१. धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तम्
१०८१. एकं समयं भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये। तत्र खो भगवा पञ्चवग्गिये भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता पब्बजितेन न सेवितब्बा। कतमे द्वे? यो चायं कामेसु कामसुखल्लिकानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, यो चायं अत्तकिलमथानुयोगो दुक्खो अनरियो अनत्थसंहितो। एते खो, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति’’।
‘‘कतमा च सा, भिक्खवे, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि। अयं खो सा, भिक्खवे, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति।
‘‘इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं – जातिपि दुक्खा, जरापि दुक्खा, ब्याधिपि दुक्खो, मरणम्पि दुक्खं, अप्पियेहि सम्पयोगो दुक्खो, पियेहि विप्पयोगो दुक्खो, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं – संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा [पञ्चुपादानक्खन्धापि (पी॰ क॰)] दुक्खा। इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं – यायं तण्हा पोनोब्भविका [पोनोभविका (सी॰ पी॰)] नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं [सेय्यथीदं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा। इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं – यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो। इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं – अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञात’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खसमुदयं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहीन’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खनिरोधं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकत’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावित’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘यावकीवञ्च मे, भिक्खवे, इमेसु चतूसु अरियसच्चेसु एवं तिपरिवट्टं द्वादसाकारं यथाभूतं ञाणदस्सनं न सुविसुद्धं अहोसि, नेव तावाहं, भिक्खवे , सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं [अभिसम्बुद्धो पच्चञ्ञासिं (सी॰ स्या॰ कं॰)]।
‘‘यतो च खो मे, भिक्खवे, इमेसु चतूसु अरियसच्चेसु एवं तिपरिवट्टं द्वादसाकारं यथाभूतं ञाणदस्सनं सुविसुद्धं अहोसि, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिम्। ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति [चेतोविमुत्ति (सी॰ पी॰)], अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति। इदमवोच भगवा। अत्तमना पञ्चवग्गिया भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति।
इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति।
पवत्तिते च पन भगवता धम्मचक्के भुम्मा देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति। भुम्मानं देवानं सद्दं सुत्वा चातुमहाराजिका देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं, अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति। चातुमहाराजिकानं देवानं सद्दं सुत्वा तावतिंसा देवा…पे॰… यामा देवा…पे॰… तुसिता देवा…पे॰… निम्मानरती देवा…पे॰… परनिम्मितवसवत्ती देवा…पे॰… ब्रह्मकायिका देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति।
इतिह तेन खणेन (तेन लयेन) [( ) नत्थि (सी॰ स्या॰ कं॰)] तेन मुहुत्तेन याव ब्रह्मलोका सद्दो अब्भुग्गच्छि। अयञ्च दससहस्सिलोकधातु सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, अप्पमाणो च उळारो ओभासो लोके पातुरहोसि अतिक्कम्म देवानं देवानुभावन्ति।
अथ खो भगवा इमं उदानं उदानेसि – ‘‘अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो, अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो’’ति! इति हिदं आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स ‘अञ्ञासिकोण्डञ्ञो’ त्वेव नामं अहोसीति। पठमम्।
२. तथागतसुत्तम्
१०८२. ‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’न्ति भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञात’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खसमुदयं अरियसच्च’न्ति भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहीन’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खनिरोधं अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे॰ … उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकत’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि।
‘‘‘इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे॰… उदपादि। ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावित’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति। दुतियम्।
३. खन्धसुत्तम्
१०८३. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि। कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं [दुक्खसमुदयो अरियसच्चं दुक्खनिरोधो अरियसच्चं (स्या॰)] दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं? ‘पञ्चुपादानक्खन्धा’ तिस्स वचनीयं, सेय्यथिदं [कतमे पञ्च (सी॰ स्या॰ कं॰)] – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं? यायं तण्हा पोनोब्भविका नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा। इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चम्। इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि।
‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। ततियम्।
४. अज्झत्तिकायतनसुत्तम्
१०८४. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि। कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं? ‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानी’ तिस्स वचनीयम्। कतमानि छ? चक्खायतनं…पे॰… मनायतनं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं? यायं तण्हा पोनोब्भविका नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चम्। इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि।
‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। चतुत्थम्।
५. पठमधारणसुत्तम्
१०८५. ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति। ‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? ‘‘दुक्खं ख्वाहं, भन्ते, भगवता पठमं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खसमुदयं ख्वाहं, भन्ते, भगवता दुतियं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खनिरोधं ख्वाहं, भन्ते, भगवता ततियं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं ख्वाहं, भन्ते, भगवता चतुत्थं अरियसच्चं देसितं धारेमि। एवं ख्वाहं, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति।
‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति। दुक्खं खो, भिक्खु, मया पठमं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खसमुदयं [दुक्खसमुदयो (स्या॰ कं॰)] खो, भिक्खु, मया दुतियं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खनिरोधं [दुक्खनिरोधो (स्या॰ कं॰)] खो, भिक्खु, मया ततियं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा [दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदं (पी॰), दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं (क॰)] खो, भिक्खु, मया चतुत्थं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि। एवं खो, भिक्खु, धारेहि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति।
‘‘तस्मातिह , भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। पञ्चमम्।
६. दुतियधारणसुत्तम्
१०८६. ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति।
‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? ‘‘दुक्खं ख्वाहं, भन्ते, भगवता पठमं अरियसच्चं देसितं धारेमि। यो हि कोचि, भन्ते, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितम्। अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति। दुक्खसमुदयं ख्वाहं, भन्ते, भगवता…पे॰… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं ख्वाहं, भन्ते, भगवता चतुत्थं अरियसच्चं देसितं धारेमि। यो हि कोचि, भन्ते, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा चतुत्थं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितम्। अहमेतं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति। एवं ख्वाहं, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति।
‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति। दुक्खं खो, भिक्खु, मया पठमं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि। यो हि कोचि, भिक्खु, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितम्। अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति। दुक्खसमुदयं खो, भिक्खु…पे॰… दुक्खनिरोधं खो, भिक्खु…पे॰… दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा खो, भिक्खु, मया चतुत्थं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि। यो हि कोचि, भिक्खु, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा चतुत्थं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितम्। अहमेतं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति। एवं खो त्वं, भिक्खु, धारेहि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति।
‘‘तस्मातिह, भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। छट्ठम्।
७. अविज्जासुत्तम्
१०८७. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘अविज्जा, अविज्जा’ति भन्ते, वुच्चति। कतमा नु खो, भन्ते, अविज्जा; कित्तावता च अविज्जागतो होती’’ति? ‘‘यं खो, भिक्खु, दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अविज्जा; एत्तावता च अविज्जागतो होती’’ति।
‘‘तस्मातिह, भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। सत्तमम्।
८. विज्जासुत्तम्
१०८८. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘विज्जा, विज्जा’ति, भन्ते, वुच्चति। कतमा नु खो, भन्ते, विज्जा; कित्तावता च विज्जागतो होती’’ति? ‘‘यं खो, भिक्खु, दुक्खे ञाणं, दुक्खसमुदये ञाणं, दुक्खनिरोधे ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं – अयं वुच्चति, भिक्खु, विज्जा; एत्तावता च विज्जागतो होती’’ति।
‘‘तस्मातिह , भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। अट्ठमम्।
९. सङ्कासनसुत्तम्
१०८९. ‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति भिक्खवे, मया पञ्ञत्तम्। तत्थ अपरिमाणा वण्णा अपरिमाणा ब्यञ्जना अपरिमाणा सङ्कासना – ‘इतिपिदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति ; इदं दुक्खसमुदयं…पे॰… इदं दुक्खनिरोधं…पे॰… ‘इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, मया पञ्ञत्तम्। तत्थ अपरिमाणा वण्णा अपरिमाणा ब्यञ्जना अपरिमाणा सङ्कासना – ‘इतिपिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति।
‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। नवमम्।
१०. तथसुत्तम्
१०९०. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि। कतमानि चत्तारि? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं ; ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं; ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं; ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि।
‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे॰… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति। दसमम्।
धम्मचक्कप्पवत्तनवग्गो दुतियो।
तस्सुद्दानं –
धम्मचक्कं तथागतं, खन्धा आयतनेन च।
धारणा च द्वे अविज्जा, विज्जा सङ्कासना तथाति॥