१३ १३ गहपतिवग्गो

१. वेसालीसुत्तम्

१२४. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायम्। अथ खो उग्गो गहपति वेसालिको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति वेसालिको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?
‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे॰… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति। अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति।
‘‘सन्ति च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानम्। अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे॰… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो। न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानम्। अनुपादानो , गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति। अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति। पठमम्।

२. वज्जीसुत्तम्

१२५. एकं समयं भगवा वज्जीसु विहरति हत्थिगामे। अथ खो उग्गो गहपति हत्थिगामको येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो उग्गो गहपति हत्थिगामको भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते हेतु को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं)। अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति। दुतियम्।

३. नाळन्दसुत्तम्

१२६. एकं समयं भगवा नाळन्दायं विहरति पावारिकम्बवने। अथ खो, उपालि गहपति, येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो, उपालि गहपति, भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं)। अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति। ततियम्।

४. भारद्वाजसुत्तम्

१२७. एकं समयं आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे। अथ खो राजा उदेनो येनायस्मा पिण्डोलभारद्वाजो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो राजा उदेनो आयस्मन्तं पिण्डोलभारद्वाजं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो भारद्वाज, हेतु को पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू [सुसु (सी॰ क॰)] काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति? ‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, मातुमत्तीसु मातुचित्तं उपट्ठपेथ, भगिनिमत्तीसु भगिनिचित्तं उपट्ठपेथ, धीतुमत्तीसु धीतुचित्तं उपट्ठपेथा’ति। अयं खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति।
‘‘लोलं [लोळं (स्या॰ कं॰)] खो, भो भारद्वाज, चित्तम्। अप्पेकदा मातुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, भगिनिमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, धीतुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति। अत्थि नु खो, भो भारद्वाज, अञ्ञो च हेतु, अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे॰… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?
‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इममेव कायं उद्धं पादतला अधो केसमत्थका तचपरियन्तं पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खथ – अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु [नहारु (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] अट्ठि अट्ठिमिञ्जं [अट्ठिमिञ्जा (सी॰)] वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’न्ति। अयम्पि खो, महाराज, हेतु, अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे॰… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति। ‘‘ये ते, भो भारद्वाज, भिक्खू भावितकाया भावितसीला भावितचित्ता भावितपञ्ञा, तेसं तं सुकरं होति। ये च खो ते , भो भारद्वाज, भिक्खू अभावितकाया अभावितसीला अभावितचित्ता अभावितपञ्ञा, तेसं तं दुक्करं होति। अप्पेकदा, भो भारद्वाज, असुभतो मनसि करिस्सामीति [मनसि करिस्सामाति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] सुभतोव [सुभतो वा (सी॰), सुभतो च (स्या॰ कं॰)] आगच्छति। अत्थि नु खो, भो भारद्वाज , अञ्ञो च खो हेतु अञ्ञो च पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा…पे॰… अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति?
‘‘वुत्तं खो एतं, महाराज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन – ‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा विहरथ। चक्खुना रूपं दिस्वा मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ। रक्खथ चक्खुन्द्रियं; चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जथ। सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय मा निमित्तग्गाहिनो अहुवत्थ, मानुब्यञ्जनग्गाहिनो। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जथ । रक्खथ मनिन्द्रियं; मनिन्द्रिये संवरं आपज्जथा’ति। अयम्पि खो, महाराज, हेतु अयं पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्ती’’ति।
‘‘अच्छरियं, भो भारद्वाज; अब्भुतं, भो भारद्वाज! याव सुभासितं चिदं [याव सुभासितमिदं (सी॰)], भो भारद्वाज, तेन भगवता जानता पस्सता अरहता सम्मासम्बुद्धेन। एसोव खो, भो भारद्वाज, हेतु, एस पच्चयो येनिमे दहरा भिक्खू सुसू काळकेसा भद्रेन योब्बनेन समन्नागता पठमेन वयसा अनिकीळिताविनो कामेसु यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं चरन्ति, अद्धानञ्च आपादेन्तीति। अहम्पि खो, भो [अहम्पि भो (सी॰ पी॰)] भारद्वाज, यस्मिं समये अरक्खितेनेव कायेन, अरक्खिताय वाचाय, अरक्खितेन चित्तेन, अनुपट्ठिताय सतिया, असंवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, अतिविय मं तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति। यस्मिञ्च ख्वाहं, भो भारद्वाज, समये रक्खितेनेव कायेन, रक्खिताय वाचाय, रक्खितेन चित्तेन, उपट्ठिताय सतिया , संवुतेहि इन्द्रियेहि अन्तेपुरं पविसामि, न मं तथा तस्मिं समये लोभधम्मा परिसहन्ति। अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज; अभिक्कन्तं, भो भारद्वाज! सेय्यथापि , भो भारद्वाज, निक्कुज्जितं [निकुज्जितं (पी॰)] वा उक्कुज्जेय्य , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता भारद्वाजेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं, भो भारद्वाज, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च। उपासकं मं भवं भारद्वाजो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति। चतुत्थम्।

