१२ १२ लोककामगुणवग्गो

१. पठममारपाससुत्तम्

११४. ‘‘सन्ति , भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे, भिक्खु, अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो [वसगतो (सी॰ अट्ठ॰ स्या॰ अट्ठ॰)], पटिमुक्कस्स मारपासो। बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो। बद्धो सो मारबन्धनेन…पे॰…।
‘‘सन्ति , भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो। बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो।
‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे , भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो। मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो। मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो। मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति। पठमम्।

२. दुतियमारपाससुत्तम्

११५. ‘‘सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो। बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु बद्धो मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु, आवासगतो मारस्स, मारस्स वसं गतो, पटिमुक्कस्स मारपासो। बद्धो सो मारबन्धनेन यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति च खो, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे , भिक्खु मुत्तो चक्खुविञ्ञेय्येहि रूपेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो। मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो…पे॰…।
‘‘सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु मुत्तो मनोविञ्ञेय्येहि धम्मेहि, नावासगतो मारस्स, न मारस्स वसं गतो, उम्मुक्कस्स मारपासो। मुत्तो सो मारबन्धनेन न यथाकामकरणीयो पापिमतो’’ति। दुतियम्।

३. लोकन्तगमनसुत्तम्

११६. ‘‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं [दिट्ठेय्यं (स्या॰ कं॰ क॰)], पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’’ति। इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि। अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति। को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?
अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो , सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति।
अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –
‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति। तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामीति। को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति ? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो, आवुसो, आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति। विभजतायस्मा आनन्दो’’ति।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव, मूलं अतिक्कम्मेव, खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य; एवं सम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ [मञ्ञेथ (पी॰ क॰)]। सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो। सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ । यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा वो धारेय्याथा’’ति।
‘‘अद्धावुसो आनन्द, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति – चक्खुभूतो, ञाणभूतो, धम्मभूतो, ब्रह्मभूतो, वत्ता, पवत्ता, अत्थस्स निन्नेता, अमतस्स दाता, धम्मस्सामी, तथागतो। सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम । यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम। अपि चायस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वा’’ति।
‘‘तेनहावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुम्। आयस्मा आनन्दो एतदवोच –
‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि। येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको। केन चावुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी? चक्खुना खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी। सोतेन खो, आवुसो… घानेन खो, आवुसो… जिव्हाय खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी । कायेन खो, आवुसो… मनेन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी। येन खो, आवुसो, लोकस्मिं लोकसञ्ञी होति लोकमानी – अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको। यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं , दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति, इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि। आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ। यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति।
‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –
‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति। तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – नाहं, भिक्खवे, गमनेन लोकस्स अन्तं ञातेय्यं, दट्ठेय्यं, पत्तेय्यन्ति वदामि। न च पनाहं, भिक्खवे, अप्पत्वा लोकस्स अन्तं दुक्खस्स अन्तकिरियं वदामी’ति। को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति। अथ खो मयं , भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह। तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति।
‘‘पण्डितो , भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतम्। एसो चेवेतस्स अत्थो, एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति। ततियम्।

४. कामगुणसुत्तम्

११७. ‘‘पुब्बेव मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु’। तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘येमे पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र मे अत्तरूपेन अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो’। तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय्य पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु। तस्मातिह, भिक्खवे, तुम्हाकम्पि ये ते पञ्च कामगुणा चेतसो सम्फुट्ठपुब्बा अतीता निरुद्धा विपरिणता, तत्र वो अत्तरूपेहि अप्पमादो सति चेतसो आरक्खो करणीयो। तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’’ति। इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि।
अथ खो तेसं भिक्खूनं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?
अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति।
अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु । सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं –
‘‘इदं खो नो, आवुसो आनन्द, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति , रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो, आवुसो, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति। विभजतायस्मा आनन्दो’’ति।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स…पे॰… विभजतायस्मा आनन्दो अगरुं करित्वाति।
‘‘तेनहावुसो , सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुम्। आयस्मा आनन्दो एतदवोच –
‘‘यं खो वो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि। सळायतननिरोधं नो एतं, आवुसो, भगवता सन्धाय भासितं – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे, यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। अयं खो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। इमस्स ख्वाहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि। आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छेय्याथ। यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति।
‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पटिस्सुत्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –
‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ जिव्हा च निरुज्झति, रससञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति, तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं अचिरपक्कन्तस्स भगवतो एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो , भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तस्मातिह, भिक्खवे, से आयतने वेदितब्बे यत्थ चक्खु च निरुज्झति, रूपसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे…पे॰… यत्थ मनो च निरुज्झति, धम्मसञ्ञा च निरुज्झति, से आयतने वेदितब्बे’ति। ‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनम्। पहोति चायस्मा आनन्दो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुम्। यंनून मयं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति। अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह। तेसं नो, भन्ते, आयस्मता आनन्देन इमेहि आकारेहि, इमेहि पदेहि, इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति।
‘‘पण्डितो, भिक्खवे, आनन्दो; महापञ्ञो, भिक्खवे, आनन्दो! मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं आनन्देन ब्याकतम्। एसो चेवेतस्स अत्थो। एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति। चतुत्थम्।

५. सक्कपञ्हसुत्तम्

११८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते। अथ खो सक्को देवानमिन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो सक्को देवानमिन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते , हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति?
‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति…पे॰…।
‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु नो परिनिब्बायति। अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति।
‘‘सन्ति च खो, देवानमिन्द, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानम्। अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु परिनिब्बायति…पे॰… ।
‘‘सन्ति खो, देवानमिन्द, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, देवानमिन्द, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति न तदुपादानम्। अनुपादानो, देवानमिन्द, भिक्खु परिनिब्बायति। अयं खो, देवानमिन्द, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति। पञ्चमम्।

