१. आनन्दसुत्तम्
८३. सावत्थिनिदानम्। तत्र खो आयस्मा आनन्दो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवे’’ति। ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसुम्। आयस्मा आनन्दो एतदवोच –
‘‘पुण्णो नाम, आवुसो, आयस्मा मन्ताणिपुत्तो [मन्तानिपुत्तो (क॰ सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)] अम्हाकं नवकानं सतं बहूपकारो होति। सो अम्हे इमिना ओवादेन ओवदति – ‘उपादाय, आवुसो आनन्द, अस्मीति होति, नो अनुपादाय। किञ्च उपादाय अस्मीति होति, नो अनुपादाय? रूपं उपादाय अस्मीति होति, नो अनुपादाय। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं उपादाय अस्मीति होति, नो अनुपादाय’’’।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो आनन्द, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको आदासे वा परिसुद्धे परियोदाते अच्छे वा उदकपत्ते सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो उपादाय पस्सेय्य, नो अनुपादाय; एवमेव खो, आवुसो आनन्द, रूपं उपादाय अस्मीति होति, नो अनुपादाय। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं उपादाय अस्मीति होति, नो अनुपादाय।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो आनन्द, ‘रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’’ति? ‘अनिच्चं, आवुसो’। वेदना… सञ्ञा … सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’ति? ‘अनिच्चं, आवुसो’। तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानातीति। पुण्णो नाम आवुसो आयस्मा मन्ताणिपुत्तो अम्हाकं नवकानं सतं बहूपकारो होति। सो अम्हे इमिना ओवादेन ओवदति। इदञ्च पन मे आयस्मतो पुण्णस्स मन्ताणिपुत्तस्स धम्मदेसनं सुत्वा धम्मो अभिसमितोति। पठमम्।
२. तिस्ससुत्तम्
८४. सावत्थिनिदानम्। तेन खो पन समयेन आयस्मा तिस्सो भगवतो पितुच्छापुत्तो सम्बहुलानं भिक्खूनं एवमारोचेति – ‘‘अपि मे, आवुसो, मधुरकजातो विय कायो; दिसापि मे न पक्खायन्ति; धम्मापि मं न पटिभन्ति; थिनमिद्धञ्च [थीनमिद्धञ्च (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] मे चित्तं परियादाय तिट्ठति; अनभिरतो च ब्रह्मचरियं चरामि; होति च मे धम्मेसु विचिकिच्छा’’ति।
अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘आयस्मा, भन्ते, तिस्सो भगवतो पितुच्छापुत्तो सम्बहुलानं भिक्खूनं एवमारोचेति – ‘अपि मे, आवुसो, मधुरकजातो विय कायो; दिसापि मे न पक्खायन्ति; धम्मापि मं न पटिभन्ति; थिनमिद्धञ्च मे चित्तं परियादाय तिट्ठति; अनभिरतो च ब्रह्मचरियं चरामि; होति च मे धम्मेसु विचिकिच्छा’’’ति।
अथ खो भगवा अञ्ञतरं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, भिक्खु, मम वचनेन तिस्सं भिक्खुं आमन्तेही’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुत्वा येनायस्मा तिस्सो तेनुपसङ्कमि ; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं तिस्सं एतदवोच – ‘‘सत्था तं, आवुसो तिस्स, आमन्तेती’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा तिस्सो तस्स भिक्खुनो पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं तिस्सं भगवा एतदवोच – ‘‘सच्चं किर त्वं, तिस्स, सम्बहुलानं भिक्खूनं एवमारोचेसि – ‘अपि मे, आवुसो, मधुरकजातो विय कायो…पे॰… होति च मे धम्मेसु विचिकिच्छा’’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘तं किं मञ्ञसि, तिस्स, रूपे अविगतरागस्स अविगतच्छन्दस्स अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स, तस्स रूपस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, तिस्स! एवञ्हेतं, तिस्स, होति। यथा तं रूपे अविगतरागस्स… वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु अविगतरागस्स…पे॰… तेसं सङ्खारानं विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, तिस्स! एवञ्हेतं, तिस्स, होति। यथा तं विञ्ञाणे अविगतरागस्स अविगतच्छन्दस्स अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स, तस्स विञ्ञाणस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, तिस्स! एवञ्हेतं, तिस्स, होति। यथा तं विञ्ञाणे अविगतरागस्स। तं किं मञ्ञसि, तिस्स, रूपे विगतरागस्स विगतच्छन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स, तस्स रूपस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, तिस्स! एवञ्हेतं, तिस्स, होति। यथा तं रूपे विगतरागस्स… वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु विगतरागस्स… विञ्ञाणे विगतरागस्स विगतच्छन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स तस्स विञ्ञाणस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, तिस्स! एवञ्हेतं, तिस्स, होति। यथा तं विञ्ञाणे विगतरागस्स। तं किं मञ्ञसि, तिस्स, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘वेदना … सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति।
‘‘सेय्यथापि, तिस्स, द्वे पुरिसा – एको पुरिसो अमग्गकुसलो, एको पुरिसो मग्गकुसलो। तमेनं सो अमग्गकुसलो पुरिसो अमुं मग्गकुसलं पुरिसं मग्गं पुच्छेय्य। सो एवं वदेय्य – ‘एहि, भो पुरिस, अयं मग्गो। तेन मुहुत्तं गच्छ। तेन मुहुत्तं गन्त्वा दक्खिस्ससि द्वेधापथं, तत्थ वामं मुञ्चित्वा दक्खिणं गण्हाहि। तेन मुहुत्तं गच्छ। तेन मुहुत्तं गन्त्वा दक्खिस्ससि तिब्बं वनसण्डम्। तेन मुहुत्तं गच्छ। तेन मुहुत्तं गन्त्वा दक्खिस्ससि महन्तं निन्नं पल्ललम्। तेन मुहुत्तं गच्छ। तेन मुहुत्तं गन्त्वा दक्खिस्ससि सोब्भं पपातम्। तेन मुहुत्तं गच्छ। तेन मुहुत्तं गन्त्वा दक्खिस्ससि समं भूमिभागं रमणीय’’’न्ति।
‘‘उपमा खो म्यायं, तिस्स, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय। अयं चेवेत्थ अत्थो – ‘पुरिसो अमग्गकुसलो’ति खो, तिस्स, पुथुज्जनस्सेतं अधिवचनम्। ‘पुरिसो मग्गकुसलो’ति खो, तिस्स, तथागतस्सेतं अधिवचनं अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स। ‘द्वेधापथो’ति खो, तिस्स, विचिकिच्छायेतं अधिवचनम्। ‘वामो मग्गो’ति खो, तिस्स, अट्ठङ्गिकस्सेतं मिच्छामग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – मिच्छादिट्ठिया…पे॰… मिच्छासमाधिस्स। ‘दक्खिणो मग्गो’ति खो, तिस्स, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचनं, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठिया…पे॰… सम्मासमाधिस्स। ‘तिब्बो वनसण्डो’ति खो, तिस्स, अविज्जायेतं अधिवचनम्। ‘महन्तं निन्नं पल्लल’न्ति खो, तिस्स, कामानमेतं अधिवचनम्। ‘सोब्भो पपातो’ति खो, तिस्स, कोधूपायासस्सेतं अधिवचनम्। ‘समो भूमिभागो रमणीयो’ति खो, तिस्स, निब्बानस्सेतं अधिवचनम्। अभिरम, तिस्स, अभिरम, तिस्स! अहमोवादेन अहमनुग्गहेन अहमनुसासनिया’’ति [अहमामिसधम्मानुग्गहेन ममोवादेन ममानुसासनियाति (क॰)]।
