०१ १ नकुलपितुवग्गो

१. नकुलपितुसुत्तम्

१. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे [सुंसुमारगिरे (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] भेसकळावने मिगदाये। अथ खो नकुलपिता गहपति येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो नकुलपिता गहपति भगवन्तं एतदवोच –
‘‘अहमस्मि , भन्ते, जिण्णो वुड्ढो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो आतुरकायो अभिक्खणातङ्को। अनिच्चदस्सावी खो पनाहं, भन्ते, भगवतो मनोभावनीयानञ्च भिक्खूनम्। ओवदतु मं, भन्ते, भगवा; अनुसासतु मं, भन्ते, भगवा; यं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति।
‘‘एवमेतं, गहपति, एवमेतं, गहपति! आतुरो हायं, गहपति, कायो अण्डभूतो परियोनद्धो। यो हि, गहपति, इमं कायं परिहरन्तो मुहुत्तम्पि आरोग्यं पटिजानेय्य, किमञ्ञत्र बाल्या? तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘आतुरकायस्स मे सतो चित्तं अनातुरं भविस्सती’ति। एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्ब’’न्ति।
अथ खो नकुलपिता गहपति भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो नकुलपितरं गहपतिं आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच – ‘‘विप्पसन्नानि खो ते, गहपति, इन्द्रियानि; परिसुद्धो मुखवण्णो परियोदातो। अलत्थ नो अज्ज भगवतो सम्मुखा धम्मिं कथं सवनाया’’ति?
‘‘कथञ्हि नो सिया, भन्ते! इदानाहं, भन्ते, भगवता धम्मिया कथाय अमतेन अभिसित्तो’’ति। ‘‘यथा कथं पन त्वं, गहपति, भगवता धम्मिया कथाय अमतेन अभिसित्तो’’ति? ‘‘इधाहं, भन्ते, येन भगवा तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिम्। एकमन्तं निसिन्नो ख्वाहं, भन्ते, भगवन्तं एतदवोचं – ‘अहमस्मि, भन्ते, जिण्णो वुड्ढो महल्लको अद्धगतो वयोअनुप्पत्तो आतुरकायो अभिक्खणातङ्को। अनिच्चदस्सावी खो पनाहं, भन्ते, भगवतो मनोभावनीयानञ्च भिक्खूनम्। ओवदतु मं, भन्ते, भगवा; अनुसासतु मं, भन्ते, भगवा; यं ममस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’’’ति।
‘‘एवं वुत्ते , मं, भन्ते, भगवा एतदवोच – ‘एवमेतं, गहपति, एवमेतं, गहपति! आतुरो हायं, गहपति, कायो अण्डभूतो परियोनद्धो। यो हि, गहपति, इमं कायं परिहरन्तो मुहुत्तम्पि आरोग्यं पटिजानेय्य, किमञ्ञत्र बाल्या? तस्मातिह ते गहपति, एवं सिक्खितब्बं – आतुरकायस्स मे सतो चित्तं अनातुरं भविस्सतीति। एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्ब’न्ति। एवं ख्वाहं, भन्ते, भगवता धम्मिया कथाय अमतेन अभिसित्तो’’ति।
‘‘न हि पन तं, गहपति, पटिभासि भगवन्तं [तं भगवन्तं (सी॰)] उत्तरिं पटिपुच्छितुं – ‘कित्तावता नु खो, भन्ते, आतुरकायो चेव होति आतुरचित्तो च, कित्तावता च पन आतुरकायो हि खो होति नो च आतुरचित्तो’’’ति ? ‘‘दूरतोपि खो मयं, भन्ते, आगच्छेय्याम आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थमञ्ञातुम्। साधु वतायस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो’’ति।
‘‘तेन हि, गहपति, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो नकुलपिता गहपति आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसि। आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘कथञ्च, गहपति, आतुरकायो चेव होति, आतुरचित्तो च? इध, गहपति, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। ‘अहं रूपं, मम रूप’न्ति परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं रूपं, मम रूप’न्ति परियुट्ठट्ठायिनो तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, वेदनावन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा