०२ २ नालन्दवग्गो

१. महापुरिससुत्तम्

३७७. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘महापुरिसो, महापुरिसो’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, महापुरिसो होती’’ति? ‘‘विमुत्तचित्तत्ता ख्वाहं, सारिपुत्त, ‘महापुरिसो’ति वदामि। अविमुत्तचित्तत्ता ‘नो महापुरिसो’ति वदामि’’।
‘‘कथञ्च, सारिपुत्त, विमुत्तचित्तो होति? इध, सारिपुत्त, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तस्स काये कायानुपस्सिनो विहरतो चित्तं विरज्जति, विमुच्चति अनुपादाय आसवेहि। वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। तस्स धम्मेसु धम्मानुपस्सिनो विहरतो चित्तं विरज्जति, विमुच्चति अनुपादाय आसवेहि। एवं खो, सारिपुत्त, विमुत्तचित्तो होति। विमुत्तचित्तत्ता ख्वाहं, सारिपुत्त, ‘महापुरिसो’ति वदामि। अविमुत्तचित्तत्ता ‘नो महापुरिसो’ति वदामी’’ति। पठमम्।

२. नालन्दसुत्तम्

३७८. एकं समयं भगवा नालन्दायं विहरति पावारिकम्बवने। अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न च भविस्सति, न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’न्ति। ‘‘उळारा खो त्यायं, सारिपुत्त, आसभी वाचा भासिता, एकंसो गहितो, सीहनादो नदितो – ‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न च भविस्सति न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’’न्ति।
‘‘किं नु ते, सारिपुत्त, ये ते अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो चेतसा चेतो परिच्च विदिता – ‘एवंसीला ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंपञ्ञा ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंविहारिनो ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा, ‘एवंविमुत्ता ते भगवन्तो अहेसुं’ इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’!
‘‘किं पन ते, सारिपुत्त, ये ते भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो चेतसा चेतो परिच्च विदिता – ‘एवंसीला ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंधम्मा ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंपञ्ञा ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंविहारिनो ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा, ‘एवंविमुत्ता ते भगवन्तो भविस्सन्ति’ इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘किं पन त्याहं [किं पन ते (सी॰)], सारिपुत्त, एतरहि, अरहं सम्मासम्बुद्धो चेतसा चेतो परिच्च विदितो – ‘एवंसीलो भगवा’ इति वा, ‘एवंधम्मो भगवा’ इति वा, ‘एवंपञ्ञो भगवा’ इति वा, ‘एवंविहारी भगवा’ इति वा, ‘एवंविमुत्तो भगवा’ इति वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एत्थ च ते, सारिपुत्त, अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु चेतोपरियञाणं [चेतोपरियायञाणं (बहूसु)] नत्थि। अथ किञ्चरहि त्यायं, सारिपुत्त, उळारा आसभी वाचा भासिता, एकंसो गहितो, सीहनादो नदितो – ‘एवंपसन्नो अहं, भन्ते, भगवति! न चाहु, न च भविस्सति, न चेतरहि विज्जति अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा भगवता’ भिय्योभिञ्ञतरो, यदिदं – सम्बोधिय’’न्ति?
‘‘न खो मे [न खो मे तं (स्या॰ कं॰ क॰)], भन्ते, अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु चेतोपरियञाणं अत्थि, अपि च मे धम्मन्वयो विदितो। सेय्यथापि, भन्ते, रञ्ञो पच्चन्तिमं नगरं दळ्हुद्धापं [दळ्हुद्दापं (सी॰ पी॰ क॰), दळ्हद्धापं (स्या॰ कं॰)] दळ्हपाकारतोरणं एकद्वारम्। तत्रस्स दोवारिको पण्डितो ब्यत्तो मेधावी अञ्ञातानं निवारेता ञातानं पवेसेता। सो तस्स नगरस्स समन्ता अनुपरियायपथं अनुक्कममानो न पस्सेय्य पाकारसन्धिं वा पाकारविवरं वा, अन्तमसो बिळारनिक्खमनमत्तम्पि। तस्स एवमस्स – ‘ये खो केचि ओळारिका पाणा इमं नगरं पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा, सब्बे ते इमिनाव द्वारेन पविसन्ति वा निक्खमन्ति वा’ति। एवमेव खो मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो – ‘येपि ते, भन्ते, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झिंसु। येपि ते, भन्ते, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, सब्बे ते भगवन्तो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्ता, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झिस्सन्ति। भगवापि, भन्ते, एतरहि अरहं सम्मासम्बुद्धो पञ्च नीवरणे पहाय, चेतसो उपक्किलेसे पञ्ञाय दुब्बलीकरणे, चतूसु सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तो, सत्त बोज्झङ्गे यथाभूतं भावेत्वा, अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’’ति।
‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! तस्मातिह त्वं, सारिपुत्त, इमं धम्मपरियायं अभिक्खणं भासेय्यासि भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानम्। येसम्पि हि, सारिपुत्त, मोघपुरिसानं भविस्सति तथागते कङ्खा वा विमति वा, तेसम्पिमं धम्मपरियायं सुत्वा या तथागते कङ्खा वा विमति वा सा पहीयिस्सती’’ति। दुतियम्।