इदमवोच भगवा। अत्तमनो आयस्मा तिस्सो भगवतो भासितं अभिनन्दीति। दुतियम्।
३. यमकसुत्तम्
८५. एकं समयं आयस्मा सारिपुत्तो सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन यमकस्स नाम भिक्खुनो एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति – ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’ति।
अस्सोसुं खो सम्बहुला भिक्खू यमकस्स किर नाम भिक्खुनो एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति – ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’ति। अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा यमको तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता यमकेन सद्धिं सम्मोदिंसु। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं यमकं एतदवोचुं –
‘‘सच्चं किर ते, आवुसो यमक, एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं – ‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’’ति? ‘‘एवं ख्वाहं, आवुसो, भगवता धम्मं देसितं आजानामि – ‘खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’’ति।
‘‘मा, आवुसो यमक, एवं अवच, मा भगवन्तं अब्भाचिक्खि। न हि साधु भगवतो अब्भाचिक्खनम्। न हि भगवा एवं वदेय्य – ‘खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’’ति। एवम्पि खो आयस्मा यमको तेहि भिक्खूहि वुच्चमानो तथेव तं पापकं दिट्ठिगतं थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’ति।
यतो खो ते भिक्खू नासक्खिंसु आयस्मन्तं यमकं एतस्मा पापका दिट्ठिगता विवेचेतुं, अथ खो ते भिक्खू उट्ठायासना येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोचुं – ‘‘यमकस्स नाम, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खुनो एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं – ‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’ति। साधायस्मा सारिपुत्तो येन यमको भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति। अधिवासेसि खो आयस्मा सारिपुत्तो तुण्हीभावेन। अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा यमको तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता यमकेन सद्धिं सम्मोदि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं यमकं एतदवोच –
‘‘सच्चं किर ते, आवुसो यमक, एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं – ‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’’ति? ‘‘एवं ख्वाहं, आवुसो, भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, आवुसो’’। ‘‘वेदना निच्चा… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, आवुसो’’। तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, रूपं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’ … ‘‘वेदनं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’… ‘‘सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, रूपस्मिं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘अञ्ञत्र रूपा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘वेदनाय… अञ्ञत्र वेदनाय…पे॰… सञ्ञाय… अञ्ञत्र सञ्ञाय… सङ्खारेसु… अञ्ञत्र सङ्खारेहि… विञ्ञाणस्मिं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘अञ्ञत्र विञ्ञाणा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, रूपं… वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, अयं सो अरूपी… अवेदनो… असञ्ञी… असङ्खारो… अविञ्ञाणो तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘एत्थ च ते, आवुसो यमक, दिट्ठेव धम्मे सच्चतो थेततो [तथतो (स्या॰ कं॰)] तथागते अनुपलब्भियमाने [तथागते अनुपलब्भमाने (?)], कल्लं नु ते तं वेय्याकरणं – ‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामि, यथा खीणासवो भिक्खु कायस्स भेदा उच्छिज्जति विनस्सति, न होति परं मरणा’’’ति?
‘‘अहु खो मे तं, आवुसो सारिपुत्त, पुब्बे अविद्दसुनो पापकं दिट्ठिगतं; इदञ्च पनायस्मतो सारिपुत्तस्स धम्मदेसनं सुत्वा तञ्चेव पापकं दिट्ठिगतं पहीनं, धम्मो च मे अभिसमितो’’ति।
‘‘सचे तं, आवुसो यमक, एवं पुच्छेय्युं – ‘यो सो, आवुसो यमक, भिक्खु अरहं खीणासवो सो कायस्स भेदा परं मरणा किं होती’ति? एवं पुट्ठो त्वं, आवुसो यमक, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, आवुसो, एवं पुच्छेय्युं – ‘यो सो, आवुसो यमक, भिक्खु अरहं खीणासवो सो कायस्स भेदा परं मरणा किं होती’ति? एवं पुट्ठोहं, आवुसो, एवं ब्याकरेय्यं – ‘रूपं खो, आवुसो, अनिच्चम्। यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तं निरुद्धं तदत्थङ्गतम्। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्चम्। यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तं निरुद्धं तदत्थङ्गत’न्ति। एवं पुट्ठोहं , आवुसो, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘साधु साधु, आवुसो यमक! तेन हावुसो, यमक, उपमं ते करिस्सामि एतस्सेव अत्थस्स भिय्योसोमत्ताय ञाणाय। सेय्यथापि, आवुसो यमक, गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अड्ढो महद्धनो महाभोगो; सो च आरक्खसम्पन्नो। तस्स कोचिदेव पुरिसो उप्पज्जेय्य अनत्थकामो अहितकामो अयोगक्खेमकामो जीविता वोरोपेतुकामो। तस्स एवमस्स – ‘अयं खो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा अड्ढो महद्धनो महाभोगो; सो च आरक्खसम्पन्नो; नायं [न हायं (स्या॰ कं॰)] सुकरो पसय्ह जीविता वोरोपेतुम्। यंनूनाहं अनुपखज्ज जीविता वोरोपेय्य’न्ति। सो तं गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा उपसङ्कमित्वा एवं वदेय्य – ‘उपट्ठहेय्यं तं, भन्ते’ति। तमेनं सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा उपट्ठापेय्य। सो उपट्ठहेय्य पुब्बुट्ठायी पच्छानिपाती किंकारपटिस्सावी मनापचारी पियवादी। तस्स सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा मित्ततोपि नं सद्दहेय्य [दहेय्य (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)]; सुहज्जतोपि नं सद्दहेय्य; तस्मिञ्च विस्सासं आपज्जेय्य। यदा खो, आवुसो, तस्स पुरिसस्स एवमस्स – ‘संविस्सत्थो खो म्यायं गहपति वा गहपतिपुत्तो वा’ति, अथ नं रहोगतं विदित्वा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेय्य।
