१. पठमसमुद्दसुत्तम्
२२८. ‘‘‘समुद्दो , समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति। नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो। महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो। चक्खु, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रूपमयो वेगो। यो तं रूपमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि चक्खुसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे॰… जिव्हा, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स रसमयो वेगो। यो तं रसमयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि जिव्हासमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो…पे॰… मनो, भिक्खवे, पुरिसस्स समुद्दो; तस्स धम्ममयो वेगो। यो तं धम्ममयं वेगं सहति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अतरि मनोसमुद्दं सऊमिं सावट्टं सगाहं सरक्खसं; तिण्णो पारङ्गतो थले तिट्ठति ब्राह्मणो’’ति। इदमवोच…पे॰… सत्था –
‘‘यो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं,
सऊमिं सावट्टं सभयं दुत्तरं अच्चतरि।
स वेदगू वुसितब्रह्मचरियो,
लोकन्तगू पारगतोति वुच्चती’’ति॥ पठमम्।
२. दुतियसमुद्दसुत्तम्
२२९. ‘‘समुद्दो, समुद्दो’ति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो भासति । नेसो, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो। महा एसो, भिक्खवे, उदकरासि महाउदकण्णवो। सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो। एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता [गुळागुण्ठिकजाता (सी॰), कुलगुण्डिकजाता (स्या॰ कं॰), गुणगुणिकजाता (पी॰), कुलागुण्डिकजाता (क॰)] मुञ्जपब्बजभूता, अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तति…पे॰…।
‘‘सन्ति , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियस्स विनये समुद्दो। एत्थायं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा येभुय्येन समुन्ना तन्ताकुलकजाता कुलगण्ठिकजाता मुञ्जपब्बजभूता अपायं दुग्गतिं विनिपातं संसारं नातिवत्तती’’ति।
‘‘यस्स रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता।
सो इमं समुद्दं सगाहं सरक्खसं, सऊमिभयं दुत्तरं अच्चतरि॥
‘‘सङ्गातिगो मच्चुजहो निरुपधि, पहासि दुक्खं अपुनब्भवाय।
अत्थङ्गतो सो न पुनेति [न पमाणमेति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)], अमोहयी, मच्चुराजन्ति ब्रूमी’’ति॥ दुतियम्।
३. बाळिसिकोपमसुत्तम्
२३०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, बाळिसिको आमिसगतबळिसं गम्भीरे उदकरहदे पक्खिपेय्य। तमेनं अञ्ञतरो आमिसचक्खु मच्छो गिलेय्य। एवञ्हि सो, भिक्खवे, मच्छो गिलितबळिसो बाळिसिकस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो बाळिसिकस्स।
एवमेव खो, भिक्खवे, छयिमे बळिसा लोकस्मिं अनयाय सत्तानं वधाय [ब्याबाधाय (सी॰ पी॰)] पाणिनम्। कतमे छ? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो, मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰…।
सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु गिलितबळिसो मारस्स अनयं आपन्नो ब्यसनं आपन्नो यथाकामकरणीयो पापिमतो।
‘‘सन्ति च, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति , भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰…। सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु न गिलितबळिसो मारस्स अभेदि बळिसं परिभेदि बळिसं न अनयं आपन्नो न ब्यसनं आपन्नो न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति। ततियम्।
४. खीररुक्खोपमसुत्तम्
२३१. ‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु यो रागो सो अत्थि…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो, सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो।
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा दहरो तरुणो कोमारको। तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य [भिन्देय्य (स्या॰ कं॰ सी॰ अट्ठ॰), अभिन्देय्य (कत्थचि)] आगच्छेय्य खीर’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं अत्थी’’ति।
‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि , यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु यो रागो सो अत्थि…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो, तस्स परित्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति परियादियन्तेवस्स चित्तं; को पन वादो अधिमत्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो अत्थि, यो दोसो सो अत्थि, यो मोहो सो अत्थि, यो रागो सो अप्पहीनो, यो दोसो सो अप्पहीनो, यो मोहो सो अप्पहीनो।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे॰… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो। सेय्यथापि , भिक्खवे, खीररुक्खो अस्सत्थो वा निग्रोधो वा पिलक्खो वा उदुम्बरो वा सुक्खो कोलापो तेरोवस्सिको। तमेनं पुरिसो तिण्हाय कुठारिया यतो यतो आभिन्देय्य आगच्छेय्य खीर’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘यञ्हि, भन्ते, खीरं तं नत्थी’’ति।
‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यस्स कस्सचि भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि चक्खुविञ्ञेय्या रूपा चक्खुस्स आपाथं आगच्छन्ति नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु…पे॰…।
‘‘यस्स कस्सचि, भिक्खवे, भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु यो रागो सो नत्थि, यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो, तस्स अधिमत्ता चेपि मनोविञ्ञेय्या धम्मा मनस्स आपाथं आगच्छन्ति, नेवस्स चित्तं परियादियन्ति; को पन वादो परित्तानं! तं किस्स हेतु? यो, भिक्खवे, रागो सो नत्थि , यो दोसो सो नत्थि, यो मोहो सो नत्थि, यो रागो सो पहीनो, यो दोसो सो पहीनो, यो मोहो सो पहीनो’’ति। चतुत्थम्।
५. कोट्ठिकसुत्तम्
२३२. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये। अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –
‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे॰… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं …पे॰… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?
‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे॰… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे॰… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनम्।
‘‘सेय्यथापि , आवुसो, काळो च बलीबद्दो [बलिवद्दो (सी॰ पी॰), बलिबद्दो (स्या॰ कं॰ क॰)] ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु। यो नु खो एवं वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, न ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनम्। येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता तं तत्थ संयोजनम्।
‘‘एवमेव खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनं…पे॰… न जिव्हा रसानं संयोजनं…पे॰… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्।
‘‘चक्खु वा, आवुसो, रूपानं संयोजनं अभविस्स, रूपा वा चक्खुस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ [पञ्ञायति (क॰)] सम्मा दुक्खक्खयाय। यस्मा च खो, आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं ; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय…पे॰…।
‘‘जिव्हा, आवुसो, रसानं संयोजनं अभविस्स, रसा वा जिव्हाय संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय। यस्मा च खो, आवुसो, न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय…पे॰…।
‘‘मनो वा, आवुसो, धम्मानं संयोजनं अभविस्स, धम्मा वा मनस्स संयोजनं, नयिदं ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायेथ सम्मा दुक्खक्खयाय। यस्मा च खो, आवुसो, न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं, तस्मा ब्रह्मचरियवासो पञ्ञायति सम्मा दुक्खक्खयाय।
‘‘इमिनापेतं , आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे॰… न जिव्हा रसानं संयोजनं…पे॰… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्।
‘‘संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो चक्खु। पस्सति भगवा चक्खुना रूपम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा। संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो सोतम्। सुणाति भगवा सोतेन सद्दम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा। संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो घानम्। घायति भगवा घानेन गन्धम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा। संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो जिव्हा। सायति भगवा जिव्हाय रसम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा। संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो कायो। फुसति भगवा कायेन फोट्ठब्बम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा। संविज्जति खो, आवुसो, भगवतो मनो। विजानाति भगवा मनसा धम्मम्। छन्दरागो भगवतो नत्थि। सुविमुत्तचित्तो भगवा।
‘‘इमिना खो एतं, आवुसो, परियायेन वेदितब्बं यथा न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्। न सोतं… न घानं… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनम्। न कायो… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनं; यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति। पञ्चमम्।
६. कामभूसुत्तम्
२३३. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च कामभू कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे। अथ खो आयस्मा कामभू सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कामभू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –
‘‘किं नु खो, आवुसो आनन्द, चक्खु रूपानं संयोजनं, रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे॰… जिव्हा रसानं संयोजनं, रसा जिव्हाय संयोजनं…पे॰… मनो धम्मानं संयोजनं, धम्मा मनस्स संयोजन’’न्ति?
