ञिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो अनुन्नळो अचपलो अमुखरो अविकिण्णवाचो उपट्ठितस्सति सम्पजानो समाहितो एकग्गचित्तो संवुतिन्द्रियो। एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘गामन्तविहारी चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो। गामन्तविहारी चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘पिण्डपातिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो। पिण्डपातिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘नेमन्तनिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो। नेमन्तनिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘पंसुकूलिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो । पंसुकूलिको चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो…पे॰… एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘गहपतिचीवरधरो चेपि, गहपति, भिक्खु होति उद्धतो उन्नळो चपलो मुखरो विकिण्णवाचो मुट्ठस्सति असम्पजानो असमाहितो विब्भन्तचित्तो पाकतिन्द्रियो। एवं सो तेनङ्गेन गारय्हो। गहपतिचीवरधरो चेपि, गहपति, भिक्खु होति अनुद्धतो अनुन्नळो अचपलो अमुखरो अविकिण्णवाचो उपट्ठितस्सति सम्पजानो समाहितो एकग्गचित्तो संवुतिन्द्रियो। एवं सो तेनङ्गेन पासंसो।
‘‘इङ्घ त्वं, गहपति, सङ्घे दानं [दानानि (क॰)] देहि। सङ्घे ते दानं ददतो चित्तं पसीदिस्सति। सो त्वं पसन्नचित्तो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जिस्ससी’’ति। ‘‘एसाहं, भन्ते, अज्जतग्गे सङ्घे दानं दस्सामी’’ति। पञ्चमं।
६. हत्थिसारिपुत्तसुत्तं
६०. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये। तेन खो पन समयेन सम्बहुला थेरा भिक्खू पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता मण्डलमाळे सन्निसिन्ना सन्निपतिता अभिधम्मकथं कथेन्ति। तत्र सुदं आयस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो थेरानं भिक्खूनं अभिधम्मकथं कथेन्तानं अन्तरन्तरा कथं ओपातेति। अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं चित्तं हत्थिसारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘मायस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो थेरानं भिक्खूनं अभिधम्मकथं कथेन्तानं अन्तरन्तरा कथं ओपातेसि, याव कथापरियोसानं आयस्मा चित्तो आगमेतू’’ति। एवं वुत्ते आयस्मतो चित्तस्स हत्थिसारिपुत्तस्स सहायका भिक्खू आयस्मन्तं महाकोट्ठिकं एतदवोचुं – ‘‘मायस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं चित्तं हत्थिसारिपुत्तं अपसादेसि, पण्डितो आयस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो। पहोति चायस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो थेरानं भिक्खूनं अभिधम्मकथं कथेतु’’न्ति।
‘‘दुज्जानं खो एतं, आवुसो, परस्स चेतोपरियायं अजानन्तेहि। इधावुसो, एकच्चो पुग्गलो तावदेव सोरतसोरतो होति, निवातनिवातो होति, उपसन्तुपसन्तो होति, याव सत्थारं उपनिस्साय विहरति अञ्ञतरं वा गरुट्ठानियं सब्रह्मचारिं। यतो च खो सो वपकस्सतेव सत्थारा, वपकस्सति गरुट्ठानियेहि सब्रह्मचारीहि, सो संसट्ठो विहरति भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि रञ्ञा राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि। तस्स संसट्ठस्स विस्सत्थस्स पाकतस्स भस्समनुयुत्तस्स विहरतो रागो चित्तं अनुद्धंसेति। सो रागानुद्धंसितेन चित्तेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, गोणो किट्ठादो दामेन वा बद्धो [आरामे वा बन्धो (क॰)] वजे वा ओरुद्धो। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानायं गोणो किट्ठादो पुनदेव किट्ठं ओतरिस्सती’ति, सम्मा नु खो सो, आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, यं सो गोणो किट्ठादो दामं वा छेत्वा वजं वा भिन्दित्वा, अथ पुनदेव किट्ठं ओतरेय्याति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो तावदेव सोरतसोरतो होति, निवातनिवातो होति, उपसन्तुपसन्तो होति याव सत्थारं उपनिस्साय विहरति अञ्ञतरं वा गरुट्ठानियं सब्रह्मचारिं। यतो च खो सो वपकस्सतेव सत्थारा, वपकस्सति गरुट्ठानियेहि सब्रह्मचारीहि, सो संसट्ठो विहरति भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि रञ्ञा राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि। तस्स संसट्ठस्स विस्सत्थस्स पाकतस्स भस्समनुयुत्तस्स विहरतो रागो चित्तं अनुद्धंसेति । सो रागानुद्धंसितेन चित्तेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘इध पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि पठमस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। सेय्यथापि, आवुसो, चातुमहापथे थुल्लफुसितको देवो वस्सन्तो [थुल्लफुसितके देवे वस्सन्ते (क॰)] रजं अन्तरधापेय्य, चिक्खल्लं पातुकरेय्य। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानि अमुस्मिं [अमुकस्मिं (क॰)] चातुमहापथे पुनदेव रजो पातुभविस्सती’ति, सम्मा नु खो सो, आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, यं अमुस्मिं चातुमहापथे मनुस्सा वा अतिक्कमेय्युं, गोपसू वा अतिक्कमेय्युं, वातातपो वा स्नेहगतं परियादियेय्य, अथ पुनदेव रजो पातुभवेय्याति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो विविच्चेव कामेहि…पे॰… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि पठमस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘इध पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो वितक्कविचारानं वूपसमा…पे॰… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि दुतियस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। सेय्यथापि , आवुसो, गामस्स वा निगमस्स वा अविदूरे महन्तं तळाकं। तत्थ थुल्लफुसितको देवो वुट्ठो सिप्पिसम्बुकम्पि सक्खरकठलम्पि अन्तरधापेय्य। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानि अमुस्मिं तळाके पुनदेव सिप्पिसम्बुका वा सक्खरकठला वा पातुभविस्सन्ती’ति, सम्मा नु खो सो, आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, यं अमुस्मिं तळाके मनुस्सा वा पिवेय्युं, गोपसू वा पिवेय्युं, वातातपो वा स्नेहगतं परियादियेय्य, अथ पुनदेव सिप्पिसम्बुकापि सक्खरकठलापि पातुभवेय्युन्ति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो वितक्कविचारानं वूपसमा…पे॰… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि दुतियस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘इध पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो पीतिया च विरागा…पे॰… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि ततियस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसं पणीतभोजनं भुत्ताविं आभिदोसिकं भोजनं नच्छादेय्य। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानि अमुं पुरिसं पुनदेव भोजनं छादेस्सती’ति, सम्मा नु खो सो, आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, अमुं पुरिसं पणीतभोजनं भुत्ताविं यावस्स सा ओजा काये ठस्सति ताव न अञ्ञं भोजनं छादेस्सति। यतो च ख्वस्स सा ओजा अन्तरधायिस्सति, अथ पुनदेव तं भोजनं छादेय्याति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो पीतिया च विरागा…पे॰… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि ततियस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘इध , पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि चतुत्थस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। सेय्यथापि, आवुसो, पब्बतसङ्खेपे उदकरहदो निवातो विगतऊमिको। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानि अमुस्मिं उदकरहदे पुनदेव ऊमि पातुभविस्सती’ति, सम्मा नु खो सो, आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, या पुरत्थिमाय दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि। सा तस्मिं उदकरहदे ऊमिं जनेय्य। या पच्छिमाय दिसाय आगच्छेय्य…पे॰… या उत्तराय दिसाय आगच्छेय्य… या दक्खिणाय दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि। सा तस्मिं उदकरहदे ऊमिं जनेय्याति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना…पे॰… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि चतुत्थस्स झानस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि…पे॰… सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति।
‘‘इध, पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि अनिमित्तस्स चेतोसमाधिस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि रञ्ञा राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि । तस्स संसट्ठस्स विस्सत्थस्स पाकतस्स भस्समनुयुत्तस्स विहरतो रागो चित्तं अनुद्धंसेति। सो रागानुद्धंसितेन चित्तेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। सेय्यथापि, आवुसो, राजा वा राजमहामत्तो वा चतुरङ्गिनिया सेनाय अद्धानमग्गप्पटिपन्नो अञ्ञतरस्मिं वनसण्डे एकरत्तिं वासं उपगच्छेय्य। तत्र [तत्थ (सी॰ पी॰)] हत्थिसद्देन अस्ससद्देन रथसद्देन पत्तिसद्देन भेरिपणवसङ्खतिणवनिन्नादसद्देन चीरिकसद्दो [चिरिळिकासद्दो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] अन्तरधायेय्य [अन्तरधापेय्य (स्या॰ पी॰ क॰)]। यो नु खो, आवुसो, एवं वदेय्य – ‘न दानि अमुस्मिं वनसण्डे पुनदेव चीरिकसद्दो पातुभविस्सती’ति, सम्मा नु खो सो , आवुसो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हिदं, आवुसो’’। ‘‘ठानञ्हेतं, आवुसो, विज्जति, यं सो राजा वा राजमहामत्तो वा तम्हा वनसण्डा पक्कमेय्य, अथ पुनदेव चीरिकसद्दो पातुभवेय्याति। एवमेवं खो, आवुसो, इधेकच्चो पुग्गलो सब्बनिमित्तानं अमनसिकारा अनिमित्तं चेतोसमाधिं उपसम्पज्ज विहरति। सो ‘लाभिम्हि अनिमित्तस्स चेतोसमाधिस्सा’ति संसट्ठो विहरति भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि रञ्ञा राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि। तस्स संसट्ठस्स विस्सत्थस्स पाकतस्स भस्समनुयुत्तस्स विहरतो रागो चित्तं अनुद्धंसेति। सो रागानुद्धंसितेन चित्तेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तती’’ति।
अथ खो आयस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो अपरेन समयेन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तति। अथ खो चित्तस्स हत्थिसारिपुत्तस्स सहायका भिक्खू येनायस्मा महाकोट्ठिको तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकोट्ठिकं एतदवोचुं – ‘‘किं नु खो आयस्मता महाकोट्ठिकेन चित्तो हत्थिसारिपुत्तो चेतसा चेतो परिच्च विदितो – ‘इमासञ्च इमासञ्च विहारसमापत्तीनं चित्तो हत्थिसारिपुत्तो लाभी, अथ च पन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सती’ति; उदाहु देवता एतमत्थं आरोचेसुं – ‘चित्तो, भन्ते, हत्थिसारिपुत्तो इमासञ्च इमासञ्च विहारसमापत्तीनं लाभी, अथ च पन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सती’’’ति? ‘‘चेतसा चेतो परिच्च विदितो मे, आवुसो – ‘चित्तो हत्थिसारिपुत्तो इमासञ्च इमासञ्च विहारसमापत्तीनं लाभी, अथ च पन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सती’ति। देवतापि मे एतमत्थं आरोचेसुं – ‘चित्तो, भन्ते, हत्थिसारिपुत्तो इमासञ्च इमासञ्च विहारसमापत्तीनं लाभी, अथ च पन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तिस्सती’’ति।
