१. अस्सादसुत्तम्
७३. सावत्थिनिदानम्। ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो रूपस्स अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति। सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको रूपस्स अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति। वेदना … सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाती’’ति। पठमम्।
२. समुदयसुत्तम्
७४. सावत्थिनिदानम्। ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो रूपस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति। सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको रूपस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाती’’ति। दुतियम्।
३. दुतियसमुदयसुत्तम्
७५. सावत्थिनिदानम्। ‘‘सुतवा, भिक्खवे, अरियसावको रूपस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाती’’ति। ततियम्।
४. अरहन्तसुत्तम्
७६. सावत्थिनिदानम्। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चम्। यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम , नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनिच्चम्। यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं’’।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि… सञ्ञायपि… सङ्खारेसुपि… विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति। यावता, भिक्खवे, सत्तावासा, यावता भवग्गं, एते अग्गा, एते सेट्ठा लोकस्मिं यदिदं अरहन्तो’’ति।
इदमवोच भगवा। इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –
‘‘सुखिनो वत अरहन्तो, तण्हा तेसं न विज्जति।
अस्मिमानो समुच्छिन्नो, मोहजालं पदालितं॥
‘‘अनेजं ते अनुप्पत्ता, चित्तं तेसं अनाविलम्।
लोके अनुपलित्ता ते, ब्रह्मभूता अनासवा॥
‘‘पञ्चक्खन्धे परिञ्ञाय, सत्त सद्धम्मगोचरा।
पसंसिया सप्पुरिसा, पुत्ता बुद्धस्स ओरसा॥
‘‘सत्तरतनसम्पन्ना, तीसु सिक्खासु सिक्खिता।
अनुविचरन्ति महावीरा, पहीनभयभेरवा॥
‘‘दसहङ्गेहि सम्पन्ना, महानागा समाहिता।
एते खो सेट्ठा लोकस्मिं, तण्हा तेसं न विज्जति॥
‘‘असेखञाणमुप्पन्नं, अन्तिमोयं [अन्तिमस्स (क॰)] समुस्सयो।
यो सारो ब्रह्मचरियस्स, तस्मिं अपरपच्चया॥
‘‘विधासु न विकम्पन्ति, विप्पमुत्ता पुनब्भवा।
दन्तभूमिमनुप्पत्ता, ते लोके विजिताविनो॥
‘‘उद्धं तिरियं अपाचीनं, नन्दी तेसं न विज्जति।
नदन्ति ते सीहनादं, बुद्धा लोके अनुत्तरा’’ति॥ चतुत्थम्।
५. दुतियअरहन्तसुत्तम्
७७. सावत्थिनिदानम्। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चम्। यदनिच्चं तं दुक्खं; यं दुक्खं तदनत्ता; यदनत्ता तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति…पे॰… एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं’’।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि… सञ्ञायपि… सङ्खारेसुपि… विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति। यावता, भिक्खवे, सत्तावासा, यावता भवग्गं, एते अग्गा, एते सेट्ठा लोकस्मिं यदिदं अरहन्तो’’ति। पञ्चमम्।
६. सीहसुत्तम्
७८. सावत्थिनिदानम्। ‘‘सीहो, भिक्खवे, मिगराजा सायन्हसमयं आसया निक्खमति; आसया निक्खमित्वा विजम्भति; विजम्भित्वा समन्ता चतुद्दिसा अनुविलोकेति; समन्ता चतुद्दिसा अनुविलोकेत्वा तिक्खत्तुं सीहनादं नदति; तिक्खत्तुं सीहनादं नदित्वा गोचराय पक्कमति। ये हि केचि, भिक्खवे, तिरच्छानगता पाणा सीहस्स मिगरञ्ञो नदतो सद्दं सुणन्ति; येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्जन्ति; बिलं बिलासया पविसन्ति; दकं दकासया पविसन्ति; वनं वनासया पविसन्ति; आकासं पक्खिनो भजन्ति। येपि ते, भिक्खवे, रञ्ञो नागा गामनिगमराजधानीसु, दळ्हेहि वरत्तेहि बद्धा, तेपि तानि बन्धनानि सञ्छिन्दित्वा सम्पदालेत्वा भीता मुत्तकरीसं चजमाना [मोचन्ता (पी॰ क॰)], येन वा तेन वा पलायन्ति। एवं महिद्धिको खो, भिक्खवे, सीहो मिगराजा तिरच्छानगतानं पाणानं, एवं महेसक्खो, एवं महानुभावो’’।
‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, यदा तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा। सो धम्मं देसेति – ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना… इति सञ्ञा… इति सङ्खारा… इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति। येपि ते, भिक्खवे, देवा दीघायुका वण्णवन्तो सुखबहुला उच्चेसु विमानेसु चिरट्ठितिका तेपि तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा येभुय्येन भयं संवेगं सन्तासं आपज्जन्ति – ‘अनिच्चाव किर, भो, मयं समाना निच्चम्हाति अमञ्ञिम्ह। अद्धुवाव किर, भो, मयं समाना धुवम्हाति अमञ्ञिम्ह। असस्सताव किर, भो, मयं समाना सस्सतम्हाति अमञ्ञिम्ह। मयम्पि किर, भो, अनिच्चा अद्धुवा असस्सता सक्कायपरियापन्ना’ति। एवं महिद्धिको खो, भिक्खवे, तथागतो सदेवकस्स लोकस्स, एवं महेसक्खो, एवं महानुभावो’’ति। इदमवोच भगवा…पे॰… एतदवोच सत्था –
‘‘यदा बुद्धो अभिञ्ञाय, धम्मचक्कं पवत्तयि।
सदेवकस्स लोकस्स, सत्था अप्पटिपुग्गलो॥
‘‘सक्कायञ्च निरोधञ्च, सक्कायस्स च सम्भवम्।
अरियञ्चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं॥
‘‘येपि दीघायुका देवा, वण्णवन्तो यसस्सिनो।
भीता सन्तासमापादुं, सीहस्सेवितरे मिगा॥
अवीतिवत्ता सक्कायं, अनिच्चा किर भो मयम्।
सुत्वा अरहतो वाक्यं, विप्पमुत्तस्स तादिनो’’ति॥ छट्ठम्।
७. खज्जनीयसुत्तम्
७९. सावत्थिनिदानम्। ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरमाना अनुस्सरन्ति सब्बेते पञ्चुपादानक्खन्धे अनुस्सरन्ति एतेसं वा अञ्ञतरम्। कतमे पञ्च? ‘एवंरूपो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति – इति वा हि, भिक्खवे, अनुस्सरमानो रूपंयेव अनुस्सरति। ‘एवंवेदनो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति – इति वा हि, भिक्खवे, अनुस्सरमानो वेदनंयेव अनुस्सरति। ‘एवंसञ्ञो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति… ‘एवंसङ्खारो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति… ‘एवंविञ्ञाणो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति – इति वा हि, भिक्खवे, अनुस्सरमानो विञ्ञाणमेव अनुस्सरति’’।
‘‘किञ्च, भिक्खवे, रूपं वदेथ? रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘रूप’न्ति वुच्चति। केन रुप्पति? सीतेनपि रुप्पति, उण्हेनपि रुप्पति, जिघच्छायपि रुप्पति, पिपासायपि रुप्पति, डंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सेनपि [… सिरिंसपसम्फस्सेनपि (सी॰ पी॰)] रुप्पति। रुप्पतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘रूप’न्ति वुच्चति।
‘‘किञ्च, भिक्खवे, वेदनं वदेथ? वेदयतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘वेदना’ति वुच्चति। किञ्च वेदयति? सुखम्पि वेदयति, दुक्खम्पि वेदयति, अदुक्खमसुखम्पि वेदयति। वेदयतीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘वेदना’ति वुच्चति।
‘‘किञ्च, भिक्खवे, सञ्ञं वदेथ? सञ्जानातीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘सञ्ञा’ति वुच्चति। किञ्च सञ्जानाति? नीलम्पि सञ्जानाति, पीतकम्पि सञ्जानाति, लोहितकम्पि सञ्जानाति, ओदातम्पि सञ्जानाति। सञ्जानातीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘सञ्ञा’ति वुच्चति।
‘‘किञ्च , भिक्खवे, सङ्खारे वदेथ? सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘सङ्खारा’ति वुच्चति। किञ्च सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति? रूपं रूपत्ताय [रूपत्थाय (क॰)] सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति, वेदनं वेदनत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति, सञ्ञं सञ्ञत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति, सङ्खारे सङ्खारत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति, विञ्ञाणं विञ्ञाणत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्ति। सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘सङ्खारा’ति वुच्चति।
‘‘किञ्च, भिक्खवे, विञ्ञाणं वदेथ? विजानातीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘विञ्ञाण’न्ति वुच्चति। किञ्च विजानाति? अम्बिलम्पि विजानाति, तित्तकम्पि विजानाति, कटुकम्पि विजानाति, मधुरम्पि विजानाति, खारिकम्पि विजानाति, अखारिकम्पि विजानाति, लोणिकम्पि विजानाति, अलोणिकम्पि विजानाति। विजानातीति खो, भिक्खवे, तस्मा ‘विञ्ञाण’न्ति वुच्चति।