६. पञ्चसिखसुत्तम्

११९. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते। अथ खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो पञ्चसिखो गन्धब्बदेवपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति? को पन, भन्ते, हेतु, को पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति? ‘‘सन्ति खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा…पे॰… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा, इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति तदुपादानम्। सउपादानो, पञ्चसिख , भिक्खु नो परिनिब्बायति। अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे नो परिनिब्बायन्ति’’।
‘‘सन्ति च खो, पञ्चसिख, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा…पे॰… सन्ति खो, पञ्चसिख, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो न तन्निस्सितं विञ्ञाणं होति, न तदुपादानम्। अनुपादानो, पञ्चसिख, भिक्खु परिनिब्बायति। अयं खो, पञ्चसिख, हेतु, अयं पच्चयो येन मिधेकच्चे सत्ता दिट्ठेव धम्मे परिनिब्बायन्ती’’ति। छट्ठम्।

७. सारिपुत्तसद्धिविहारिकसुत्तम्

१२०. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे । अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘सद्धिविहारिको , आवुसो सारिपुत्त, भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तो’’ति।
‘‘एवमेतं, आवुसो, होति इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारस्स, भोजने अमत्तञ्ञुनो, जागरियं अननुयुत्तस्स। ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारो भोजने अमत्तञ्ञू जागरियं अननुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति नेतं ठानं विज्जति। ‘सो वतावुसो, भिक्खु इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो, भोजने मत्तञ्ञू, जागरियं अनुयुत्तो यावजीवं परिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं सन्तानेस्सती’ति ठानमेतं विज्जति।
‘‘कथञ्चावुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति? इधावुसो, भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं चक्खुन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जति। सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न निमित्तग्गाही होति नानुब्यञ्जनग्गाही। यत्वाधिकरणमेनं मनिन्द्रियं असंवुतं विहरन्तं अभिज्झादोमनस्सा पापका अकुसला धम्मा अन्वास्सवेय्युं, तस्स संवराय पटिपज्जति, रक्खति मनिन्द्रियं, मनिन्द्रिये संवरं आपज्जति। एवं खो, आवुसो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारो होति।
‘‘कथञ्चावुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति? इधावुसो, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो आहारं आहारेति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय। इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि, नवञ्च वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति , अनवज्जता च फासुविहारो चा’ति। एवं खो, आवुसो, भोजने मत्तञ्ञू होति।
‘‘कथञ्चावुसो, जागरियं अनुयुत्तो होति? इधावुसो, भिक्खु दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति। रत्तिया पठमं यामं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति । रत्तिया मज्झिमं यामं दक्खिणेन पस्सेन सीहसेय्यं कप्पेति पादे पादं अच्चाधाय सतो सम्पजानो, उट्ठानसञ्ञं मनसि करित्वा। रत्तिया पच्छिमं यामं पच्चुट्ठाय चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेति। एवं खो, आवुसो, जागरियं अनुयुत्तो होति। तस्मातिहावुसो, एवं सिक्खितब्बं – ‘इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा भविस्साम, भोजने मत्तञ्ञुनो, जागरियं अनुयुत्ता’ति। एवञ्हि वो, आवुसो, सिक्खितब्ब’’न्ति। सत्तमम्।

८. राहुलोवादसुत्तम्

१२१. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘परिपक्का खो राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनिया धम्मा; यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति। अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘गण्हाहि, राहुल, निसीदनम्। येन अन्धवनं तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति । ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा राहुलो भगवतो पटिस्सुत्वा निसीदनं आदाय भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि।
तेन खो पन समयेन अनेकानि देवतासहस्सानि भगवन्तं अनुबन्धानि होन्ति – ‘‘अज्ज भगवा आयस्मन्तं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेस्सती’’ति। अथ खो भगवा अन्धवनं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्ञत्ते आसने निसीदि। आयस्मापि खो राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं राहुलं भगवा एतदवोच –
‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ( ) [(तं किं मञ्ञसि) एवमितरेसुपि (म॰ नि॰ ३.४१६-४१७)]
‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि , एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हाविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हासम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वाति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘मनोविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं, सञ्ञागतं, सङ्खारगतं, विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एवं पस्सं, राहुल, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे॰… जिव्हायपि निब्बिन्दति, रसेसुपि निब्बिन्दति, जिव्हाविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, जिव्हासम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे॰…।
‘‘मनस्मिम्पि निब्बिन्दति, धम्मेसुपि निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, मनोसम्फस्सेपि निब्बिन्दति, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति।
इदमवोच भगवा। अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दि। इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो राहुलस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि। अनेकानञ्च देवतासहस्सानं विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति। अट्ठमम्।

९. संयोजनियधम्मसुत्तम्

१२२. ‘‘संयोजनिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च। तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा। यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ संयोजन’’न्ति। नवमम्।

१०. उपादानियधम्मसुत्तम्

१२३. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च। तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा। यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ उपादान’’न्ति। दसमम्।
लोककामगुणवग्गो द्वादसमो।
तस्सुद्दानं –
मारपासेन द्वे वुत्ता, लोककामगुणेन च।
सक्को पञ्चसिखो चेव, सारिपुत्तो च राहुलो।
संयोजनं उपादानं, वग्गो तेन पवुच्चतीति॥