वेदनं, वेदनाय वा अत्तानम्। ‘अहं वेदना, मम वेदना’ति परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं वेदना, मम वेदना’ति परियुट्ठट्ठायिनो, सा वेदना विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स वेदनाविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘सञ्ञं अत्ततो समनुपस्सति, सञ्ञावन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा सञ्ञं, सञ्ञाय वा अत्तानम्। ‘अहं सञ्ञा, मम सञ्ञा’ति परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं सञ्ञा, मम सञ्ञा’ति परियुट्ठट्ठायिनो, सा सञ्ञा विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स सञ्ञाविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘सङ्खारे अत्ततो समनुपस्सति, सङ्खारवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा सङ्खारे, सङ्खारेसु वा अत्तानम्। ‘अहं सङ्खारा, मम सङ्खारा’ति परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं सङ्खारा, मम सङ्खारा’ति परियुट्ठट्ठायिनो, ते सङ्खारा विपरिणमन्ति अञ्ञथा होन्ति। तस्स सङ्खारविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। ‘अहं विञ्ञाणं, मम विञ्ञाण’न्ति परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं विञ्ञाणं, मम विञ्ञाण’न्ति परियुट्ठट्ठायिनो, तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। एवं खो, गहपति, आतुरकायो चेव होति आतुरचित्तो च।
‘‘कथञ्च, गहपति, आतुरकायो हि खो होति नो च आतुरचित्तो? इध, गहपति, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानम्। ‘अहं रूपं, मम रूप’न्ति न परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं रूपं, मम रूप’न्ति अपरियुट्ठट्ठायिनो, तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, न वेदनावन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा वेदनं, न वेदनाय वा अत्तानम्। ‘अहं वेदना, मम वेदना’ति न परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं वेदना, मम वेदना’ति अपरियुट्ठट्ठायिनो, सा वेदना विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स वेदनाविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘न सञ्ञं अत्ततो समनुपस्सति, न सञ्ञावन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा सञ्ञं, न सञ्ञाय वा अत्तानम्। ‘अहं सञ्ञा, मम सञ्ञा’ति न परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं सञ्ञा, मम सञ्ञा’ति अपरियुट्ठट्ठायिनो, सा सञ्ञा विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स सञ्ञाविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
``न सङ्खारे अत्ततो समनुपस्सति, न सङ्खारवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा सङ्खारे, न सङ्खारेसु वा अत्तानम्। ‘अहं सङ्खारा, मम सङ्खारा’ति न परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं सङ्खारा, मम सङ्खारा’ति अपरियुट्ठट्ठायिनो, ते सङ्खारा विपरिणमन्ति अञ्ञथा होन्ति। तस्स सङ्खारविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा।
‘‘न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। ‘अहं विञ्ञाणं, मम विञ्ञाण’न्ति न परियुट्ठट्ठायी होति। तस्स ‘अहं विञ्ञाणं, मम विञ्ञाण’न्ति अपरियुट्ठट्ठायिनो, तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति । तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। एवं खो, गहपति, आतुरकायो होति नो च आतुरचित्तो’’ति।
इदमवोच आयस्मा सारिपुत्तो। अत्तमनो नकुलपिता गहपति आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दीति। पठमम्।