‘‘तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अहं खो एतरहि रूपेन खज्जामि। अतीतम्पाहं अद्धानं एवमेव रूपेन खज्जिं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेन रूपेन खज्जामि। अहञ्चेव खो पन अनागतं रूपं अभिनन्देय्यं, अनागतम्पाहं अद्धानं एवमेव रूपेन खज्जेय्यं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेन रूपेन खज्जामी’ति। सो इति पटिसङ्खाय अतीतस्मिं रूपस्मिं अनपेक्खो होति ; अनागतं रूपं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति।
‘‘‘अहं खो एतरहि वेदनाय खज्जामि। अतीतम्पाहं अद्धानं एवमेव वेदनाय खज्जिं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नाय वेदनाय खज्जामि। अहञ्चेव खो पन अनागतं वेदनं अभिनन्देय्यं; अनागतम्पाहं अद्धानं एवमेव वेदनाय खज्जेय्यं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नाय वेदनाय खज्जामी’ति। सो इति पटिसङ्खाय अतीताय वेदनाय अनपेक्खो होति; अनागतं वेदनं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नाय वेदनाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति।
‘‘‘अहं खो एतरहि सञ्ञाय खज्जामि…पे॰… अहं खो एतरहि सङ्खारेहि खज्जामि। अतीतम्पाहं अद्धानं एवमेव सङ्खारेहि खज्जिं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेहि सङ्खारेहि खज्जामीति। अहञ्चेव खो पन अनागते सङ्खारे अभिनन्देय्यं ; अनागतम्पाहं अद्धानं एवमेव सङ्खारेहि खज्जेय्यं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेहि सङ्खारेहि खज्जामी’ति। सो इति पटिसङ्खाय अतीतेसु सङ्खारेसु अनपेक्खो होति; अनागते सङ्खारे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं सङ्खारानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति।
‘‘‘अहं खो एतरहि विञ्ञाणेन खज्जामि। अतीतम्पि अद्धानं एवमेव विञ्ञाणेन खज्जिं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेन विञ्ञाणेन खज्जामि। अहञ्चेव खो पन अनागतं विञ्ञाणं अभिनन्देय्यं; अनागतम्पाहं अद्धानं एवमेव विञ्ञाणेन खज्जेय्यं, सेय्यथापि एतरहि पच्चुप्पन्नेन विञ्ञाणेन खज्जामी’ति। सो इति पटिसङ्खाय अतीतस्मिं विञ्ञाणस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं विञ्ञाणं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स विञ्ञाणस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति।
‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदना … सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं – ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। या काचि वेदना… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं…पे॰… यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं – ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं’’।
‘‘अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको अपचिनाति, नो आचिनाति; पजहति [नो (सी॰)], न उपादियति; विसिनेति [नो (सी॰)], न उस्सिनेति; विधूपेति [नो (सी॰)], न सन्धूपेति। किञ्च अपचिनाति, नो आचिनाति? रूपं अपचिनाति, नो आचिनाति; वेदनं … सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अपचिनाति, नो आचिनाति। किञ्च पजहति, न उपादियति? रूपं पजहति, न उपादियति; वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं पजहति, न उपादियति। किञ्च विसिनेति, न उस्सिनेति? रूपं विसिनेति, न उस्सिनेति; वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं विसिनेति, न उस्सिनेति। किञ्च विधूपेति, न सन्धूपेति? रूपं विधूपेति, न सन्धूपेति; वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं विधूपेति, न सन्धूपेति।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि… सञ्ञायपि… सङ्खारेसुपि… विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति; विरागा विमुच्चति। विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति।