अथ खो चित्तस्स हत्थिसारिपुत्तस्स सहायका भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘चित्तो, भन्ते, हत्थिसारिपुत्तो इमासञ्च इमासञ्च विहारसमापत्तीनं लाभी, अथ च पन सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तती’’ति। ‘‘न, भिक्खवे, चित्तो चिरं सरिस्सति [पदिस्सति (क॰)] नेक्खम्मस्सा’’ति।
अथ खो चित्तो हत्थिसारिपुत्तो नचिरस्सेव केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजि। अथ खो आयस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा चित्तो हत्थिसारिपुत्तो अरहतं अहोसीति। छट्ठं।
७. मज्झेसुत्तं
६१. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये। तेन खो पन समयेन सम्बहुलानं थेरानं भिक्खूनं पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तानं मण्डलमाळे सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘वुत्तमिदं, आवुसो, भगवता पारायने मेत्तेय्यपञ्हे –
[चूळनि॰ तिस्समित्तेय्यमाणवपुच्छा ६७] ‘‘यो उभोन्ते विदित्वान, मज्झे मन्ता न लिप्पति [न लिम्पति (क॰)]।
तं ब्रूमि महापुरिसोति, सोध सिब्बिनि [सिब्बनि (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] मच्चगा’’ति॥
‘‘कतमो नु खो, आवुसो, एको अन्तो, कतमो दुतियो अन्तो, किं मज्झे, का सिब्बिनी’’ति? एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘फस्सो खो, आवुसो, एको अन्तो, फस्ससमुदयो दुतियो अन्तो , फस्सनिरोधो मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो [अभिजानित्वा (क॰)] परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो [परिजानित्वा (क॰)] दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘अतीतं खो, आवुसो, एको अन्तो, अनागतं दुतियो अन्तो, पच्चुप्पन्नं मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो, परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘सुखा, आवुसो, वेदना एको अन्तो, दुक्खा वेदना दुतियो अन्तो, अदुक्खमसुखा वेदना मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो, परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘नामं खो, आवुसो, एको अन्तो, रूपं दुतियो अन्तो, विञ्ञाणं मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘छ खो, आवुसो, अज्झत्तिकानि आयतनानि एको अन्तो, छ बाहिरानि आयतनानि दुतियो अन्तो, विञ्ञाणं मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो आवुसो , भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘सक्कायो खो, आवुसो, एको अन्तो, सक्कायसमुदयो दुतियो अन्तो, सक्कायनिरोधो मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, आवुसो, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति।
एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘ब्याकतं खो, आवुसो, अम्हेहि सब्बेहेव यथासकं पटिभानं। आयामावुसो, येन भगवा तेनुपसङ्कमिस्साम; उपसङ्कमित्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेस्साम। यथा नो भगवा ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो थेरा भिक्खू तस्स भिक्खुनो पच्चस्सोसुं। अथ खो थेरा भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु । एकमन्तं निसिन्ना खो थेरा भिक्खू यावतको अहोसि सब्बेहेव सद्धिं कथासल्लापो, तं सब्बं भगवतो आरोचेसुं। ‘‘कस्स नु खो, भन्ते, सुभासित’’न्ति? ‘‘सब्बेसं वो, भिक्खवे, सुभासितं परियायेन, अपि च यं मया सन्धाय भासितं पारायने मेत्तेय्यपञ्हे –
‘‘यो उभोन्ते विदित्वान, मज्झे मन्ता न लिप्पति।
तं ब्रूमि महापुरिसोति, सोध सिब्बिनिमच्चगा’’ति॥
‘‘तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो थेरा भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं। भगवा एतदवोच – ‘‘फस्सो खो, भिक्खवे, एको अन्तो , फस्ससमुदयो दुतियो अन्तो, फस्सनिरोधो मज्झे, तण्हा सिब्बिनी; तण्हा हि नं सिब्बति तस्स तस्सेव भवस्स अभिनिब्बत्तिया। एत्तावता खो, भिक्खवे, भिक्खु अभिञ्ञेय्यं अभिजानाति, परिञ्ञेय्यं परिजानाति, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होती’’ति। सत्तमं।
८. पुरिसिन्द्रियञाणसुत्तं
६२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं येन दण्डकप्पकं नाम कोसलानं निगमो तदवसरि। अथ खो भगवा मग्गा ओक्कम्म अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्ञत्ते आसने निसीदि। ते च भिक्खू दण्डकप्पकं पविसिंसु आवसथं परियेसितुं।
अथ खो आयस्मा आनन्दो सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं येन अचिरवती नदी तेनुपसङ्कमि गत्तानि परिसिञ्चितुं। अचिरवतिया नदिया गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासि गत्तानि पुब्बापयमानो। अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, आवुसो आनन्द, सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा नु खो देवदत्तो भगवता ब्याकतो – ‘आपायिको देवदत्तो नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो’ति [चूळव॰ ३४८; अ॰ नि॰ ८.७ पस्सितब्बं], उदाहु केनचिदेव परियायेना’ति? ‘‘एवं खो पनेतं, आवुसो, भगवता ब्याकत’’न्ति।
अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं येन अचिरवती नदी तेनुपसङ्कमिं गत्तानि परिसिञ्चितुं। अचिरवतिया नदिया गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासिं गत्तानि पुब्बापयमानो । अथ खो, भन्ते, अञ्ञतरो भिक्खु येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं एतदवोच – ‘किं नु खो, आवुसो, आनन्द सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा नु खो देवदत्तो भगवता ब्याकतो – आपायिको देवदत्तो नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छोति, उदाहु केनचिदेव परियायेना’ति? एवं वुत्ते अहं, भन्ते, तं भिक्खुं एतदवोचं – ‘एवं खो पनेतं, आवुसो, भगवता ब्याकत’’’न्ति।
‘‘सो वा [सो च (स्या॰)] खो, आनन्द, भिक्खु नवो भविस्सति अचिरपब्बजितो, थेरो वा पन बालो अब्यत्तो। कथञ्हि नाम यं मया एकंसेन ब्याकतं तत्थ द्वेज्झं आपज्जिस्सति! नाहं, आनन्द, अञ्ञं एकपुग्गलम्पि समनुपस्सामि, यो एवं मया सब्बं चेतसो समन्नाहरित्वा ब्याकतो, यथयिदं देवदत्तो। यावकीवञ्चाहं, आनन्द, देवदत्तस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तम्पि सुक्कधम्मं अद्दसं; नेव तावाहं देवदत्तं ब्याकासिं – ‘आपायिको देवदत्तो नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो’ति। यतो च खो अहं, आनन्द, देवदत्तस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तम्पि सुक्कधम्मं न अद्दसं; अथाहं देवदत्तं ब्याकासिं – ‘आपायिको देवदत्तो नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो’ति।
‘‘सेय्यथापि, आनन्द, गूथकूपो साधिकपोरिसो पूरो गूथस्स समतित्तिको। तत्र पुरिसो ससीसको निमुग्गो अस्स। तस्स कोचिदेव पुरिसो उप्पज्जेय्य अत्थकामो हितकामो योगक्खेमकामो तम्हा गूथकूपा उद्धरितुकामो। सो तं गूथकूपं समन्तानुपरिगच्छन्तो नेव पस्सेय्य तस्स पुरिसस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तम्पि गूथेन अमक्खितं, यत्थ तं गहेत्वा उद्धरेय्य। एवमेवं खो अहं, आनन्द, यतो देवदत्तस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तम्पि सुक्कधम्मं न अद्दसं; अथाहं देवदत्तं ब्याकासिं – ‘आपायिको देवदत्तो नेरयिको कप्पट्ठो अतेकिच्छो’ति । सचे तुम्हे, आनन्द, सुणेय्याथ तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणानि विभजिस्सामी’’ति [विभजन्तस्साति (सी॰ स्या॰ पी॰)]?
‘‘एतस्स, भगवा, कालो; एतस्स, सुगत, कालो यं भगवा पुरिसिन्द्रियञाणानि विभजेय्य। भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति। ‘‘तेनहानन्द, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि। भगवा एतदवोच –
‘‘इधाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिता, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता । अत्थि च ख्वस्स कुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्हा तस्स कुसला कुसलं पातुभविस्सति। एवमयं पुग्गलो आयतिं अपरिहानधम्मो भविस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, बीजानि अखण्डानि अपूतीनि अवातातपहतानि सारदानि सुखसयितानि सुखेत्ते सुपरिकम्मकताय भूमिया निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, इमानि बीजानि वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिता, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स कुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्हा तस्स कुसला कुसलं पातुभविस्सति। एवमयं पुग्गलो आयतिं अपरिहानधम्मो भविस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति।
‘‘इध पनाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स अकुसला धम्मा अन्तरहिता, कुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स अकुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्हा तस्स अकुसला अकुसलं पातुभविस्सति। एवमयं पुग्गलो आयतिं परिहानधम्मो भविस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, बीजानि अखण्डानि अपूतीनि अवातातपहतानि सारदानि सुखसयितानि पुथुसिलाय निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, नयिमानि बीजानि वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स अकुसला धम्मा अन्तरहिता, कुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स अकुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्हा तस्स अकुसला अकुसलं पातुभविस्सति । एवमयं पुग्गलो आयतिं परिहानधम्मो भविस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति।
‘‘इध पनाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘नत्थि इमस्स पुग्गलस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तोपि सुक्को धम्मो, समन्नागतोयं पुग्गलो एकन्तकाळकेहि अकुसलेहि धम्मेहि, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, बीजानि खण्डानि पूतीनि वातातपहतानि सुखेत्ते सुपरिकम्मकताय भूमिया निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, नयिमानि बीजानि वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘नत्थि इमस्स पुग्गलस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तोपि सुक्को धम्मो, समन्नागतोयं पुग्गलो एकन्तकाळकेहि अकुसलेहि धम्मेहि, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जिस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होती’’ति।
