०७ ७ महावग्गो

१. अस्सुतवासुत्तम्

६१. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे…पे॰… ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो इमस्मिं चातुमहाभूतिकस्मिं कायस्मिं निब्बिन्देय्यपि विरज्जेय्यपि विमुच्चेय्यपि। तं किस्स हेतु? [चातुम्महाभूतिकस्मिं (सी॰ स्या॰ कं॰)] दिस्सति, भिक्खवे [दिस्सति हि भिक्खवे (सी॰ स्या॰ कं॰)], इमस्स चातुमहाभूतिकस्स कायस्स आचयोपि अपचयोपि आदानम्पि निक्खेपनम्पि। तस्मा तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो निब्बिन्देय्यपि विरज्जेय्यपि विमुच्चेय्यपि’’।
‘‘यञ्च खो एतं, भिक्खवे, वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो नालं निब्बिन्दितुं नालं विरज्जितुं नालं विमुच्चितुम्। तं किस्स हेतु? दीघरत्तञ्हेतं, भिक्खवे, अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स अज्झोसितं ममायितं परामट्ठं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति। तस्मा तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो नालं निब्बिन्दितुं नालं विरज्जितुं नालं विमुच्चितुम्।
‘‘वरं , भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो इमं चातुमहाभूतिकं कायं अत्ततो उपगच्छेय्य, न त्वेव चित्तम्। तं किस्स हेतु? दिस्सतायं, भिक्खवे, चातुमहाभूतिको कायो एकम्पि वस्सं तिट्ठमानो द्वेपि वस्सानि तिट्ठमानो तीणिपि वस्सानि तिट्ठमानो चत्तारिपि वस्सानि तिट्ठमानो पञ्चपि वस्सानि तिट्ठमानो दसपि वस्सानि तिट्ठमानो वीसतिपि वस्सानि तिट्ठमानो तिंसम्पि वस्सानि तिट्ठमानो चत्तारीसम्पि वस्सानि तिट्ठमानो पञ्ञासम्पि वस्सानि तिट्ठमानो वस्ससतम्पि तिट्ठमानो, भिय्योपि तिट्ठमानो।
‘‘यञ्च खो एतं, भिक्खवे, वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तं रत्तिया च दिवसस्स च अञ्ञदेव उप्पज्जति अञ्ञं निरुज्झति। सेय्यथापि, भिक्खवे, मक्कटो अरञ्ञे पवने चरमानो साखं गण्हति, तं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हति, तं मुञ्चित्वा अञ्ञं गण्हति; एवमेव खो, भिक्खवे, यमिदं वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तं रत्तिया च दिवसस्स च अञ्ञदेव उप्पज्जति अञ्ञं निरुज्झति।
‘‘तत्र, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादंयेव साधुकं योनिसो मनसि करोति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति; इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झति – यदिदं अविज्जापच्चया सङ्खारा; सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो; सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’’ति।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति, सञ्ञायपि निब्बिन्दति, सङ्खारेसुपि निब्बिन्दति, विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति; निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। पठमम्।

२. दुतियअस्सुतवासुत्तम्

६२. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘अस्सुतवा, भिक्खवे, पुथुज्जनो इमस्मिं चातुमहाभूतिकस्मिं कायस्मिं निब्बिन्देय्यपि विरज्जेय्यपि विमुच्चेय्यपि। तं किस्स हेतु? दिस्सति, भिक्खवे, इमस्स चातुमहाभूतिकस्स कायस्स आचयोपि अपचयोपि आदानम्पि निक्खेपनम्पि । तस्मा तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो निब्बिन्देय्यपि विरज्जेय्यपि विमुच्चेय्यपि। यञ्च खो एतं, भिक्खवे, वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो नालं निब्बिन्दितुं नालं विरज्जितुं नालं विमुच्चितुम्। तं किस्स हेतु? दीघरत्तञ्हेतं, भिक्खवे, अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स अज्झोसितं ममायितं परामट्ठं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति। तस्मा तत्रास्सुतवा पुथुज्जनो नालं निब्बिन्दितुं नालं विरज्जितुं नालं विमुच्चितुं’’।
‘‘वरं, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो इमं चातुमहाभूतिकं कायं अत्ततो उपगच्छेय्य, न त्वेव चित्तम्। तं किस्स हेतु? दिस्सतायं, भिक्खवे, चातुमहाभूतिको कायो एकम्पि वस्सं तिट्ठमानो द्वेपि वस्सानि तिट्ठमानो तीणिपि वस्सानि तिट्ठमानो चत्तारिपि वस्सानि तिट्ठमानो पञ्चपि वस्सानि तिट्ठमानो दसपि वस्सानि तिट्ठमानो वीसतिपि वस्सानि तिट्ठमानो तिंसम्पि वस्सानि तिट्ठमानो चत्तारीसम्पि वस्सानि तिट्ठमानो पञ्ञासम्पि वस्सानि तिट्ठमानो वस्ससतम्पि तिट्ठमानो, भिय्योपि तिट्ठमानो। यञ्च खो एतं, भिक्खवे, वुच्चति चित्तं इतिपि, मनो इतिपि, विञ्ञाणं इतिपि, तं रत्तिया च दिवसस्स च अञ्ञदेव उप्पज्जति अञ्ञं निरुज्झति।
‘‘तत्र , भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादंयेव साधुकं योनिसो मनसि करोति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति; इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झती’ति। सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखवेदना। तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखवेदना सा निरुज्झति सा वूपसम्मति। दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खवेदना। तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खवेदना सा निरुज्झति सा वूपसम्मति। अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखवेदना। तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखवेदना सा निरुज्झति सा वूपसम्मति।
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना उस्मा जायति तेजो अभिनिब्बत्तति। तेसंयेव द्विन्नं कट्ठानं नानाकतविनिब्भोगा [नानाभावाविनिक्खेपा (सी॰ पी॰) म॰ नि॰ ३.३५७] या तज्जा उस्मा सा निरुज्झति सा वूपसम्मति; एवमेव खो, भिक्खवे, सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखवेदना। तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखवेदना सा निरुज्झति सा वूपसम्मति…पे॰… अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखवेदना। तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखवेदना सा निरुज्झति सा वूपसम्मति।
‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको फस्सेपि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति, सञ्ञायपि निब्बिन्दति, सङ्खारेसुपि निब्बिन्दति, विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति; निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति। दुतियम्।