‘‘अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु नेवाचिनाति न अपचिनाति, अपचिनित्वा ठितो नेव पजहति न उपादियति, पजहित्वा ठितो नेव विसिनेति न उस्सिनेति, विसिनेत्वा ठितो नेव विधूपेति न सन्धूपेति। विधूपेत्वा ठितो किञ्च नेवाचिनाति न अपचिनाति? अपचिनित्वा ठितो रूपं नेवाचिनाति न अपचिनाति; अपचिनित्वा ठितो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं नेवाचिनाति न अपचिनाति। अपचिनित्वा ठितो किञ्च नेव पजहति न उपादियति? पजहित्वा ठितो रूपं नेव पजहति न उपादियति; पजहित्वा ठितो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं नेव पजहति न उपादियति। पजहित्वा ठितो किञ्च नेव विसिनेति न उस्सिनेति? विसिनेत्वा ठितो रूपं नेव विसिनेति न उस्सिनेति; विसिनेत्वा ठितो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं नेव विसिनेति न उस्सिनेति। विसिनेत्वा ठितो किञ्च नेव विधूपेति न सन्धूपेति? विधूपेत्वा ठितो रूपं नेव विधूपेति न सन्धूपेति; विधूपेत्वा ठितो वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं नेव विधूपेति न सन्धूपेति। विधूपेत्वा ठितो एवंविमुत्तचित्तं खो, भिक्खवे, भिक्खुं सइन्दा देवा सब्रह्मका सपजापतिका आरकाव नमस्सन्ति –
‘‘नमो ते पुरिसाजञ्ञ, नमो ते पुरिसुत्तम।
यस्स ते नाभिजानाम, यम्पि निस्साय झायसी’’ति॥ सत्तमम्।
८. पिण्डोल्यसुत्तम्
८०. एकं समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे। अथ खो भगवा किस्मिञ्चिदेव पकरणे भिक्खुसङ्घं पणामेत्वा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कपिलवत्थुं पिण्डाय पाविसि। कपिलवत्थुस्मिं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन महावनं तेनुपसङ्कमि दिवाविहाराय । महावनं अज्झोगाहेत्वा बेलुवलट्ठिकाय मूले दिवाविहारं निसीदि।
अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘मया खो भिक्खुसङ्घो पबाळ्हो। सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयम्। तेसं ममं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। सेय्यथापि नाम वच्छस्स तरुणस्स मातरं अपस्सन्तस्स सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो, एवमेव सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं तेसं ममं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। सेय्यथापि नाम बीजानं तरुणानं उदकं अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो, एवमेव सन्तेत्थ…पे॰… तेसं ममं अलभन्तानं दस्सनाय सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। यंनूनाहं यथेव मया पुब्बे भिक्खुसङ्घो अनुग्गहितो, एवमेव एतरहि अनुग्गण्हेय्यं भिक्खुसङ्घ’’न्ति।
अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं [सम्मिञ्जितं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] वा बाहं पसारेय्य पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य एवमेव – ब्रह्मलोके अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवमेतं, भगवा; एवमेतं, सुगत ! भगवतो, भन्ते, भिक्खुसङ्घो पबाळ्हो। सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयम्। तेसं भगवन्तं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। सेय्यथापि नाम वच्छस्स तरुणस्स मातरं अपस्सन्तस्स सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो, एवमेव सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं तेसं भगवन्तं अपस्सन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। सेय्यथापि नाम बीजानं तरुणानं उदकं अलभन्तानं सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो, एवमेव सन्तेत्थ भिक्खू नवा अचिरपब्बजिता अधुनागता इमं धम्मविनयं, तेसं भगवन्तं अलभन्तानं दस्सनाय सिया अञ्ञथत्तं सिया विपरिणामो। अभिनन्दतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घं; अभिवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुसङ्घम्। यथेव भगवता पुब्बे भिक्खुसङ्घो अनुग्गहितो, एवमेव एतरहि अनुग्गण्हातु भिक्खुसङ्घ’’न्ति।
अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो अधिवासनं विदित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायि।
अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन निग्रोधारामो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। निसज्ज खो भगवा तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खासि [अभिसङ्खारेसि (स्या॰ कं॰), अभिसङ्खायि (पी॰), अभिसङ्खरोति (क॰)] यथा ते भिक्खू (एकद्वीहिकाय सारज्जमानरूपा येनाहं [येन भगवा (?)] तेनुपसङ्कमेय्युम्। तेपि भिक्खू ) [( ) सी॰ स्या॰ कं॰ पोत्थकेसु नत्थि] एकद्वीहिकाय सारज्जमानरूपा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू भगवा एतदवोच –