२. देवदहसुत्तम्

२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सक्केसु [सक्येसु (क॰)] विहरति देवदहं नाम सक्यानं निगमो। अथ खो सम्बहुला पच्छाभूमगमिका भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘इच्छाम मयं, भन्ते, पच्छाभूमं जनपदं गन्तुं, पच्छाभूमे जनपदे निवासं कप्पेतु’’न्ति।
‘‘अपलोकितो पन वो, भिक्खवे, सारिपुत्तो’’ति? ‘‘न खो नो, भन्ते, अपलोकितो आयस्मा सारिपुत्तो’’ति। ‘‘अपलोकेथ, भिक्खवे, सारिपुत्तम्। सारिपुत्तो, भिक्खवे, पण्डितो, भिक्खूनं अनुग्गाहको सब्रह्मचारीन’’न्ति। ‘‘एवं भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्।
तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो अविदूरे अञ्ञतरस्मिं एळगलागुम्बे निसिन्नो होति। अथ खो ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदिंसु। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं [साराणीयं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोचुं – ‘‘इच्छाम मयं, आवुसो सारिपुत्त, पच्छाभूमं जनपदं गन्तुं, पच्छाभूमे जनपदे निवासं कप्पेतुम्। अपलोकितो नो सत्था’’ति।
‘‘सन्ति हावुसो, नानावेरज्जगतं भिक्खुं पञ्हं पुच्छितारो – खत्तियपण्डितापि ब्राह्मणपण्डितापि गहपतिपण्डितापि समणपण्डितापि। पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका – ‘किंवादी पनायस्मन्तानं [किंवादायस्मन्तानं (पी॰ क॰)] सत्था किमक्खायीति, कच्चि वो आयस्मन्तानं धम्मा सुस्सुता सुग्गहिता सुमनसिकता सूपधारिता सुप्पटिविद्धा पञ्ञाय, यथा ब्याकरमाना आयस्मन्तो वुत्तवादिनो चेव भगवतो अस्सथ, न च भगवन्तं अभूतेन अब्भाचिक्खेय्याथ, धम्मस्स चानुधम्मं ब्याकरेय्याथ, न च कोचि सहधम्मिको वादानुवादो [वादानुपातो (अट्ठकथायं पाठन्तरं)] गारय्हं ठानं आगच्छेय्या’’’ति?
‘‘दूरतोपि खो मयं, आवुसो, आगच्छेय्याम आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थमञ्ञातुम्। साधु वतायस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो’’ति। ‘‘तेन हावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुम्। आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘सन्ति हावुसो, नानावेरज्जगतं भिक्खुं पञ्हं पुच्छितारो – खत्तियपण्डितापि …पे॰… समणपण्डितापि। पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका – ‘किंवादी पनायस्मन्तानं सत्था किमक्खायी’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, आवुसो, एवं ब्याकरेय्याथ – ‘छन्दरागविनयक्खायी खो नो, आवुसो, सत्था’’’ति।
‘‘एवं ब्याकतेपि खो, आवुसो, अस्सुयेव उत्तरिं पञ्हं पुच्छितारो – खत्तियपण्डितापि…पे॰… समणपण्डितापि। पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका – ‘किस्मिं पनायस्मन्तानं छन्दरागविनयक्खायी सत्था’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, आवुसो, एवं ब्याकरेय्याथ – ‘रूपे खो, आवुसो, छन्दरागविनयक्खायी सत्था, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे छन्दरागविनयक्खायी सत्था’’’ति।