३. चुन्दसुत्तम्

३७९. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो मगधेसु विहरति नालकगामके आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। चुन्दो च समणुद्देसो आयस्मतो सारिपुत्तस्स उपट्ठाको होति।
अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो तेनेव आबाधेन परिनिब्बायि। अथ खो चुन्दो समणुद्देसो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पत्तचीवरमादाय येन सावत्थि जेतवनं अनाथपिण्डिकस्स आरामो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो चुन्दो समणुद्देसो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘आयस्मा, भन्ते, सारिपुत्तो परिनिब्बुतो। इदमस्स पत्तचीवर’’न्ति।
‘‘अत्थि खो इदं, आवुसो चुन्द, कथापाभतं भगवन्तं दस्सनाय। आयामावुसो चुन्द, येन भगवा तेनुपसङ्कमिस्साम; उपसङ्कमित्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेस्सामा’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो चुन्दो समणुद्देसो आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसि।
अथ खो आयस्मा च आनन्दो चुन्दो च समणुद्देसो येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, चुन्दो समणुद्देसो एवमाह – ‘आयस्मा, भन्ते, सारिपुत्तो परिनिब्बुतो; इदमस्स पत्तचीवर’न्ति। अपि च मे, भन्ते, मधुरकजातो विय कायो, दिसापि मे न पक्खायन्ति, धम्मापि मं नप्पटिभन्ति ‘आयस्मा सारिपुत्तो परिनिब्बुतो’ति सुत्वा’’।
‘‘किं नु खो ते, आनन्द, सारिपुत्तो सीलक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, समाधिक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, पञ्ञाक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, विमुत्तिक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो’’ति? ‘‘न च खो मे, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो सीलक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो, समाधिक्खन्धं वा…पे॰… पञ्ञाक्खन्धं वा… विमुत्तिक्खन्धं वा… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं वा आदाय परिनिब्बुतो। अपि च मे, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो ओवादको अहोसि ओतिण्णो विञ्ञापको सन्दस्सको समादपको समुत्तेजको सम्पहंसको, अकिलासु धम्मदेसनाय, अनुग्गाहको सब्रह्मचारीनम्। तं मयं आयस्मतो सारिपुत्तस्स धम्मोजं धम्मभोगं धम्मानुग्गहं अनुस्सरामा’’ति।
‘‘ननु तं, आनन्द, मया पटिकच्चेव [पटिगच्चेव (सी॰ पी॰)] अक्खातं – ‘सब्बेहि पियेहि मनापेहि नानाभावो विनाभावो अञ्ञथाभावो । तं कुतेत्थ, आनन्द, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति। सेय्यथापि, आनन्द, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो यो महन्ततरो खन्धो सो पलुज्जेय्य; एवमेव खो आनन्द, महतो भिक्खुसङ्घस्स तिट्ठतो सारवतो सारिपुत्तो परिनिब्बुतो। तं कुतेत्थ, आनन्द, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जी’ति – नेतं ठानं विज्जति। तस्मातिहानन्द, अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा।
‘‘कथञ्चानन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो? इधानन्द, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एवं खो, आनन्द, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो। ये हि केचि, आनन्द, एतरहि वा ममच्चये वा अत्तदीपा विहरिस्सन्ति अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा; तमतग्गे मेते, आनन्द, भिक्खू भविस्सन्ति ये केचि सिक्खाकामा’’ति। ततियम्।