३. पुत्तमंसूपमसुत्तम्

६३. सावत्थियं …पे॰… ‘‘चत्तारोमे , भिक्खवे, आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय । कतमे चत्तारो? कबळीकारो आहारो ओळारिको वा सुखुमो वा, फस्सो दुतियो, मनोसञ्चेतना ततिया, विञ्ञाणं चतुत्थम्। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय’’।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, कबळीकारो आहारो दट्ठब्बो? सेय्यथापि, भिक्खवे, द्वे जायम्पतिका [जयम्पतिका (सी॰ पी॰) टीका ओलोकेतब्बा] परित्तं सम्बलं आदाय कन्तारमग्गं पटिपज्जेय्युम्। तेसमस्स एकपुत्तको पियो मनापो। अथ खो तेसं, भिक्खवे, द्विन्नं जायम्पतिकानं कन्तारगतानं या परित्ता सम्बलमत्ता, सा परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य। सिया च नेसं कन्तारावसेसो अनतिण्णो। अथ खो तेसं, भिक्खवे, द्विन्नं जायम्पतिकानं एवमस्स – ‘अम्हाकं खो या परित्ता सम्बलमत्ता सा परिक्खीणा परियादिण्णा [परियादिन्ना (स्या॰ कं॰)]। अत्थि चायं कन्तारावसेसो अनित्तिण्णो [अनित्थिण्णो (स्या॰ कं॰), अनतिण्णो (क॰)]। यंनून मयं इमं एकपुत्तकं पियं मनापं वधित्वा वल्लूरञ्च सोण्डिकञ्च करित्वा पुत्तमंसानि खादन्ता एवं तं कन्तारावसेसं नित्थरेय्याम, मा सब्बेव तयो विनस्सिम्हा’ति। अथ खो ते, भिक्खवे, द्वे जायम्पतिका तं एकपुत्तकं पियं मनापं वधित्वा वल्लूरञ्च सोण्डिकञ्च करित्वा पुत्तमंसानि खादन्ता एवं तं कन्तारावसेसं नित्थरेय्युम्। ते पुत्तमंसानि चेव खादेय्युं, उरे च पटिपिसेय्युं – ‘कहं, एकपुत्तक, कहं, एकपुत्तका’ति।
‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु ते दवाय वा आहारं आहारेय्युं, मदाय वा आहारं आहारेय्युं, मण्डनाय वा आहारं आहारेय्युं, विभूसनाय वा आहारं आहारेय्यु’’न्ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘ननु ते, भिक्खवे, यावदेव कन्तारस्स नित्थरणत्थाय आहारं आहारेय्यु’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, कबळीकारो आहारो दट्ठब्बो’’ति वदामि। कबळीकारे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते पञ्चकामगुणिको रागो परिञ्ञातो होति। पञ्चकामगुणिके रागे परिञ्ञाते नत्थि तं संयोजनं येन संयोजनेन संयुत्तो अरियसावको पुन इमं लोकं आगच्छेय्य।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, फस्साहारो दट्ठब्बो? सेय्यथापि, भिक्खवे, गावी निच्चम्मा कुट्टं चे [कुड्डञ्चे (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] निस्साय तिट्ठेय्य। ये कुट्टनिस्सिता पाणा ते नं खादेय्युम्। रुक्खं चे निस्साय तिट्ठेय्य, ये रुक्खनिस्सिता पाणा ते नं खादेय्युम्। उदकं चे निस्साय तिट्ठेय्य, ये उदकनिस्सिता पाणा ते नं खादेय्युम्। आकासं चे निस्साय तिट्ठेय्य, ये आकासनिस्सिता पाणा ते नं खादेय्युम्। यं यदेव हि सा, भिक्खवे, गावी निच्चम्मा निस्साय तिट्ठेय्य, ये तन्निस्सिता [ये तन्निस्सिता तन्निस्सिता (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] पाणा ते नं खादेय्युम्। एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, ‘‘फस्साहारो दट्ठब्बो’’ति वदामि। फस्से, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो वेदना परिञ्ञाता होन्ति। तीसु वेदनासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति [उत्तरिंकरणीयन्ति (सी॰ पी॰)] वदामि।
‘‘कथञ्च , भिक्खवे, मनोसञ्चेतनाहारो दट्ठब्बो? सेय्यथापि , भिक्खवे, अङ्गारकासु साधिकपोरिसा पुण्णा अङ्गारानं वीतच्चिकानं वीतधूमानम्। अथ पुरिसो आगच्छेय्य जीवितुकामो अमरितुकामो सुखकामो दुक्खप्पटिकूलो। तमेनं द्वे बलवन्तो पुरिसा नानाबाहासु गहेत्वा तं अङ्गारकासुं उपकड्ढेय्युम्। अथ खो, भिक्खवे, तस्स पुरिसस्स आरकावस्स चेतना आरका पत्थना आरका पणिधि। तं किस्स हेतु? एवञ्हि, भिक्खवे, तस्स पुरिसस्स होति – ‘इमं चाहं अङ्गारकासुं पपतिस्सामि, ततोनिदानं मरणं वा निगच्छामि मरणमत्तं वा दुक्ख’न्ति। एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, ‘मनोसञ्चेतनाहारो दट्ठब्बो’ति वदामि। मनोसञ्चेतनाय, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते तिस्सो तण्हा परिञ्ञाता होन्ति। तीसु तण्हासु परिञ्ञातासु अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामि।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, विञ्ञाणाहारो दट्ठब्बो? सेय्यथापि, भिक्खवे, चोरं आगुचारिं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेय्युं – ‘अयं ते, देव, चोरो आगुचारी, इमस्स यं इच्छसि तं दण्डं पणेही’ति। तमेनं राजा एवं वदेय्य – ‘गच्छथ, भो, इमं पुरिसं पुब्बण्हसमयं सत्तिसतेन हनथा’ति। तमेनं पुब्बण्हसमयं सत्तिसतेन हनेय्युम्। अथ राजा मज्झन्हिकसमयं एवं वदेय्य – ‘अम्भो, कथं सो पुरिसो’ति? ‘तथेव, देव, जीवती’ति। तमेनं राजा एवं वदेय्य – ‘गच्छथ, भो, तं पुरिसं मज्झन्हिकसमयं सत्तिसतेन हनथा’ति। तमेनं मज्झन्हिकसमयं सत्तिसतेन हनेय्युम्। अथ राजा सायन्हसमयं एवं वदेय्य – ‘अम्भो, कथं सो पुरिसो’ति? ‘तथेव, देव, जीवती’ति। तमेनं राजा एवं वदेय्य – ‘गच्छथ, भो, तं पुरिसं सायन्हसमयं सत्तिसतेन हनथा’ति। तमेनं सायन्हसमयं सत्तिसतेन हनेय्युम्। तं किं मञ्ञथ , भिक्खवे, अपि नु सो पुरिसो दिवसं तीहि सत्तिसतेहि हञ्ञमानो ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथा’’ति? ‘‘एकिस्सापि, भन्ते, सत्तिया हञ्ञमानो ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथ; को पन वादो तीहि सत्तिसतेहि हञ्ञमानो’’ति! ‘‘एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, विञ्ञाणाहारो दट्ठब्बोति वदामि। विञ्ञाणे, भिक्खवे, आहारे परिञ्ञाते नामरूपं परिञ्ञातं होति, नामरूपे परिञ्ञाते अरियसावकस्स नत्थि किञ्चि उत्तरिकरणीयन्ति वदामी’’ति। ततियम्।

