१. इच्छानङ्गलसुत्तम्
९८७. एकं समयं भगवा इच्छानङ्गले विहरति इच्छानङ्गलवनसण्डे। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘इच्छामहं, भिक्खवे, तेमासं पटिसल्लीयितुम्। नाम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेना’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा नास्सुध कोचि भगवन्तं उपसङ्कमति, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेन।
अथ खो भगवा तस्स तेमासस्स अच्चयेन पटिसल्लाना वुट्ठितो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सचे खो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमेनावुसो, विहारेन समणो गोतमो वस्सावासं बहुलं विहासी’ति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘आनापानस्सतिसमाधिना खो, आवुसो, भगवा वस्सावासं बहुलं विहासी’ति। इधाहं, भिक्खवे, सतो अस्ससामि, सतो पस्ससामि। दीघं अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानामि, दीघं पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानामि; रस्सं अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानामि, रस्सं पस्ससन्तो ‘रस्सं पस्ससामी’ति पजानामि; ‘सब्बकायप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति पजानामि…पे॰… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति पजानामि, ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति पजानामि’’।
‘‘यञ्हि तं, भिक्खवे, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘अरियविहारो’ इतिपि, ‘ब्रह्मविहारो’ इतिपि, ‘तथागतविहारो’ इतिपि। आनापानस्सतिसमाधिं सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘अरियविहारो’ इतिपि, ‘ब्रह्मविहारो’ इतिपि, ‘तथागतविहारो’ इतिपि। ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सेखा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति तेसं आनापानस्सतिसमाधि भावितो बहुलीकतो आसवानं खयाय संवत्तति। ये च खो ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता तेसं आनापानस्सतिसमाधि भावितो बहुलीकतो दिट्ठधम्मसुखविहाराय चेव संवत्तति सतिसम्पजञ्ञाय च।
‘‘यञ्हि तं, भिक्खवे, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘अरियविहारो’ इतिपि, ‘ब्रह्मविहारो’ इतिपि, ‘तथागतविहारो’ इतिपि। आनापानस्सतिसमाधिं सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘अरियविहारो’ इतिपि, ‘ब्रह्मविहारो’ इतिपि, ‘तथागतविहारो’ इतिपी’’ति। पठमम्।
२. कङ्खेय्यसुत्तम्
९८८. एकं समयं आयस्मा लोमसकंभियो [लोमसवङ्गिसो (सी॰ पी॰)] सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे। अथ खो महानामो सक्को येनायस्मा लोमसकंभियो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं लोमसकंभियं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो महानामो सक्को आयस्मन्तं लोमसकंभियं एतदवोच – ‘‘सो एव नु खो, भन्ते, सेखो विहारो सो तथागतविहारो, उदाहु अञ्ञोव [अञ्ञो (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)] सेखो विहारो अञ्ञो तथागतविहारो’’ति?
‘‘न खो, आवुसो महानाम, स्वेव सेखो विहारो, सो तथागतविहारो। अञ्ञो खो, आवुसो महानाम, सेखो विहारो, अञ्ञो तथागतविहारो। ये ते, आवुसो महानाम, भिक्खू सेखा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, ते पञ्च नीवरणे पहाय विहरन्ति। कतमे पञ्च? कामच्छन्दनीवरणं पहाय विहरन्ति, ब्यापादनीवरणं…पे॰… थिनमिद्धनीवरणं…पे॰… उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं…पे॰… विचिकिच्छानीवरणं पहाय विहरन्ति।
‘‘येपि ते, आवुसो महानाम, भिक्खू सेखा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, ते इमे पञ्च नीवरणे पहाय विहरन्ति।
‘‘ये च खो ते, आवुसो महानाम, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेसं पञ्च नीवरणा पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता [अनभावकता (सी॰ पी॰)] आयतिं अनुप्पादधम्मा। कतमे पञ्च? कामच्छन्दनीवरणं पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावंकतं आयतिं अनुप्पादधम्मं; ब्यापादनीवरणं पहीनं…पे॰… थिनमिद्धनीवरणं…पे॰… उद्धच्चकुक्कुच्चनीवरणं…पे॰… विचिकिच्छानीवरणं पहीनं उच्छिन्नमूलं तालावत्थुकतं अनभावंकतं आयतिं अनुप्पादधम्मम्।
‘‘ये ते, आवुसो महानाम, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेसं इमे पञ्च नीवरणा पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तदमिनापेतं, आवुसो महानाम, परियायेन वेदितब्बं यथा – अञ्ञोव सेखो विहारो, अञ्ञो तथागतविहारो।
‘‘एकमिदं, आवुसो महानाम, समयं भगवा इच्छानङ्गले विहरति इच्छानङ्गलवनसण्डे। तत्र खो, आवुसो महानाम, भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘इच्छामहं, भिक्खवे, तेमासं पटिसल्लीयितुम्। नाम्हि केनचि उपसङ्कमितब्बो, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेना’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, आवुसो महानाम, ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा नास्सुध कोचि भगवन्तं उपसङ्कमति, अञ्ञत्र एकेन पिण्डपातनीहारकेन।
‘‘अथ खो, आवुसो, भगवा तस्स तेमासस्स अच्चयेन पटिसल्लाना वुट्ठितो भिक्खू आमन्तेसि – ‘सचे खो, भिक्खवे, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – कतमेनावुसो, विहारेन समणो गोतमो वस्सावासं बहुलं विहासीति, एवं पुट्ठा तुम्हे, भिक्खवे, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – आनापानस्सतिसमाधिना खो, आवुसो, भगवा वस्सावासं बहुलं विहासीति। इधाहं, भिक्खवे , सतो अस्ससामि, सतो पस्ससामि। दीघं अस्ससन्तो दीघं अस्ससामीति पजानामि, दीघं पस्ससन्तो दीघं पस्ससामीति पजानामि…पे॰… पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामीति पजानामि, पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति पजानामि’’।