‘‘तं किं मञ्ञसि, आवुसो यमक, यदा हि सो पुरिसो अमुं गहपतिं वा गहपतिपुत्तं वा उपसङ्कमित्वा एवं आह – ‘उपट्ठहेय्यं तं, भन्ते’ति, तदापि सो वधकोव। वधकञ्च पन सन्तं न अञ्ञासि – ‘वधको मे’ति। यदापि सो उपट्ठहति पुब्बुट्ठायी पच्छानिपाती किंकारपटिस्सावी मनापचारी पियवादी, तदापि सो वधकोव। वधकञ्च पन सन्तं न अञ्ञासि – ‘वधको मे’ति। यदापि नं रहोगतं विदित्वा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेति, तदापि सो वधकोव। वधकञ्च पन सन्तं न अञ्ञासि – ‘वधको मे’’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति। ‘‘एवमेव खो, आवुसो, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं’’।
‘‘सो अनिच्चं रूपं ‘अनिच्चं रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति। अनिच्चं वेदनं ‘अनिच्चा वेदना’ति यथाभूतं नप्पजानाति। अनिच्चं सञ्ञं ‘अनिच्चा सञ्ञा’ति यथाभूतं नप्पजानाति। अनिच्चे सङ्खारे ‘अनिच्चा सङ्खारा’ति यथाभूतं नप्पजानाति। अनिच्चं विञ्ञाणं ‘अनिच्चं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति।
‘‘दुक्खं रूपं ‘दुक्खं रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति। दुक्खं वेदनं… दुक्खं सञ्ञं… दुक्खे सङ्खारे… दुक्खं विञ्ञाणं ‘दुक्खं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति।
‘‘अनत्तं रूपं ‘अनत्ता रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति। अनत्तं वेदनं… अनत्तं सञ्ञं… अनत्ते सङ्खारे… अनत्तं विञ्ञाणं ‘अनत्तं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति।
‘‘सङ्खतं रूपं ‘सङ्खतं रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति। सङ्खतं वेदनं… सङ्खतं सञ्ञं… सङ्खते सङ्खारे… सङ्खतं विञ्ञाणं ‘सङ्खतं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति।
‘‘वधकं रूपं ‘वधकं रूप’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति। वधकं वेदनं ‘वधका वेदना’ति… वधकं सञ्ञं ‘वधका सञ्ञा’ति… वधके सङ्खारे ‘वधका सङ्खारा’ति यथाभूतं नप्पजानाति। वधकं विञ्ञाणं ‘वधकं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति।
‘‘सो रूपं उपेति उपादियति अधिट्ठाति ‘अत्ता मे’ति। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं उपेति उपादियति अधिट्ठाति ‘अत्ता मे’ति। तस्सिमे पञ्चुपादानक्खन्धा उपेता उपादिन्ना दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय संवत्तन्ति।
‘‘सुतवा च खो, आवुसो, अरियसावको अरियानं दस्सावी…पे॰… सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं अत्तानं; न अत्तनि रूपं, न रूपस्मिं अत्तानम्। न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं अत्तानं; न अत्तनि विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं अत्तानम्।
‘‘सो अनिच्चं रूपं ‘अनिच्चं रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। अनिच्चं वेदनं … अनिच्चं सञ्ञं… अनिच्चे सङ्खारे … अनिच्चं विञ्ञाणं ‘अनिच्चं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं पजानाति।
‘‘दुक्खं रूपं ‘दुक्खं रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। दुक्खं वेदनं… दुक्खं सञ्ञं… दुक्खे सङ्खारे… दुक्खं विञ्ञाणं ‘दुक्खं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं पजानाति।
‘‘अनत्तं रूपं ‘अनत्ता रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। अनत्तं वेदनं… अनत्तं सञ्ञं… अनत्ते सङ्खारे… अनत्तं विञ्ञाणं ‘अनत्ता विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं पजानाति।
‘‘सङ्खतं रूपं ‘सङ्खतं रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। सङ्खतं वेदनं… सङ्खतं सञ्ञं… सङ्खते सङ्खारे… सङ्खतं विञ्ञाणं ‘सङ्खतं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं पजानाति।
‘‘वधकं रूपं ‘वधकं रूप’न्ति यथाभूतं पजानाति। वधकं वेदनं… वधकं सञ्ञं… वधके सङ्खारे ‘‘वधका सङ्खारा’’ति यथाभूतं पजानाति। वधकं विञ्ञाणं ‘वधकं विञ्ञाण’न्ति यथाभूतं पजानाति।
‘‘सो रूपं न उपेति, न उपादियति, नाधिट्ठाति – ‘अत्ता मे’ति। वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं न उपेति, न उपादियति, नाधिट्ठाति – ‘अत्ता मे’ति। तस्सिमे पञ्चुपादानक्खन्धा अनुपेता अनुपादिन्ना दीघरत्तं हिताय सुखाय संवत्तन्ती’’ति। ‘‘एवमेतं, आवुसो सारिपुत्त, होति येसं आयस्मन्तानं तादिसा सब्रह्मचारिनो अनुकम्पका अत्थकामा ओवादका अनुसासका। इदञ्च पन मे आयस्मतो सारिपुत्तस्स धम्मदेसनं सुत्वा अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुत्त’’न्ति। ततियम्।
४. अनुराधसुत्तम्
८६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायम्। तेन खो पन समयेन आयस्मा अनुराधो भगवतो अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरति। अथ खो सम्बहुला अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका येन आयस्मा अनुराधो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता अनुराधेन सद्धिं सम्मोदिंसु। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, आवुसो अनुराध, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो इमेसु चतूसु ठानेसु पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति?
एवं वुत्ते, आयस्मा अनुराधो ते अञ्ञतित्थिये परिब्बाजके एतदवोच – ‘‘यो सो आवुसो तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा’’ति। एवं वुत्ते, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं एतदवोचुं – ‘‘सो चायं भिक्खु नवो भविस्सति अचिरपब्बजितो, थेरो वा पन बालो अब्यत्तो’’ति। अथ खो अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका आयस्मन्तं अनुराधं नववादेन च बालवादेन च अपसादेत्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु।
अथ खो आयस्मतो अनुराधस्स अचिरपक्कन्तेसु तेसु अञ्ञतित्थियेसु परिब्बाजकेसु एतदहोसि – ‘‘सचे खो मं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका उत्तरिं पञ्हं पुच्छेय्युम्। कथं ब्याकरमानो नु ख्वाहं तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं वुत्तवादी चेव भगवतो अस्सं, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्यं, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्यं, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’ति?
