११ ११ योगक्खेमिवग्गो

१. योगक्खेमिसुत्तम्

१०४. सावत्थिनिदानम्। ‘‘योगक्खेमिपरियायं वो, भिक्खवे, धम्मपरियायं देसेस्सामि। तं सुणाथ। कतमो च, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो? सन्ति, भिक्खवे, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति…पे॰… सन्ति, भिक्खवे, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावङ्कता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तेसञ्च पहानाय अक्खासि योगं, तस्मा तथागतो ‘योगक्खेमी’ति वुच्चति। अयं खो, भिक्खवे, योगक्खेमिपरियायो धम्मपरियायो’’ति। पठमम्।

२. उपादायसुत्तम्

१०५. ‘‘किस्मिं नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?
‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे॰…।
‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खं…पे॰… मनस्मिं सति मनं उपादाय उप्पज्जति अज्झत्तं सुखं दुक्खम्। तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?
‘‘नो हेतं भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय उप्पज्जेय्य अज्झत्तं सुखं दुक्ख’’न्ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे॰… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। दुतियम्।

३. दुक्खसमुदयसुत्तम्

१०६. ‘‘दुक्खस्स , भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि। तं सुणाथ। कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। अयं दुक्खस्स समुदयो…पे॰… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। अयं दुक्खस्स समुदयो…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स समुदयो।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। अयं दुक्खस्स अत्थङ्गमो…पे॰… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। अयं खो, भिक्खवे, दुक्खस्स अत्थङ्गमो’’ति। ततियम्।

४. लोकसमुदयसुत्तम्

१०७. ‘‘लोकस्स, भिक्खवे, समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसेस्सामि। तं सुणाथ। कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो …पे॰… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो ; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स समुदयो।
‘‘कतमो च, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो ; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो…पे॰… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। अयं खो, भिक्खवे, लोकस्स अत्थङ्गमो’’ति। चतुत्थम्।

५. सेय्योहमस्मिसुत्तम्

१०८. ‘‘किस्मिं नु खो, भिक्खवे, सति किं उपादाय किं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होती’’ति?
‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा।
‘‘चक्खुस्मिं खो, भिक्खवे, सति चक्खुं उपादाय चक्खुं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति…पे॰… जिव्हाय सति…पे॰… मनस्मिं सति मनं उपादाय मनं अभिनिविस्स सेय्योहमस्मीति वा होति, सदिसोहमस्मीति वा होति, हीनोहमस्मीति वा होति। तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं , भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति वा अस्सा’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰… जिव्हा… कायो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति?
‘‘अनिच्चो, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, अपि नु तं अनुपादाय सेय्योहमस्मीति वा अस्स, सदिसोहमस्मीति वा अस्स, हीनोहमस्मीति वा अस्सा’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे॰… मनस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। पञ्चमम्।

६. संयोजनियसुत्तम्

१०९. ‘‘संयोजनिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि संयोजनञ्च। तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमञ्च संयोजनं? चक्खुं, भिक्खवे, संयोजनियो धम्मो। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनं…पे॰… जिव्हा संयोजनियो धम्मो…पे॰… मनो संयोजनियो धम्मो। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, इदं संयोजन’’न्ति। छट्ठम्।

७. उपादानियसुत्तम्

११०. ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च। तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमञ्च उपादानं ? चक्खुं, भिक्खवे, उपादानियो धम्मो। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानं…पे॰… जिव्हा उपादानियो धम्मो…पे॰… मनो उपादानियो धम्मो। यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानम्। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, इदं उपादान’’न्ति। सत्तमम्।

८. अज्झत्तिकायतनपरिजाननसुत्तम्

१११. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय। सोतं… घानं… जिव्हं… कायं… मनं अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय। चक्खुञ्च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय…पे॰… जिव्हं… कायं… मनं अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति। अट्ठमम्।

९. बाहिरायतनपरिजाननसुत्तम्

११२. ‘‘रूपे , भिक्खवे, अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय। सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अनभिजानं अपरिजानं अविराजयं अप्पजहं अभब्बो दुक्खक्खयाय। रूपे च खो, भिक्खवे, अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाय। सद्दे… गन्धे… रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे अभिजानं परिजानं विराजयं पजहं भब्बो दुक्खक्खयाया’’ति। नवमम्।

१०. उपस्सुतिसुत्तम्

११३. एकं समयं भगवा नातिके [ञातिके (सी॰ स्या॰ कं॰)] विहरति गिञ्जकावसथे। अथ खो भगवा रहोगतो पटिसल्लीनो इमं धम्मपरियायं अभासि – ‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा; तण्हापच्चया उपादानं; उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’।
‘‘चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो; भवनिरोधा जातिनिरोधो; जातिनिरोधा जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति…पे॰… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति…पे॰… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। तिण्णं सङ्गति फस्सो। फस्सपच्चया वेदना; वेदनापच्चया तण्हा। तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधा उपादाननिरोधो ; उपादाननिरोधा…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति।
तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो भिक्खु भगवतो उपस्सुति [उपस्सुतिं (सी॰ क॰)] ठितो होति। अद्दसा खो भगवा तं भिक्खुं उपस्सुति ठितम्। दिस्वान तं भिक्खुं एतदवोच – ‘‘अस्सोसि नो त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियाय’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायम्। परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायम्। धारेहि त्वं, भिक्खु, इमं धम्मपरियायम्। अत्थसंहितोयं, भिक्खु, धम्मपरियायो आदिब्रह्मचरियको’’ति। दसमम्।
योगक्खेमिवग्गो एकादसमो।
तस्सुद्दानं –
योगक्खेमि उपादाय, दुक्खं लोको च सेय्यो च।
संयोजनं उपादानं, द्वे परिजानं उपस्सुतीति॥