‘‘अन्तमिदं, भिक्खवे, जीविकानं यदिदं पिण्डोल्यम्। अभिसापोयं, भिक्खवे, लोकस्मिं पिण्डोलो विचरसि पत्तपाणीति। तञ्च खो एतं, भिक्खवे, कुलपुत्ता उपेन्ति अत्थवसिका, अत्थवसं पटिच्च; नेव राजाभिनीता, न चोराभिनीता, न इणट्टा, न भयट्टा, न आजीविकापकता; अपि च खो ओतिण्णाम्ह जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि दुक्खोतिण्णा दुक्खपरेता अप्पेव नाम इमस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स अन्तकिरिया पञ्ञायेथाति।
‘‘एवं पब्बजितो चायं, भिक्खवे, कुलपुत्तो। सो च होति अभिज्झालु कामेसु तिब्बसारागो ब्यापन्नचित्तो पदुट्ठमनसङ्कप्पो मुट्ठस्सति असम्पजानो असमाहितो विब्भन्तचित्तो पाकतिन्द्रियो। सेय्यथापि, भिक्खवे , छवालातं उभतोपदित्तं मज्झे गूथगतं, नेव गामे कट्ठत्थं फरति, नारञ्ञे कट्ठत्थं फरति। तथूपमाहं, भिक्खवे, इमं पुग्गलं वदामि गिहिभोगा च परिहीनो, सामञ्ञत्थञ्च न परिपूरेति।
‘‘तयोमे, भिक्खवे, अकुसलवितक्का – कामवितक्को, ब्यापादवितक्को, विहिंसावितक्को। इमे च भिक्खवे, तयो अकुसलवितक्का क्व अपरिसेसा निरुज्झन्ति? चतूसु वा सतिपट्ठानेसु सुप्पतिट्ठितचित्तस्स विहरतो अनिमित्तं वा समाधिं भावयतो। यावञ्चिदं, भिक्खवे, अलमेव अनिमित्तो समाधि भावेतुम्। अनिमित्तो, भिक्खवे, समाधि भावितो बहुलीकतो महप्फलो होति महानिसंसो।
‘‘द्वेमा, भिक्खवे, दिट्ठियो – भवदिट्ठि च विभवदिट्ठि च। तत्र खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अत्थि नु खो तं किञ्चि लोकस्मिं यमहं उपादियमानो न वज्जवा अस्स’न्ति? सो एवं पजानाति – ‘नत्थि नु खो तं किञ्चि लोकस्मिं यमहं उपादियमानो न वज्जवा अस्सम्। अहञ्हि रूपञ्ञेव उपादियमानो उपादियेय्यं वेदनञ्ञेव… सञ्ञञ्ञेव… सङ्खारेयेव विञ्ञाणञ्ञेव उपादियमानो उपादियेय्यम्। तस्स मे अस्स [अयं (क॰)] उपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवेय्युम्। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो अस्सा’’’ति।
‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं…पे॰… तस्मातिह, भिक्खवे, एवं पस्सं… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति। अट्ठमम्।
९. पालिलेय्यसुत्तम्
८१. एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे। अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कोसम्बिं पिण्डाय पाविसि। कोसम्बियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाके अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं एको अदुतियो चारिकं पक्कामि।
अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु अचिरपक्कन्तस्स भगवतो येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘एसावुसो, आनन्द, भगवा सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाके अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं एको अदुतियो चारिकं पक्कन्तो’’ति। ‘‘यस्मिं, आवुसो, समये भगवा सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाके अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं एको अदुतियो चारिकं पक्कमति, एकोव भगवा तस्मिं समये विहरितुकामो होति; न भगवा तस्मिं समये केनचि अनुबन्धितब्बो होती’’ति।
अथ खो भगवा अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन पालिलेय्यकं [पारिलेय्यकं (सी॰ पी॰)] तदवसरि। तत्र सुदं भगवा पालिलेय्यके विहरति भद्दसालमूले। अथ खो सम्बहुला भिक्खू येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदिंसु। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोचुं – ‘‘चिरस्सुता खो नो, आवुसो आनन्द, भगवतो सम्मुखा धम्मी कथा; इच्छाम मयं, आवुसो आनन्द, भगवतो सम्मुखा धम्मिं कथं सोतु’’न्ति।