४. अत्थिरागसुत्तम्

६४. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय। कतमे चत्तारो? कबळीकारो आहारो ओळारिको वा सुखुमो वा, फस्सो दुतियो, मनोसञ्चेतना ततिया, विञ्ञाणं चतुत्थम्। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय’’।
‘‘कबळीकारे चे, भिक्खवे, आहारे अत्थि रागो अत्थि नन्दी अत्थि तण्हा, पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरूळ्हम्। यत्थ पतिट्ठितं विञ्ञाणं विरूळ्हं, अत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ अत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ अत्थि सङ्खारानं वुद्धि, अत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, अत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ अत्थि आयतिं जातिजरामरणं, ससोकं तं, भिक्खवे, सदरं सउपायासन्ति वदामि।
‘‘फस्से चे, भिक्खवे, आहारे…पे॰… मनोसञ्चेतनाय चे, भिक्खवे, आहारे… विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे अत्थि रागो अत्थि नन्दी अत्थि तण्हा, पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरूळ्हम्। यत्थ पतिट्ठितं विञ्ञाणं विरूळ्हं, अत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ अत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ अत्थि सङ्खारानं वुद्धि, अत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, अत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ अत्थि आयतिं जातिजरामरणं, ससोकं तं, भिक्खवे, सदरं सउपायासन्ति वदामि।
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, रजको वा चित्तकारको वा सति रजनाय वा लाखाय वा हलिद्दिया वा नीलिया वा मञ्जिट्ठाय वा सुपरिमट्ठे वा फलके भित्तिया वा दुस्सपट्टे वा इत्थिरूपं वा पुरिसरूपं वा अभिनिम्मिनेय्य सब्बङ्गपच्चङ्गं; एवमेव खो, भिक्खवे, कबळीकारे चे आहारे अत्थि रागो अत्थि नन्दी अत्थि तण्हा, पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरूळ्हम्। यत्थ पतिट्ठितं विञ्ञाणं विरूळ्हं, अत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ अत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ अत्थि सङ्खारानं वुद्धि, अत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, अत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ अत्थि आयतिं जातिजरामरणं, ससोकं तं, भिक्खवे, सदरं सउपायासन्ति वदामि।
‘‘फस्से चे, भिक्खवे, आहारे…पे॰… मनोसञ्चेतनाय चे, भिक्खवे, आहारे… विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे अत्थि रागो अत्थि नन्दी अत्थि तण्हा, पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं विरूळ्हम्। यत्थ पतिट्ठितं विञ्ञाणं विरूळ्हं, अत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ अत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, अत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ अत्थि सङ्खारानं वुद्धि, अत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ अत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, अत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ अत्थि आयतिं जातिजरामरणं, ससोकं तं, भिक्खवे, सदरं सउपायासन्ति वदामि।
‘‘कबळीकारे चे, भिक्खवे, आहारे नत्थि रागो नत्थि नन्दी नत्थि तण्हा, अप्पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं अविरूळ्हम्। यत्थ अप्पतिट्ठितं विञ्ञाणं अविरूळ्हं, नत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ नत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, नत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ नत्थि सङ्खारानं वुद्धि, नत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ नत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, नत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ नत्थि आयतिं जातिजरामरणं, असोकं तं, भिक्खवे, अदरं अनुपायासन्ति वदामि।
‘‘फस्से चे, भिक्खवे, आहारे…पे॰… मनोसञ्चेतनाय चे, भिक्खवे, आहारे… विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे नत्थि रागो नत्थि नन्दी नत्थि तण्हा, अप्पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं अविरूळ्हम्। यत्थ अप्पतिट्ठितं विञ्ञाणं अविरूळ्हं, नत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति । यत्थ नत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, नत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ नत्थि सङ्खारानं वुद्धि, नत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति। यत्थ नत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, नत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ नत्थि आयतिं जातिजरामरणं, असोकं तं, भिक्खवे, अदरं अनुपायासन्ति वदामि।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, कूटागारं वा कूटागारसालं वा उत्तराय वा दक्खिणाय वा पाचीनाय वा वातपाना सूरिये उग्गच्छन्ते वातपानेन रस्मि पविसित्वा क्वास्स पतिट्ठिता’’ [कत्थ पतिट्ठिता (क॰)] ति? ‘‘पच्छिमायं, भन्ते, भित्तिय’’न्ति। ‘‘पच्छिमा चे, भिक्खवे, भित्ति नास्स क्वास्स पतिट्ठिता’’ति? ‘‘पथवियं, भन्ते’’ति। ‘‘पथवी चे, भिक्खवे , नास्स क्वास्स पतिट्ठिता’’ति? ‘‘आपस्मिं, भन्ते’’ति। ‘‘आपो चे, भिक्खवे, नास्स क्वास्स पतिट्ठिता’’ति? ‘‘अप्पतिट्ठिता, भन्ते’’ति। ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, कबळीकारे चे आहारे नत्थि रागो नत्थि नन्दी नत्थि तण्हा…पे॰…।
‘‘फस्से चे, भिक्खवे, आहारे… मनोसञ्चेतनाय चे, भिक्खवे, आहारे… विञ्ञाणे चे, भिक्खवे, आहारे नत्थि रागो नत्थि नन्दी नत्थि तण्हा, अप्पतिट्ठितं तत्थ विञ्ञाणं अविरूळ्हम्। यत्थ अप्पतिट्ठितं विञ्ञाणं अविरूळ्हं, नत्थि तत्थ नामरूपस्स अवक्कन्ति। यत्थ नत्थि नामरूपस्स अवक्कन्ति, नत्थि तत्थ सङ्खारानं वुद्धि। यत्थ नत्थि सङ्खारानं वुद्धि, नत्थि तत्थ आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति । यत्थ नत्थि आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति, नत्थि तत्थ आयतिं जातिजरामरणम्। यत्थ नत्थि आयतिं जातिजरामरणं असोकं तं, भिक्खवे, अदरं अनुपायासन्ति वदामी’’ति। चतुत्थम्।

