४१७. अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो गोतम, सस्सतो लोको’’ति? अब्याकतं खो एतं, वच्छ, मया – ‘सस्सतो लोको’ति…पे॰…। ‘‘किं पन, भो गोतम, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं मया – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति।
‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा? को पन, भो गोतम, हेतु, को पच्चयो, येन भोतो गोतमस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति?
‘‘अञ्ञतित्थिया खो, वच्छ, परिब्बाजका रूपं अत्ततो समनुपस्सन्ति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं अत्ततो समनुपस्सन्ति…पे॰… सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सन्ति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा। तथागतो च खो, वच्छ, अरहं सम्मासम्बुद्धो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानम्। न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… न सञ्ञं…पे॰… न सङ्खारे…पे॰… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। तस्मा तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति।
अथ खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको उट्ठायासना येनायस्मा महामोग्गल्लानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महामोग्गल्लानेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो वच्छगोत्तो परिब्बाजको आयस्मन्तं महामोग्गल्लानं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, भो मोग्गल्लान, सस्सतो लोको’’ति? अब्याकतं खो एतं, वच्छ, भगवता – ‘सस्सतो लोको’ति…पे॰…। ‘‘किं पन, भो मोग्गल्लान, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति? ‘‘एतम्पि खो, वच्छ, अब्याकतं भगवता – ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’’’ति।
‘‘को नु खो, भो मोग्गल्लान, हेतु, को पच्चयो, येन अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा? को पन, भो मोग्गल्लान, हेतु, को पच्चयो येन समणस्स गोतमस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति?
‘‘अञ्ञतित्थिया खो, वच्छ, परिब्बाजका रूपं अत्ततो समनुपस्सन्ति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं अत्ततो समनुपस्सन्ति…पे॰… सञ्ञं…पे॰… सङ्खारे…पे॰… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सन्ति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। तस्मा अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं पुट्ठानं एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’ति वा…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा। तथागतो च खो, वच्छ, अरहं सम्मासम्बुद्धो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानम्। न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… न सञ्ञं…पे॰… न सङ्खारे…पे॰… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। तस्मा तथागतस्स एवं पुट्ठस्स न एवं वेय्याकरणं होति – ‘सस्सतो लोको’तिपि, ‘असस्सतो लोको’तिपि, ‘अन्तवा लोको’तिपि, ‘अनन्तवा लोको’तिपि, ‘तं जीवं तं सरीर’न्तिपि, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्तिपि, ‘होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘न होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’तिपि, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’तिपी’’ति।
‘‘अच्छरियं, भो मोग्गल्लान, अब्भुतं, भो मोग्गल्लान! यत्र हि नाम सत्थु च सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति, समेस्सति, न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मिम्। इदानाहं, भो मोग्गल्लान, समणं गोतमं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं अपुच्छिम्। समणोपि मे गोतमो एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि एतमत्थं ब्याकासि, सेय्यथापि भवं मोग्गल्लानो। अच्छरियं, भो मोग्गल्लान, अब्भुतं, भो मोग्गल्लान! यत्र हि नाम सत्थु च सावकस्स च अत्थेन अत्थो ब्यञ्जनेन ब्यञ्जनं संसन्दिस्सति समेस्सति न विरोधयिस्सति, यदिदं अग्गपदस्मि’’न्ति। अट्ठमम्।