१. अविज्जासुत्तम्
११३. सावत्थिनिदानम्। अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘अविज्जा अविज्जा’ति, भन्ते, वुच्चति। कतमा नु खो, भन्ते, अविज्जा, कित्तावता च अविज्जागतो होती’’ति? ‘‘इध, भिक्खु, अस्सुतवा पुथुज्जनो रूपं नप्पजानाति, रूपसमुदयं नप्पजानाति, रूपनिरोधं नप्पजानाति, रूपनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानाति; वेदनं नप्पजानाति… सञ्ञं… सङ्खारे नप्पजानाति…पे॰… विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानाति। अयं वुच्चति, भिक्खु, अविज्जा। एत्तावता च अविज्जागतो होती’’ति। पठमम्।
२. विज्जासुत्तम्
११४. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘विज्जा विज्जा’ति, भन्ते, वुच्चति। कतमा नु खो, भन्ते, विज्जा, कित्तावता च विज्जागतो होती’’ति? ‘‘इध, भिक्खु, सुतवा अरियसावको रूपं पजानाति, रूपसमुदयं पजानाति, रूपनिरोधं पजानाति, रूपनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे पजानाति…पे॰… विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति। अयं वुच्चति, भिक्खु, विज्जा। एत्तावता च विज्जागतो होती’’ति। दुतियम्।
३. धम्मकथिकसुत्तम्
११५. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘धम्मकथिको धम्मकथिको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, धम्मकथिको होती’’ति ? ‘‘रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलं वचनाय। रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलं वचनाय। रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलं वचनाय। वेदनाय चे, भिक्खु…पे॰… सञ्ञाय चे, भिक्खु… सङ्खारानं चे, भिक्खु… विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलं वचनाय। विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलं वचनाय। विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलं वचनाया’’ति। ततियम्।
४. दुतियधम्मकथिकसुत्तम्
११६. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘धम्मकथिको धम्मकथिको’ति, भन्ते, वुच्चति। कित्तावता नु खो, भन्ते, धम्मकथिको होति, कित्तावता धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो होति, कित्तावता दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति? ‘‘रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलं वचनाय। रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलं वचनाय। रूपस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलं वचनाय। वेदनाय चे, भिक्खु…पे॰… सञ्ञाय चे, भिक्खु… सङ्खारानं चे, भिक्खु… विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, ‘धम्मकथिको भिक्खू’ति अलं वचनाय। विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, ‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खू’ति अलं वचनाय। विञ्ञाणस्स चे, भिक्खु, निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादाविमुत्तो होति, ‘दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खू’ति अलं वचनाया’’ति। चतुत्थम्।
५. बन्धनसुत्तम्
११७. सावत्थिनिदानम्। ‘‘इध भिक्खवे अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी…पे॰… सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो रूपबन्धनबद्धो सन्तरबाहिरबन्धनबद्धो अतीरदस्सी अपारदस्सी, बद्धो जीयति [बद्धो जायति (सी॰ पी॰) बद्धो जायति बद्धो जीयति (सी॰ अट्ठ॰ स्या॰ अट्ठ॰)] बद्धो मीयति बद्धो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति। वेदनं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… वेदनाय वा अत्तानम्। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो वेदनाबन्धनबद्धो सन्तरबाहिरबन्धनबद्धो अतीरदस्सी अपारदस्सी, बद्धो जीयति बद्धो मीयति बद्धो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति। सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… अयं वुच्चति, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो विञ्ञाणबन्धनबद्धो सन्तरबाहिरबन्धनबद्धो अतीरदस्सी अपारदस्सी, बद्धो जीयति बद्धो मीयति बद्धो अस्मा लोका परं लोकं गच्छति’’।
‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको अरियानं दस्सावी…पे॰… सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानम्। अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको न रूपबन्धनबद्धो, न सन्तरबाहिरबन्धनबद्धो, तीरदस्सी, पारदस्सी; ‘परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’ति वदामि। न वेदनं अत्ततो…पे॰… न सञ्ञं अत्ततो…पे॰… न सङ्खारे अत्ततो…पे॰… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… अयं वुच्चति, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको न विञ्ञाणबन्धनबद्धो, न सन्तरबाहिरबन्धनबद्धो, तीरदस्सी, पारदस्सी, ‘परिमुत्तो सो दुक्खस्मा’ति वदामी’’ति। पञ्चमम्।
६. परिपुच्छितसुत्तम्
११८. सावत्थिनिदानम्। ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सथा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘साधु, भिक्खवे! रूपं, भिक्खवे, ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। ‘‘वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सथा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘साधु, भिक्खवे! विञ्ञाणं, भिक्खवे, ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि , न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानातीति। छट्ठम्।
७. दुतियपरिपुच्छितसुत्तम्
११९. सावत्थिनिदानम्। ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सथा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘साधु भिक्खवे! रूपं, भिक्खवे, ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सथा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘साधु भिक्खवे! विञ्ञाणं, भिक्खवे, ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं…पे॰… एवं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति। सत्तमम्।
८. संयोजनियसुत्तम्
