१. नतुम्हाकंसुत्तम्
३३. सावत्थिनिदानम्। ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना न तुम्हाकं, तं पजहथ। सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति। सञ्ञा न तुम्हाकं… सङ्खारा न तुम्हाकं, ते पजहथ। ते वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सन्ति। विञ्ञाणं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति’’।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यं इमस्मिं जेतवने तिणकट्ठसाखापलासं तं जनो हरेय्य वा डहेय्य वा यथापच्चयं वा करेय्य। अपि नु तुम्हाकं एवमस्स – ‘अम्हे जनो हरति वा डहति वा यथापच्चयं वा करोती’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘न हि नो एतं, भन्ते, अत्ता वा अत्तनियं वा’’ति। ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, रूपं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना न तुम्हाकं, तं पजहथ। सा वो पहीना हिताय सुखाय भविस्सति। सञ्ञा न तुम्हाकं… सङ्खारा न तुम्हाकं… विञ्ञाणं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति। पठमम्।
२. दुतियनतुम्हाकंसुत्तम्
३४. सावत्थिनिदानम्। ‘‘यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। किञ्च, भिक्खवे, न तुम्हाकं? रूपं, भिक्खवे, न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। वेदना न तुम्हाकं… सञ्ञा न तुम्हाकं… सङ्खारा न तुम्हाकं… विञ्ञाणं न तुम्हाकं, तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सति। यं, भिक्खवे, न तुम्हाकं तं पजहथ। तं वो पहीनं हिताय सुखाय भविस्सती’’ति। दुतियम्।
३. अञ्ञतरभिक्खुसुत्तम्
३५. सावत्थिनिदानम्। अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते, भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु; यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति। ‘‘यं खो, भिक्खु, अनुसेति, तेन सङ्खं गच्छति; यं नानुसेति, न तेन सङ्खं गच्छती’’ति। ‘‘अञ्ञातं, भगवा; अञ्ञातं, सुगता’’ति।
‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासी’’ति? ‘‘रूपं चे, भन्ते, अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। सञ्ञं चे अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। सङ्खारे चे अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। विञ्ञाणं चे अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। रूपं चे, भन्ते, नानुसेति न तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे… सञ्ञं चे… सङ्खारे चे… विञ्ञाणं चे नानुसेति न तेन सङ्खं गच्छति। इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति।
‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासि। रूपं चे, भिक्खु, अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे… सञ्ञं चे… सङ्खारे चे… विञ्ञाणं चे अनुसेति तेन सङ्खं गच्छति। रूपं चे, भिक्खु, नानुसेति न तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे… सञ्ञं चे… सङ्खारे चे… विञ्ञाणं चे नानुसेति न तेन सङ्खं गच्छति। इमस्स खो, भिक्खु, मया संखित्तेन, भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति।
अथ खो सो भिक्खु भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि।
अथ खो सो भिक्खु एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पन सो भिक्खु अरहतं अहोसीति। ततियम्।
४. दुतियअञ्ञतरभिक्खुसुत्तम्
३६. सावत्थिनिदानम्। अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मे, भन्ते , भगवा संखित्तेन धम्मं देसेतु यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति। ‘‘यं खो, भिक्खु, अनुसेति तं अनुमीयति; यं अनुमीयति तेन सङ्खं गच्छति। यं नानुसेति न तं अनुमीयति; यं नानुमीयति न तेन सङ्खं गच्छती’’ति। ‘‘अञ्ञातं, भगवा; अञ्ञातं, सुगता’’ति।
‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासी’’ति? ‘‘रूपं चे, भन्ते, अनुसेति तं अनुमीयति; यं अनुमीयति तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे अनुसेति… सञ्ञं चे अनुसेति… सङ्खारे चे अनुसेति… विञ्ञाणं चे अनुसेति तं अनुमीयति; यं अनुमीयति तेन सङ्खं गच्छति। रूपं चे, भन्ते, नानुसेति न तं अनुमीयति; यं नानुमीयति न तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे नानुसेति… सञ्ञं चे नानुसेति… सङ्खारे चे नानुसेति… विञ्ञाणं चे नानुसेति न तं अनुमीयति; यं नानुमीयति न तेन सङ्खं गच्छति। इमस्स ख्वाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति।
‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, मया संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानासि। रूपं चे, भिक्खु, अनुसेति तं अनुमीयति; यं अनुमीयति तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे, भिक्खु… सञ्ञं चे, भिक्खु… सङ्खारे चे, भिक्खु… विञ्ञाणं चे, भिक्खु, अनुसेति तं अनुमीयति; यं अनुमीयति तेन सङ्खं गच्छति। रूपं चे, भिक्खु, नानुसेति न तं अनुमीयति; यं नानुमीयति न तेन सङ्खं गच्छति। वेदनं चे नानुसेति… सञ्ञं चे नानुसेति… सङ्खारे चे नानुसेति… विञ्ञाणं चे नानुसेति न तं अनुमीयति; यं नानुमीयति न तेन सङ्खं गच्छति। इमस्स खो, भिक्खु, मया संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति…पे॰… अञ्ञतरो च पन सो भिक्खु अरहतं अहोसीति। चतुत्थम्।
५. आनन्दसुत्तम्
३७. सावत्थिनिदानम्। अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच –
‘‘सचे तं, आनन्द, एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमेसं, आवुसो आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स [ठितानं (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)] अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति? एवं पुट्ठो त्वं, आनन्द, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमेसं, आवुसो आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति? एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘रूपस्स खो, आवुसो, उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। इमेसं खो, आवुसो, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘साधु साधु, आनन्द! रूपस्स खो, आनन्द, उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारानं… विञ्ञाणस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। इमेसं खो, आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायतीति। एवं पुट्ठो त्वं, आनन्द, एवं ब्याकरेय्यासी’’ति। पञ्चमम्।