‘‘न खो, आवुसो कामभू [कामभु (सी॰) मोग्गल्लाने ६५-गे वाति सुत्तं पस्सितब्बं], चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे॰… न जिव्हा रसानं संयोजनं, न रसा जिव्हाय संयोजनं…पे॰… न मनो धम्मानं संयोजनं, न धम्मा मनस्स संयोजनम्। यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो तं तत्थ संयोजनम्।
‘‘सेय्यथापि , आवुसो, काळो च बलीबद्दो ओदातो च बलीबद्दो एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता अस्सु। यो नु खो एवं वदेय्य – ‘काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजन’न्ति, सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘न खो, आवुसो, काळो बलीबद्दो ओदातस्स बलीबद्दस्स संयोजनं, नपि ओदातो बलीबद्दो काळस्स बलीबद्दस्स संयोजनम्। येन च खो ते एकेन दामेन वा योत्तेन वा संयुत्ता, तं तत्थ संयोजनम्। एवमेव खो , आवुसो, न चक्खु रूपानं संयोजनं, न रूपा चक्खुस्स संयोजनं…पे॰… न जिव्हा…पे॰… न मनो…पे॰… यञ्च तत्थ तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति छन्दरागो, तं तत्थ संयोजन’’न्ति। छट्ठम्।
७. उदायीसुत्तम्
२३४. एकं समयं आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च उदायी कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे। अथ खो आयस्मा उदायी सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा उदायी आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –
‘‘यथेव नु खो, आवुसो आनन्द, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति?
‘‘यथेव खो, आवुसो उदायी, अयं कायो भगवता अनेकपरियायेन अक्खातो विवटो पकासितो – ‘इतिपायं कायो अनत्ता’ति, सक्का एवमेव विञ्ञाणं पिदं आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञपेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति।
‘‘चक्खुञ्च, आवुसो, पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति । ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य। अपि नु खो चक्खुविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे॰…।
‘‘जिव्हञ्चावुसो, पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति। ‘‘यो चावुसो, हेतु यो च पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो जिव्हाविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति…पे॰…।
‘‘मनञ्चावुसो, पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाण’’न्ति? ‘‘एवमावुसो’’ति। ‘‘यो चावुसो, हेतु, यो च पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सो च हेतु, सो च पच्चयो सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं अपरिसेसं निरुज्झेय्य, अपि नु खो मनोविञ्ञाणं पञ्ञायेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘इमिनापि खो एतं, आवुसो, परियायेन भगवता अक्खातं विवटं पकासितं – ‘इतिपिदं विञ्ञाणं अनत्ता’’’ति।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो तिण्हं कुठारिं आदाय वनं पविसेय्य। सो तत्थ पस्सेय्य महन्तं कदलिक्खन्धं उजुं नवं अकुक्कुकजातं [अकुक्कुटकजातं (स्या॰ कं॰), अकुक्कजटजातं (क॰)]। तमेनं मूले छिन्देय्य ; मूले छेत्वा अग्गे छिन्देय्य; अग्गे छेत्वा पत्तवट्टिं विनिब्भुजेय्य [विनिब्भुज्जेय्य (पी॰), विनिब्भज्जेय्य (स्या॰ कं॰)]। सो तत्थ फेग्गुम्पि नाधिगच्छेय्य, कुतो सारं! एवमेव खो, आवुसो, भिक्खु छसु फस्सायतनेसु नेवत्तानं न अत्तनियं समनुपस्सति। सो एवं असमनुपस्सन्तो [एवं समनुपस्सन्तो (स्या॰ कं॰ क॰)] न किञ्चि लोके उपादियति। अनुपादियं न परितस्सति। अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। सत्तमम्।
८. आदित्तपरियायसुत्तम्
२३५. ‘‘आदित्तपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि। तं सुणाथ। कतमो च, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो? वरं, भिक्खवे, तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय [सञ्जोतिभूताय (स्या॰ कं॰)] चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो। निमित्तस्सादगथितं [निमित्तस्सादगधितं (स्या॰ कं॰ क॰) म॰ नि॰ ३.३१६-३१७] वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा, तिरच्छानयोनिं वा। इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि।
‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो। निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य , अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालङ्करेय्य, ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा। इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि ।
‘‘वरं , भिक्खवे, तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो। निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य। ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा। इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि।
‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो। निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य। ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा। इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि।