‘‘यञ्हि तं, भिक्खवे, सम्मा वदमानो वदेय्य – अरियविहारो इतिपि, ब्रह्मविहारो इतिपि, तथागतविहारो इतिपि। आनापानस्सतिसमाधिं सम्मा वदमानो वदेय्य – अरियविहारो इतिपि, ब्रह्मविहारो इतिपि, तथागतविहारो इतिपि।
‘‘ये ते, भिक्खवे, भिक्खू सेखा अप्पत्तमानसा अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमाना विहरन्ति, तेसं आनापानस्सतिसमाधि भावितो बहुलीकतो आसवानं खयाय संवत्तति।
‘‘ये च खो ते, भिक्खवे, भिक्खू अरहन्तो खीणासवा वुसितवन्तो कतकरणीया ओहितभारा अनुप्पत्तसदत्था परिक्खीणभवसंयोजना सम्मदञ्ञा विमुत्ता, तेसं आनापानस्सतिसमाधि भावितो बहुलीकतो दिट्ठेव धम्मे सुखविहाराय चेव संवत्तति सतिसम्पजञ्ञाय च।
‘‘यञ्हि तं, भिक्खवे, सम्मा वदमानो वदेय्य – अरियविहारो इतिपि, ब्रह्मविहारो इतिपि, तथागतविहारो इतिपि। आनापानस्सतिसमाधिं सम्मा वदमानो वदेय्य – अरियविहारो इतिपि, ब्रह्मविहारो इतिपि, तथागतविहारो इतिपी’’ति। ‘‘इमिना खो एतं, आवुसो महानाम, परियायेन वेदितब्बं, यथा – अञ्ञोव सेखो विहारो, अञ्ञो तथागतविहारो’’ति। दुतियम्।
३. पठमआनन्दसुत्तम्
९८९. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि ; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते , एकधम्मो [एको धम्मो (सी॰)] भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति?
‘‘अत्थि खो, आनन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति।
‘‘कतमो पन, भन्ते, एकधम्मो [एको धम्मो (सी॰)] भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘आनापानस्सतिसमाधि खो, आनन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति’’।
‘‘कथं भावितो, आनन्द, आनापानस्सतिसमाधि कथं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। सो सतोव अस्ससति, सतोव पस्ससति। दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति…पे॰… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति’’। ‘‘यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति; रस्सं वा…पे॰… ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – काये कायानुपस्सी, आनन्द, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? कायञ्ञतराहं, आनन्द, एतं वदामि, यदिदं – अस्सासपस्सासम्। तस्मातिहानन्द, काये कायानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं’’।
‘‘यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु ‘पीतिप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति …पे॰… सुखप्पटिसंवेदी…पे॰… चित्तसङ्खारप्पटिसंवेदी…पे॰… ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – वेदनासु वेदनानुपस्सी, आनन्द, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? वेदनाञ्ञतराहं, आनन्द, एतं वदामि, यदिदं – अस्सासपस्सासानं साधुकं मनसिकारम्। तस्मातिहानन्द, वेदनासु वेदनानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु ‘चित्तप्पटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘चित्तप्पटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; अभिप्पमोदयं चित्तं…पे॰… समादहं चित्तं…पे॰… ‘विमोचयं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘विमोचयं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – चित्ते चित्तानुपस्सी, आनन्द, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? नाहं, आनन्द, मुट्ठस्सतिस्स असम्पजानस्स आनापानस्सतिसमाधिभावनं वदामि। तस्मातिहानन्द, चित्ते चित्तानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु अनिच्चानुपस्सी…पे॰… विरागानुपस्सी…पे॰… निरोधानुपस्सी…पे॰… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – धम्मेसु धम्मानुपस्सी, आनन्द, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। सो यं तं होति अभिज्झादोमनस्सानं पहानं तं पञ्ञाय दिस्वा साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। तस्मातिहानन्द, धम्मेसु धम्मानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘एवं भावितो खो, आनन्द, आनापानस्सतिसमाधि एवं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति।
‘‘कथं भाविता चानन्द, चत्तारो सतिपट्ठाना कथं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति? यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति – उपट्ठितास्स [उपट्ठितस्सति (पी॰ क॰)] तस्मिं समये भिक्खुनो [तस्मिं समये आनन्द भिक्खुनो (पी॰ क॰), तस्मिं समये (म॰ नि॰ ३.१४९)] सति होति असम्मुट्ठा। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो उपट्ठिता सति होति असम्मुट्ठा – सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, सतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति – धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘तस्स तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनम्। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं – वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, वीरियसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति निरामिसा। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति निरामिसा – पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, पीतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति, चित्तम्पि पस्सम्भति। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति, चित्तम्पि पस्सम्भति – पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति – समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, समाधिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘सो तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति – उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति , उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति – उपट्ठितास्स तस्मिं समये भिक्खुनो सति होति असम्मुट्ठा। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खुनो उपट्ठिता सति होति असम्मुट्ठा – सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, सतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति। (यथा पठमं सतिपट्ठानं, एवं वित्थारेतब्बं)।