‘‘एवं ब्याकतेपि खो, आवुसो, अस्सुयेव उत्तरिं पञ्हं पुच्छितारो – खत्तियपण्डितापि…पे॰… समणपण्डितापि। पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका – ‘किं पनायस्मन्तानं आदीनवं दिस्वा रूपे छन्दरागविनयक्खायी सत्था, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे छन्दरागविनयक्खायी सत्था’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, आवुसो, एवं ब्याकरेय्याथ – ‘रूपे खो, आवुसो , अविगतरागस्स [अवीतरागस्स (स्या॰ कं॰)] अविगतछन्दस्स अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स तस्स रूपस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु अविगतरागस्स…पे॰… अविगततण्हस्स तेसं सङ्खारानं विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। विञ्ञाणे अविगतरागस्स अविगतछन्दस्स अविगतपेमस्स अविगतपिपासस्स अविगतपरिळाहस्स अविगततण्हस्स तस्स विञ्ञाणस्स विपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। इदं खो नो, आवुसो, आदीनवं दिस्वा रूपे छन्दरागविनयक्खायी सत्था, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे छन्दरागविनयक्खायी सत्था’’’ति।
‘‘एवं ब्याकतेपि खो, आवुसो, अस्सुयेव उत्तरिं पञ्हं पुच्छितारो – खत्तियपण्डितापि ब्राह्मणपण्डितापि गहपतिपण्डितापि समणपण्डितापि। पण्डिता हावुसो, मनुस्सा वीमंसका – ‘किं पनायस्मन्तानं आनिसंसं दिस्वा रूपे छन्दरागविनयक्खायी सत्था, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे छन्दरागविनयक्खायी सत्था’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे , आवुसो, एवं ब्याकरेय्याथ – ‘रूपे खो, आवुसो, विगतरागस्स विगतछन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स तस्स रूपस्स विपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु विगतरागस्स विगतछन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स तेसं सङ्खारानं विपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। विञ्ञाणे विगतरागस्स विगतछन्दस्स विगतपेमस्स विगतपिपासस्स विगतपरिळाहस्स विगततण्हस्स तस्स विञ्ञाणस्स विपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। इदं खो नो, आवुसो, आनिसंसं दिस्वा रूपे छन्दरागविनयक्खायी सत्था, वेदनाय… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे छन्दरागविनयक्खायी सत्था’’’ति।
‘‘अकुसले चावुसो, धम्मे उपसम्पज्ज विहरतो दिट्ठे चेव धम्मे सुखो विहारो अभविस्स अविघातो अनुपायासो अपरिळाहो, कायस्स च भेदा परं मरणा सुगति पाटिकङ्खा, नयिदं भगवा अकुसलानं धम्मानं पहानं वण्णेय्य। यस्मा च खो, आवुसो, अकुसले धम्मे उपसम्पज्ज विहरतो दिट्ठे चेव धम्मे दुक्खो विहारो सविघातो सउपायासो सपरिळाहो, कायस्स च भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा, तस्मा भगवा अकुसलानं धम्मानं पहानं वण्णेति।
‘‘कुसले चावुसो, धम्मे उपसम्पज्ज विहरतो दिट्ठे चेव धम्मे दुक्खो विहारो अभविस्स सविघातो सउपायासो सपरिळाहो, कायस्स च भेदा परं मरणा दुग्गति पाटिकङ्खा, नयिदं भगवा कुसलानं धम्मानं उपसम्पदं वण्णेय्य। यस्मा च खो, आवुसो, कुसले धम्मे उपसम्पज्ज विहरतो दिट्ठे चेव धम्मे सुखो विहारो अविघातो अनुपायासो अपरिळाहो, कायस्स च भेदा परं मरणा सुगति पाटिकङ्खा, तस्मा भगवा कुसलानं धम्मानं उपसम्पदं वण्णेती’’ति।
इदमवोचायस्मा सारिपुत्तो। अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति। दुतियम्।

