०१ १ सगाथावग्गो

१. समाधिसुत्तम्

२४९. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति।
‘‘समाहितो सम्पजानो, सतो बुद्धस्स सावको।
वेदना च पजानाति, वेदनानञ्च सम्भवं॥
‘‘यत्थ चेता निरुज्झन्ति, मग्गञ्च खयगामिनम्।
वेदनानं खया भिक्खु, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति॥ पठमम्।

२. सुखसुत्तम्

२५०. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदनाति।
‘‘सुखं वा यदि वा दुक्खं, अदुक्खमसुखं सह।
अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, यं किञ्चि अत्थि वेदितं॥
‘‘एतं दुक्खन्ति ञत्वान, मोसधम्मं पलोकिनम्।
फुस्स फुस्स वयं पस्सं, एवं तत्थ विरज्जती’’ति॥ दुतियम्।

३. पहानसुत्तम्

२५१. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। सुखाय, भिक्खवे, वेदनाय रागानुसयो पहातब्बो, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहातब्बो, अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो पहातब्बो। यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखाय वेदनाय रागानुसयो पहीनो होति, दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो पहीनो होति, अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो पहीनो होति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु निरनुसयो सम्मद्दसो अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (बहूसु)] तण्हं, विवत्तयि [वावत्तयि (सी॰)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति।
‘‘सुखं वेदयमानस्स [वेदियमानस्स (सी॰ पी॰)], वेदनं अप्पजानतो।
सो रागानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो॥
‘‘दुक्खं वेदयमानस्स, वेदनं अप्पजानतो।
पटिघानुसयो होति, अनिस्सरणदस्सिनो॥
‘‘अदुक्खमसुखं सन्तं, भूरिपञ्ञेन देसितम्।
तञ्चापि अभिनन्दति, नेव दुक्खा पमुच्चति॥
‘‘यतो च भिक्खु आतापी, सम्पजञ्ञं न रिञ्चति।
ततो सो वेदना सब्बा, परिजानाति पण्डितो॥
‘‘सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो।
कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति॥ ततियम्।

४. पातालसुत्तम्

२५२. ‘‘अस्सुतवा , भिक्खवे, पुथुज्जनो यं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति। तं खो पनेतं, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो असन्तं अविज्जमानं एवं वाचं भासति – ‘अत्थि महासमुद्दे पातालो’ति। सारीरिकानं खो एतं, भिक्खवे, दुक्खानं वेदनानं अधिवचनं यदिदं ‘पातालो’ति। अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो पाताले न पच्चुट्ठासि, गाधञ्च नाज्झगा’। सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको सारीरिकाय दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो नेव सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको पाताले पच्चुट्ठासि, गाधञ्च अज्झगा’’’ति।
‘‘यो एता नाधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा।
सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो पवेधति॥
‘‘अक्कन्दति परोदति, दुब्बलो अप्पथामको।
न सो पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि नाज्झगा॥
‘‘यो चेता अधिवासेति, उप्पन्ना वेदना दुखा।
सारीरिका पाणहरा, याहि फुट्ठो न वेधति।
स वे पाताले पच्चुट्ठासि, अथो गाधम्पि अज्झगा’’ति॥ चतुत्थम्।

५. दट्ठब्बसुत्तम्

२५३. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। सुखा, भिक्खवे, वेदना दुक्खतो दट्ठब्बा, दुक्खा वेदना सल्लतो दट्ठब्बा, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दट्ठब्बा। यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो सुखा वेदना दुक्खतो दिट्ठा होति, दुक्खा वेदना सल्लतो दिट्ठा होति, अदुक्खमसुखा वेदना अनिच्चतो दिट्ठा होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु सम्मद्दसो अच्छेच्छि तण्हं, विवत्तयि संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति।
‘‘यो सुखं दुक्खतो अद्द, दुक्खमद्दक्खि सल्लतो।
अदुक्खमसुखं सन्तं, अद्दक्खि नं अनिच्चतो॥
‘‘स वे सम्मद्दसो भिक्खु, परिजानाति वेदना।
सो वेदना परिञ्ञाय, दिट्ठे धम्मे अनासवो।
कायस्स भेदा धम्मट्ठो, सङ्ख्यं नोपेति वेदगू’’ति॥ पञ्चमम्।

