३६३. एकं समयं भगवा मल्लेसु विहरति उरुवेलकप्पं नाम मल्लानं निगमो। अथ खो भद्रको गामणि येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो भद्रको गामणि भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेतू’’ति। ‘‘अहञ्चे [अहञ्च (स्या॰ कं॰ क॰)] ते, गामणि, अतीतमद्धानं आरब्भ दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेय्यं – ‘एवं अहोसि अतीतमद्धान’न्ति, तत्र ते सिया कङ्खा, सिया विमति। अहं चे [अहञ्च (स्या॰ कं॰ क॰)] ते, गामणि, अनागतमद्धानं आरब्भ दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेय्यं – ‘एवं भविस्सति अनागतमद्धान’न्ति, तत्रापि ते सिया कङ्खा, सिया विमति। अपि चाहं, गामणि, इधेव निसिन्नो एत्थेव ते निसिन्नस्स दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि। तं सुणाहि , साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो भद्रको गामणि भगवतो पच्चस्सोसि। भगवा एतदवोच –
‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, अत्थि ते उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं ते वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘अत्थि मे, भन्ते, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं मे वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति। ‘‘अत्थि पन ते, गामणि, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं ते वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘अत्थि मे, भन्ते, उरुवेलकप्पे मनुस्सा येसं मे वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति। ‘‘को नु खो, गामणि, हेतु, को पच्चयो येन ते एकच्चानं उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘येसं मे, भन्ते, उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा, अत्थि मे तेसु छन्दरागो । येसं पन, भन्ते, उरुवेलकप्पियानं मनुस्सानं वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा नुप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा, नत्थि मे तेसु छन्दरागो’’ति। ‘‘इमिना त्वं, गामणि, धम्मेन दिट्ठेन विदितेन अकालिकेन पत्तेन परियोगाळ्हेन अतीतानागते नयं नेहि – ‘यं खो किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जि [उप्पज्जति (सब्बत्थ)] सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानम्। छन्दो हि मूलं दुक्खस्स। यम्पि हि किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानम्। छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति । ‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! याव सुभासितं चिदं [सुभासितमिदं (सी॰ पी॰)], भन्ते, भगवता [यङ्किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्साति, यङ्किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’ति (स्या॰ कं॰)] – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानम्। छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’ति। [‘‘यङ्किञ्चि अतीतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दूक्खस्साति, यङ्किञ्चि अनागतमद्धानं दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जिस्सति, सब्बन्तं छन्दमूलकं छन्दनिदानं, छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’ति (स्या॰ कं)] अत्थि मे, भन्ते, चिरवासी नाम कुमारो बहि आवसथे [आवेसने (?)] पटिवसति। सो ख्वाहं, भन्ते, कालस्सेव वुट्ठाय पुरिसं उय्योजेमि [उय्योजेसिं (क॰)] – ‘गच्छ, भणे, चिरवासिं कुमारं जानाही’ति। यावकीवञ्च, भन्ते, सो पुरिसो नागच्छति, तस्स मे होतेव अञ्ञथत्तं – ‘मा हेव चिरवासिस्स कुमारस्स किञ्चि आबाधयित्था’’’ति [आबाधयेथाति (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)]।
‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, चिरवासिस्स कुमारस्स वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति ? ‘‘चिरवासिस्स मे, भन्ते, कुमारस्स वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा जीवितस्सपि सिया अञ्ञथत्तं, किं पन मे नुप्पज्जिस्सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति। ‘‘इमिनापि खो एतं, गामणि, परियायेन वेदितब्बं – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानम्। छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, यदा ते चिरवासिमाता [चिरवासिस्स माता (सी॰ पी॰)] अदिट्ठा अहोसि, अस्सुता अहोसि, ते चिरवासिमातुया छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘दस्सनं वा ते, गामणि, आगम्म सवनं वा एवं ते अहोसि – ‘चिरवासिमातुया छन्दो वा रागो वा पेमं वा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, गामणि, चिरवासिमातुया ते वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा उप्पज्जेय्युं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘चिरवासिमातुया मे, भन्ते, वधेन वा बन्धेन वा जानिया वा गरहाय वा जीवितस्सपि सिया अञ्ञथत्तं, किं पन मे नुप्पज्जिस्सन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति! ‘‘इमिनापि खो एतं, गामणि, परियायेन वेदितब्बं – ‘यं किञ्चि दुक्खं उप्पज्जमानं उप्पज्जति, सब्बं तं छन्दमूलकं छन्दनिदानम्। छन्दो हि मूलं दुक्खस्सा’’’ति। एकादसमम्।