अथ खो आयस्मा अनुराधो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा अनुराधो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, भगवतो अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरामि। अथ खो, भन्ते, सम्बहुला अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका येनाहं तेनुपसङ्कमिंसु …पे॰… मं एतदवोचुं – ‘यो सो, आवुसो अनुराध, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तं तथागतो इमेसु चतूसु ठानेसु पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – होति तथागतो परं मरणाति वा, न होति… होति च न च होति, नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा’’’ति?
एवं वुत्ताहं, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिये परिब्बाजके एतदवोचं – ‘‘यो सो, आवुसो, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो, तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा…पे॰… ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वाति। एवं वुत्ते, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका मं एतदवोचुं – ‘सो चायं भिक्खु न वो भविस्सति अचिरपब्बजितो थेरो वा पन बालो अब्यत्तो’ति। अथ खो मं, भन्ते, ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका नववादेन बालवादेन च अपसादेत्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु’’।
‘‘तस्स मय्हं, भन्ते, अचिरपक्कन्तेसु तेसु अञ्ञतित्थियेसु परिब्बाजकेसु एतदहोसि – ‘सचे खो मं ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका उत्तरिं पञ्हं पुच्छेय्युम्। कथं ब्याकरमानो नु ख्वाहं तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं वुत्तवादी चेव भगवतो अस्सं, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्यं, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्यं, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’’ति?
‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं , भन्ते’’। ‘‘वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं भन्ते’’…पे॰… तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाति’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपस्मिं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘अञ्ञत्र रूपा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदनाय…पे॰… अञ्ञत्र वेदनाय…पे॰… सञ्ञाय… अञ्ञत्र सञ्ञाय… सङ्खारेसु… अञ्ञत्र सङ्खारेहि… विञ्ञाणस्मिं… अञ्ञत्र विञ्ञाणा तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, रूपं… वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, अनुराध, अयं सो अरूपी अवेदनो असञ्ञी असङ्खारो अविञ्ञाणो तथागतोति समनुपस्ससी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एत्थ च ते, अनुराध, दिट्ठेव धम्मे सच्चतो थेततो तथागते अनुपलब्भियमाने कल्लं नु ते तं वेय्याकरणं – ‘यो सो, आवुसो, तथागतो उत्तमपुरिसो परमपुरिसो परमपत्तिपत्तो तं तथागतो अञ्ञत्र इमेहि चतूहि ठानेहि पञ्ञापयमानो पञ्ञापेति – होति तथागतो परं मरणाति वा… नेव होति न न होति तथागतो परं मरणाति वा’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘साधु साधु, अनुराध! पुब्बे चाहं, अनुराध, एतरहि च दुक्खञ्चेव पञ्ञपेमि, दुक्खस्स च निरोध’’न्ति। चतुत्थम्।
५. वक्कलिसुत्तम्
८७. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन आयस्मा वक्कलि कुम्भकारनिवेसने विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। अथ खो आयस्मा वक्कलि उपट्ठाके आमन्तेसि – ‘‘एथ तुम्हे, आवुसो, येन भगवा तेनुपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दथ – ‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो, सो भगवतो पादे सिरसा वन्दती’ति। एवञ्च वदेथ – ‘साधु किर, भन्ते, भगवा येन वक्कलि भिक्खु तेनुपसङ्कमतु; अनुकम्पं उपादाया’’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो वक्कलिस्स पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो, सो भगवतो पादे सिरसा वन्दति; एवञ्च पन वदेति – ‘साधु किर, भन्ते, भगवा येन वक्कलि भिक्खु तेनुपसङ्कमतु; अनुकम्पं उपादाया’’’ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन।
अथ खो भगवा निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येनायस्मा वक्कलि तेनुपसङ्कमि। अद्दसा खो आयस्मा वक्कलि भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तम्। दिस्वान मञ्चके समधोसि [समञ्चोसि (सी॰), समञ्चोपि (स्या॰ कं॰) सं + धू + ई = समधोसि]। अथ खो भगवा आयस्मन्तं वक्कलिं एतदवोच – ‘‘अलं, वक्कलि, मा त्वं मञ्चके समधोसि। सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि; तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। निसज्ज खो भगवा आयस्मन्तं वक्कलिं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, वक्कलि, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति? ‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं, न यापनीयं; बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति। ‘‘कच्चि ते, वक्कलि, न किञ्चि कुक्कुच्चं, न कोचि विप्पटिसारो’’ति? ‘‘तग्घ मे, भन्ते, अनप्पकं कुक्कुच्चं, अनप्पको विप्पटिसारो’’ति। ‘‘कच्चि पन तं, वक्कलि, अत्ता सीलतो न उपवदती’’ति? ‘‘न खो मं, भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति। ‘‘नो चे किर तं, वक्कलि, अत्ता सीलतो उपवदति; अथ किञ्च ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति? ‘‘चिरपटिकाहं, भन्ते, भगवन्तं दस्सनाय उपसङ्कमितुकामो, नत्थि च मे कायस्मिं तावतिका बलमत्ता, यावताहं [याहं (सी॰), यायाहं (पी॰)] भगवन्तं दस्सनाय उपसङ्कमेय्य’’न्ति।
‘‘अलं , वक्कलि, किं ते इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन? यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति सो मं पस्सति; यो मं पस्सति सो धम्मं पस्सति। धम्मञ्हि, वक्कलि, पस्सन्तो मं पस्सति; मं पस्सन्तो धम्मं पस्सति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, वक्कलि, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं , भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे॰… एसो मे अत्ताति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति।