अथ खो आयस्मा आनन्दो तेहि भिक्खूहि सद्धिं येन पालिलेय्यकं भद्दसालमूलं येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्ने खो ते भिक्खू भगवा धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि। तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भिक्खुनो एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘कथं नु खो जानतो कथं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होती’’ति? अथ खो भगवा तस्स भिक्खुनो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘विचयसो देसितो, भिक्खवे, मया धम्मो; विचयसो देसिता चत्तारो सतिपट्ठाना; विचयसो देसिता चत्तारो सम्मप्पधाना; विचयसो देसिता चत्तारो इद्धिपादा; विचयसो देसितानि पञ्चिन्द्रियानि; विचयसो देसितानि पञ्च बलानि; विचयसो देसिता सत्तबोज्झङ्गा; विचयसो देसितो अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो। एवं विचयसो देसितो, भिक्खवे, मया धम्मो। एवं विचयसो देसिते खो, भिक्खवे, मया धम्मे अथ च पनिधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘कथं नु खो जानतो कथं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होती’’’ति?
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, जानतो कथं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति? इध भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति। या खो पन सा, भिक्खवे, समनुपस्सना सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयितेन फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। सापि वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। सोपि फस्सो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना । एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति; अपि च खो रूपवन्तं अत्तानं समनुपस्सति। या खो पन सा, भिक्खवे, समनुपस्सना सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयितेन फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा… सापि वेदना… सोपि फस्सो… सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं अत्तानं समनुपस्सति; अपि च खो अत्तनि रूपं समनुपस्सति। या खो पन सा, भिक्खवे , समनुपस्सना सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयितेन फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा… सापि वेदना… सोपि फस्सो… सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं अत्तानं समनुपस्सति, न अत्तनि रूपं समनुपस्सति; अपि च खो रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सति। या खो पन सा, भिक्खवे, समनुपस्सना सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयिते फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा … सापि वेदना… सोपि फस्सो… सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो…पे॰… आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं अत्तानं, न अत्तनि रूपं, न रूपस्मिं अत्तानं समनुपस्सति; अपि च खो वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, अपि च खो वेदनावन्तं अत्तानं समनुपस्सति, अपि च खो अत्तनि वेदनं समनुपस्सति, अपि च खो वेदनाय अत्तानं समनुपस्सति; अपि च खो सञ्ञं… अपि च खो सङ्खारे अत्ततो समनुपस्सति, अपि च खो सङ्खारवन्तं अत्तानं समनुपस्सति, अपि च खो अत्तनि सङ्खारे समनुपस्सति, अपि च खो सङ्खारेसु अत्तानं समनुपस्सति; अपि च खो विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, अपि च खो विञ्ञाणवन्तं अत्तानं, अपि च खो अत्तनि विञ्ञाणं, अपि च खो विञ्ञाणस्मिं अत्तानं समनुपस्सति। या खो पन सा, भिक्खवे, समनुपस्सना सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो…पे॰… किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयिते फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा… सापि वेदना… सोपि फस्सो … सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। एवं खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति; अपि च खो एवंदिट्ठि होति – ‘सो अत्ता सो लोको, सो पेच्च भविस्सामि निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’ति। या खो पन सा, भिक्खवे, सस्सतदिट्ठि सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो…पे॰… एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न वेदनं … न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति; नापि एवंदिट्ठि होति – ‘सो अत्ता सो लोको, सो पेच्च भविस्सामि निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’ति। अपि च खो एवंदिट्ठि होति – ‘नो चस्सं नो च मे सिया नाभविस्सं न मे भविस्सती’ति। या खो पन सा, भिक्खवे, उच्छेददिट्ठि सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयितेन फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो…पे॰… एवम्पि खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होति।