एवं वुत्ते आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सक्का नु खो, भन्ते, इमेसं तिण्णं पुग्गलानं अपरेपि तयो पुग्गला सप्पटिभागा पञ्ञापेतु’’न्ति? ‘‘सक्का, आनन्दा’’ति भगवा अवोच – ‘‘इधाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिता, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स कुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्पि सब्बेन सब्बं समुग्घातं गच्छति। एवमयं पुग्गलो आयतिं परिहानधम्मो भविस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, अङ्गारानि आदित्तानि सम्पज्जलितानि सजोतिभूतानि पुथुसिलाय निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, नयिमानि अङ्गारानि वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘सेय्यथापि वा पन, आनन्द, सायन्हसमयं [सायन्हसमये (स्या॰ क॰)] सूरिये ओगच्छन्ते, जानेय्यासि त्वं, आनन्द, आलोको अन्तरधायिस्सति अन्धकारो पातुभविस्सती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘सेय्यथापि वा, पनानन्द, अभिदो अद्धरत्तं भत्तकालसमये, जानेय्यासि त्वं, आनन्द, आलोको अन्तरहितो अन्धकारो पातुभूतो’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिता, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स कुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्पि सब्बेन सब्बं समुग्घातं गच्छति। एवमयं पुग्गलो आयतिं परिहानधम्मो भविस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति।
‘‘इध पनाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स अकुसला धम्मा अन्तरहिता, कुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स अकुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्पि सब्बेन सब्बं समुग्घातं गच्छति। एवमयं पुग्गलो आयतिं अपरिहानधम्मो भविस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, अङ्गारानि आदित्तानि सम्पज्जलितानि सजोतिभूतानि सुक्खे तिणपुञ्जे वा कट्ठपुञ्जे वा निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, इमानि अङ्गारानि वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘सेय्यथापि वा पनानन्द, रत्तिया पच्चूससमयं [रत्तिपच्चूससमये (क॰)] सूरिये उग्गच्छन्ते, जानेय्यासि त्वं, आनन्द, अन्धकारो अन्तरधायिस्सति, आलोको पातुभविस्सती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘सेय्यथापि वा पनानन्द, अभिदो मज्झन्हिके भत्तकालसमये, जानेय्यासि त्वं, आनन्द, अन्धकारो अन्तरहितो आलोको पातुभूतो’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स अकुसला धम्मा अन्तरहिता, कुसला धम्मा सम्मुखीभूता। अत्थि च ख्वस्स अकुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तम्पि सब्बेन सब्बं समुग्घातं गच्छति। एवमयं पुग्गलो आयतिं अपरिहानधम्मो भविस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति।
‘‘इध पनाहं, आनन्द, एकच्चं पुग्गलं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘नत्थि इमस्स पुग्गलस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तोपि अकुसलो धम्मो, समन्नागतोयं पुग्गलो एकन्तसुक्केहि अनवज्जेहि धम्मेहि, दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायिस्सती’ति। सेय्यथापि, आनन्द, अङ्गारानि सीतानि निब्बुतानि सुक्खे तिणपुञ्जे वा कट्ठपुञ्जे वा निक्खित्तानि। जानेय्यासि त्वं, आनन्द, नयिमानि अङ्गारानि वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेवं खो अहं, आनन्द, इधेकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसलापि धम्मा अकुसलापि धम्मा’ति। तमेनं अपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि – ‘नत्थि इमस्स पुग्गलस्स वालग्गकोटिनित्तुदनमत्तोपि अकुसलो धम्मो, समन्नागतोयं पुग्गलो एकन्तसुक्केहि अनवज्जेहि धम्मेहि, दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायिस्सती’ति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसपुग्गलो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स पुरिसिन्द्रियञाणं चेतसा चेतो परिच्च विदितं होति। एवम्पि खो, आनन्द, तथागतस्स आयतिं धम्मसमुप्पादो चेतसा चेतो परिच्च विदितो होति।
‘‘तत्रानन्द, ये ते पुरिमा तयो पुग्गला तेसं तिण्णं पुग्गलानं एको अपरिहानधम्मो, एको परिहानधम्मो, एको आपायिको नेरयिको। तत्रानन्द, येमे पच्छिमा तयो पुग्गला इमेसं तिण्णं पुग्गलानं एको परिहानधम्मो, एको अपरिहानधम्मो, एको परिनिब्बानधम्मो’’ति। अट्ठमं।
९. निब्बेधिकसुत्तं
६३. ‘‘निब्बेधिकपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि। तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं। भगवा एतदवोच –