‘‘सो तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। यस्मिं समये, आनन्द, भिक्खु तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति – उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति। एवं भाविता खो, आनन्द, चत्तारो सतिपट्ठाना एवं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति।
‘‘कथं भाविता, आनन्द, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति? इधानन्द, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति …पे॰… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिम्। एवं भाविता खो, आनन्द, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति। ततियम्।
४. दुतियआनन्दसुत्तम्
९९०. अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, आनन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता, सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति। भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे॰… ‘‘अत्थानन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ति।
‘‘कतमो चानन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ति? आनापानस्सतिसमाधि, आनन्द, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति। ‘‘कथं भावितो चानन्द, आनापानस्सतिसमाधि, कथं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति? इधानन्द, भिक्खु अरञ्ञगतो वा…पे॰… एवं भाविता खो, आनन्द, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति। चतुत्थम्।
५. पठमभिक्खुसुत्तम्
९९१. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘अत्थि खो, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति।
‘‘कतमो पन, भन्ते, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘आनापानस्सतिसमाधि खो, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति।
‘‘कथं भावितो च, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि कथं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा…पे॰… एवं भाविता खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति। पञ्चमम्।
६. दुतियभिक्खुसुत्तम्
९९२. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू भगवा एतदवोच – ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ती’’ति? ‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे॰… भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति। ‘‘अत्थि, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ति’’।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो धम्मे परिपूरेति, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सत्त धम्मे परिपूरेन्ति, सत्त धम्मा भाविता बहुलीकता द्वे धम्मे परिपूरेन्ति? आनापानस्सतिसमाधि, भिक्खवे, एकधम्मो भावितो बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति, सत्त बोज्झङ्गा भाविता बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्तीति।
‘‘कथं भावितो च, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि कथं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। सो सतोव अस्ससति, सतोव पस्ससति…पे॰… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति’’।
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानाति…पे॰… सब्बकायप्पटिसंवेदी…पे॰… ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – काये कायानुपस्सी, भिक्खवे, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? कायञ्ञतराहं, भिक्खवे, एतं वदामि, यदिदं – अस्सासपस्सासम्। तस्मातिह, भिक्खवे, काये कायानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु पीतिप्पटिसंवेदी…पे॰… सुखप्पटिसंवेदी…पे॰… चित्तसङ्खारप्पटिसंवेदी…पे॰… ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं चित्तसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – वेदनासु वेदनानुपस्सी, भिक्खवे, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? वेदनाञ्ञतराहं, भिक्खवे, एतं वदामि, यदिदं – अस्सासपस्सासानं साधुकं मनसिकारम्। तस्मातिह , भिक्खवे, वेदनासु वेदनानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु चित्तप्पटिसंवेदी…पे॰… अभिप्पमोदयं चित्तं…पे॰… ‘समादहं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘समादहं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘विमोचयं चित्तं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘विमोचयं चित्तं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – चित्ते चित्तानुपस्सी, भिक्खवे, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तं किस्स हेतु? नाहं, भिक्खवे, मुट्ठस्सतिस्स असम्पजानस्स आनापानस्सतिसमाधिभावनं वदामि। तस्मातिह, भिक्खवे , चित्ते चित्तानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु अनिच्चानुपस्सी…पे॰… विरागानुपस्सी…पे॰… निरोधानुपस्सी…पे॰… ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति – धम्मेसु धम्मानुपस्सी, भिक्खवे, भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। सो यं तं होति अभिज्झादोमनस्सानं पहानं तं पञ्ञाय दिस्वा साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। तस्मातिह, भिक्खवे, धम्मेसु धम्मानुपस्सी भिक्खु तस्मिं समये विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्।