५. नगरसुत्तम्

६५. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘पुब्बे मे, भिक्खवे, सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘किच्छा वतायं लोको आपन्नो जायति च जीयति च मीयति च चवति च उपपज्जति च। अथ च पनिमस्स दुक्खस्स निस्सरणं नप्पजानाति जरामरणस्स। कुदास्सु नाम इमस्स दुक्खस्स निस्सरणं पञ्ञायिस्सति जरामरणस्सा’ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो सति जरामरणं होति, किंपच्चया जरामरण’न्ति ? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘जातिया खो सति जरामरणं होति, जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति।
‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो सति जाति होति…पे॰… भवो होति… उपादानं होति… तण्हा होति… वेदना होति… फस्सो होति… सळायतनं होति… नामरूपं होति… किंपच्चया नामरूप’न्ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘विञ्ञाणे खो सति नामरूपं होति, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’न्ति। तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो सति विञ्ञाणं होति, किंपच्चया विञ्ञाण’न्ति ? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘नामरूपे खो सति विञ्ञाणं होति, नामरूपपच्चया विञ्ञाण’’’न्ति।
‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – पच्चुदावत्तति खो इदं विञ्ञाणं नामरूपम्हा न परं गच्छति। एत्तावता जायेथ वा जीयेथ वा मीयेथ वा चवेथ वा उपपज्जेथ वा, यदिदं नामरूपपच्चया विञ्ञाणं; विञ्ञाणपच्चया नामरूपं; नामरूपपच्चया सळायतनं; सळायतनपच्चया फस्सो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। ‘समुदयो, समुदयो’ति खो मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि ञाणं उदपादि पञ्ञा उदपादि विज्जा उदपादि आलोको उदपादि।
‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो असति, जरामरणं न होति; किस्स निरोधा जरामरणनिरोधो’ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘जातिया खो असति, जरामरणं न होति; जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’ति। तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो असति जाति न होति…पे॰… भवो न होति… उपादानं न होति… तण्हा न होति… वेदना न होति… फस्सो न होति… सळायतनं न होति… नामरूपं न होति। किस्स निरोधा नामरूपनिरोधो’ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘विञ्ञाणे खो असति, नामरूपं न होति; विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो’’’ति ।
‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – ‘किम्हि नु खो असति विञ्ञाणं न होति; किस्स निरोधा विञ्ञाणनिरोधो’ति? तस्स मय्हं, भिक्खवे, योनिसो मनसिकारा अहु पञ्ञाय अभिसमयो – ‘नामरूपे खो असति, विञ्ञाणं न होति; नामरूपनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो’’’ति।
‘‘तस्स मय्हं, भिक्खवे, एतदहोसि – अधिगतो खो म्यायं मग्गो बोधाय यदिदं – नामरूपनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो; विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो; नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो; सळायतननिरोधा फस्सनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होति। ‘निरोधो, निरोधो’ति खो मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि ञाणं उदपादि पञ्ञा उदपादि विज्जा उदपादि आलोको उदपादि।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो अरञ्ञे पवने चरमानो पस्सेय्य पुराणं मग्गं पुराणञ्जसं पुब्बकेहि मनुस्सेहि अनुयातम्। सो तमनुगच्छेय्य । तमनुगच्छन्तो पस्सेय्य पुराणं नगरं पुराणं राजधानिं पुब्बकेहि मनुस्सेहि अज्झावुट्ठं [अज्झावुत्थं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] आरामसम्पन्नं वनसम्पन्नं पोक्खरणीसम्पन्नं उद्धापवन्तं [उद्दापवन्तं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] रमणीयम्। अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो रञ्ञो वा राजमहामत्तस्स वा आरोचेय्य – ‘यग्घे, भन्ते, जानेय्यासि – अहं अद्दसं अरञ्ञे पवने चरमानो पुराणं मग्गं पुराणञ्जसं पुब्बकेहि मनुस्सेहि अनुयातं तमनुगच्छिम्। तमनुगच्छन्तो अद्दसं पुराणं नगरं पुराणं राजधानिं पुब्बकेहि मनुस्सेहि अज्झावुट्ठं आरामसम्पन्नं वनसम्पन्नं पोक्खरणीसम्पन्नं उद्धापवन्तं रमणीयम्। तं, भन्ते, नगरं मापेही’ति। अथ खो सो, भिक्खवे, राजा वा राजमहामत्तो वा तं नगरं मापेय्य। तदस्स नगरं अपरेन समयेन इद्धञ्चेव फीतञ्च बाहुजञ्ञं आकिण्णमनुस्सं वुद्धिवेपुल्लप्पत्तम्। एवमेव ख्वाहं, भिक्खवे, अद्दसं पुराणं मग्गं पुराणञ्जसं पुब्बकेहि सम्मासम्बुद्धेहि अनुयातम्।
‘‘कतमो च सो, भिक्खवे, पुराणमग्गो पुराणञ्जसो पुब्बकेहि सम्मासम्बुद्धेहि अनुयातो ? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि। अयं खो सो, भिक्खवे, पुराणमग्गो पुराणञ्जसो पुब्बकेहि सम्मासम्बुद्धेहि अनुयातो, तमनुगच्छिं; तमनुगच्छन्तो जरामरणं अब्भञ्ञासिं; जरामरणसमुदयं अब्भञ्ञासिं; जरामरणनिरोधं अब्भञ्ञासिं; जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदं अब्भञ्ञासिम्। तमनुगच्छिं; तमनुगच्छन्तो जातिं अब्भञ्ञासिं…पे॰… भवं अब्भञ्ञासिं… उपादानं अब्भञ्ञासिं… तण्हं अब्भञ्ञासिं… वेदनं अब्भञ्ञासिं… फस्सं अब्भञ्ञासिं… सळायतनं अब्भञ्ञासिं… नामरूपं अब्भञ्ञासिं… विञ्ञाणं अब्भञ्ञासिम्। तमनुगच्छिं; तमनुगच्छन्तो सङ्खारे अब्भञ्ञासिं; सङ्खारसमुदयं अब्भञ्ञासिं; सङ्खारनिरोधं अब्भञ्ञासिं; सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदं अब्भञ्ञासिम्। तदभिञ्ञा आचिक्खिं भिक्खूनं भिक्खुनीनं उपासकानं उपासिकानम्। तयिदं, भिक्खवे , ब्रह्मचरियं इद्धञ्चेव फीतञ्च वित्थारिकं बाहुजञ्ञं पुथुभूतं याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासित’’न्ति। पञ्चमम्।