‘‘कतमो च सो, भिक्खवे, निब्बेधिकपरियायो धम्मपरियायो? कामा, भिक्खवे, वेदितब्बा, कामानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, कामानं वेमत्तता वेदितब्बा, कामानं विपाको वेदितब्बो, कामनिरोधो [कामानं निरोधो (क॰) एवं वेदनानिरोधो-इच्चादीसुपि] वेदितब्बो, कामनिरोधगामिनी [कामानं निरोधगामिनी (क॰) एवं वेदनानिरोधगामिनी-इच्चादीसुपि] पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘वेदना, भिक्खवे, वेदितब्बा, वेदनानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, वेदनानं वेमत्तता वेदितब्बा, वेदनानं विपाको वेदितब्बो, वेदनानिरोधो वेदितब्बो, वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘सञ्ञा, भिक्खवे, वेदितब्बा, सञ्ञानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, सञ्ञानं वेमत्तता वेदितब्बा , सञ्ञानं विपाको वेदितब्बो, सञ्ञानिरोधो वेदितब्बो, सञ्ञानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘आसवा, भिक्खवे, वेदितब्बा, आसवानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, आसवानं वेमत्तता वेदितब्बा, आसवानं विपाको वेदितब्बो, आसवनिरोधो वेदितब्बो, आसवनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘कम्मं , भिक्खवे, वेदितब्बं, कम्मानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, कम्मानं वेमत्तता वेदितब्बा, कम्मानं विपाको वेदितब्बो, कम्मनिरोधो वेदितब्बो, कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘दुक्खं, भिक्खवे, वेदितब्बं, दुक्खस्स निदानसम्भवो वेदितब्बो, दुक्खस्स वेमत्तता वेदितब्बा, दुक्खस्स विपाको वेदितब्बो, दुक्खनिरोधो वेदितब्बो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा।
‘‘‘कामा, भिक्खवे, वेदितब्बा, कामानं निदानसम्भवो वेदितब्बो, कामानं वेमत्तता वेदितब्बा, कामानं विपाको वेदितब्बो, कामनिरोधो वेदितब्बो, कामनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बा’ति, इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं [म॰ नि॰ १.१६६; सं॰ नि॰ ४.२६८]? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा – चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। अपि च खो, भिक्खवे, नेते कामा कामगुणा नामेते [ते कामगुणा नाम नेते कामा (क॰)] अरियस्स विनये वुच्चन्ति –
[कथा॰ ५१४] ‘‘सङ्कप्परागो पुरिसस्स कामो,
नेते [न ते (स्या॰)] कामा यानि चित्रानि लोके।
सङ्कप्परागो पुरिसस्स कामो,
तिट्ठन्ति चित्रानि तथेव लोके।
अथेत्थ धीरा विनयन्ति छन्द’’न्ति॥
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कामानं निदानसम्भवो? फस्सो, भिक्खवे, कामानं निदानसम्भवो।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, कामानं वेमत्तता? अञ्ञो, भिक्खवे, कामो रूपेसु, अञ्ञो कामो सद्देसु, अञ्ञो कामो गन्धेसु, अञ्ञो कामो रसेसु, अञ्ञो कामो फोट्ठब्बेसु। अयं वुच्चति, भिक्खवे, कामानं वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कामानं विपाको? यं खो, भिक्खवे, कामयमानो तज्जं तज्जं अत्तभावं अभिनिब्बत्तेति पुञ्ञभागियं वा अपुञ्ञभागियं वा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, कामानं विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कामनिरोधो? फस्सनिरोधो [फस्सनिरोधा (स्या॰)], भिक्खवे, कामनिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो कामनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो , सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो [यतो च खो (बहूसु)], भिक्खवे, अरियसावको एवं कामे पजानाति, एवं कामानं निदानसम्भवं पजानाति, एवं कामानं वेमत्ततं पजानाति, एवं कामानं विपाकं पजानाति, एवं कामनिरोधं पजानाति, एवं कामनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति कामनिरोधं। कामा, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… कामनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा वेदितब्बाति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘वेदना, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति, इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, वेदनानं निदानसम्भवो? फस्सो, भिक्खवे, वेदनानं निदानसम्भवो।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, वेदनानं वेमत्तता? अत्थि, भिक्खवे, सामिसा सुखा वेदना, अत्थि निरामिसा सुखा वेदना, अत्थि सामिसा दुक्खा वेदना, अत्थि निरामिसा दुक्खा वेदना, अत्थि सामिसा अदुक्खमसुखा वेदना, अत्थि निरामिसा अदुक्खमसुखा वेदना। अयं वुच्चति, भिक्खवे, वेदनानं वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, वेदनानं विपाको ? यं खो, भिक्खवे, वेदियमानो [वेदयमानो (स्या॰ कं॰) अ॰ नि॰ ४.२३३] तज्जं तज्जं अत्तभावं अभिनिब्बत्तेति पुञ्ञभागियं वा अपुञ्ञभागियं वा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, वेदनानं विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, वेदनानिरोधो? फस्सनिरोधो [फस्सनिरोधा (स्या॰ कं॰ क॰)], भिक्खवे, वेदनानिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं वेदनं पजानाति, एवं वेदनानं निदानसम्भवं पजानाति, एवं वेदनानं वेमत्ततं पजानाति, एवं वेदनानं विपाकं पजानाति, एवं वेदनानिरोधं पजानाति, एवं वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति। सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति वेदनानिरोधं। वेदना, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘सञ्ञा, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… सञ्ञानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति, इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? छयिमा, भिक्खवे, सञ्ञा – रूपसञ्ञा, सद्दसञ्ञा, गन्धसञ्ञा, रससञ्ञा, फोट्ठब्बसञ्ञा, धम्मसञ्ञा।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सञ्ञानं निदानसम्भवो? फस्सो, भिक्खवे, सञ्ञानं निदानसम्भवो।