३. हालिद्दिकानिसुत्तम्

३. एवं मे सुतं – एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे [कुलघरे (क॰)] पपाते पब्बते। अथ खो हालिद्दिकानि [हालिद्दकानि (सी॰), हलिद्दिकानि (स्या॰)] गहपति येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो हालिद्दिकानि गहपति आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता अट्ठकवग्गिये मागण्डियपञ्हे –
‘‘ओकं पहाय अनिकेतसारी,
गामे अकुब्बं [अक्रुब्बं (क॰)] मुनि सन्थवानि [सन्धवानि (क॰)]।
कामेहि रित्तो अपुरक्खरानो [अपुरेक्खरानो (सी॰ सुत्तनिपातेपि) मोग्गल्लाने ५-१३५ सुत्तम्पि ओलोकेतब्बं],
कथं न विग्गय्ह जनेन कयिरा’’ति॥
‘‘इमस्स नु खो, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति?
‘‘रूपधातु खो, गहपति, विञ्ञाणस्स ओको। रूपधातुरागविनिबन्धञ्च [… विनिबद्धञ्ज (पी॰ सी॰ अट्ठ॰)] पन विञ्ञाणं ‘ओकसारी’ति वुच्चति। वेदनाधातु खो, गहपति, विञ्ञाणस्स ओको। वेदनाधातुरागविनिबन्धञ्च पन विञ्ञाणं ‘ओकसारी’ति वुच्चति। सञ्ञाधातु खो, गहपति, विञ्ञाणस्स ओको। सञ्ञाधातुरागविनिबन्धञ्च पन विञ्ञाणं ‘ओकसारी’ति वुच्चति। सङ्खारधातु खो, गहपति, विञ्ञाणस्स ओको। सङ्खारधातुरागविनिबन्धञ्च पन विञ्ञाणं ‘ओकसारी’ति वुच्चति। एवं खो, गहपति, ओकसारी होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, अनोकसारी होति? रूपधातुया खो, गहपति, यो छन्दो यो रागो या नन्दी [नन्दि (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] या तण्हा ये उपयुपादाना [उपायुपादाना (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसया ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता [अनभावकता (सी॰ पी॰), अनभावंगता (स्या॰ कं॰)] आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा तथागतो ‘अनोकसारी’ति वुच्चति। वेदनाधातुया खो, गहपति… सञ्ञाधातुया खो, गहपति… सङ्खारधातुया खो, गहपति… विञ्ञाणधातुया खो, गहपति, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा ये उपयुपादाना चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसया ते तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा तथागतो ‘अनोकसारी’ति वुच्चति। एवं खो, गहपति, अनोकसारी होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, निकेतसारी होति? रूपनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धा खो, गहपति, ‘निकेतसारी’ति वुच्चति। सद्दनिमित्त…पे॰… गन्धनिमित्त… रसनिमित्त… फोट्ठब्बनिमित्त… धम्मनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धा खो, गहपति, ‘निकेतसारी’ति वुच्चति। एवं खो, गहपति, निकेतसारी होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, अनिकेतसारी होति? रूपनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धा खो, गहपति, तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा तथागतो ‘अनिकेतसारी’ति वुच्चति। सद्दनिमित्त… गन्धनिमित्त… रसनिमित्त… फोट्ठब्बनिमित्त… धम्मनिमित्तनिकेतविसारविनिबन्धा खो, गहपति, तथागतस्स पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा तथागतो ‘अनिकेतसारी’ति वुच्चति। एवं खो, गहपति, अनिकेतसारी होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, गामे सन्थवजातो [सन्धवजातो (क॰)] होति? इध, गहपति, एकच्चो गिहीहि [गिहि (क॰)] संसट्ठो विहरति सहनन्दी सहसोकी, सुखितेसु सुखितो, दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु अत्तना तेसु योगं आपज्जति। एवं खो, गहपति, गामे सन्थवजातो होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, गामे न सन्थवजातो होति? इध, गहपति, भिक्खु गिहीहि [गिहि (क॰)] असंसट्ठो विहरति न सहनन्दी न सहसोकी न सुखितेसु सुखितो न दुक्खितेसु दुक्खितो, उप्पन्नेसु किच्चकरणीयेसु न अत्तना तेसु योगं आपज्जति। एवं खो, गहपति, गामे न सन्थवजातो होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, कामेहि अरित्तो होति? इध, गहपति, एकच्चो कामेसु अविगतरागो होति अविगतछन्दो अविगतपेमो अविगतपिपासो अविगतपरिळाहो अविगततण्हो। एवं खो, गहपति, कामेहि अरित्तो होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, कामेहि रित्तो होति? इध, गहपति, एकच्चो कामेसु विगतरागो होति विगतछन्दो विगतपेमो विगतपिपासो विगतपरिळाहो विगततण्हो । एवं खो, गहपति, कामेहि रित्तो होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, पुरक्खरानो होति? इध, गहपति, एकच्चस्स एवं होति – ‘एवंरूपो सियं अनागतमद्धानं, एवंवेदनो सियं अनागतमद्धानं, एवंसञ्ञो सियं अनागतमद्धानं, एवंसङ्खारो सियं अनागतमद्धानं, एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धान’न्ति। एवं खो, गहपति, पुरक्खरानो होति।
‘‘कथञ्च, गहपति, अपुरक्खरानो होति? इध, गहपति, एकच्चस्स न एवं होति – ‘एवंरूपो सियं अनागतमद्धानं, एवंवेदनो सियं अनागतमद्धानं, एवंसञ्ञो सियं अनागतमद्धानं, एवंसङ्खारो सियं अनागतमद्धानं, एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धान’न्ति। एवं खो, गहपति, अपुरक्खरानो होति।
‘‘कथञ्च , गहपति, कथं विग्गय्ह जनेन कत्ता होति? इध, गहपति, एकच्चो एवरूपिं कथं कत्ता होति – ‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि; अहं इमं धम्मविनयं आजानामि। किं त्वं इमं धम्मविनयं आजानिस्ससि? मिच्छापटिपन्नो त्वमसि; अहमस्मि सम्मापटिपन्नो। पुरे वचनीयं पच्छा अवच; पच्छा वचनीयं पुरे अवच। सहितं मे, असहितं ते। अधिचिण्णं ते विपरावत्तम्। आरोपितो ते वादो; चर वादप्पमोक्खाय। निग्गहितोसि; निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’ति। एवं खो, गहपति, कथं विग्गय्ह जनेन कत्ता होति।
‘‘कथञ्च , गहपति, कथं न विग्गय्ह जनेन कत्ता होति? इध, गहपति, भिक्खु न एवरूपिं कथं कत्ता होति – ‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि…पे॰… निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’ति। एवं खो, गहपति, कथं न विग्गय्ह जनेन कत्ता होति।
‘‘इति खो, गहपति, यं तं वुत्तं भगवता अट्ठकवग्गिये मागण्डियपञ्हे –
‘‘ओकं पहाय अनिकेतसारी,
गामे अकुब्बं मुनिसन्थवानि।
कामेहि रित्तो अपुरक्खरानो,
कथं न विग्गय्ह जनेन कयिरा’’ति॥
‘‘इमस्स खो, गहपति, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति। ततियम्।