६. सम्मससुत्तम्

६६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कुरूसु विहरति कम्मासधम्मं नाम कुरूनं निगमो। तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति। ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच – ‘‘सम्मसथ नो तुम्हे, भिक्खवे, अन्तरं सम्मस’’न्ति [अन्तरा सम्मसनन्ति (सी॰)]। एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, सम्मसामि अन्तरं सम्मस’’न्ति। ‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, सम्मससि अन्तरं सम्मस’’न्ति? अथ खो सो भिक्खु ब्याकासि। यथा सो भिक्खु ब्याकासि न सो भिक्खु भगवतो चित्तं आराधेसि।
एवं वुत्ते, आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एतस्स, भगवा, कालो; एतस्स, सुगत, कालो; यं भगवा अन्तरं सम्मसं भासेय्य। भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति। ‘‘तेनहानन्द, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘इध , भिक्खवे, भिक्खु सम्मसमानो सम्मसति अन्तरं सम्मसं [सम्मसनं (सी॰)] – ‘यं खो इदं अनेकविधं नानप्पकारकं दुक्खं लोके उप्पज्जति जरामरणम्। इदं खो दुक्खं किंनिदानं किंसमुदयं किंजातिकं किंपभवं, किस्मिं सति जरामरणं होति, किस्मिं असति जरामरणं न होती’ति? सो सम्मसमानो एवं जानाति – ‘यं खो इदं अनेकविधं नानप्पकारकं दुक्खं लोके उप्पज्जति जरामरणम्। इदं खो दुक्खं उपधिनिदानं उपधिसमुदयं उपधिजातिकं उपधिपभवं, उपधिस्मिं सति जरामरणं होति, उपधिस्मिं असति जरामरणं न होती’ति। सो जरामरणञ्च पजानाति जरामरणसमुदयञ्च पजानाति जरामरणनिरोधञ्च पजानाति या च जरामरणनिरोधसारुप्पगामिनी पटिपदा तञ्च पजानाति। तथापटिपन्नो च होति अनुधम्मचारी। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो सम्मा दुक्खक्खयाय पटिपन्नो जरामरणनिरोधाय।
‘‘अथापरं सम्मसमानो सम्मसति अन्तरं सम्मसं – ‘उपधि पनायं किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो, किस्मिं सति उपधि होति, किस्मिं असति उपधि न होती’ति? सो सम्मसमानो एवं जानाति – ‘उपधि तण्हानिदानो तण्हासमुदयो तण्हाजातिको तण्हापभवो, तण्हाय सति उपधि होति, तण्हाय असति उपधि न होती’ति। सो उपधिञ्च पजानाति उपधिसमुदयञ्च पजानाति उपधिनिरोधञ्च पजानाति या च उपधिनिरोधसारुप्पगामिनी पटिपदा तञ्च पजानाति। तथा पटिपन्नो च होति अनुधम्मचारी। अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो सम्मा दुक्खक्खयाय पटिपन्नो उपधिनिरोधाय।
‘‘अथापरं सम्मसमानो सम्मसति अन्तरं सम्मसं – ‘तण्हा पनायं कत्थ उप्पज्जमाना उप्पज्जति, कत्थ निविसमाना निविसती’ति? सो सम्मसमानो एवं जानाति – यं खो लोके पियरूपं सातरूपं एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति । किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं? चक्खुं लोके पियरूपं, सातरूपम्। एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति। सोतं लोके पियरूपं सातरूपं…पे॰… घानं लोके पियरूपं सातरूपं… जिव्हा लोके पियरूपं सातरूपं… कायो लोके पियरूपं सातरूपं… मनो लोके पियरूपं सातरूपं एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति एत्थ निविसमाना निविसति।
‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं निच्चतो अद्दक्खुं सुखतो अद्दक्खुं अत्ततो अद्दक्खुं आरोग्यतो अद्दक्खुं खेमतो अद्दक्खुम्। ते तण्हं वड्ढेसुम्। ये तण्हं वड्ढेसुं ते उपधिं वड्ढेसुम्। ये उपधिं वड्ढेसुं ते दुक्खं वड्ढेसुम्। ये दुक्खं वड्ढेसुं ते न परिमुच्चिंसु जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, न परिमुच्चिंसु दुक्खस्माति वदामि।
‘‘येपि हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं निच्चतो दक्खिस्सन्ति [दक्खिन्ति (सी॰)] सुखतो दक्खिस्सन्ति अत्ततो दक्खिस्सन्ति आरोग्यतो दक्खिस्सन्ति खेमतो दक्खिस्सन्ति। ते तण्हं वड्ढिस्सन्ति। ये तण्हं वड्ढिस्सन्ति ते उपधिं वड्ढिस्सन्ति। ये उपधिं वड्ढिस्सन्ति ते दुक्खं वड्ढिस्सन्ति। ये दुक्खं वड्ढिस्सन्ति ते न परिमुच्चिस्सन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, न परिमुच्चिस्सन्ति दुक्खस्माति वदामि।
‘‘येपि हि केचि, भिक्खवे, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं निच्चतो पस्सन्ति सुखतो पस्सन्ति अत्ततो पस्सन्ति आरोग्यतो पस्सन्ति खेमतो पस्सन्ति। ते तण्हं वड्ढेन्ति । ये तण्हं वड्ढेन्ति ते उपधिं वड्ढेन्ति। ये उपधिं वड्ढेन्ति ते दुक्खं वड्ढेन्ति। ये दुक्खं वड्ढेन्ति ते न परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, न परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति वदामि।