५. सोणसुत्तम्

१२८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। अथ खो सोणो गहपतिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सोणो गहपतिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? (यथा पुरिमसुत्तन्तं, एवं वित्थारेतब्बं)। अयं खो, सोण, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्तीति। पञ्चमम्।

६. घोसितसुत्तम्

१२९. एकं समयं आयस्मा आनन्दो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे। अथ खो घोसितो गहपति येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो घोसितो गहपति आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘‘धातुनानत्तं, धातुनानत्त’न्ति , भन्ते आनन्द, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति? ‘‘संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च अमनापा, चक्खुविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, चक्खुधातु, रूपा च मनापा उपेक्खावेदनिया, चक्खुविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना…पे॰… संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च मनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च अमनापा, जिव्हाविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, जिव्हाधातु, रसा च उपेक्खावेदनिया, जिव्हाविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना…पे॰… संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च मनापा, मनोविञ्ञाणञ्च सुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च अमनापा, मनोविञ्ञाणञ्च दुक्खवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। संविज्जति खो, गहपति, मनोधातु, धम्मा च उपेक्खावेदनिया, मनोविञ्ञाणञ्च अदुक्खमसुखवेदनियम्। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना। एत्तावता खो, गहपति, धातुनानत्तं वुत्तं भगवता’’ति। छट्ठम्।

७. हालिद्दिकानिसुत्तम्

१३०. एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे [कुलघरे (स्या॰ क॰)] पपाते [पवत्ते (सी॰ पी॰), सम्पवत्ते (स्या॰ कं॰ क॰) एत्थेव अट्ठमपिट्ठेपि] पब्बते। अथ खो हालिद्दिकानि [हालिद्दकानि (सी॰ स्या॰ कं॰)] गहपति येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो हालिद्दिकानि गहपति आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता – ‘धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’न्ति। कथं नु खो, भन्ते, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति? ‘‘इध, गहपति, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च [सुखवेदनियं, सुखवेदनियं (सी॰ पी॰), सुखवेदनियञ्च, सुखवेदनियं (स्या॰ कं॰ क॰) एवं ‘‘दुक्खवेदनियञ्च अदुक्खमसुखवेदनियञ्चा’’ति पदेसुपि। अट्ठकथाटीका ओलोकेतब्बा]। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। चक्खुना खो पनेव [पनेवं (स्या॰ कं॰ क॰)] रूपं दिस्वा ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं दुक्खवेदनियञ्च। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। चक्खुना खो पनेव रूपं दिस्वा ‘उपेक्खाट्ठानियं [उपेक्खावेदनियं (क॰)] इत्थेत’न्ति पजानाति चक्खुविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना।
‘‘पुन चपरं, गहपति, भिक्खु सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा…पे॰… जिव्हाय रसं सायित्वा…पे॰… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा…पे॰… मनसा धम्मं विञ्ञाय ‘मनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं सुखवेदनियञ्च । फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना। मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ‘अमनापं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं दुक्खवेदनियञ्च। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना। मनसा खो पनेव धम्मं विञ्ञाय ‘उपेक्खाट्ठानियं इत्थेत’न्ति पजानाति मनोविञ्ञाणं अदुक्खमसुखवेदनियञ्च। फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना। एवं खो, गहपति, धातुनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति फस्सनानत्तं; फस्सनानत्तं पटिच्च उप्पज्जति वेदनानानत्त’’न्ति। सत्तमम्।