अथ खो भगवा आयस्मन्तं वक्कलिं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना येन गिज्झकूटो पब्बतो तेन पक्कामि। अथ खो आयस्मा वक्कलि अचिरपक्कन्तस्स भगवतो उपट्ठाके आमन्तेसि – ‘‘एथ मं, आवुसो, मञ्चकं आरोपेत्वा येन इसिगिलिपस्सं काळसिला तेनुपसङ्कमथ। कथञ्हि नाम मादिसो अन्तरघरे कालं कत्तब्बं मञ्ञेय्या’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो वक्कलिस्स पटिस्सुत्वा आयस्मन्तं वक्कलिं मञ्चकं आरोपेत्वा येन इसिगिलिपस्सं काळसिला तेनुपसङ्कमिंसु। अथ खो भगवा तञ्च रत्तिं तञ्च दिवावसेसं गिज्झकूटे पब्बते विहासि। अथ खो द्वे देवतायो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णा केवलकप्पं गिज्झकूटं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु…पे॰… एकमन्तं अट्ठंसु। एकमन्तं ठिता खो एका देवता भगवन्तं एतदवोच – ‘‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु विमोक्खाय चेतेती’’ति। अपरा देवता भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सो हि नून, भन्ते, सुविमुत्तो विमुच्चिस्सती’’ति। इदमवोचुं ता देवतायो। इदं वत्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायिंसु।
अथ खो भगवा तस्सा रत्तिया अच्चयेन भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘एथ तुम्हे, भिक्खवे, येन वक्कलि भिक्खु तेनुपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा वक्कलिं भिक्खुं एवं वदेथ –
‘‘‘सुणावुसो त्वं, वक्कलि, भगवतो वचनं द्विन्नञ्च देवतानम्। इमं, आवुसो, रत्तिं द्वे देवतायो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णा केवलकप्पं गिज्झकूटं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु। एकमन्तं ठिता खो, आवुसो, एका देवता भगवन्तं एतदवोच – वक्कलि, भन्ते, भिक्खु विमोक्खाय चेतेतीति। अपरा देवता भगवन्तं एतदवोच – सो हि नून, भन्ते, सुविमुत्तो विमुच्चिस्सतीति। भगवा च तं, आवुसो वक्कलि, एवमाह – मा भायि, वक्कलि; मा भायि, वक्कलि! अपापकं ते मरणं भविस्सति, अपापिका कालकिरिया’’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पटिस्सुत्वा येनायस्मा वक्कलि तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं वक्कलिं एतदवोचुं – ‘‘सुणावुसो वक्कलि, भगवतो वचनं द्विन्नञ्च देवतान’’न्ति।
अथ खो आयस्मा वक्कलि उपट्ठाके आमन्तेसि – ‘‘एथ मं, आवुसो, मञ्चका ओरोपेथ। कथञ्हि नाम मादिसो उच्चे आसने निसीदित्वा तस्स भगवतो सासनं सोतब्बं मञ्ञेय्या’’ति! ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो वक्कलिस्स पटिस्सुत्वा आयस्मन्तं वक्कलिं मञ्चका ओरोपेसुम्। ‘‘इमं, आवुसो, रत्तिं द्वे देवतायो अभिक्कन्ताय रत्तिया…पे॰… एकमन्तं अट्ठंसु। एकमन्तं ठिता खो, आवुसो, एका देवता भगवन्तं एतदवोच – ‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु विमोक्खाय चेतेती’ति। अपरा देवता भगवन्तं एतदवोच – ‘सो हि नून, भन्ते, सुविमुत्तो विमुच्चिस्सती’ति। भगवा च तं, आवुसो वक्कलि, एवमाह – ‘मा भायि, वक्कलि; मा भायि, वक्कलि! अपापकं ते मरणं भविस्सति, अपापिका कालकिरिया’’’ति। ‘‘तेन हावुसो, मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दथ – ‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। सो भगवतो पादे सिरसा वन्दती’ति। एवञ्च वदेथ – ‘रूपं अनिच्चम्। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामि। वेदना अनिच्चा। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि । यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामि। सञ्ञा… सङ्खारा अनिच्चा। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामि। विञ्ञाणं अनिच्चम्। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामी’’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो वक्कलिस्स पटिस्सुत्वा पक्कमिंसु। अथ खो आयस्मा वक्कलि अचिरपक्कन्तेसु तेसु भिक्खूसु सत्थं आहरेसि।
अथ खो ते भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘वक्कलि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो; सो भगवतो पादे सिरसा वन्दति; एवञ्च वदेति – ‘रूपं अनिच्चम्। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामि। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा … विञ्ञाणं अनिच्चम्। ताहं, भन्ते, न कङ्खामि। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति न विचिकिच्छामि। यदनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, नत्थि मे तत्थ छन्दो वा रागो वा पेमं वाति न विचिकिच्छामी’’’ति।
अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आयाम, भिक्खवे, येन इसिगिलिपस्सं काळसिला तेनुपसङ्कमिस्साम; यत्थ वक्कलिना कुलपुत्तेन सत्थमाहरित’’न्ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। अथ खो भगवा सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं येन इसिगिलिपस्सं काळसिला तेनुपसङ्कमि। अद्दसा खो भगवा आयस्मन्तं वक्कलिं दूरतोव मञ्चके विवत्तक्खन्धं सेमानम्।
तेन खो पन समयेन धूमायितत्तं तिमिरायितत्तं गच्छतेव पुरिमं दिसं, गच्छति पच्छिमं दिसं, गच्छति उत्तरं दिसं, गच्छति दक्खिणं दिसं, गच्छति उद्धं दिसं, गच्छति अधो दिसं, गच्छति अनुदिसम्। अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, एतं धूमायितत्तं तिमिरायितत्तं गच्छतेव पुरिमं दिसं…पे॰… गच्छति अनुदिस’’न्ति। ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एसो खो, भिक्खवे, मारो पापिमा वक्कलिस्स कुलपुत्तस्स विञ्ञाणं समन्वेसति [समन्नेसति (क॰ सी॰ पी॰)] – ‘कत्थ वक्कलिस्स कुलपुत्तस्स विञ्ञाणं पतिट्ठित’न्ति? अप्पतिट्ठितेन च, भिक्खवे, विञ्ञाणेन वक्कलि कुलपुत्तो परिनिब्बुतो’’ति। पञ्चमम्।
६. अस्सजिसुत्तम्
८८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन आयस्मा अस्सजि कस्सपकारामे विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। अथ खो आयस्मा अस्सजि उपट्ठाके आमन्तेसि – ‘‘एथ तुम्हे, आवुसो, येन भगवा तेनुपसङ्कमथ; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दथ – ‘अस्सजि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। सो भगवतो पादे सिरसा वन्दती’ति। एवञ्च वदेथ – ‘साधु किर, भन्ते, भगवा येन अस्सजि भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो अस्सजिस्स पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अस्सजि, भन्ते, भिक्खु आबाधिको…पे॰… साधु किर, भन्ते, भगवा येन अस्सजि भिक्खु तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन।
अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा अस्सजि तेनुपसङ्कमि। अद्दसा खो आयस्मा अस्सजि भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तम्। दिस्वान मञ्चके समधोसि। अथ खो भगवा आयस्मन्तं अस्सजिं [आयस्मतो अस्सजिस्स (पी॰ क॰)] एतदवोच – ‘‘अलं, अस्सजि, मा त्वं मञ्चके समधोसि। सन्तिमानि आसनानि पञ्ञत्तानि, तत्थाहं निसीदिस्सामी’’ति। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। निसज्ज खो भगवा आयस्मन्तं अस्सजिं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, अस्सजि, खमनीयं, कच्चि यापनीयं…पे॰… पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’ति?