‘‘सेय्यथापि , भिक्खवे, आपानीयकंसो वण्णसम्पन्नो गन्धसम्पन्नो रससम्पन्नो। सो च खो विसेन संसट्ठो। अथ पुरिसो आगच्छेय्य घम्माभितत्तो घम्मपरेतो किलन्तो तसितो पिपासितो। तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, आपानीयकंसो वण्णसम्पन्नो गन्धसम्पन्नो रससम्पन्नो; सो च खो विसेन संसट्ठो। सचे आकङ्खसि पिव। पिवतो हि खो तं छादेस्सति वण्णेनपि गन्धेनपि रसेनपि, पिवित्वा च पन ततोनिदानं मरणं वा निगच्छसि मरणमत्तं वा दुक्ख’न्ति। सो तं आपानीयकंसं सहसा अप्पटिसङ्खा पिवेय्य, नप्पटिनिस्सज्जेय्य। सो ततोनिदानं मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्खम्। एवमेव खो, भिक्खवे, ये हि केचि अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं…पे॰… अनागतमद्धानं…पे॰… एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं निच्चतो पस्सन्ति सुखतो पस्सन्ति अत्ततो पस्सन्ति आरोग्यतो पस्सन्ति खेमतो पस्सन्ति, ते तण्हं वड्ढेन्ति। ये तण्हं वड्ढेन्ति ते उपधिं वड्ढेन्ति। ये उपधिं वड्ढेन्ति ते दुक्खं वड्ढेन्ति। ये दुक्खं वड्ढेन्ति ते न परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, न परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति वदामि।
‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं अनिच्चतो अद्दक्खुं दुक्खतो अद्दक्खुं अनत्ततो अद्दक्खुं रोगतो अद्दक्खुं भयतो अद्दक्खुं, ते तण्हं पजहिंसु। ये तण्हं पजहिंसु ते उपधिं पजहिंसु। ये उपधिं पजहिंसु ते दुक्खं पजहिंसु। ये दुक्खं पजहिंसु ते परिमुच्चिंसु जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चिंसु दुक्खस्माति वदामि।
‘‘येपि हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं अनिच्चतो दक्खिस्सन्ति दुक्खतो दक्खिस्सन्ति अनत्ततो दक्खिस्सन्ति रोगतो दक्खिस्सन्ति भयतो दक्खिस्सन्ति, ते तण्हं पजहिस्सन्ति। ये तण्हं पजहिस्सन्ति…पे॰… परिमुच्चिस्सन्ति दुक्खस्माति वदामि।
‘‘येपि हि केचि, भिक्खवे, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं अनिच्चतो पस्सन्ति दुक्खतो पस्सन्ति अनत्ततो पस्सन्ति रोगतो पस्सन्ति भयतो पस्सन्ति, ते तण्हं पजहन्ति। ये तण्हं पजहन्ति ते उपधिं पजहन्ति। ये उपधिं पजहन्ति ते दुक्खं पजहन्ति। ये दुक्खं पजहन्ति ते परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति वदामि।
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, आपानीयकंसो वण्णसम्पन्नो गन्धसम्पन्नो रससम्पन्नो। सो च खो विसेन संसट्ठो। अथ पुरिसो आगच्छेय्य घम्माभितत्तो घम्मपरेतो किलन्तो तसितो पिपासितो। तमेनं एवं वदेय्युं – ‘अयं ते, अम्भो पुरिस, आपानीयकंसो वण्णसम्पन्नो गन्धसम्पन्नो रससम्पन्नो सो च खो विसेन संसट्ठो। सचे आकङ्खसि पिव। पिवतो हि खो तं छादेस्सति वण्णेनपि गन्धेनपि रसेनपि; पिवित्वा च पन ततोनिदानं मरणं वा निगच्छसि मरणमत्तं वा दुक्ख’न्ति। अथ खो, भिक्खवे, तस्स पुरिसस्स एवमस्स – ‘सक्का खो मे अयं सुरापिपासिता [सुरापिपासा (?)] पानीयेन वा विनेतुं दधिमण्डकेन वा विनेतुं भट्ठलोणिकाय [मट्ठलोणिकाय (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] वा विनेतुं लोणसोवीरकेन वा विनेतुं, न त्वेवाहं तं पिवेय्यं, यं मम अस्स दीघरत्तं हिताय सुखाया’ति। सो तं आपानीयकंसं पटिसङ्खा न पिवेय्य, पटिनिस्सज्जेय्य । सो ततोनिदानं न मरणं वा निगच्छेय्य मरणमत्तं वा दुक्खम्। एवमेव खो, भिक्खवे, ये हि केचि अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं अनिच्चतो अद्दक्खुं दुक्खतो अद्दक्खुं अनत्ततो अद्दक्खुं रोगतो अद्दक्खुं भयतो अद्दक्खुं, ते तण्हं पजहिंसु। ये तण्हं पजहिंसु ते उपधिं पजहिंसु। ये उपधिं पजहिंसु ते दुक्खं पजहिंसु। ये दुक्खं पजहिंसु ते परिमुच्चिंसु जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चिंसु दुक्खस्माति वदामि।
‘‘येपि हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं…पे॰… एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यं लोके पियरूपं सातरूपं तं अनिच्चतो पस्सन्ति दुक्खतो पस्सन्ति अनत्ततो पस्सन्ति रोगतो पस्सन्ति भयतो पस्सन्ति, ते तण्हं पजहन्ति। ये तण्हं पजहन्ति ते उपधिं पजहन्ति। ये उपधिं पजहन्ति ते दुक्खं पजहन्ति। ये दुक्खं पजहन्ति ते परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि, परिमुच्चन्ति दुक्खस्माति वदामी’’ति। छट्ठम्।