६. सल्लसुत्तम्

२५४. ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो सुखम्पि वेदनं वेदयति [वेदियति (सी॰ पी॰)], दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि वेदनं वेदयति। सुतवा, भिक्खवे, अरियसावको सुखम्पि वेदनं वेदयति , दुक्खम्पि वेदनं वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि वेदनं वेदयति। तत्र, भिक्खवे, को विसेसो को अधिप्पयासो [अधिप्पायो (सी॰ क॰), अधिप्पायसो (स्या॰ कं॰), अधिप्पायोसो (पी॰)] किं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे॰… अस्सुतवा। भिक्खवे, पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति। सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च। सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)]। तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्य [सल्लेन अनुविज्झेय्युं (सी॰), सल्लेन अनुवेधं विज्झेय्युं (स्या॰ कं॰), सल्लेन विज्झेय्युं (पी॰)]। एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो द्विसल्लेन वेदनं वेदयति। एवमेव खो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं कन्दति सम्मोहं आपज्जति। सो द्वे वेदना वेदयति – कायिकञ्च, चेतसिकञ्च। तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा होति। तमेनं दुक्खाय वेदनाय पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो अनुसेति। सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं अभिनन्दति। तं किस्स हेतु? न हि सो, भिक्खवे, पजानाति अस्सुतवा पुथुज्जनो अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणं, तस्स कामसुखञ्च अभिनन्दतो, यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो अनुसेति। सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति। तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं अप्पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो अनुसेति। सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति। दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति। अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, सञ्ञुत्तो नं वेदयति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘अस्सुतवा पुथुज्जनो सञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, सञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि।
‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति। सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकम्।
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, पुरिसं सल्लेन विज्झेय्य। तमेनं दुतियेन सल्लेन अनुवेधं न विज्झेय्य। एवञ्हि सो, भिक्खवे, पुरिसो एकसल्लेन वेदनं वेदयति। एवमेव खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति, न किलमति, न परिदेवति, न उरत्ताळिं कन्दति, न सम्मोहं आपज्जति। सो एकं वेदनं वेदयति – कायिकं, न चेतसिकम्। तस्सायेव खो पन दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो पटिघवा न होति। तमेनं दुक्खाय वेदनाय अप्पटिघवन्तं, यो दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयो, सो नानुसेति। सो दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो कामसुखं नाभिनन्दति। तं किस्स हेतु? पजानाति हि सो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अञ्ञत्र कामसुखा दुक्खाय वेदनाय निस्सरणम्। तस्स कामसुखं नाभिनन्दतो यो सुखाय वेदनाय रागानुसयो, सो नानुसेति। सो तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवं च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति। तस्स तासं वेदनानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानतो, यो अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयो, सो नानुसेति। सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति। दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति , विसञ्ञुत्तो नं वेदयति। अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘सुतवा अरियसावको विसञ्ञुत्तो जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि , विसञ्ञुत्तो दुक्खस्मा’ति वदामि। अयं खो, भिक्खवे, विसेसो, अयं अधिप्पयासो, इदं नानाकरणं सुतवतो अरियसावकस्स अस्सुतवता पुथुज्जनेना’’ति।
‘‘न वेदनं वेदयति सपञ्ञो,
सुखम्पि दुक्खम्पि बहुस्सुतोपि।
अयञ्च धीरस्स पुथुज्जनेन,
महा [अयं (स्या॰ कं॰ क॰)] विसेसो कुसलस्स होति॥
‘‘सङ्खातधम्मस्स बहुस्सुतस्स,
विपस्सतो [सम्पस्सतो (सी॰ पी॰)] लोकमिमं परञ्च।
इट्ठस्स धम्मा न मथेन्ति चित्तं,
अनिट्ठतो नो पटिघातमेति॥
‘‘तस्सानुरोधा अथवा विरोधा,
विधूपिता अत्थगता न सन्ति।
पदञ्च ञत्वा विरजं असोकं,
सम्मा पजानाति भवस्स पारगू’’ति॥ छट्ठम्।