‘‘न मे, भन्ते, खमनीयं…पे॰… अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो’’ति। ‘‘कच्चि ते, अस्सजि, न किञ्चि कुक्कुच्चं न कोचि विप्पटिसारो’’ति? ‘‘तग्घ मे, भन्ते, अनप्पकं कुक्कुच्चं अनप्पको विप्पटिसारो’’ति। ‘‘कच्चि पन तं, अस्सजि, अत्ता सीलतो न उपवदती’’ति? ‘‘न खो मं, भन्ते, अत्ता सीलतो उपवदती’’ति। ‘‘नो चे किर तं, अस्सजि, अत्ता सीलतो उपवदति, अथ किञ्च ते कुक्कुच्चं को च विप्पटिसारो’’ति? ‘‘पुब्बे ख्वाहं, भन्ते, गेलञ्ञे पस्सम्भेत्वा पस्सम्भेत्वा कायसङ्खारे विहरामि, सोहं समाधिं नप्पटिलभामि। तस्स मय्हं, भन्ते, तं समाधिं अप्पटिलभतो एवं होति – ‘नो चस्साहं परिहायामी’’’ति। ‘‘ये ते, अस्सजि, समणब्राह्मणा समाधिसारका समाधिसामञ्ञा तेसं तं समाधिं अप्पटिलभतं एवं होति – ‘नो चस्सु मयं परिहायामा’’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञसि, अस्सजि, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’…पे॰… विञ्ञाणं …पे॰… तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानातीति। सो सुखं चे वेदनं वेदयति [वेदियति (सी॰ पी॰)], सा ‘अनिच्चा’ति पजानाति। ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति। ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति। दुक्खं चे वेदनं वेदयति, सा ‘अनिच्चा’ति पजानाति। ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति। ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति। अदुक्खमसुखं चे वेदनं वेदयति, सा ‘अनिच्चा’ति पजानाति…पे॰… ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति। सो सुखं चे वेदनं वेदयति , विसंयुत्तो नं वेदयति; दुक्खं चे वेदनं वेदयति, विसंयुत्तो नं वेदयति; अदुक्खमसुखं चे वेदनं वेदयति, विसंयुत्तो नं वेदयति। सो कायपरियन्तिकं चे वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। जीवितपरियन्तिकं चे वेदनं वेदयमानाए ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति।
‘‘सेय्यथापि , अस्सजि, तेलञ्च पटिच्च, वट्टिञ्च पटिच्च, तेलप्पदीपो झायेय्य; तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अनाहारो निब्बायेय्य। एवमेव खो, अस्सजि, भिक्खु कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘कायस्स भेदा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाती’’ति। छट्ठम्।
७. खेमकसुत्तम्
८९. एकं समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे। तेन खो पन समयेन आयस्मा खेमको बदरिकारामे विहरति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो। अथ खो थेरा भिक्खू सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठिता आयस्मन्तं दासकं आमन्तेसुं – ‘‘एहि त्वं, आवुसो दासक, येन खेमको भिक्खु तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा खेमकं भिक्खुं एवं वदेहि – ‘थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – कच्चि ते, आवुसो, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति नो अभिक्कमन्ति, पटिक्कमोसानं पञ्ञायति नो अभिक्कमो’’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा दासको थेरानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा येनायस्मा खेमको तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं खेमकं एतदवोच – ‘‘थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – ‘कच्चि ते, आवुसो, खमनीयं…पे॰… नो अभिक्कमो’’’ति? ‘‘न मे, आवुसो, खमनीयं न यापनीयं…पे॰… अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो’’ति।
अथ खो आयस्मा दासको येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘खेमको, आवुसो, भिक्खु एवमाह – ‘न मे, आवुसो, खमनीयं…पे॰… अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो’’’ति। ‘‘एहि त्वं, आवुसो दासक, येन खेमको भिक्खु तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा खेमकं भिक्खुं एवं वदेहि – ‘थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो । इमेसु आयस्मा खेमको पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सती’’’ति?
‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा दासको थेरानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा येनायस्मा खेमको तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे॰… थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – ‘‘पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इमेसु आयस्मा खेमको पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सती’’ति? ‘‘पञ्चिमे , आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इमेसु ख्वाहं, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सामी’’ति।
अथ खो आयस्मा दासको येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘खेमको, आवुसो, भिक्खु एवमाह – ‘पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इमेसु ख्वाहं, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सामी’’’ति। ‘‘एहि त्वं, आवुसो दासक, येन खेमको भिक्खु तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा खेमकं भिक्खुं एवं वदेहि – ‘थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। नो चे किरायस्मा खेमको इमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सति। तेनहायस्मा खेमको अरहं खीणासवो’’’ति।
‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा दासको थेरानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा येनायस्मा खेमको…पे॰… थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – ‘‘पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो; नो चे किरायस्मा खेमको इमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सति, तेनहायस्मा खेमको अरहं खीणासवो’’ति। ‘‘पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इमेसु ख्वाहं, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सामि , न चम्हि अरहं खीणासवो; अपि च मे, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु ‘अस्मी’ति अधिगतं, ‘अयमहमस्मी’ति न च समनुपस्सामी’’ति।
अथ खो आयस्मा दासको येन थेरा भिक्खू…पे॰… थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘खेमको, आवुसो, भिक्खु एवमाह – पञ्चिमे, आवुसो, उपादानक्खन्धा वुत्ता भगवता, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो। इमेसु ख्वाहं, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तं वा अत्तनियं वा समनुपस्सामि, न चम्हि अरहं खीणासवो; अपि च मे , आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु ‘अस्मी’ति अधिगतं, ‘अयमहमस्मी’ति न च समनुपस्सामी’’ति।
‘‘एहि त्वं, आवुसो दासक, येन खेमको भिक्खु तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा खेमकं भिक्खुं एवं वदेहि – ‘थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – यमेतं, आवुसो खेमक, अस्मीति वदेसि, किमेतं अस्मीति वदेसि? रूपं अस्मीति वदेसि, अञ्ञत्र रूपा अस्मीति वदेसि, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अस्मीति वदेसि, अञ्ञत्र विञ्ञाणा अस्मीति वदेसि। यमेतं, आवुसो खेमक, अस्मीति वदेसि। किमेतं अस्मीति वदेसी’’’ति?
‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा दासको थेरानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा येनायस्मा खेमको तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं खेमकं एतदवोच – थेरा तं, आवुसो खेमक, एवमाहंसु – ‘‘यमेतं, आवुसो खेमक, ‘अस्मी’ति वदेसि, किमेतं ‘अस्मी’ति वदेसि? रूपं ‘अस्मी’ति वदेसि अञ्ञत्र रूपा ‘अस्मी’ति वदेसि? वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं ‘अस्मी’ति वदेसि अञ्ञत्र विञ्ञाणा ‘अस्मी’ति वदेसि? यमेतं, आवुसो खेमक, ‘अस्मी’ति वदेसि, किमेतं ‘अस्मी’ति वदेसि’’ति? ‘‘अलं, आवुसो दासक, किं इमाय सन्धावनिकाय! आहरावुसो, दण्डं; अहमेव येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमिस्सामी’’ति।
अथ खो आयस्मा खेमको दण्डमोलुब्भ येन थेरा भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा थेरेहि भिक्खूहि सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं खेमकं थेरा भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘यमेतं, आवुसो खेमक, ‘अस्मी’ति वदेसि, किमेतं ‘अस्मी’ति वदेसि? रूपं ‘अस्मी’ति वदेसि, अञ्ञत्र रूपा ‘अस्मी’ति वदेसि? वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं ‘अस्मी’ति वदेसि, अञ्ञत्र विञ्ञाणा ‘अस्मी’ति वदेसि? यमेतं, आवुसो खेमक, ‘अस्मी’ति वदेसि, किमेतं ‘अस्मी’ति वदेसी’’ति? ‘‘न ख्वाहं, आवुसो, रूपं ‘अस्मी’ति वदामि; नपि अञ्ञत्र रूपा ‘अस्मी’ति वदामि। न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं ‘अस्मी’ति वदामि; नपि अञ्ञत्र विञ्ञाणा ‘अस्मी’ति वदामि। अपि च मे, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु ‘अस्मी’ति अधिगतं ‘अयमहमस्मी’ति न च समनुपस्सामि’’।
‘‘सेय्यथापि, आवुसो, उप्पलस्स वा पदुमस्स वा पुण्डरीकस्स वा गन्धो। यो नु खो एवं वदेय्य – ‘पत्तस्स गन्धो’ति वा ‘वण्णस्स [वण्डस्स (कत्थचि)] गन्धो’ति वा ‘किञ्जक्खस्स गन्धो’ति वा सम्मा नु खो सो वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’। ‘‘यथा कथं, पनावुसो, सम्मा ब्याकरमानो ब्याकरेय्या’’ति? ‘‘‘पुप्फस्स गन्धो’ति खो, आवुसो, सम्मा ब्याकरमानो ब्याकरेय्या’’ति। ‘‘एवमेव ख्वाहं, आवुसो, न रूपं ‘अस्मी’ति वदामि, नपि अञ्ञत्र रूपा ‘अस्मी’ति वदामि। न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं ‘अस्मी’ति वदामि, नपि अञ्ञत्र विञ्ञाणा ‘अस्मी’ति वदामि। अपि च मे, आवुसो, पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु ‘अस्मी’ति अधिगतं ‘अयमहमस्मी’ति न च समनुपस्सामि’’।
‘‘किञ्चापि, आवुसो, अरियसावकस्स पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि पहीनानि भवन्ति, अथ ख्वस्स होति – ‘यो च पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनुसहगतो अस्मीति मानो, अस्मीति छन्दो, अस्मीति अनुसयो असमूहतो। सो अपरेन समयेन पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सी विहरति – इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति। तस्सिमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सिनो विहरतो योपिस्स होति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनुसहगतो ‘अस्मी’ति, मानो ‘अस्मी’ति, छन्दो ‘अस्मी’ति अनुसयो असमूहतो, सोपि समुग्घातं गच्छति।
‘‘सेय्यथापि , आवुसो, वत्थं संकिलिट्ठं मलग्गहितम्। तमेनं सामिका रजकस्स अनुपदज्जुम्। तमेनं रजको ऊसे वा खारे वा गोमये वा सम्मद्दित्वा अच्छे उदके विक्खालेति। किञ्चापि तं होति वत्थं परिसुद्धं परियोदातं, अथ ख्वस्स होति येव अनुसहगतो ऊसगन्धो वा खारगन्धो वा गोमयगन्धो वा असमूहतो। तमेनं रजको सामिकानं देति। तमेनं सामिका गन्धपरिभाविते करण्डके निक्खिपन्ति। योपिस्स होति अनुसहगतो ऊसगन्धो वा खारगन्धो वा गोमयगन्धो वा असमूहतो, सोपि समुग्घातं गच्छति। एवमेव खो, आवुसो, किञ्चापि अरियसावकस्स पञ्चोरम्भागियानि संयोजनानि पहीनानि भवन्ति, अथ ख्वस्स होति येव पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनुसहगतो ‘अस्मी’ति, मानो ‘अस्मी’ति, छन्दो ‘अस्मी’ति अनुसयो असमूहतो। सो अपरेन समयेन पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सी विहरति। ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति। तस्स इमेसु पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु उदयब्बयानुपस्सिनो विहरतो योपिस्स होति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु अनुसहगतो ‘अस्मी’ति, मानो ‘अस्मी’ति, छन्दो ‘अस्मी’ति अनुसयो असमूहतो, सोपि समुग्घातं गच्छती’’ति।
एवं वुत्ते, थेरा भिक्खू आयस्मन्तं खेमकं एतदवोचुं – ‘‘न खो [न खो पन (क॰)] मयं आयस्मन्तं खेमकं विहेसापेखा पुच्छिम्ह, अपि चायस्मा खेमको पहोसि तस्स भगवतो सासनं वित्थारेन आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञापेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातुम्। तयिदं आयस्मता खेमकेन तस्स भगवतो सासनं वित्थारेन आचिक्खितं देसितं पञ्ञापितं पट्ठपितं विवरितं विभजितं उत्तानीकत’’न्ति।
इदमवोच आयस्मा खेमको। अत्तमना थेरा भिक्खू आयस्मतो खेमकस्स भासितं अभिनन्दुम्। इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने सट्ठिमत्तानं थेरानं भिक्खूनं अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसु, आयस्मतो खेमकस्स चाति। सत्तमम्।
८. छन्नसुत्तम्
९०. एकं समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये। अथ खो आयस्मा छन्नो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो अवापुरणं [अपापुरणं (सी॰ स्या॰ कं॰)] आदाय विहारेन विहारं उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू एतदवोच – ‘‘ओवदन्तु मं आयस्मन्तो थेरा, अनुसासन्तु मं आयस्मन्तो थेरा, करोन्तु मे आयस्मन्तो थेरा धम्मिं कथं, यथाहं धम्मं पस्सेय्य’’न्ति।
एवं वुत्ते, थेरा भिक्खू आयस्मन्तं छन्नं एतदवोचुं – ‘‘रूपं खो, आवुसो छन्न, अनिच्चं; वेदना अनिच्चा; सञ्ञा अनिच्चा; सङ्खारा अनिच्चा; विञ्ञाणं अनिच्चम्। रूपं अनत्ता; वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनत्ता। सब्बे सङ्खारा अनिच्चा; सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति।