७. नळकलापीसुत्तम्

६७. एकं समयं आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाकोट्ठिको [महाकोट्ठितो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] बाराणसियं विहरन्ति इसिपतने मिगदाये। अथ खो आयस्मा महाकोट्ठिको सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा महाकोट्ठिको आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, सयंकतं जरामरणं, परंकतं जरामरणं, सयंकतञ्च परंकतञ्च जरामरणं, उदाहु असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं जरामरण’’न्ति? ‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, सयंकतं जरामरणं, न परंकतं जरामरणं, न सयंकतञ्च परंकतञ्च जरामरणं, नापि असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं जरामरणम्। अपि च, जातिपच्चया जरामरण’’न्ति।
‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, सयंकता जाति, परंकता जाति, सयंकता च परंकता च जाति, उदाहु असयंकारा अपरंकारा अधिच्चसमुप्पन्ना जाती’’ति? ‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, सयंकता जाति, न परंकता जाति, न सयंकता च परंकता च जाति, नापि असयंकारा अपरंकारा अधिच्चसमुप्पन्ना जाति। अपि च, भवपच्चया जाती’’ति।
‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, सयंकतो भवो…पे॰… सयंकतं उपादानं… सयंकता तण्हा… सयंकता वेदना… सयंकतो फस्सो… सयंकतं सळायतनं… सयंकतं नामरूपं, परंकतं नामरूपं, सयंकतञ्च परंकतञ्च नामरूपं, उदाहु असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं नामरूप’’न्ति ? ‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, सयंकतं नामरूपं, न परंकतं नामरूपं, न सयंकतञ्च परंकतञ्च नामरूपं, नापि असयंकारं अपरंकारं, अधिच्चसमुप्पन्नं नामरूपम्। अपि च, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’न्ति।
‘‘किं नु खो, आवुसो सारिपुत्त, सयङ्कतं विञ्ञाणं, परङ्कतं विञ्ञाणं, सयंकतञ्च परंकतञ्च विञ्ञाणं, उदाहु असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं विञ्ञाण’’न्ति? ‘‘न खो, आवुसो कोट्ठिक, सयंकतं विञ्ञाणं, न परंकतं विञ्ञाणं न सयंकतञ्च परंकतञ्च विञ्ञाणं, नापि असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं विञ्ञाणम्। अपि च, नामरूपपच्चया विञ्ञाण’’न्ति।
‘‘इदानेव खो मयं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं एवं आजानाम – ‘न ख्वावुसो कोट्ठिक, सयंकतं नामरूपं, न परंकतं नामरूपं, न सयंकतञ्च परंकतञ्च नामरूपं, नापि असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं नामरूपम्। अपि च, विञ्ञाणपच्चया नामरूप’’’न्ति।
‘‘इदानेव च पन मयं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं एवं आजानाम – ‘न ख्वावुसो कोट्ठिक, सयंकतं विञ्ञाणं, न परंकतं विञ्ञाणं, न सयंकतञ्च परंकतञ्च विञ्ञाणं , नापि असयंकारं अपरंकारं अधिच्चसमुप्पन्नं विञ्ञाणम्। अपि च, नामरूपपच्चया विञ्ञाण’’’न्ति।
‘‘यथा कथं पनावुसो सारिपुत्त, इमस्स भासितस्स अत्थो दट्ठब्बो’’ति? ‘‘तेनहावुसो, उपमं ते करिस्सामि। उपमायपिधेकच्चे विञ्ञू पुरिसा भासितस्स अत्थं जानन्ति। सेय्यथापि, आवुसो, द्वे नळकलापियो अञ्ञमञ्ञं निस्साय तिट्ठेय्युम्। एवमेव खो, आवुसो, नामरूपपच्चया विञ्ञाणं; विञ्ञाणपच्चया नामरूपं; नामरूपपच्चया सळायतनं; सळायतनपच्चया फस्सो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। तासं चे, आवुसो , नळकलापीनं एकं आकड्ढेय्य, एका पपतेय्य; अपरं चे आकड्ढेय्य, अपरा पपतेय्य। एवमेव खो, आवुसो, नामरूपनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो; विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो; नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो; सळायतननिरोधा फस्सनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। ‘‘अच्छरियं , आवुसो सारिपुत्त; अब्भुतं, आवुसो सारिपुत्त! यावसुभासितं चिदं आयस्मता सारिपुत्तेन। इदञ्च पन मयं आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं इमेहि छत्तिंसाय वत्थूहि अनुमोदाम – ‘जरामरणस्स चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, धम्मकथिको भिक्खूति अलं वचनाय। जरामरणस्स चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खूति अलं वचनाय। जरामरणस्स चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति, दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खूति अलं वचनाय। जातिया चे… भवस्स चे… उपादानस्स चे… तण्हाय चे… वेदनाय चे… फस्सस्स चे… सळायतनस्स चे… नामरूपस्स चे… विञ्ञाणस्स चे… सङ्खारानं चे… अविज्जाय चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय धम्मं देसेति, धम्मकथिको भिक्खूति अलं वचनाय। अविज्जाय चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति, धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो भिक्खूति अलं वचनाय । अविज्जाय चे, आवुसो, भिक्खु निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति, दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो भिक्खूति अलं वचनाया’’’ति। सत्तमम्।