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, सञ्ञानं वेमत्तता? अञ्ञा, भिक्खवे, सञ्ञा रूपेसु, अञ्ञा सञ्ञा सद्देसु [अञ्ञा भिक्खवे रूपेसु सञ्ञा अञ्ञा सद्देसु सञ्ञा (क॰) एवं सेसेसुपि], अञ्ञा सञ्ञा गन्धेसु, अञ्ञा सञ्ञा रसेसु, अञ्ञा सञ्ञा फोट्ठब्बेसु, अञ्ञा सञ्ञा धम्मेसु । अयं वुच्चति, भिक्खवे, सञ्ञानं वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सञ्ञानं विपाको? वोहारवेपक्कं [वोहारवेपक्काहं (स्या॰ पी॰), वोहारपक्काहं (सी॰)], भिक्खवे, सञ्ञं [सञ्ञा (स्या॰ पी॰)] वदामि। यथा यथा नं सञ्जानाति तथा तथा वोहरति, एवं सञ्ञी अहोसिन्ति [अहोसीति (क॰)]। अयं वुच्चति, भिक्खवे, सञ्ञानं विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सञ्ञानिरोधो? फस्सनिरोधो, [फस्सनिरोधा (स्या॰ क॰)] भिक्खवे, सञ्ञानिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सञ्ञानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं सञ्ञं पजानाति, एवं सञ्ञानं निदानसम्भवं पजानाति, एवं सञ्ञानं वेमत्ततं पजानाति, एवं सञ्ञानं विपाकं पजानाति, एवं सञ्ञानिरोधं पजानाति, एवं सञ्ञानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति सञ्ञानिरोधं। सञ्ञा, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… सञ्ञानिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति। इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘आसवा, भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… आसवनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा वेदितब्बाति, इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तयोमे, भिक्खवे, आसवा – कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, आसवानं निदानसम्भवो? अविज्जा, भिक्खवे, आसवानं निदानसम्भवो।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, आसवानं वेमत्तता? अत्थि, भिक्खवे, आसवा निरयगमनीया [निरयगामिनिया (सी॰ क॰)], अत्थि आसवा तिरच्छानयोनिगमनीया, अत्थि आसवा पेत्तिविसयगमनीया, अत्थि आसवा मनुस्सलोकगमनीया, अत्थि आसवा देवलोकगमनीया। अयं वुच्चति, भिक्खवे, आसवानं वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, आसवानं विपाको? यं खो, भिक्खवे, अविज्जागतो तज्जं तज्जं अत्तभावं अभिनिब्बत्तेति पुञ्ञभागियं वा अपुञ्ञभागियं वा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, आसवानं विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, आसवनिरोधो? अविज्जानिरोधो, भिक्खवे, आसवनिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो आसवनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं आसवे पजानाति, एवं आसवानं निदानसम्भवं पजानाति, एवं आसवानं वेमत्ततं पजानाति, एवं आसवानं विपाकं पजानाति, एवं आसवानं निरोधं पजानाति, एवं आसवानं निरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति आसवनिरोधं। आसवा , भिक्खवे, वेदितब्बा…पे॰… आसवनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा वेदितब्बाति। इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘कम्मं, भिक्खवे, वेदितब्बं…पे॰… कम्मनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा वेदितब्बाति, इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? [कथा॰ ५३९] चेतनाहं, भिक्खवे, कम्मं वदामि। चेतयित्वा कम्मं करोति – कायेन वाचाय मनसा।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कम्मानं निदानसम्भवो? फस्सो, भिक्खवे, कम्मानं निदानसम्भवो।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, कम्मानं वेमत्तता? अत्थि, भिक्खवे, कम्मं निरयवेदनीयं, अत्थि कम्मं तिरच्छानयोनिवेदनीयं, अत्थि कम्मं पेत्तिविसयवेदनीयं, अत्थि कम्मं मनुस्सलोकवेदनीयं, अत्थि कम्मं देवलोकवेदनीयं । अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मानं वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कम्मानं विपाको? तिविधाहं [इमाहं (क॰)], भिक्खवे, कम्मानं विपाकं वदामि – दिट्ठेव [दिट्ठे वा (सी॰)] धम्मे, उपपज्जे वा [उपपज्जं वा (क॰ सी॰, अ॰ नि॰ १०.२१७), उपपज्ज वा (?), म॰ नि॰ ३.३०३ पाळिया तदत्थवण्णनाय च संसद्देतब्बं], अपरे वा परियाये। अयं वुच्चति, भिक्खवे, कम्मानं विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, कम्मनिरोधो? फस्सनिरोधो, [फस्सनिरोधा (क॰ सी॰ स्या॰ क॰)] भिक्खवे, कम्मनिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो कम्मनिरोधगामिनी [सब्बत्थपि एवमेव दिस्सति] पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं कम्मं पजानाति, एवं कम्मानं निदानसम्भवं पजानाति, एवं कम्मानं वेमत्ततं पजानाति, एवं कम्मानं विपाकं पजानाति, एवं कम्मनिरोधं पजानाति, एवं कम्मनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति कम्मनिरोधं। कम्मं, भिक्खवे, वेदितब्बं…पे॰… कम्मनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति, इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘दुक्खं, भिक्खवे, वेदितब्बं, दुक्खस्स निदानसम्भवो वेदितब्बो, दुक्खस्स वेमत्तता वेदितब्बा, दुक्खस्स विपाको वेदितब्बो, दुक्खनिरोधो वेदितब्बो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति। इति खो पनेतं वुत्तं , किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? जातिपि दुक्खा, जरापि दुक्खा, ब्याधिपि दुक्खो [ब्याधिपि दुक्खा (स्या॰ पी॰ क॰)], मरणम्पि दुक्खं, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासापि दुक्खा, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा [पञ्चुपादानक्खन्धापि (क॰)] दुक्खा।