‘‘न हेव खो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… न विञ्ञाणस्मिं अत्ततो समनुपस्सति, नापि एवंदिट्ठि होति – ‘सो अत्ता सो लोको, सो पेच्च भविस्सामि निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो’ति; नापि एवंदिट्ठि होति – ‘नो चस्सं नो च मे सिया नाभविस्सं न मे भविस्सती’ति; अपि च खो कङ्खी होति विचिकिच्छी अनिट्ठङ्गतो सद्धम्मे। या खो पन सा, भिक्खवे, कङ्खिता विचिकिच्छिता अनिट्ठङ्गतता सद्धम्मे सङ्खारो सो। सो पन सङ्खारो किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो? अविज्जासम्फस्सजेन, भिक्खवे, वेदयितेन फुट्ठस्स अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स उप्पन्ना तण्हा; ततोजो सो सङ्खारो। इति खो, भिक्खवे, सोपि सङ्खारो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि तण्हा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। सापि वेदना अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। सोपि फस्सो अनिच्चो सङ्खतो पटिच्चसमुप्पन्नो। सापि अविज्जा अनिच्चा सङ्खता पटिच्चसमुप्पन्ना। एवं खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो अनन्तरा आसवानं खयो होती’’ति। नवमम्।
१०. पुण्णमसुत्तम्
८२. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिम्। तेन खो पन समयेन भगवा तदहुपोसथे पन्नरसे पुण्णाय पुण्णमाय रत्तिया भिक्खुसङ्घपरिवुतो अज्झोकासे निसिन्नो होति।
अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पुच्छेय्याहं, भन्ते, भगवन्तं किञ्चिदेव [कञ्चिदेव (?)] देसं, सचे मे भगवा ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति? ‘‘तेन हि त्वं, भिक्खु, सके आसने निसीदित्वा पुच्छ यदाकङ्खसी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुत्वा सके आसने निसीदित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इमे नु खो, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धा, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो’’ति।
‘‘इमे खो पन, भिक्खु, पञ्चुपादानक्खन्धा; सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो…पे॰… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा भगवन्तं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि –
‘‘इमे खो पन, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धा किंमूलका’’ति? ‘‘इमे खो, भिक्खु, पञ्चुपादानक्खन्धा छन्दमूलका’’ति…पे॰… तञ्ञेव नु खो, भन्ते, उपादानं ते पञ्चुपादानक्खन्धा उदाहु अञ्ञत्र पञ्चहि उपादानक्खन्धेहि उपादानन्ति? ‘‘न खो, भिक्खु, तञ्ञेव उपादानं ते पञ्चुपादानक्खन्धा नापि अञ्ञत्र पञ्चहि उपादानक्खन्धेहि उपादानं, अपि च यो तत्थ छन्दरागो तं तत्थ उपादान’’न्ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि –
‘‘सिया पन, भन्ते, पञ्चुपादानक्खन्धेसु छन्दरागवेमत्तता’’ति? ‘‘सिया, भिक्खू’’ति भगवा अवोच – ‘‘इध, भिक्खु, एकच्चस्स एवं होति – ‘एवंरूपो सियं अनागतमद्धानं, एवंवेदनो सियं अनागतमद्धानं, एवंसञ्ञो सियं अनागतमद्धानं, एवंसङ्खारो सियं अनागतमद्धानं , एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धान’न्ति। एवं खो, भिक्खु, सिया पञ्चुपादानक्खन्धेसु छन्दरागवेमत्तता’’ति? ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि –
‘‘कित्तावता नु खो, भन्ते, खन्धानं खन्धाधिवचन’’न्ति? ‘‘यं किञ्चि, भिक्खु, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, अयं वुच्चति रूपक्खन्धो। या काचि वेदना… या काचि सञ्ञा … ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, अयं वुच्चति विञ्ञाणक्खन्धो। एत्तावता खो, भिक्खु, खन्धानं खन्धाधिवचन’’न्ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… अपुच्छि –
‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो रूपक्खन्धस्स पञ्ञापनाय; को हेतु को पच्चयो वेदनाक्खन्धस्स पञ्ञापनाय; को हेतु को पच्चयो सञ्ञाक्खन्धस्स पञ्ञापनाय; को हेतु को पच्चयो सङ्खारक्खन्धस्स पञ्ञापनाय; को हेतु को पच्चयो विञ्ञाणक्खन्धस्स पञ्ञापनाया’’ति? ‘‘चत्तारो खो, भिक्खु, महाभूता हेतु, चत्तारो महाभूता पच्चयो रूपक्खन्धस्स पञ्ञापनाय। फस्सो हेतु फस्सो पच्चयो वेदनाक्खन्धस्स पञ्ञापनाय। फस्सो हेतु फस्सो पच्चयो सञ्ञाक्खन्धस्स पञ्ञापनाय। फस्सो हेतु , फस्सो पच्चयो सङ्खारक्खन्धस्स पञ्ञापनाय। नामरूपं हेतु, नामरूपं पच्चयो विञ्ञाणक्खन्धस्स पञ्ञापनाया’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… अपुच्छि –
‘‘कथं नु खो, भन्ते, सक्कायदिट्ठि होती’’ति? ‘‘इध, भिक्खु, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं; वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं… अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। एवं खो, भिक्खु, सक्कायदिट्ठि होती’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… अपुच्छि –
‘‘कथं पन, भन्ते, सक्कायदिट्ठि न होती’’ति? ‘‘इध, भिक्खु, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो, सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं; न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। एवं खो, भिक्खु, सक्कायदिट्ठि न होती’’ति। ‘‘साधु , भन्ते’’ति खो सो भिक्खु…पे॰… अपुच्छि –
‘‘को नु खो, भन्ते, रूपस्स अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरणं; को वेदनाय… को सञ्ञाय… को सङ्खारानं… को विञ्ञाणस्स अस्सादो, को आदीनवो, किं निस्सरण’’न्ति? ‘‘यं खो, भिक्खु, रूपं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं – अयं रूपस्स अस्सादो। यं रूपं अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं – अयं रूपस्स आदीनवो। यो रूपस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं – इदं रूपस्स निस्सरणम्। यं वेदनं पटिच्च… यं सञ्ञं पटिच्च… ये सङ्खारे पटिच्च… यं विञ्ञाणं पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं – अयं विञ्ञाणस्स अस्सादो। यं विञ्ञाणं अनिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं – अयं विञ्ञाणस्स आदीनवो। यो विञ्ञाणस्मिं छन्दरागविनयो छन्दरागप्पहानं – इदं विञ्ञाणस्स निस्सरण’’न्ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा भगवन्तं उत्तरिं पञ्हं अपुच्छि –
‘‘कथं नु खो, भन्ते, जानतो, कथं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति? ‘‘यं किञ्चि, भिक्खु, रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं – ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। या काचि वेदना… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं – ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। एवं खो, भिक्खु, जानतो एवं पस्सतो इमस्मिञ्च सविञ्ञाणके काये बहिद्धा च सब्बनिमित्तेसु अहङ्कारममङ्कारमानानुसया न होन्ती’’ति।
तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भिक्खुनो एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘इति किर भो रूपं अनत्ता, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनत्ता; अनत्तकतानि कम्मानि कथमत्तानं [कतमत्तानं (पी॰), कम्मत्तानं (स्या॰ कं॰ क॰)] फुसिस्सन्ती’’ति। अथ खो भगवा तस्स भिक्खुनो चेतसा चेतो परिवितक्कमञ्ञाय भिक्खू आमन्तेसि –
‘‘ठानं खो पनेतं, भिक्खवे, विज्जति यं इधेकच्चो मोघपुरिसो अविद्वा अविज्जागतो तण्हाधिपतेय्येन चेतसा सत्थुसासनं अतिधावितब्बं मञ्ञेय्य। इति किर, भो, रूपं अनत्ता, वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं अनत्ता। अनत्तकतानि कम्मानि कथमत्तानं फुसिस्सन्तीति? पटिपुच्छाविनीता खो मे तुम्हे, भिक्खवे, तत्र तत्र तेसु तेसु धम्मेसु।
‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘वेदना… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति ? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। तस्मातिह…पे॰… एवं पस्सं…पे॰… नापरं इत्थत्तायाति पजानाती’’ति।
‘‘द्वे खन्धा तञ्ञेव सियं, अधिवचनञ्च हेतुना।
सक्कायेन दुवे वुत्ता, अस्सादविञ्ञाणकेन च।
एते दसविधा वुत्ता, होति भिक्खु पुच्छाया’’ति॥ दसमम्।
खज्जनीयवग्गो अट्ठमो।
तस्सुद्दानं –
अस्सादो द्वे समुदया, अरहन्तेहि अपरे द्वे।
सीहो खज्जनी पिण्डोल्यं, पालिलेय्येन पुण्णमाति॥