४. उक्कचेलसुत्तम्

३८०. एकं समयं भगवा वज्जीसु विहरति उक्कचेलायं गङ्गाय नदिया तीरे महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं अचिरपरिनिब्बुतेसु सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु। तेन खो पन समयेन भगवा भिक्खुसङ्घपरिवुतो अज्झोकासे निसिन्नो होति।
अथ खो भगवा तुण्हीभूतं भिक्खुसङ्घं अनुविलोकेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अपि म्यायं, भिक्खवे, परिसा सुञ्ञा विय खायति परिनिब्बुतेसु सारिपुत्तमोग्गल्लानेसु। असुञ्ञा मे, भिक्खवे, परिसा होति , अनपेक्खा तस्सं दिसायं होति, यस्सं दिसायं सारिपुत्तमोग्गल्लाना विहरन्ति। ये हि ते, भिक्खवे, अहेसुं अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, तेसम्पि भगवन्तानं एतप्परमंयेव सावकयुगं [एतपरमंयेव (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] अहोसि – सेय्यथापि मय्हं सारिपुत्तमोग्गल्लाना। येपि ते, भिक्खवे, भविस्सन्ति अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा, तेसम्पि भगवन्तानं एतप्परमंयेव सावकयुगं भविस्सति – सेय्यथापि मय्हं सारिपुत्तमोग्गल्लाना। अच्छरियं, भिक्खवे, सावकानं! अब्भुतं, भिक्खवे, सावकानं! सत्थु च नाम सासनकरा भविस्सन्ति ओवादप्पटिकरा, चतुन्नञ्च परिसानं पिया भविस्सन्ति मनापा गरुभावनीया च! अच्छरियं, भिक्खवे, तथागतस्स, अब्भुतं, भिक्खवे, तथागतस्स! एवरूपेपि नाम सावकयुगे परिनिब्बुते नत्थि तथागतस्स सोको वा परिदेवो वा! तं कुतेत्थ, भिक्खवे, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति। सेय्यथापि, भिक्खवे, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो ये महन्ततरा खन्धा ते पलुज्जेय्युं; एवमेव खो, भिक्खवे, महतो भिक्खुसङ्घस्स तिट्ठतो सारवतो सारिपुत्तमोग्गल्लाना परिनिब्बुता। तं कुतेत्थ, भिक्खवे, लब्भा! यं तं जातं भूतं सङ्खतं पलोकधम्मं, तं वत मा पलुज्जीति – नेतं ठानं विज्जति। तस्मातिह, भिक्खवे, अत्तदीपा विहरथ अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु अत्तदीपो विहरति अत्तसरणो अनञ्ञसरणो, धम्मदीपो धम्मसरणो अनञ्ञसरणो। ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि वा ममच्चये वा अत्तदीपा विहरिस्सन्ति अत्तसरणा अनञ्ञसरणा, धम्मदीपा धम्मसरणा अनञ्ञसरणा; तमतग्गे मेते, भिक्खवे, भिक्खू भविस्सन्ति ये केचि सिक्खाकामा’’ति। चतुत्थम्।