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स निदानसम्भवो? तण्हा, भिक्खवे, दुक्खस्स निदानसम्भवो ।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, दुक्खस्स वेमत्तता? अत्थि, भिक्खवे, दुक्खं अधिमत्तं, अत्थि परित्तं, अत्थि दन्धविरागि, अत्थि खिप्पविरागि। अयं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खस्स वेमत्तता।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स विपाको? इध, भिक्खवे, एकच्चो येन दुक्खेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो [परियादिण्णचित्तो (क॰)] सोचति किलमति परिदेवति, उरत्ताळिं कन्दति, सम्मोहं आपज्जति , येन वा पन दुक्खेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो बहिद्धा परियेट्ठिं आपज्जति – ‘को [सो न (क॰)] एकपदं द्विपदं जानाति [पजानाति (क॰)] इमस्स दुक्खस्स निरोधाया’ति? सम्मोहवेपक्कं वाहं, भिक्खवे, दुक्खं वदामि परियेट्ठिवेपक्कं वा। अयं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खस्स विपाको।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधो? तण्हानिरोधो, [तण्हानिरोधा (क॰ सी॰ स्या॰ क॰)] भिक्खवे, दुक्खनिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो दुक्खस्स निरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं दुक्खं पजानाति, एवं दुक्खस्स निदानसम्भवं पजानाति, एवं दुक्खस्स वेमत्ततं पजानाति, एवं दुक्खस्स विपाकं पजानाति, एवं दुक्खनिरोधं पजानाति, एवं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो इमं निब्बेधिकं ब्रह्मचरियं पजानाति दुक्खनिरोधं। दुक्खं, भिक्खवे, वेदितब्बं, दुक्खस्स निदानसम्भवो वेदितब्बो, दुक्खस्स वेमत्तता वेदितब्बा, दुक्खस्स विपाको वेदितब्बो, दुक्खनिरोधो वेदितब्बो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा वेदितब्बाति। इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं।
‘‘अयं खो सो, भिक्खवे, निब्बेधिकपरियायो धम्मपरियायो’’ति। नवमं।
१०. सीहनादसुत्तं
६४. [म॰ नि॰ १.१४८; विभ॰ ७६०; अ॰ नि॰ १०.२१; पटि॰ म॰ २.४४] ‘‘छयिमानि , भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति। कतमानि छ? इध, भिक्खवे, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं पजानाति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो…पे॰… इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं, द्वेपि जातियो…पे॰… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं, द्वेपि जातियो…पे॰… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति। इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो आसवानं खया…पे॰… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति। यम्पि, भिक्खवे, तथागतो आसवानं खया…पे॰… सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति, इदम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स तथागतबलं होति, यं बलं आगम्म तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति। इमानि खो, भिक्खवे , छ तथागतस्स तथागतबलानि, येहि बलेहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं पटिजानाति, परिसासु सीहनादं नदति, ब्रह्मचक्कं पवत्तेति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं ञाणं विदितं तथा तथा तेसं तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं ञाणं विदितं तथा तथा तेसं तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं ञाणं विदितं, तथा तथा तेसं तथागतो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं पुब्बेनिवासानुस्सतिं यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स पुब्बेनिवासानुस्सतिं यथाभूतं ञाणं विदितं, तथा तथा तेसं तथागतो पुब्बेनिवासानुस्सतिं यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं सत्तानं चुतूपपातं यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स सत्तानं चुतूपपातं यथाभूतं ञाणं विदितं, तथा तथा तेसं तथागतो सत्तानं चुतूपपातं यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र चे, भिक्खवे, परे तथागतं आसवानं खया…पे॰… यथाभूतं ञाणेन उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति। यथा यथा, भिक्खवे, तथागतस्स आसवानं खया…पे॰… यथाभूतं ञाणं विदितं, तथा तथा तेसं तथागतो आसवानं खया…पे॰… यथाभूतं ञाणेन पञ्हं पुट्ठो ब्याकरोति।
‘‘तत्र, भिक्खवे, यम्पिदं [यमिदं (सी॰ पी॰), यदिदं (क॰)] ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। यम्पिदं [यदिदं (क॰)] अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। यम्पिदं [यदिदं (क॰)] झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुट्ठानं यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। यम्पिदं [यदिदं (क॰)] पुब्बेनिवासानुस्सतिं यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। यम्पिदं [यदिदं (क॰)] सत्तानं चुतूपपातं यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। यम्पिदं [यदिदं (क॰)] आसवानं खया…पे॰… यथाभूतं ञाणं तम्पि समाहितस्स वदामि नो असमाहितस्स। इति खो , भिक्खवे, समाधि मग्गो, असमाधि कुम्मग्गो’’ति। दसमं।
महावग्गो छट्ठो। [पठमो (स्या॰ क॰)]
तस्सुद्दानं –
सोणो फग्गुनो भिजाति, आसवा दारुहत्थि च।
मज्झे ञाणं निब्बेधिकं, सीहनादोति ते दसाति॥