१. सीवकसुत्तम्
२६९. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। अथ खो मोळियसीवको परिब्बाजको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सन्ति, भो गोतम, एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति। इध [इध पन (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)] भवं गोतमो किमाहा’’ति?
‘‘पित्तसमुट्ठानानिपि खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बं [एवं वेदितब्बं (स्या॰ कं॰ क॰)] यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतं यथा पित्तसमुट्ठानानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति। यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति, यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति। तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामि।
‘‘सेम्हसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे॰… वातसमुट्ठानानिपि खो, सीवक…पे॰… सन्निपातिकानिपि खो, सीवक…पे॰… उतुपरिणामजानिपि खो, सीवक…पे॰… विसमपरिहारजानिपि खो, सीवक…पे॰… ओपक्कमिकानिपि खो, सीवक…पे॰… कम्मविपाकजानिपि खो, सीवक, इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति। सामम्पि खो एतं, सीवक, वेदितब्बम्। यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; लोकस्सपि खो एतं, सीवक, सच्चसम्मतम्। यथा कम्मविपाकजानिपि इधेकच्चानि वेदयितानि उप्पज्जन्ति; तत्र, सीवक, ये ते समणब्राह्मणा एवंवादिनो एवंदिट्ठिनो – ‘यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा सब्बं तं पुब्बेकतहेतू’ति। यञ्च सामं ञातं तञ्च अतिधावन्ति यञ्च लोके सच्चसम्मतं तञ्च अतिधावन्ति। तस्मा तेसं समणब्राह्मणानं मिच्छाति वदामीति। एवं वुत्ते, मोळियसीवको परिब्बाजको भगवन्तं एतदवोच – ‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम …पे॰… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’’न्ति।
‘‘पित्तं सेम्हञ्च वातो च, सन्निपाता उतूनि च।
विसमं ओपक्कमिकं, कम्मविपाकेन अट्ठमी’’ति॥ पठमम्।
२. अट्ठसतसुत्तम्
२७०. ‘‘अट्ठसतपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि। तं सुणाथ। कतमो च, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो, धम्मपरियायो? द्वेपि मया, भिक्खवे, वेदना वुत्ता परियायेन; तिस्सोपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; पञ्चपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छपि मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठारसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; छत्तिंसापि मया वेदना वुत्ता परियायेन; अट्ठसतम्पि मया वेदना वुत्ता परियायेन। ‘‘कतमा च, भिक्खवे, द्वे वेदना? कायिका च चेतसिका च – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, द्वे वेदना। कतमा च, भिक्खवे, तिस्सो वेदना? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, तिस्सो वेदना। कतमा च, भिक्खवे, पञ्च वेदना? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, पञ्च वेदना। कतमा च, भिक्खवे, छ वेदना? चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे॰… मनोसम्फस्सजा वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छ वेदना। कतमा च, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना? छ सोमनस्सूपविचारा, छ दोमनस्सूपविचारा, छ उपेक्खूपविचारा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठारस वेदना। कतमा च, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना? छ गेहसितानि [गेहस्सितानि (अट्ठ॰)] सोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि [नेक्खम्मस्सितानि (अट्ठ॰)] सोमनस्सानि, छ गेहसितानि दोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि, छ गेहसिता उपेक्खा , छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, छत्तिंस वेदना। कतमञ्च, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना? अतीता छत्तिंस वेदना, अनागता छत्तिंस वेदना, पच्चुप्पन्ना छत्तिंस वेदना – इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, अट्ठसतं वेदना। अयं, भिक्खवे, अट्ठसतपरियायो धम्मपरियायो’’ति। दुतियम्।
३. अञ्ञतरभिक्खुसुत्तम्
२७१. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति?