‘‘वरं, भिक्खवे, तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठं, न त्वेव कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु अनुब्यञ्जनसो निमित्तग्गाहो। निमित्तस्सादगथितं वा, भिक्खवे, विञ्ञाणं तिट्ठमानं तिट्ठेय्य, अनुब्यञ्जनस्सादगथितं वा तस्मिञ्चे समये कालं करेय्य। ठानमेतं विज्जति, यं द्विन्नं गतीनं अञ्ञतरं गतिं गच्छेय्य – निरयं वा तिरच्छानयोनिं वा। इमं ख्वाहं, भिक्खवे, आदीनवं दिस्वा एवं वदामि।
‘‘वरं, भिक्खवे, सोत्तम्। सोत्तं खो पनाहं, भिक्खवे, वञ्झं जीवितानं वदामि, अफलं जीवितानं वदामि, मोमूहं जीवितानं वदामि, न त्वेव तथारूपे वितक्के वितक्केय्य यथारूपानं वितक्कानं वसं गतो सङ्घं भिन्देय्य। इमं ख्वाहं, भिक्खवे , वञ्झं जीवितानं आदीनवं दिस्वा एवं वदामि।
‘‘तत्थ, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘तिट्ठतु ताव तत्ताय अयोसलाकाय आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय चक्खुन्द्रियं सम्पलिमट्ठम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति चक्खु अनिच्चं, रूपा अनिच्चा, चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं, चक्खुसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’’ [अनिच्च’’न्ति (?)]।
‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हेन अयोसङ्कुना आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन सोतिन्द्रियं सम्पलिमट्ठम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति सोतं अनिच्चं, सद्दा अनिच्चा, सोतविञ्ञाणं अनिच्चं, सोतसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं सोतसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चम्।
‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हेन नखच्छेदनेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन घानिन्द्रियं सम्पलिमट्ठम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति घानं अनिच्चं, गन्धा अनिच्चा, घानविञ्ञाणं अनिच्चं, घानसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं घानसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे॰… तम्पि अनिच्चम्।
‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हेन खुरेन आदित्तेन सम्पज्जलितेन सजोतिभूतेन जिव्हिन्द्रियं सम्पलिमट्ठम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति जिव्हा अनिच्चा, रसा अनिच्चा, जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं, जिव्हासम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति…पे॰… तम्पि अनिच्चम्।
‘‘तिट्ठतु ताव तिण्हाय सत्तिया आदित्ताय सम्पज्जलिताय सजोतिभूताय कायिन्द्रियं सम्पलिमट्ठम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति कायो अनिच्चो, फोट्ठब्बा अनिच्चा , कायविञ्ञाणं अनिच्चं, कायसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं कायसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं…पे॰… तम्पि अनिच्चम्।
‘‘तिट्ठतु ताव सोत्तम्। हन्दाहं इदमेव मनसि करोमि – इति मनो अनिच्चो, धम्मा अनिच्चा, मनोविञ्ञाणं अनिच्चं, मनोसम्फस्सो अनिच्चो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अनिच्चं’’।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति। अयं खो, भिक्खवे, आदित्तपरियायो, धम्मपरियायो’’ति। अट्ठमम्।
९. पठमहत्थपादोपमसुत्तम्
२३६. ‘‘हत्थेसु , भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं पञ्ञायति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो पञ्ञायति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा पञ्ञायति। एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… जिव्हाय सति जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰…।
‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न पञ्ञायति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न पञ्ञायति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न पञ्ञायति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न पञ्ञायति। एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति…पे॰… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति। नवमम्।
१०. दुतियहत्थपादोपमसुत्तम्
२३७. ‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, सति आदाननिक्खेपनं होति; पादेसु सति अभिक्कमपटिक्कमो होति; पब्बेसु सति समिञ्जनपसारणं होति; कुच्छिस्मिं सति जिघच्छा पिपासा होति। एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं सति चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… जिव्हाय सति…पे॰… मनस्मिं सति मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰…।
‘‘हत्थेसु, भिक्खवे, असति आदाननिक्खेपनं न होति; पादेसु असति अभिक्कमपटिक्कमो न होति; पब्बेसु असति समिञ्जनपसारणं न होति; कुच्छिस्मिं असति जिघच्छा पिपासा न होति। एवमेव खो, भिक्खवे, चक्खुस्मिं असति चक्खुसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… जिव्हाय असति जिव्हासम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति…पे॰… मनस्मिं असति मनोसम्फस्सपच्चया नुप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति। दसमम्।
समुद्दवग्गो अट्ठरसमो।
तस्सुद्दानं –
द्वे समुद्दा बाळिसिको, खीररुक्खेन कोट्ठिको।
कामभू उदायी चेव, आदित्तेन च अट्ठमम्।
हत्थपादूपमा द्वेति, वग्गो तेन पवुच्चतीति॥