८. नकुलपितुसुत्तम्

१३१. एकं समयं भगवा भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे भेसकळावने मिगदाये। अथ खो नकुलपिता गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो नकुलपिता गहपति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे॰… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया । तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, गहपति, भिक्खु नो परिनिब्बायति । अयं खो, गहपति, हेतु अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’।
‘‘सन्ति च खो, गहपति, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खुनाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानम्। अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति…पे॰… सन्ति खो, गहपति, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, गहपति, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं नाभिनन्दतो नाभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न तदुपादानम्। अनुपादानो, गहपति, भिक्खु परिनिब्बायति। अयं खो, गहपति, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति। अट्ठमम्।

९. लोहिच्चसुत्तम्

१३२. एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति मक्करकते [मक्करकटे (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] अरञ्ञकुटिकायम्। अथ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका येनायस्मतो महाकच्चानस्स अरञ्ञकुटिका तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा परितो परितो कुटिकाय अनुचङ्कमन्ति अनुविचरन्ति उच्चासद्दा महासद्दा कानिचि कानिचि सेलेय्यकानि करोन्ति [सेलिस्सकानि करोन्ता (सी॰)] – ‘‘इमे पन मुण्डका समणका इब्भा कण्हा [किण्हा (सी॰ पी॰)] बन्धुपादापच्चा, इमेसं भरतकानं सक्कता गरुकता मानिता पूजिता अपचिता’’ति। अथ खो आयस्मा महाकच्चानो विहारा निक्खमित्वा ते माणवके एतदवोच – ‘‘मा माणवका सद्दमकत्थ; धम्मं वो भासिस्सामी’’ति। एवं वुत्ते, ते माणवका तुण्ही अहेसुम्। अथ खो आयस्मा महाकच्चानो ते माणवके गाथाहि अज्झभासि –
‘‘सीलुत्तमा पुब्बतरा अहेसुं,
ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति।
गुत्तानि द्वारानि सुरक्खितानि,
अहेसुं तेसं अभिभुय्य कोधं॥
‘‘धम्मे च झाने च रता अहेसुं,
ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति।
इमे च वोक्कम्म जपामसेति,
गोत्तेन मत्ता विसमं चरन्ति॥
‘‘कोधाभिभूता पुथुअत्तदण्डा [कोधाभिभूतासुपुथुत्तदण्डा (स्या॰ कं॰ क॰)],
विरज्जमाना सतण्हातण्हेसु।
अगुत्तद्वारस्स भवन्ति मोघा,
सुपिनेव लद्धं पुरिसस्स वित्तं॥
‘‘अनासका थण्डिलसायिका च।
पातो सिनानञ्च तयो च वेदा॥
‘‘खराजिनं जटापङ्को, मन्ता सीलब्बतं तपो।
कुहना वङ्कदण्डा च, उदकाचमनानि च॥
‘‘वण्णा एते ब्राह्मणानं, कता किञ्चिक्खभावना।
चित्तञ्च सुसमाहितं, विप्पसन्नमनाविलम्।
अखिलं सब्बभूतेसु, सो मग्गो ब्रह्मपत्तिया’’ति॥
अथ खो ते माणवका कुपिता अनत्तमना येन लोहिच्चो ब्राह्मणो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा लोहिच्चं ब्राह्मणं एतदवोचुं – ‘‘यग्घे! भवं जानेय्य, समणो महाकच्चानो ब्राह्मणानं मन्ते [मन्तं (क॰)] एकंसेन अपवदति, पटिक्कोसती’’ति? एवं वुत्ते, लोहिच्चो ब्राह्मणो कुपितो अहोसि अनत्तमनो। अथ खो लोहिच्चस्स ब्राह्मणस्स एतदहोसि – ‘‘न खो पन मेतं पतिरूपं योहं अञ्ञदत्थु माणवकानंयेव सुत्वा समणं महाकच्चानं अक्कोसेय्यं [अक्कोसेय्यं विरुज्झेय्यं (स्या॰ कं॰ क॰)] परिभासेय्यम्। यंनूनाहं उपसङ्कमित्वा पुच्छेय्य’’न्ति।