४. दुतियहालिद्दिकानिसुत्तम्

४. एवं मे सुतं – एकं समयं आयस्मा महाकच्चानो अवन्तीसु विहरति कुररघरे पपाते पब्बते। अथ खो हालिद्दिकानि गहपति येनायस्मा महाकच्चानो…पे॰… एकमन्तं निसिन्नो खो हालिद्दिकानि गहपति आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोच – ‘‘वुत्तमिदं, भन्ते, भगवता सक्कपञ्हे – ‘ये ते समणब्राह्मणा तण्हासङ्खयविमुत्ता, ते अच्चन्तनिट्ठा अच्चन्तयोगक्खेमिनो अच्चन्तब्रह्मचारिनो अच्चन्तपरियोसाना सेट्ठा देवमनुस्सान’’’न्ति।
‘‘इमस्स नु खो, भन्ते, भगवता संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति?
‘‘रूपधातुया खो, गहपति, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा ये उपयुपादाना चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसया, तेसं खया विरागा निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति।
‘‘वेदनाधातुया खो, गहपति… सञ्ञाधातुया खो, गहपति… सङ्खारधातुया खो, गहपति… विञ्ञाणधातुया खो, गहपति, यो छन्दो यो रागो या नन्दी या तण्हा ये उपयुपादाना चेतसो अधिट्ठानाभिनिवेसानुसया, तेसं खया विरागा निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा चित्तं सुविमुत्तन्ति वुच्चति।
‘‘इति खो, गहपति, यं तं वुत्तं भगवता सक्कपञ्हे – ‘ये ते समणब्राह्मणा तण्हासङ्खयविमुत्ता ते अच्चन्तनिट्ठा अच्चन्तयोगक्खेमिनो अच्चन्तब्रह्मचारिनो अच्चन्तपरियोसाना सेट्ठा देवमनुस्सान’’’न्ति।
‘‘इमस्स खो, गहपति, भगवता संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति। चतुत्थम्।

