१. पलोकधम्मसुत्तम्
८४. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच –
‘‘‘लोको, लोको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको। किञ्च, आनन्द, पलोकधम्मं? चक्खु खो, आनन्द, पलोकधम्मं, रूपा पलोकधम्मा, चक्खुविञ्ञाणं पलोकधम्मं, चक्खुसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया…पे॰… तम्पि पलोकधम्मं…पे॰… जिव्हा पलोकधम्मा, रसा पलोकधम्मा, जिव्हाविञ्ञाणं पलोकधम्मं, जिव्हासम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया…पे॰… तम्पि पलोकधम्मं…पे॰… मनो पलोकधम्मो, धम्मा पलोकधम्मा, मनोविञ्ञाणं पलोकधम्मं, मनोसम्फस्सो पलोकधम्मो, यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि पलोकधम्मम्। यं खो, आनन्द, पलोकधम्मं, अयं वुच्चति अरियस्स विनये लोको’’ति। पठमम्।
२. सुञ्ञतलोकसुत्तम्
८५. अथ खो आयस्मा आनन्दो…पे॰… भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘सुञ्ञो लोको, सुञ्ञो लोको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति? ‘‘यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चति। किञ्च, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा? चक्खु खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। रूपा सुञ्ञा अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुविञ्ञाणं सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, चक्खुसम्फस्सो सुञ्ञो अत्तेन वा अत्तनियेन वा…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा। यस्मा च खो, आनन्द, सुञ्ञं अत्तेन वा अत्तनियेन वा, तस्मा सुञ्ञो लोकोति वुच्चती’’ति। दुतियम्।
३. संखित्तधम्मसुत्तम्
८६. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आनन्द, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं , भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘चक्खुविञ्ञाणं…पे॰… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सो…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’…पे॰…।
‘‘एवं पस्सं, आनन्द, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति…पे॰… चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। ततियम्।
४. छन्नसुत्तम्
८७. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मा च छन्नो गिज्झकूटे पब्बते विहरन्ति। तेन खो पन समयेन येन आयस्मा छन्नो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो । अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महाचुन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाचुन्दं एतदवोच – ‘‘आयामावुसो चुन्द, येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिस्साम गिलानपुच्छका’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा महाचुन्दो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसि।
अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदिंसु। निसज्ज खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, आवुसो छन्न, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?
‘‘न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो। सेय्यथापि, आवुसो, बलवा पुरिसो तिण्हेन सिखरेन [खग्गेन (क॰)] मुद्धनि [मुद्धानं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] अभिमत्थेय्य [अभिमन्थेय्य (सी॰)]; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता वाता मुद्धनि [मुद्धानं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] ऊहनन्ति [उपहनन्ति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰ क॰), उहनन्ति (क॰)]। न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे॰… नो पटिक्कमो। सेय्यथापि , आवुसो, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तक्खण्डेन सीसे सीसवेठं ददेय्य; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना। न मे, आवुसो, खमनीयं , न यापनीयं…पे॰… नो पटिक्कमो। सेय्यथापि, आवुसो, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेव खो अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति। न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं…पे॰… नो पटिक्कमो। सेय्यथापि, आवुसो, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं सम्परितापेय्युं; एवमेव खो, आवुसो, अधिमत्तो कायस्मिं डाहो। न मे, आवुसो, खमनीयं, न यापनीयं, बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति नो पटिक्कमन्ति, अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो। सत्थं, आवुसो सारिपुत्त, आहरिस्सामि, नावकङ्खामि [नापि कङ्खामि (क॰)] जीवित’’न्ति।
‘‘मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि। यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छाम। सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भोजनानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भोजनानि परियेसिस्सामि। सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भेसज्जानि परियेसिस्सामि। सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका, अहं आयस्मन्तं छन्नं उपट्ठहिस्सामि। मा आयस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि। यापेतायस्मा छन्नो, यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छामा’’ति।
‘‘न मे, आवुसो सारिपुत्त, नत्थि सप्पायानि भोजनानि; अत्थि मे सप्पायानि भोजनानि। नपि मे नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि; अत्थि मे सप्पायानि भेसज्जानि। नपि मे नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका; अत्थि मे पतिरूपा उपट्ठाका। अपि च मे, आवुसो, सत्था परिचिण्णो दीघरत्तं मनापेनेव, नो अमनापेन। एतञ्हि, आवुसो, सावकस्स पतिरूपं यं सत्थारं परिचरेय्य मनापेनेव, नो अमनापेन। ‘अनुपवज्जं [तं अनुपवज्जं (बहूसु)] छन्नो भिक्खु सत्थं आहरिस्सती’ति – एवमेतं, आवुसो सारिपुत्त, धारेही’’ति।
‘‘पुच्छेय्याम मयं आयस्मन्तं छन्नं कञ्चिदेव [किञ्चिदेव (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)] देसं, सचे आयस्मा छन्नो ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति। ‘‘पुच्छावुसो सारिपुत्त, सुत्वा वेदिस्सामा’’ति।
‘‘चक्खुं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे॰… जिव्हं, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससि…पे॰… मनं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?