अथ खो लोहिच्चो ब्राह्मणो तेहि माणवकेहि सद्धिं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो लोहिच्चो ब्राह्मणो आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘आगमंसु नु ख्विध, भो कच्चान, अम्हाकं सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति? ‘‘आगमंसु ख्विध ते, ब्राह्मण, सम्बहुला अन्तेवासिका कट्ठहारका माणवका’’ति। ‘‘अहु पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति? ‘‘अहु खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं कोचिदेव कथासल्लापो’’ति । ‘‘यथा कथं पन भोतो कच्चानस्स तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो’’ति? ‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो –
‘‘सीलुत्तमा पुब्बतरा अहेसुं,
ते ब्राह्मणा ये पुराणं सरन्ति।…पे॰…।
अखिलं सब्बभूतेसु,
सो मग्गो ब्रह्मपत्तिया’’ति॥
‘‘एवं खो मे, ब्राह्मण, तेहि माणवकेहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो’’ति।
‘‘‘अगुत्तद्वारो’ति [अगुत्तद्वारो अगुत्तद्वारोति (क॰)] भवं कच्चानो आह। कित्तावता नु खो, भो कच्चान, अगुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, एकच्चो चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति [अनुपट्ठिताय सतिया (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰) उपरि आसीविसवग्गे अवस्सुतसुत्ते पन ‘‘अनुपट्ठितकायस्सती’’त्वेव सब्बत्थ दिस्सति] च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे अधिमुच्चति, अप्पियरूपे च धम्मे ब्यापज्जति, अनुपट्ठितकायस्सति च विहरति, परित्तचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं नप्पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। एवं खो, ब्राह्मण, अगुत्तद्वारो होती’’ति। ‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं भोता कच्चानेन अगुत्तद्वारोव समानो अगुत्तद्वारोति अक्खातो।
‘‘‘गुत्तद्वारो’ति भवं कच्चानो आह। कित्तावता नु खो, भो कच्चान, गुत्तद्वारो होती’’ति? ‘‘इध, ब्राह्मण, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा पियरूपे रूपे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे रूपे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय पियरूपे धम्मे नाधिमुच्चति, अप्पियरूपे धम्मे न ब्यापज्जति, उपट्ठितकायस्सति च विहरति, अप्पमाणचेतसो तञ्च चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं यथाभूतं पजानाति, यत्थस्स ते उप्पन्ना पापका अकुसला धम्मा अपरिसेसा निरुज्झन्ति। एवं खो, ब्राह्मण, गुत्तद्वारो होती’’ति।
‘‘अच्छरियं, भो कच्चान; अब्भुतं, भो कच्चान! यावञ्चिदं भोता कच्चानेन गुत्तद्वारोव समानो गुत्तद्वारोति अक्खातो। अभिक्कन्तं, भो कच्चान; अभिक्कन्तं, भो कच्चान! सेय्यथापि, भो कच्चान, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता कच्चानेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं, भो कच्चान, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च। उपासकं मं भवं कच्चानो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतम्। यथा च भवं कच्चानो मक्करकते उपासककुलानि उपसङ्कमति; एवमेव लोहिच्चकुलं उपसङ्कमतु। तत्थ ये माणवका वा माणविका वा भवन्तं कच्चानं अभिवादेस्सन्ति पच्चुट्ठिस्सन्ति आसनं वा उदकं वा दस्सन्ति, तेसं तं भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। नवमम्।