५. समाधिसुत्तम्

५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति। ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच – ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ; समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति। किञ्च यथाभूतं पजानाति? रूपस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च , सञ्ञाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, सङ्खारानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, विञ्ञाणस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च’’।
‘‘को च, भिक्खवे, रूपस्स समुदयो, को वेदनाय समुदयो, को सञ्ञाय समुदयो, को सङ्खारानं समुदयो, को विञ्ञाणस्स समुदयो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति।
‘‘किञ्च अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति? रूपं अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स रूपं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी। या रूपे नन्दी तदुपादानम्। तस्सुपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘वेदनं अभिनन्दति…पे॰… सञ्ञं अभिनन्दति… सङ्खारे अभिनन्दति… विञ्ञाणं अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति। तस्स विञ्ञाणं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी। या विञ्ञाणे नन्दी तदुपादानम्। तस्सुपादानपच्चया भवो; भवपच्चया जाति; जातिपच्चया…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘अयं, भिक्खवे, रूपस्स समुदयो; अयं वेदनाय समुदयो; अयं सञ्ञाय समुदयो; अयं सङ्खारानं समुदयो; अयं विञ्ञाणस्स समुदयो।
‘‘को च, भिक्खवे, रूपस्स अत्थङ्गमो, को वेदनाय… को सञ्ञाय… को सङ्खारानं… को विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो?
इध, भिक्खवे, नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति।
‘‘किञ्च नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति? रूपं नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स रूपं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो या रूपे नन्दी सा निरुज्झति। तस्स नन्दीनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति।
‘‘वेदनं नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स वेदनं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसा तिट्ठतो या वेदनाय नन्दी सा निरुज्झति। तस्स नन्दीनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति।
‘‘सञ्ञं नाभिनन्दति…पे॰… सङ्खारे नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स सङ्खारे अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो या सङ्खारेसु नन्दी सा निरुज्झति। तस्स नन्दीनिरोधा उपादाननिरोधो; उपादाननिरोधा भवनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति।
‘‘विञ्ञाणं नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति। तस्स विञ्ञाणं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो या विञ्ञाणे नन्दी सा निरुज्झति। तस्स नन्दीनिरोधा उपादाननिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति।
‘‘अयं , भिक्खवे, रूपस्स अत्थङ्गमो, अयं वेदनाय अत्थङ्गमो, अयं सञ्ञाय अत्थङ्गमो, अयं सङ्खारानं अत्थङ्गमो, अयं विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’’ति। पञ्चमम्।

६. पटिसल्लाणसुत्तम्

६. सावत्थिनिदानम्। ‘‘पटिसल्लाणे, भिक्खवे, योगमापज्जथ। पटिसल्लीणो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति। किञ्च यथाभूतं पजानाति? रूपस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, सञ्ञाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, सङ्खारानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च, विञ्ञाणस्स समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च’’…पे॰… (यथा पठमसुत्ते तथा वित्थारेतब्बो।) छट्ठम्।

७. उपादापरितस्सनासुत्तम्

७. सावत्थिनिदानम्। ‘‘उपादापरितस्सनञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनुपादाअपरितस्सनञ्च। तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं , भन्ते’’ति, खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, उपादापरितस्सना होति? इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानम्। तस्स तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा रूपविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स रूपविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च उपादाय च परितस्सति।
‘‘वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, वेदनावन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा वेदनं, वेदनाय वा अत्तानम्। तस्स सा वेदना विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स वेदनाविपरिणामञ्ञथाभावा वेदनाविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स वेदनाविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च उपादाय च परितस्सति।
‘‘सञ्ञं अत्ततो समनुपस्सति…पे॰… सङ्खारे अत्ततो समनुपस्सति, सङ्खारवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा सङ्खारे, सङ्खारेसु वा अत्तानम्। तस्स ते सङ्खारा विपरिणमन्ति अञ्ञथा होन्ति। तस्स सङ्खारविपरिणामञ्ञथाभावा सङ्खारविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स सङ्खारविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च उपादाय च परितस्सति।
‘‘विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं; अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानम्। तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च उपादाय च परितस्सति। एवं खो, भिक्खवे, उपादापरितस्सना होति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अनुपादाअपरितस्सना होति? इध, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो, सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानम्। तस्स तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा न रूपविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स न रूपविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो अपरियादाना न चेवुत्तासवा [न चेव उत्तासवा (पी॰ क॰)] होति न च विघातवा न च अपेक्खवा, अनुपादाय च न परितस्सति।
‘‘न वेदनं अत्ततो समनुपस्सति, न वेदनावन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा वेदनं, न वेदनाय वा अत्तानम्। तस्स सा वेदना विपरिणमति अञ्ञथा होति । तस्स वेदनाविपरिणामञ्ञथाभावा न वेदनाविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स न वेदनाविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति । चेतसो अपरियादाना न चेवुत्तासवा होति न च विघातवा न च अपेक्खवा, अनुपादाय च न परितस्सति।
‘‘न सञ्ञं…पे॰… न सङ्खारे अत्ततो समनुपस्सति, न सङ्खारवन्तं वा अत्तानं; न अत्तनि वा सङ्खारे, न सङ्खारेसु वा अत्तानम्। तस्स ते सङ्खारा विपरिणमन्ति अञ्ञथा होन्ति। तस्स सङ्खारविपरिणामञ्ञथाभावा न सङ्खारविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स न सङ्खारविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो अपरियादाना न चेवुत्तासवा होति न च विघातवा न च अपेक्खवा, अनुपादाय च न परितस्सति।
‘‘न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं…पे॰… तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा न विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति। तस्स न विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्तिजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। चेतसो अपरियादाना न चेवुत्तासवा होति न च विघातवा न च अपेक्खवा, अनुपादाय च न परितस्सति। एवं खो, भिक्खवे, अनुपादा अपरितस्सनं होती’’ति। सत्तमम्।