५. बाहियसुत्तम्

३८१. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा बाहियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा बाहियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति। ‘‘तस्मातिह त्वं, बाहिय, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु। को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका। यतो च खो ते, बाहिय, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति, दिट्ठि च उजुका, ततो त्वं, बाहिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’।
‘‘कतमे चत्तारो? इध, त्वं, बाहिय, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। यतो खो त्वं, बाहिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो तुय्हं, बाहिय, या रत्ति वा दिवसो वा आगमिस्सति, वुद्धियेव पाटिकङ्खा कुसलेसु धम्मेसु, नो परिहानी’’ति।
अथ खो आयस्मा बाहियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। अथ खो आयस्मा बाहियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि । ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा बाहियो अरहतं अहोसीति। पञ्चमम्।

६. उत्तियसुत्तम्

३८२. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा उत्तियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उत्तियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति। ‘‘तस्मातिह त्वं, उत्तिय, आदिमेव विसोधेहि कुसलेसु धम्मेसु। को चादि कुसलानं धम्मानं? सीलञ्च सुविसुद्धं, दिट्ठि च उजुका। यतो च खो ते, उत्तिय, सीलञ्च सुविसुद्धं भविस्सति, दिट्ठि च उजुका, ततो त्वं, उत्तिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय चत्तारो सतिपट्ठाने भावेय्यासि’’।
‘‘कतमे चत्तारो? इध त्वं, उत्तिय, काये कायानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहराहि आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। यतो खो त्वं, उत्तिय, सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेस्ससि, ततो त्वं, उत्तिय, गमिस्ससि मच्चुधेय्यस्स पार’’न्ति।
अथ खो आयस्मा उत्तियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। अथ खो आयस्मा उत्तियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा उत्तियो अरहतं अहोसीति। छट्ठम्।

७. अरियसुत्तम्

३८३. ‘‘चत्तारोमे , भिक्खवे, सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका निय्यन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाय। कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे॰… चित्ते…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना भाविता बहुलीकता अरिया निय्यानिका निय्यन्ति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाया’’ति। सत्तमम्।

८. ब्रह्मसुत्तम्

३८४. एकं समयं भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे अजपालनिग्रोधे पठमाभिसम्बुद्धो। अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘एकायनो अयं मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’।
‘‘कतमे चत्तारो? काये वा भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा भिक्खु…पे॰… चित्ते वा भिक्खु…पे॰… धम्मेसु वा भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एकायनो अयं मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति।
अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव – ब्रह्मलोके अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवमेतं, भगवा, एवमेतं, सुगत! एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ ।
‘‘कतमे चत्तारो? काये वा, भन्ते, भिक्खु कायानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा , विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वा, भन्ते, भिक्खु…पे॰… चित्ते वा, भन्ते, भिक्खु…पे॰… धम्मेसु वा, भन्ते, भिक्खु धम्मानुपस्सी विहरेय्य आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एकायनो अयं, भन्ते, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं – चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति।
इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति। इदं वत्वा अथापरं एतदवोच –
‘‘एकायनं जातिखयन्तदस्सी, मग्गं पजानाति हितानुकम्पी।
एतेन मग्गेन तरिंसु पुब्बे, तरिस्सन्ति ये च तरन्ति ओघ’’न्ति॥ अट्ठमम्।