१०. वेरहच्चानिसुत्तम्

१३३. एकं समयं आयस्मा उदायी कामण्डायं विहरति तोदेय्यस्स ब्राह्मणस्स अम्बवने। अथ खो वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया अन्तेवासी माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि। अथ खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि [भोति जानेय्य (सी॰ पी॰ क॰), भोती जानेय्य (स्या॰ कं॰)]! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति।
‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति । ‘‘एवं भोती’’ति खो सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर, भवं, उदायि, अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति। अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन। अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि। अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘भण, समण, धम्म’’न्ति। ‘‘भविस्सति, भगिनि, समयो’’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कमि [पक्कामि (स्या॰ कं॰ पी॰)]।
दुतियम्पि खो सो माणवको येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता उदायिना सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो तं माणवकं आयस्मा उदायी धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि। दुतियम्पि खो सो माणवको आयस्मता उदायिना धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो उट्ठायासना येन वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा वेरहच्चानिगोत्तं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘यग्घे, भोति, जानेय्यासि! समणो उदायी धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं , सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेती’’ति।
‘‘एवमेवं पन त्वं, माणवक, समणस्स उदायिस्स वण्णं भाससि। समणो पनुदायी ‘भण, समण, धम्म’न्ति वुत्तो समानो ‘भविस्सति, भगिनि, समयो’ति वत्वा उट्ठायासना पक्कन्तो’’ति। ‘‘तथा हि पन त्वं, भोति, पादुका आरोहित्वा उच्चे आसने निसीदित्वा सीसं ओगुण्ठित्वा एतदवोच – ‘भण, समण, धम्म’न्ति। धम्मगरुनो हि ते भवन्तो धम्मगारवा’’ति। ‘‘तेन हि त्वं, माणवक, मम वचनेन समणं उदायिं निमन्तेहि स्वातनाय भत्तेना’’ति। ‘‘एवं, भोती’’ति खो सो माणवको वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया पटिस्सुत्वा येनायस्मा उदायी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु किर भवं उदायी अम्हाकं आचरियभरियाय वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया स्वातनाय भत्त’’न्ति। अधिवासेसि खो आयस्मा उदायी तुण्हीभावेन।
अथ खो आयस्मा उदायी तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन वेरहच्चानिगोत्ताय ब्राह्मणिया निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं पणीतेन खादनीयेन भोजनीयेन सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि। अथ खो वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं पादुका ओरोहित्वा नीचे आसने निसीदित्वा सीसं विवरित्वा आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘किस्मिं नु खो, भन्ते, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, किस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति?
‘‘चक्खुस्मिं खो, भगिनि, सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, चक्खुस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ति…पे॰… जिव्हाय सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, जिव्हाय असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ति…पे॰…। मनस्मिं सति अरहन्तो सुखदुक्खं पञ्ञपेन्ति, मनस्मिं असति अरहन्तो सुखदुक्खं न पञ्ञपेन्ती’’ति।
एवं वुत्ते, वेरहच्चानिगोत्ता ब्राह्मणी आयस्मन्तं उदायिं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भन्ते; अभिक्कन्तं, भन्ते! सेय्यथापि, भन्ते, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य , पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य, चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं अय्येन उदायिना अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं, अय्य उदायि, तं भगवन्तं सरणं गच्छामि, धम्मञ्च, भिक्खुसङ्घञ्च। उपासिकं मं अय्यो उदायी धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति। दसमम्।
गहपतिवग्गो तेरसमो।
तस्सुद्दानं –
वेसाली वज्जि नाळन्दा, भारद्वाज सोणो च घोसितो।
हालिद्दिको नकुलपिता, लोहिच्चो वेरहच्चानीति॥