अथ खो आयस्मतो छन्नस्स एतदहोसि – ‘‘मय्हम्पि खो एतं एवं [मय्हम्पि खो एवं (स्या॰ कं॰)] होति – ‘रूपं अनिच्चं, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्चं; रूपं अनत्ता, वेदना … सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनत्ता। सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे धम्मा अनत्ता’ति। अथ च पन मे सब्बसङ्खारसमथे सब्बूपधिपटिनिस्सग्गे तण्हाक्खये विरागे निरोधे निब्बाने चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति नाधिमुच्चति। परितस्सना उपादानं उप्पज्जति; पच्चुदावत्तति मानसं – ‘अथ को चरहि मे अत्ता’ति ? न खो पनेवं धम्मं पस्सतो होति। को नु खो मे तथा धम्मं देसेय्य यथाहं धम्मं पस्सेय्य’’न्ति।
अथ खो आयस्मतो छन्नस्स एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा आनन्दो कोसम्बियं विहरति घोसितारामे सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं, पहोति च मे आयस्मा आनन्दो तथा धम्मं देसेतुं यथाहं धम्मं पस्सेय्यं; अत्थि च मे आयस्मन्ते आनन्दे तावतिका विस्सट्ठि [विस्सत्थि (?)]। यंनूनाहं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्य’’न्ति। अथ खो आयस्मा छन्नो सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन कोसम्बी घोसितारामो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा छन्नो आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच –
‘‘एकमिदाहं , आवुसो आनन्द, समयं बाराणसियं विहरामि इसिपतने मिगदाये। अथ ख्वाहं, आवुसो, सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो अवापुरणं आदाय विहारेन विहारं उपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा थेरे भिक्खू एतदवोचं – ‘ओवदन्तु मं आयस्मन्तो थेरा, अनुसासन्तु मं आयस्मन्तो थेरा, करोन्तु मे आयस्मन्तो थेरा धम्मिं कथं यथाहं धम्मं पस्सेय्य’न्ति। एवं वुत्ते मं, आवुसो, थेरा भिक्खू एतदवोचुं – ‘रूपं खो, आवुसो छन्न, अनिच्चं; वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्चं; रूपं अनत्ता…पे॰… विञ्ञाणं अनत्ता। सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे धम्मा अनत्ता’’’ति।
‘‘तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘मय्हम्पि खो एतं एवं होति – रूपं अनिच्चं…पे॰… विञ्ञाणं अनिच्चं, रूपं अनत्ता, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनत्ता। सब्बे सङ्खारा अनिच्चा, सब्बे धम्मा अनत्ता’ति। अथ च पन मे सब्बसङ्खारसमथे सब्बूपधिपटिनिस्सग्गे तण्हाक्खये विरागे निरोधे निब्बाने चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति नाधिमुच्चति। परितस्सना उपादानं उप्पज्जति; पच्चुदावत्तति मानसं – ‘अथ को चरहि मे अत्ता’ति? न खो पनेवं धम्मं पस्सतो होति। को नु खो मे तथा धम्मं देसेय्य यथाहं धम्मं पस्सेय्यन्ति!
‘‘तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा आनन्दो कोसम्बियं विहरति घोसितरामे सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं, पहोति च मे आयस्मा आनन्दो तथा धम्मं देसेतुं यथाहं धम्मं पस्सेय्यम्। अत्थि च मे आयस्मन्ते आनन्दे तावतिका विस्सट्ठि। यंनूनाहं येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमेय्य’न्ति। ओवदतु मं, आयस्मा आनन्दो; अनुसासतु मं, आयस्मा आनन्दो; करोतु मे, आयस्मा आनन्दो धम्मिं कथं यथाहं धम्मं पस्सेय्य’’न्ति।
‘‘एत्तकेनपि मयं आयस्मतो छन्नस्स अत्तमना अपि नाम तं [अत्तमना अभिरद्धा, तं (सी॰ स्या॰ कं॰)] आयस्मा छन्नो आवि अकासि खीलं छिन्दि [पभिन्दि (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)]। ओदहावुसो, छन्न , सोतं; भब्बोसि [भब्बो त्वं (क॰)] धम्मं विञ्ञातु’’न्ति। अथ खो आयस्मतो छन्नस्स तावतकेनेव [तावदेव (सी॰)] उळारं पीतिपामोज्जं उप्पज्जि – ‘‘भब्बो किरस्मि धम्मं विञ्ञातु’’न्ति।
‘‘सम्मुखा मेतं, आवुसो छन्न, भगवतो सुतं, सम्मुखा च पटिग्गहितं कच्चानगोत्तं भिक्खुं ओवदन्तस्स – द्वयनिस्सितो ख्वायं, कच्चान, लोको येभुय्येन अत्थितञ्चेव नत्थितञ्च। लोकसमुदयं खो, कच्चान, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो या लोके नत्थिता, सा न होति। लोकनिरोधं खो, कच्चान, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो या लोके अत्थिता, सा न होति। उपयुपादानाभिनिवेसविनिबन्धो ख्वायं, कच्चान, लोको येभुय्येन तं चायं उपयुपादानं चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसयं न उपेति न उपादियति नाधिट्ठाति ‘अत्ता मे’ति। दुक्खमेव उप्पज्जमानं उप्पज्जति, दुक्खं निरुज्झमानं निरुज्झतीति न कङ्खति न विचिकिच्छति। अपरप्पच्चया ञाणमेवस्स एत्थ होति। एत्तावता खो, कच्चान, सम्मादिट्ठि होति। सब्बमत्थीति खो, कच्चान, अयमेको अन्तो। सब्बं नत्थीति अयं दुतियो अन्तो। एते ते, कच्चान, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – अविज्जापच्चया सङ्खारा; सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति।
‘‘एवमेतं, आवुसो आनन्द, होति येसं आयस्मन्तानं तादिसा सब्रह्मचारयो अनुकम्पका अत्थकामा ओवादका अनुसासका। इदञ्च पन मे आयस्मतो आनन्दस्स धम्मदेसनं सुत्वा धम्मो अभिसमितो’’ति। अट्ठमम्।
९. राहुलसुत्तम्
९१. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा राहुलो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा राहुलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति?
‘‘यं किञ्चि, राहुल, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। या काचि वेदना … या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा…पे॰… सब्बं विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। एवं खो, राहुल, जानतो एवं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति। नवमम्।
१०. दुतियराहुलसुत्तम्
९२. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा राहुलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो कथं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानापगतं मानसं होति विधासमतिक्कन्तं सन्तं सुविमुत्त’’न्ति? ‘‘यं किञ्चि, राहुल, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा…पे॰… यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुपादा विमुत्तो होति। या काचि वेदना… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुपादा विमुत्तो होति। एवं खो, राहुल , जानतो एवं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानापगतं मानसं होति विधा समतिक्कन्तं सन्तं सुविमुत्त’’न्ति। दसमम्।
थेरवग्गो नवमो।
तस्सुद्दानं –
आनन्दो तिस्सो यमको, अनुराधो च वक्कलि।
अस्सजि खेमको छन्नो, राहुला अपरे दुवे॥