९. सेदकसुत्तम्

३८५. एकं समयं भगवा सुम्भेसु विहरति सेदकं नाम सुम्भानं निगमो। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, चण्डालवंसिको चण्डालवंसं उस्सापेत्वा मेदकथालिकं अन्तेवासिं आमन्तेसि – ‘एहि त्वं, सम्म मेदकथालिके, चण्डालवंसं अभिरुहित्वा मम उपरिखन्धे तिट्ठाही’ति। ‘एवं, आचरिया’ति खो, भिक्खवे, मेदकथालिका अन्तेवासी चण्डालवंसिकस्स पटिस्सुत्वा चण्डालवंसं अभिरुहित्वा आचरियस्स उपरिखन्धे अट्ठासि। अथ खो, भिक्खवे, चण्डालवंसिको मेदकथालिकं अन्तेवासिं एतदवोच – ‘त्वं, सम्म मेदकथालिके, ममं रक्ख, अहं तं रक्खिस्सामि। एवं मयं अञ्ञमञ्ञं गुत्ता अञ्ञमञ्ञं रक्खिता सिप्पानि चेव दस्सेस्साम, लाभञ्च [लाभे च (सी॰)] लच्छाम, सोत्थिना च चण्डालवंसा ओरोहिस्सामा’ति। एवं वुत्ते, भिक्खवे, मेदकथालिका अन्तेवासी चण्डालवंसिकं एतदवोच – ‘न खो पनेतं, आचरिय, एवं भविस्सति। त्वं, आचरिय, अत्तानं रक्ख, अहं अत्तानं रक्खिस्सामि। एवं मयं अत्तगुत्ता अत्तरक्खिता सिप्पानि चेव दस्सेस्साम, लाभञ्च लच्छाम, सोत्थिना च चण्डालवंसा ओरोहिस्सामा’’’ति। ‘‘सो तत्थ ञायो’’ति भगवा एतदवोच, ‘‘यथा मेदकथालिका अन्तेवासी आचरियं अवोच। अत्तानं, भिक्खवे, रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं; परं रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बम्। अत्तानं, भिक्खवे, रक्खन्तो परं रक्खति, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति’’।
‘‘कथञ्च , भिक्खवे, अत्तानं रक्खन्तो परं रक्खति? आसेवनाय, भावनाय, बहुलीकम्मेन – एवं खो, भिक्खवे, अत्तानं रक्खन्तो परं रक्खति। कथञ्च, भिक्खवे, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति? खन्तिया, अविहिंसाय, मेत्तचित्तताय, अनुदयताय – एवं खो, भिक्खवे, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति। अत्तानं, भिक्खवे, रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बं; परं रक्खिस्सामीति सतिपट्ठानं सेवितब्बम्। अत्तानं, भिक्खवे, रक्खन्तो परं रक्खति, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खती’’ति। नवमम्।

१०. जनपदकल्याणीसुत्तम्

३८६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सुम्भेसु विहरति सेदकं नाम सुम्भानं निगमो। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति। ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ‘जनपदकल्याणी, जनपदकल्याणी’ति खो, भिक्खवे, महाजनकायो सन्निपतेय्य। ‘सा खो पनस्स जनपदकल्याणी परमपासाविनी नच्चे, परमपासाविनी गीते। जनपदकल्याणी नच्चति गायती’ति खो, भिक्खवे, भिय्योसोमत्ताय महाजनकायो सन्निपतेय्य। अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो। तमेनं एवं वदेय्य – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, समतित्तिको तेलपत्तो अन्तरेन च महासमज्जं अन्तरेन च जनपदकल्याणिया परिहरितब्बो। पुरिसो च ते उक्खित्तासिको पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धिस्सति। यत्थेव नं थोकम्पि छड्डेस्सति तत्थेव ते सिरो पातेस्सती’ति। तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु सो पुरिसो अमुं तेलपत्तं अमनसिकरित्वा बहिद्धा पमादं आहरेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘उपमा खो म्यायं, भिक्खवे, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय। अयं चेवेत्थ अत्थो – समतित्तिको तेलपत्तोति खो, भिक्खवे, कायगताय एतं सतिया अधिवचनम्। तस्मातिह, भिक्खवे, एवं सिक्खितब्बं – ‘कायगता सति नो भाविता भविस्सति बहुलीकता यानीकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा’ति। एवञ्हि खो, भिक्खवे, सिक्खितब्ब’’न्ति। दसमम्।
नालन्दवग्गो दुतियो।
तस्सुद्दानं –
महापुरिसो नालन्दं, चुन्दो चेलञ्च बाहियो।
उत्तियो अरियो ब्रह्मा, सेदकं जनपदेन चाति॥