‘‘तिस्सो इमा, भिक्खु, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। इमा वुच्चन्ति, भिक्खु, वेदना। फस्ससमुदया वेदनासमुदयो। तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा। फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो। अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि। यं वेदनं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, अयं वेदनाय अस्सादो; या वेदना अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा, अयं वेदनाय आदीनवो; यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं, इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति। ततियम्।
४. पुब्बसुत्तम्
२७२. ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘कतमा नु खो वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘तिस्सो इमा वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। इमा वुच्चन्ति वेदना। फस्ससमुदया वेदनासमुदयो। तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा…पे॰… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानम्। इदं वेदनाय निस्सरण’’’न्ति। चतुत्थम्।
५. ञाणसुत्तम्
२७३. ‘‘‘इमा वेदना’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि। ‘अयं वेदनासमुदयो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे॰… आलोको उदपादि। ‘अयं वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे॰… ‘अयं वेदनानिरोधो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि …पे॰… ‘अयं वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि…पे॰… ‘अयं वेदनाय अस्सादो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे॰… ‘अयं वेदनाय आदीनवो’ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु…पे॰… ‘इदं खो निस्सरण’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति। पञ्चमम्।
६. सम्बहुलभिक्खुसुत्तम्
२७४. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा…पे॰… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘कतमा नु खो, भन्ते, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा? कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा? को वेदनाय अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना – सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। इमा वुच्चन्ति, भिक्खवे, वेदना। फस्ससमुदया वेदनासमुदयो। तण्हा वेदनासमुदयगामिनी पटिपदा। फस्सनिरोधा…पे॰… यो वेदनाय छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानम्। इदं वेदनाय निस्सरण’’न्ति। छट्ठम्।
७. पठमसमणब्राह्मणसुत्तम्
२७५. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति। न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पन ते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति। ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति। ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता। ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च, दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति। सत्तमम्।
८. दुतियसमणब्राह्मणसुत्तम्
२७६. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमासं तिस्सन्नं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे॰… पजानन्ति…पे॰… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति। अट्ठमम्।
९. ततियसमणब्राह्मणसुत्तम्
२७७. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा वेदनं नप्पजानन्ति, वेदनासमुदयं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधं नप्पजानन्ति, वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति…पे॰… पजानन्ति…पे॰… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति। नवमम्।
१०. सुद्धिकसुत्तम्
२७८. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना’’ति। दसमम्।
११. निरामिससुत्तम्
२७९. ‘‘अत्थि , भिक्खवे, सामिसा पीति, अत्थि निरामिसा पीति, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा पीति; अत्थि सामिसं सुखं, अत्थि निरामिसं सुखं, अत्थि निरामिसा निरामिसतरं सुखं; अत्थि सामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा उपेक्खा, अत्थि निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा; अत्थि सामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसो विमोक्खो, अत्थि निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो। कतमा च, भिक्खवे, सामिसा पीति? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा। कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे॰… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा। या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा पीति।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा पीति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा पीति।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति पीति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा पीति।
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, सामिसं सुखं? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा। कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे॰… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा। यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसं सुखम्।
‘‘कतमञ्च , भिक्खवे, निरामिसं सुखं? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति। वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति। इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसं सुखम्।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखं? यं खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो , मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरं सुखम्।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा। कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया…पे॰… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा। या खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सामिसा उपेक्खा।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना, दुक्खस्स च पहाना, पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा, अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा उपेक्खा।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा? या खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति उपेक्खा, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरा उपेक्खा।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सामिसो विमोक्खो? रूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो सामिसो विमोक्खो।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, निरामिसो विमोक्खो? अरूपप्पटिसंयुत्तो विमोक्खो निरामिसो विमोक्खो।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो? यो खो, भिक्खवे, खीणासवस्स भिक्खुनो रागा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, दोसा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो, मोहा चित्तं विमुत्तं पच्चवेक्खतो उप्पज्जति विमोक्खो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, निरामिसा निरामिसतरो विमोक्खो’’ति। एकादसमम्।
अट्ठसतपरियायवग्गो ततियो।
तस्सुद्दानं –
सीवकअट्ठसतं भिक्खु, पुब्बे ञाणञ्च भिक्खुना।
समणब्राह्मणा तीणि, सुद्धिकञ्च निरामिसन्ति॥
वेदनासंयुत्तं समत्तम्।