‘‘चक्खुं, आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे॰… जिव्हं, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे॰… मनं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति।
‘‘चक्खुस्मिं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… जिव्हाय, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि… मनस्मिं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?
‘‘चक्खुस्मिं , आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे॰… जिव्हाय, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणे जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय जिव्हं जिव्हाविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि…पे॰… मनस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति।
एवं वुत्ते, आयस्मा महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘तस्मातिह, आवुसो छन्न, इदम्पि तस्स भगवतो सासनं निच्चकप्पं साधुकं मनसि कातब्बं – ‘निस्सितस्स चलितं, अनिस्सितस्स चलितं नत्थि। चलिते असति पस्सद्धि होति। पस्सद्धिया सति नति न होति। नतिया असति आगतिगति न होति। आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति। चुतूपपाते असति नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन। एसेवन्तो दुक्खस्सा’’’ति।
अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु। अथ खो आयस्मा छन्नो अचिरपक्कन्तेसु तेसु आयस्मन्तेसु सत्थं आहरेसि।
अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, छन्नेन सत्थं आहरितम्। तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘ननु ते, सारिपुत्त, छन्नेन भिक्खुना सम्मुखायेव अनुपवज्जता ब्याकता’’ति ? ‘‘अत्थि, भन्ते, पुब्बविज्जनं [पुब्बविचिरं (सी॰), पुब्बविज्झनं (पी॰), पुब्बजिरं (म॰ नि॰ ३.३९४] नाम वज्जिगामो। तत्थायस्मतो छन्नस्स मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानी’’ति। ‘‘होन्ति हेते, सारिपुत्त, छन्नस्स भिक्खुनो मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानि। न खो पनाहं, सारिपुत्त , एत्तावता सउपवज्जोति वदामि। यो खो, सारिपुत्त, तञ्च कायं निक्खिपति, अञ्ञञ्च कायं उपादियति, तमहं सउपवज्जोति वदामि। तं छन्नस्स भिक्खुनो नत्थि। ‘अनुपवज्जं छन्नेन भिक्खुना सत्थं आहरित’न्ति – एवमेतं, सारिपुत्त, धारेही’’ति। चतुत्थम्।
५. पुण्णसुत्तम्
८८. अथ [सावत्थिनिदानम्। अथ (?) म॰ नि॰ ३.३९५ पस्सितब्बं] खो आयस्मा पुण्णो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा पुण्णो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति।
‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी। ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि…पे॰… सन्ति खो, पुण्ण, जिव्हाविञ्ञेय्या रसा…पे॰… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी। ‘नन्दिसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि।
‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी। ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि…पे॰… सन्ति खो, पुण्ण, मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया। तञ्चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति, तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो निरुज्झति नन्दी। ‘नन्दिनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि।
‘‘इमिना त्वं [इमिना च त्वं], पुण्ण, मया संखित्तेन ओवादेन ओवदितो कतमस्मिं [कतरस्मिं (म॰ नि॰ ३.३९५)] जनपदे विहरिस्ससी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, सुनापरन्तो नाम जनपदो, तत्थाहं विहरिस्सामी’’ति।
‘‘चण्डा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा; फरुसा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा। सचे तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [मं (सब्बत्थ)] नयिमे पाणिना पहारं देन्ती’ति। एवमेत्थ [एवम्मेत्थ (?)], भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे [एवम्मेत्थ (?)] नयिमे लेड्डुना पहारं देन्ती’ति। एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे दण्डेन पहारं देन्ती’ति । एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘सचे पन पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे सत्थेन पहारं देन्ती’ति। एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मं नयिमे तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेन्ती’ति। एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘सचे पन तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति?
‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्र मे एवं भविस्सति – ‘सन्ति खो तस्स भगवतो सावका कायेन च जीवितेन च अट्टीयमाना हरायमाना जिगुच्छमाना सत्थहारकं परियेसन्ति, तं मे इदं अपरियिट्ठञ्ञेव सत्थहारकं लद्ध’न्ति। एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति।
‘‘साधु साधु, पुण्ण! सक्खिस्ससि खो त्वं, पुण्ण, इमिना दमूपसमेन समन्नागतो सुनापरन्तस्मिं जनपदे वत्थुम्। यस्स दानि त्वं, पुण्ण, कालं मञ्ञसी’’ति।
अथ खो आयस्मा पुण्णो भगवतो वचनं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन सुनापरन्तो जनपदो तेन चारिकं पक्कामि। अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सुनापरन्तो जनपदो तदवसरि। तत्र सुदं आयस्मा पुण्णो सुनापरन्तस्मिं जनपदे विहरति। अथ खो आयस्मा पुण्णो तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासकसतानि पटिवेदेसि [पटिपादेसि (सी॰ पी॰), पटिदेसेसि (स्या॰ कं॰)]। तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासिकासतानि पटिवेदेसि। तेनेवन्तरवस्सेन तिस्सो विज्जा सच्छाकासि। तेनेवन्तरवस्सेन परिनिब्बायि।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे॰… एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुण्णो नाम कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो, सो कालङ्कतो। तस्स का गति को अभिसम्परायो’’ति?
‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो [कुलपुत्तो अहोसि (सब्बत्थ)], पच्चपादि [सच्चवादी (स्या॰ कं॰ क॰)] धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसि [विहेठेसि (सी॰ स्या॰ कं॰)]। परिनिब्बुतो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो’’ति। पञ्चमम्।
६. बाहियसुत्तम्
८९. अथ खो आयस्मा बाहियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा बाहियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, बाहिय, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति?
‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰… चक्खुविञ्ञाणं…पे॰… चक्खुसम्फस्सो…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति?
‘‘अनिच्चं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति?
‘‘दुक्खं, भन्ते’’।
‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति?
‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एवं पस्सं, बाहिय, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिम्पि निब्बिन्दति, रूपेसुपि निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणेपि निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्सेपि निब्बिन्दति…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति; विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति।
अथ खो आयस्मा बाहियो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि। अथ खो आयस्मा बाहियो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं , नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा बाहियो अरहतं अहोसीति। छट्ठम्।
७. पठमएजासुत्तम्
९०. ‘‘एजा , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लम्। तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो। तस्मातिह , भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं [विहरेय्य (सी॰ पी॰ क॰)] वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य, रूपेसु न मञ्ञेय्य, रूपतो न मञ्ञेय्य, रूपा मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणतो न मञ्ञेय्य, चक्खुविञ्ञाणं मेति न मञ्ञेय्य; चक्खुसम्फस्सं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सतो न मञ्ञेय्य, चक्खुसम्फस्सो मेति न मञ्ञेय्य। यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य।
‘‘सोतं न मञ्ञेय्य…पे॰… घानं न मञ्ञेय्य…पे॰… जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य…पे॰… जिव्हाविञ्ञाणं न मञ्ञेय्य…पे॰… जिव्हासम्फस्सं न मञ्ञेय्य…पे॰… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य।
‘‘कायं न मञ्ञेय्य…पे॰… मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य; धम्मे न मञ्ञेय्य…पे॰… मनो विञ्ञाणं…पे॰… मनोसम्फस्सं…पे॰… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य; सब्बं न मञ्ञेय्य, सब्बस्मिं न मञ्ञेय्य, सब्बतो न मञ्ञेय्य, सब्बं मेति न मञ्ञेय्य।
‘‘सो एवं अमञ्ञमानो न किञ्चिपि लोके उपादियति। अनुपादियं न परितस्सति। अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति । ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। सत्तमम्।
८. दुतियएजासुत्तम्
९१. ‘‘एजा , भिक्खवे, रोगो, एजा गण्डो, एजा सल्लम्। तस्मातिह, भिक्खवे, तथागतो अनेजो विहरति वीतसल्लो। तस्मातिह, भिक्खवे, भिक्खु चेपि आकङ्खेय्य ‘अनेजो विहरेय्यं वीतसल्लो’ति, चक्खुं न मञ्ञेय्य, चक्खुस्मिं न मञ्ञेय्य, चक्खुतो न मञ्ञेय्य, चक्खु मेति न मञ्ञेय्य; रूपे न मञ्ञेय्य… चक्खुविञ्ञाणं… चक्खुसम्फस्सं… यम्पिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य। यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा। अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे॰…।