७. पठमगेलञ्ञसुत्तम्

२५५. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायम्। अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि –
‘‘सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य। अयं वो अम्हाकं अनुसासनी।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे॰… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति…पे॰… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानकारी होति। सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य। अयं वो अम्हाकं अनुसासनी।
‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना। सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च। किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च। अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति। तस्स काये च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति।
‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना। सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं दुक्खा वेदना। सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च। किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च। अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च दुक्खाय वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति। तस्स काये च दुक्खाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे॰… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च दुक्खाय च वेदनाय पटिघानुसयो, सो पहीयति।
‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना, सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना। सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च। किं पटिच्च? इममेव कायं पटिच्च। अयं खो पन कायो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं कायं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति। तस्स काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो…पे॰… पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो, यो काये च अदुक्खमसुखाय च वेदनाय अविज्जानुसयो, सो पहीयति।
‘‘सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, सा अनिच्चाति पजानाति, अनज्झोसिताति पजानाति, अनभिनन्दिताति पजानाति। सो सुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदयति, विसञ्ञुत्तो नं वेदयति। सो कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति [सीतिभविस्सन्तीति (सी॰ पी॰ क॰)] पजानाति।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य, तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति। सत्तमम्।

८. दुतियगेलञ्ञसुत्तम्

२५६. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायम्। अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन गिलानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि –
‘‘सतो , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य। अयं वो अम्हाकं अनुसासनी।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सम्। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सतो होति।
‘‘कथञ्च , भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति…पे॰… भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति। एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो होति। सतो, भिक्खवे, भिक्खु सम्पजानो कालं आगमेय्य। अयं वो अम्हाकं अनुसासनी।
‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स सम्पजानस्स अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखा वेदना। सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं सुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च। किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च। अयं खो पन फस्सो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। अनिच्चं खो पन सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना कुतो निच्चा भविस्सती’ति! सो फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सी विहरति, वयानुपस्सी विहरति, विरागानुपस्सी विहरति, निरोधानुपस्सी विहरति, पटिनिस्सग्गानुपस्सी विहरति। तस्स फस्से च सुखाय च वेदनाय अनिच्चानुपस्सिनो विहरतो, वयानुपस्सिनो विहरतो, विरागानुपस्सिनो विहरतो, निरोधानुपस्सिनो विहरतो, पटिनिस्सग्गानुपस्सिनो विहरतो यो फस्से च सुखाय च वेदनाय रागानुसयो, सो पहीयति।
‘‘तस्स चे, भिक्खवे, भिक्खुनो एवं सतस्स…पे॰… विहरतो उप्पज्जति दुक्खा वेदना…पे॰… उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना। सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्ना खो म्यायं अदुक्खमसुखा वेदना; सा च खो पटिच्च, नो अप्पटिच्च। किं पटिच्च? इममेव फस्सं पटिच्च…पे॰… कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति’’।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायेय्य , तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति। अट्ठमम्।

९. अनिच्चसुत्तम्

२५७. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना – इमा खो, भिक्खवे, तिस्सो वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना खयधम्मा वयधम्मा विरागधम्मा निरोधधम्मा’’ति। नवमम्।

१०. फस्समूलकसुत्तम्

२५८. ‘‘तिस्सो इमा, भिक्खवे, वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना। तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा, यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। सेय्यथापि , भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना [सङ्खत्ता तस्स समोधाना (स्या॰ कं॰) सङ्घत्ता तस्स समोधाना (क॰) सं॰ नि॰ २.६२ पस्सितब्बं] उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति। तेसंयेव कट्ठानं नानाभावा विनिक्खेपा, या तज्जा उस्मा, सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति। एवमेव खो, भिक्खवे, इमा तिस्सो वेदना फस्सजा फस्समूलका फस्सनिदाना फस्सपच्चया। तज्जं फस्सं पटिच्च तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति। तज्जस्स फस्सस्स निरोधा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति। दसमम्।
सगाथावग्गो पठमो ।
तस्सुद्दानं –
समाधि सुखं पहानेन, पातालं दट्ठब्बेन च।
सल्लेन चेव गेलञ्ञा, अनिच्च फस्समूलकाति॥