‘‘एवं भावितो खो, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि एवं बहुलीकतो चत्तारो सतिपट्ठाने परिपूरेति।
‘‘कथं भाविता च, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना कथं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति? यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति – उपट्ठितास्स तस्मिं समये भिक्खुनो सति होति असम्मुट्ठा। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो उपट्ठिता सति होति असम्मुट्ठा – सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, सतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘सो तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु तथा सतो विहरन्तो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनति पविचरति परिवीमंसमापज्जति – धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘तस्स तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनम्। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो तं धम्मं पञ्ञाय पविचिनतो पविचरतो परिवीमंसमापज्जतो आरद्धं होति वीरियं असल्लीनं – वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, वीरियसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, वीरियसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति निरामिसा। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो आरद्धवीरियस्स उप्पज्जति पीति निरामिसा – पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, पीतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, पीतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति, चित्तम्पि पस्सम्भति। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो पीतिमनस्स कायोपि पस्सम्भति, चित्तम्पि पस्सम्भति – पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो पस्सद्धकायस्स सुखिनो चित्तं समाधियति – समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, समाधिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, समाधिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘सो तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति – उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति।
‘‘यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति – उपट्ठितास्स तस्मिं समये भिक्खुनो सति होति असम्मुट्ठा। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खुनो उपट्ठिता सति होति असम्मुट्ठा – सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, सतिसम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति – सतिसम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति…पे॰…।
सो तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति। यस्मिं समये, भिक्खवे, भिक्खु तथासमाहितं चित्तं साधुकं अज्झुपेक्खिता होति – उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो आरद्धो होति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गं तस्मिं समये भिक्खु भावेति, उपेक्खासम्बोज्झङ्गो तस्मिं समये भिक्खुनो भावनापारिपूरिं गच्छति। एवं भाविता खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना एवं बहुलीकता सत्त बोज्झङ्गे परिपूरेन्ति।
‘‘कथं भाविता च, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा कथं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं; धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे॰… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिम्। एवं भाविता खो, भिक्खवे, सत्त बोज्झङ्गा एवं बहुलीकता विज्जाविमुत्तिं परिपूरेन्ती’’ति। छट्ठम्।
७. संयोजनप्पहानसुत्तम्
९९३. आनापानस्सतिसमाधि, भिक्खवे, भावितो बहुलीकतो संयोजनप्पहानाय संवत्तति…पे॰…। सत्तमम्।
८. अनुसयसमुग्घातसुत्तम्
९९४. …अनुसयसमुग्घाताय संवत्तति…। अट्ठमम्।
९. अद्धानपरिञ्ञासुत्तम्
९९५. …अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तति…। नवमम्।
१०. आसवक्खयसुत्तम्
९९६. आसवानं खयाय संवत्तति। कथं भावितो च, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि कथं बहुलीकतो संयोजनप्पहानाय संवत्तति… अनुसयसमुग्घाताय संवत्तति… अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तति… आसवानं खयाय संवत्तति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा…पे॰ … पटिनिस्सग्गानुपस्सी अस्ससिस्सामीति सिक्खति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी पस्ससिस्सामीति सिक्खति। एवं भावितो खो, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि एवं बहुलीकतो संयोजनप्पहानाय संवत्तति…पे॰… अनुसयसमुग्घाताय संवत्तति…पे॰… अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तति…पे॰… आसवानं खयाय संवत्ततीति। दसमम्।
दुतियो वग्गो।
तस्सुद्दानं –
इच्छानङ्गलं कङ्खेय्यं, आनन्दा अपरे दुवे।
भिक्खू संयोजनानुसया, अद्धानं आसवक्खयन्ति॥
आनापानसंयुत्तं दसमम्।