६. दुतियआनन्दसुत्तम्
३८. सावत्थिनिदानम्। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं आनन्दं भगवा एतदवोच –
‘‘सचे तं, आनन्द, एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमेसं, आवुसो आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ? कतमेसं धम्मानं उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति? कतमेसं धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति? एवं पुट्ठो त्वं, आनन्द, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘कतमेसं, आवुसो आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ? कतमेसं धम्मानं उप्पादो पञ्ञायिस्सति , वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति ? कतमेसं धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति? एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘यं खो, आवुसो, रूपं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। या वेदना अतीता निरुद्धा विपरिणता; तस्सा उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठिताय अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। या सञ्ञा… ये सङ्खारा अतीता निरुद्धा विपरिणता; तेसं उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। यं विञ्ञाणं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। इमेसं खो, आवुसो, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ’’’।
‘‘यं खो, आवुसो, रूपं अजातं अपातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। या वेदना अजाता अपातुभूता; तस्सा उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठिताय अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। या सञ्ञा…पे॰… ये सङ्खारा अजाता अपातुभूता; तेसं उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। यं विञ्ञाणं अजातं अपातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। इमेसं खो, आवुसो , धम्मानं उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति।
‘‘यं खो, आवुसो, रूपं जातं पातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। या वेदना जाता पातुभूता…पे॰… या सञ्ञा… ये सङ्खारा जाता पातुभूता; तेसं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। यं विञ्ञाणं जातं पातुभूतं तस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। इमेसं खो, आवुसो, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘साधु , साधु, आनन्द! यं खो, आनन्द, रूपं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। या वेदना … या सञ्ञा… ये सङ्खारा… यं विञ्ञाणं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ। इमेसं खो, आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायित्थ, वयो पञ्ञायित्थ, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायित्थ।
‘‘यं खो, आनन्द, रूपं अजातं अपातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। या वेदना… या सञ्ञा… ये सङ्खारा… यं विञ्ञाणं अजातं अपातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायिस्सति , वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति। इमेसं खो, आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायिस्सति, वयो पञ्ञायिस्सति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायिस्सति।
‘‘यं खो, आनन्द, रूपं जातं पातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। या वेदना जाता पातुभूता… या सञ्ञा… ये सङ्खारा… यं विञ्ञाणं जातं पातुभूतं; तस्स उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायति। इमेसं खो, आनन्द, धम्मानं उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायतीति। एवं पुट्ठो त्वं, आनन्द, एवं ब्याकरेय्यासी’’ति। छट्ठम्।
७. अनुधम्मसुत्तम्
३९. सावत्थिनिदानम्। ‘‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अयमनुधम्मो होति यं रूपे निब्बिदाबहुलो [निब्बिदाबहुलं (पी॰ क॰)] विहरेय्य, वेदनाय निब्बिदाबहुलो विहरेय्य, सञ्ञा निब्बिदाबहुलो विहरेय्य, सङ्खारेसु निब्बिदाबहुलो विहरेय्य, विञ्ञाणे निब्बिदाबहुलो विहरेय्य। यो रूपे निब्बिदाबहुलो विहरन्तो, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु निब्बिदाबहुलो विहरन्तो, विञ्ञाणे निब्बिदाबहुलो विहरन्तो रूपं परिजानाति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं परिजानाति, सो रूपं परिजानं, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं परिजानं परिमुच्चति रूपम्हा, परिमुच्चति वेदना , परिमुच्चति सञ्ञाय , परिमुच्चति सङ्खारेहि, परिमुच्चति विञ्ञाणम्हा, परिमुच्चति जातिया जरामरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चति दुक्खस्माति वदामी’’ति। सत्तमम्।
८. दुतियअनुधम्मसुत्तम्
४०. सावत्थिनिदानम्। ‘‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अयमनुधम्मो होति यं रूपे अनिच्चानुपस्सी विहरेय्य…पे॰… परिमुच्चति दुक्खस्माति वदामी’’ति। अट्ठमम्।
९. ततियअनुधम्मसुत्तम्
४१. सावत्थिनिदानम्। ‘‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अयमनुधम्मो होति यं रूपे दुक्खानुपस्सी विहरेय्य…पे॰… परिमुच्चति दुक्खस्माति वदामी’’ति। नवमम्।
१०. चतुत्थअनुधम्मसुत्तम्
४२. सावत्थिनिदानम्। ‘‘धम्मानुधम्मप्पटिपन्नस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो अयमनुधम्मो होति यं रूपे अनत्तानुपस्सी विहरेय्य, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे अनत्तानुपस्सी विहरेय्य। यो रूपे अनत्तानुपस्सी विहरन्तो…पे॰… रूपं परिजानाति, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं परिजानाति, सो रूपं परिजानं, वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं परिजानं परिमुच्चति रूपम्हा, परिमुच्चति वेदनाय, परिमुच्चति सञ्ञाय, परिमुच्चति सङ्खारेहि, परिमुच्चति विञ्ञाणम्हा, परिमुच्चति जातिया जरामरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चति दुक्खस्माति वदामी’’ति। दसमम्।
नतुम्हाकंवग्गो चतुत्थो।
तस्सुद्दानं –
नतुम्हाकेन द्वे वुत्ता, भिक्खूहि अपरे दुवे।
आनन्देन च द्वे वुत्ता, अनुधम्मेहि द्वे दुकाति॥