८. दुतियउपादापरितस्सनासुत्तम्

८. सावत्थिनिदानम्। ‘‘उपादापरितस्सनञ्च वो, भिक्खवे, देसेस्सामि अनुपादाअपरितस्सनञ्च। तं सुणाथ…पे॰… कथञ्च, भिक्खवे, उपादापरितस्सना होति? इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो रूपं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति। तस्स तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। वेदनं एतं मम…पे॰… सञ्ञं एतं मम… सङ्खारे एतं मम… विञ्ञाणं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति। तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा उप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। एवं खो, भिक्खवे, उपादापरितस्सना होति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अनुपादाअपरितस्सना होति? इध , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति। तस्स तं रूपं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा। वेदनं नेतं मम… सञ्ञं नेतं मम… सङ्खारे नेतं मम… विञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति। तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति अञ्ञथा होति। तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा नुप्पज्जन्ति सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा । एवं खो, भिक्खवे, अनुपादाअपरितस्सना होती’’ति। अट्ठमम्।

९. कालत्तयअनिच्चसुत्तम्

९. सावत्थिनिदानम्। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनिच्चं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं रूपस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं रूपं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। वेदना अनिच्चा…पे॰… सञ्ञा अनिच्चा… सङ्खारा अनिच्चा अतीतानागता; को पन वादो पच्चुप्पन्नानं! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु सङ्खारेसु अनपेक्खो होति; अनागते सङ्खारे नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नानं सङ्खारानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। विञ्ञाणं अनिच्चं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं विञ्ञाणस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं विञ्ञाणं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स विञ्ञाणस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति। नवमम्।

१०. कालत्तयदुक्खसुत्तम्

१०. सावत्थिनिदानम्। ‘‘रूपं, भिक्खवे, दुक्खं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं रूपस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं रूपं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। वेदना दुक्खा… सञ्ञा दुक्खा… सङ्खारा दुक्खा… विञ्ञाणं दुक्खं अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं विञ्ञाणस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं विञ्ञाणं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स विञ्ञाणस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति। दसमम्।

११. कालत्तयअनत्तसुत्तम्

११. सावत्थिनिदानम्। ‘‘रूपं, भिक्खवे, अनत्ता अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं रूपस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं रूपं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। वेदना अनत्ता… सञ्ञा अनत्ता… सङ्खारा अनत्ता… विञ्ञाणं अनत्ता अतीतानागतं; को पन वादो पच्चुप्पन्नस्स! एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतस्मिं विञ्ञाणस्मिं अनपेक्खो होति; अनागतं विञ्ञाणं नाभिनन्दति; पच्चुप्पन्नस्स विञ्ञाणस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होती’’ति। एकादसमम्।
नकुलपितुवग्गो पठमो।
तस्सुद्दानं –
नकुलपिता देवदहा, द्वेपि हालिद्दिकानि च।
समाधिपटिसल्लाणा, उपादापरितस्सना दुवे।
अतीतानागतपच्चुप्पन्ना, वग्गो तेन पवुच्चति॥