‘‘जिव्हं न मञ्ञेय्य, जिव्हाय न मञ्ञेय्य, जिव्हातो न मञ्ञेय्य, जिव्हा मेति न मञ्ञेय्य; रसे न मञ्ञेय्य… जिव्हाविञ्ञाणं… जिव्हासम्फस्सं… यम्पिदं जिव्हासम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य। यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति, यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा। अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति…पे॰…।
‘‘मनं न मञ्ञेय्य, मनस्मिं न मञ्ञेय्य, मनतो न मञ्ञेय्य, मनो मेति न मञ्ञेय्य… मनोविञ्ञाणं… मनोसम्फस्सं… यम्पिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य। यञ्हि, भिक्खवे, मञ्ञति, यस्मिं मञ्ञति , यतो मञ्ञति, यं मेति मञ्ञति, ततो तं होति अञ्ञथा। अञ्ञथाभावी भवसत्तो लोको भवमेव अभिनन्दति।
‘‘यावता, भिक्खवे, खन्धधातुआयतना तम्पि न मञ्ञेय्य, तस्मिम्पि न मञ्ञेय्य, ततोपि न मञ्ञेय्य, तं मेति न मञ्ञेय्य। सो एवं अमञ्ञमानो न किञ्चि लोके उपादियति। अनुपादियं न परितस्सति। अपरितस्सं पच्चत्तञ्ञेव परिनिब्बायति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। अट्ठमम्।
९. पठमद्वयसुत्तम्
९२. ‘‘द्वयं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि। तं सुणाथ। किञ्च, भिक्खवे, द्वयं? चक्खुञ्चेव रूपा च, सोतञ्चेव सद्दा च, घानञ्चेव गन्धा च, जिव्हा चेव रसा च, कायो चेव फोट्ठब्बा च , मनो चेव धम्मा च – इदं वुच्चति, भिक्खवे, द्वयम्।
‘‘यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहमेतं द्वयं पच्चक्खाय अञ्ञं द्वयं पञ्ञपेस्सामी’ति, तस्स वाचावत्थुकमेवस्स। पुट्ठो च न सम्पायेय्य। उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य। तं किस्स हेतु? यथा तं, भिक्खवे, अविसयस्मि’’न्ति। नवमम्।
१०. दुतियद्वयसुत्तम्
९३. ‘‘द्वयं, भिक्खवे, पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति। कथञ्च, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोति? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणम्। चक्खु अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। रूपा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। चक्खुविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं चक्खुविञ्ञाणं कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति चक्खुसम्फस्सो। चक्खुसम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। योपि हेतु योपि पच्चयो चक्खुसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो चक्खुसम्फस्सो कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो , भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति। इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। सोतं…पे॰…।
‘‘जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणम्। जिव्हा अनिच्चा विपरिणामी अञ्ञथाभावी [विपरिणामिनी अञ्ञथाभाविनी (?)]। रसा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। जिव्हाविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हाविञ्ञाणस्स उप्पादाय , सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं जिव्हाविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति जिव्हासम्फस्सो। जिव्हासम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। योपि हेतु योपि पच्चयो जिव्हासम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो जिव्हासम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति। इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। कायं…पे॰…।
‘‘मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणम्। मनो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। धम्मा अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। इत्थेतं द्वयं चलञ्चेव ब्यथञ्च अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। मनोविञ्ञाणं अनिच्चं विपरिणामि अञ्ञथाभावि। योपि हेतु योपि पच्चयो मनोविञ्ञाणस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नं मनोविञ्ञाणं, कुतो निच्चं भविस्सति! या खो, भिक्खवे, इमेसं तिण्णं धम्मानं सङ्गति सन्निपातो समवायो, अयं वुच्चति मनोसम्फस्सो। मनोसम्फस्सोपि अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। योपि हेतु योपि पच्चयो मनोसम्फस्सस्स उप्पादाय, सोपि हेतु सोपि पच्चयो अनिच्चो विपरिणामी अञ्ञथाभावी। अनिच्चं खो पन, भिक्खवे, पच्चयं पटिच्च उप्पन्नो मनोसम्फस्सो, कुतो निच्चो भविस्सति! फुट्ठो, भिक्खवे, वेदेति, फुट्ठो चेतेति, फुट्ठो सञ्जानाति। इत्थेतेपि धम्मा चला चेव ब्यथा च अनिच्चा विपरिणामिनो अञ्ञथाभाविनो। एवं खो, भिक्खवे, द्वयं पटिच्च विञ्ञाणं सम्भोती’’ति। दसमम्।
छन्नवग्गो नवमो।
तस्सुद्दानं –
पलोकसुञ्ञा संखित्तं, छन्नो पुण्णो च बाहियो।
एजेन च दुवे वुत्ता, द्वयेहि अपरे दुवेति॥