१२०. सावत्थिनिदानम्। ‘‘संयोजनिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामी संयोजनञ्च। तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, कतमं संयोजनं? रूपं, भिक्खवे, संयोजनियो धम्मो; यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्। वेदना…पे॰… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं संयोजनियो धम्मो; यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ संयोजनम्। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संयोजनिया धम्मा, इदं संयोजन’’न्ति। अट्ठमम्।
९. उपादानियसुत्तम्
१२१. सावत्थिनिदानम्। ‘‘उपादानिये च, भिक्खवे, धम्मे देसेस्सामि उपादानञ्च । तं सुणाथ। कतमे च, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, कतमं उपादानं? रूपं, भिक्खवे, उपादानियो धम्मो, यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानम्। वेदना…पे॰… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं उपादानियो धम्मो; यो तत्थ छन्दरागो, तं तत्थ उपादानम्। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, उपादानिया धम्मा, इदं उपादान’’न्ति। नवमम्।
१०. सीलवन्तसुत्तम्
१२२. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको [महाकोट्ठितो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये। अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि…पे॰… एतदवोच – ‘‘सीलवतावुसो, सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसिकातब्बा’’ति? ‘‘सीलवतावुसो, कोट्ठिक, भिक्खुना पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। कतमे पञ्च? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। सीलवतावुसो, कोट्ठिक, भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं सीलवा भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो सोतापत्तिफलं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘सोतापन्नेन पनावुसो सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘सोतापन्नेनपि खो, आवुसो कोट्ठिक, भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं सोतापन्नो भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो सकदागामिफलं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘सकदागामिना पनावुसो सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘सकदागामिनापि खो, आवुसो कोट्ठिक, भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं सकदागामी भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो अनागामिफलं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘अनागामिना पनावुसो सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘अनागामिनापि खो, आवुसो कोट्ठिक, भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अनागामी भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो अरहत्तं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘अरहता पनावुसो सारिपुत्त, कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘अरहतापि खो, आवुसो कोट्ठिक, इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। नत्थि, ख्वावुसो, अरहतो उत्तरि करणीयं कतस्स वा पतिचयो ; अपि च इमे धम्मा भाविता बहुलीकता दिट्ठधम्मसुखविहारा चेव संवत्तन्ति सतिसम्पजञ्ञा चा’’ति। दसमम्।
११. सुतवन्तसुत्तम्
१२३. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये। अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे॰… एतदवोच –
‘‘सुतवतावुसो सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘सुतवतावुसो कोट्ठिक, भिक्खुना पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। कतमे पञ्च? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। सुतवतावुसो कोट्ठिक, भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति – यं सुतवा भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो सोतापत्तिफलं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘सोतापन्नेन पनावुसो सारिपुत्त, भिक्खुना कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘सोतापन्नेनपि खो आवुसो कोट्ठिक , भिक्खुना इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति – यं सोतापन्नो भिक्खु इमे पञ्चुपादानक्खन्धे अनिच्चतो…पे॰… अनत्ततो योनिसो मनसि करोन्तो सकदागामिफलं…पे॰… अनागामिफलं…पे॰… अरहत्तफलं सच्छिकरेय्या’’ति।
‘‘अरहता पनावुसो सारिपुत्त, कतमे धम्मा योनिसो मनसि कातब्बा’’ति? ‘‘अरहतापि ख्वावुसो, कोट्ठिक, इमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो सुञ्ञतो अनत्ततो योनिसो मनसि कातब्बा। नत्थि, ख्वावुसो, अरहतो उत्तरि करणीयं, कतस्स वा पतिचयो; अपि च खो इमे धम्मा भाविता बहुलीकता दिट्ठधम्मसुखविहाराय चेव संवत्तन्ति सतिसम्पजञ्ञा चा’’ति। एकादसमम्।
१२. कप्पसुत्तम्
१२४. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा कप्पो येन भगवा तेनुपसङ्कमि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कप्पो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति?
‘‘यं किञ्चि, कप्प, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। या काचि वेदना…पे॰… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। एवं खो, कप्प, जानतो एवं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति। द्वादसमम्।
१३. दुतियकप्पसुत्तम्
१२५. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा कप्पो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानापगतं मानसं होति विधा समतिक्कन्तं सन्तं सुविमुत्त’’न्ति?
‘‘यं किञ्चि, कप्प, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुपादाविमुत्तो होति। या काचि वेदना… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुपादाविमुत्तो होति। एवं खो, कप्प, जानतो एवं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानापगतं मानसं होति विधा समतिक्कन्तं सन्तं सुविमुत्त’’न्ति। तेरसमम्।
धम्मकथिकवग्गो द्वादसमो।
तस्सुद्दानं –
अविज्जा विज्जा द्वे कथिका, बन्धना परिपुच्छिता दुवे।
संयोजनं उपादानं, सीलं सुतवा द्वे च कप्पेनाति॥