८. कोसम्बिसुत्तम्

६८. एकं समयं आयस्मा च मुसिलो [मूसिलो (सी॰), मुसीलो (पी॰)] आयस्मा च पविट्ठो [सविट्ठो (सी॰ पी॰)] आयस्मा च नारदो आयस्मा च आनन्दो कोसम्बियं विहरन्ति घोसितारामे। अथ खो आयस्मा पविट्ठो आयस्मन्तं मुसिलं एतदवोच – ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो मुसिल, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो मुसिलस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति।
‘‘अञ्ञत्रेव , आवुसो मुसिल, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो मुसिलस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘भवपच्चया जातीति…पे॰… उपादानपच्चया भवोति… तण्हापच्चया उपादानन्ति… वेदनापच्चया तण्हाति… फस्सपच्चया वेदनाति… सळायतनपच्चया फस्सोति… नामरूपपच्चया सळायतनन्ति… विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति… सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति… अविज्जापच्चया सङ्खारा’’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो मुसिल, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो मुसिलस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव , आवुसो मुसिल, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो मुसिलस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘भवनिरोधा जातिनिरोधोति…पे॰… उपादाननिरोधा भवनिरोधोति… तण्हानिरोधा उपादाननिरोधोति… वेदनानिरोधा तण्हानिरोधोति… फस्सनिरोधा वेदनानिरोधोति… सळायतननिरोधा फस्सनिरोधोति… नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधोति… विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधोति … सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधोति… अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो मुसिल, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो मुसिलस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘भवनिरोधो निब्बान’’’न्ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘भवनिरोधो निब्बान’’’न्ति।
‘‘तेनहायस्मा मुसिलो अरहं खीणासवो’’ति? एवं वुत्ते, आयस्मा मुसिलो तुण्ही अहोसि। अथ खो आयस्मा नारदो आयस्मन्तं पविट्ठं एतदवोच – ‘‘साधावुसो पविट्ठ, अहं एतं पञ्हं लभेय्यम्। मं एतं पञ्हं पुच्छ। अहं ते एतं पञ्हं ब्याकरिस्सामी’’ति। ‘‘लभतायस्मा नारदो एतं पञ्हम्। पुच्छामहं आयस्मन्तं नारदं एतं पञ्हम्। ब्याकरोतु च मे आयस्मा नारदो एतं पञ्हं’’।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो नारद, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो नारदस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति।
‘‘अञ्ञत्रेव , आवुसो नारद, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो नारदस्स पच्चत्तमेव ञाणं – भवपच्चया जाति…पे॰… अविज्जापच्चया सङ्खारा’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो नारद, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो नारदस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो नारद, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो नारदस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘भवनिरोधा जातिनिरोधोति…पे॰… अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’’ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो’’’ति।
‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो नारद, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अत्थायस्मतो नारदस्स पच्चत्तमेव ञाणं – ‘भवनिरोधो निब्बान’’’न्ति? ‘‘अञ्ञत्रेव, आवुसो पविट्ठ, सद्धाय अञ्ञत्र रुचिया अञ्ञत्र अनुस्सवा अञ्ञत्र आकारपरिवितक्का अञ्ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया अहमेतं जानामि अहमेतं पस्सामि – ‘भवनिरोधो निब्बान’’’न्ति।
‘‘तेनहायस्मा नारदो अरहं खीणासवो’’ति? ‘‘‘भवनिरोधो निब्बान’न्ति खो मे, आवुसो, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, न चम्हि अरहं खीणासवो। सेय्यथापि, आवुसो, कन्तारमग्गे उदपानो। तत्र नेवस्स रज्जु न उदकवारको। अथ पुरिसो आगच्छेय्य घम्माभितत्तो घम्मपरेतो किलन्तो तसितो पिपासितो, सो तं उदपानं ओलोकेय्य। तस्स ‘उदक’न्ति हि खो ञाणं अस्स, न च कायेन फुसित्वा विहरेय्य। एवमेव खो, आवुसो, ‘भवनिरोधो निब्बान’न्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं, न चम्हि अरहं खीणासवो’’ति।
एवं वुत्ते, आयस्मा आनन्दो आयस्मन्तं पविट्ठं एतदवोच – ‘‘एवंवादी [एवंवादिं (?)] त्वं, आवुसो पविट्ठ, आयस्मन्तं नारदं किं वदेसी’’ति? ‘‘एवंवादाहं, आवुसो आनन्द, आयस्मन्तं नारदं न किञ्चि वदामि अञ्ञत्र कल्याणा अञ्ञत्र कुसला’’ति। अट्ठमम्।

९. उपयन्तिसुत्तम्

६९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तत्र खो…पे॰… ‘‘महासमुद्दो, भिक्खवे, उपयन्तो महानदियो उपयापेति, महानदियो उपयन्तियो कुन्नदियो उपयापेन्ति, कुन्नदियो उपयन्तियो महासोब्भे उपयापेन्ति, महासोब्भा उपयन्ता कुसोब्भे उपयापेन्ति। एवमेव खो, भिक्खवे, अविज्जा उपयन्ती सङ्खारे उपयापेति, सङ्खारा उपयन्ता विञ्ञाणं उपयापेन्ति, विञ्ञाणं उपयन्तं नामरूपं उपयापेति, नामरूपं उपयन्तं सळायतनं उपयापेति, सळायतनं उपयन्तं फस्सं उपयापेति, फस्सो उपयन्तो वेदनं उपयापेति, वेदना उपयन्ती तण्हं उपयापेति, तण्हा उपयन्ती उपादानं उपयापेति, उपादानं उपयन्तं भवं उपयापेति, भवो उपयन्तो जातिं उपयापेति, जाति उपयन्ती जरामरणं उपयापेति।
‘‘महासमुद्दो, भिक्खवे, अपयन्तो महानदियो अपयापेति, महानदियो अपयन्तियो कुन्नदियो अपयापेन्ति, कुन्नदियो अपयन्तियो महासोब्भे अपयापेन्ति, महासोब्भा अपयन्ता कुसोब्भे अपयापेन्ति। एवमेव खो, भिक्खवे, अविज्जा अपयन्ती सङ्खारे अपयापेति, सङ्खारा अपयन्ता विञ्ञाणं अपयापेन्ति, विञ्ञाणं अपयन्तं नामरूपं अपयापेति, नामरूपं अपयन्तं सळायतनं अपयापेति, सळायतनं अपयन्तं फस्सं अपयापेति, फस्सो अपयन्तो वेदनं अपयापेति, वेदना अपयन्ती तण्हं अपयापेति, तण्हा अपयन्ती उपादानं अपयापेति, उपादानं अपयन्तं भवं अपयापेति, भवो अपयन्तो जातिं अपयापेति, जाति अपयन्ती जरामरणं अपयापेती’’ति। नवमम्।

१०. सुसिमसुत्तम्

७०. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवर-पिण्डपात-सेनासन-गिलानप्पच्चय-भेसज्जपरिक्खारानम्। भिक्खुसङ्घोपि सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवर-पिण्डपात-सेनासनगिलानप्पच्चय-भेसज्जपरिक्खारानम्। अञ्ञतित्थिया पन परिब्बाजका असक्कता होन्ति अगरुकता अमानिता अपूजिता अनपचिता, न लाभिनो चीवर-पिण्डपात-सेनासनगिलानप्पच्चय-भेसज्जपरिक्खारानम्।
तेन खो पन समयेन सुसिमो [सुसीमो (सी॰ क॰)] परिब्बाजको राजगहे पटिवसति महतिया परिब्बाजकपरिसाय सद्धिम्। अथ खो सुसिमस्स परिब्बाजकस्स परिसा सुसिमं परिब्बाजकं एतदवोचुं – ‘‘एहि त्वं, आवुसो सुसिम, समणे गोतमे ब्रह्मचरियं चर। त्वं धम्मं परियापुणित्वा अम्हे वाचेय्यासि [वाचेस्ससि (पी॰ क॰)]। तं मयं धम्मं परियापुणित्वा गिहीनं भासिस्साम। एवं मयम्पि सक्कता भविस्साम गरुकता मानिता पूजिता अपचिता लाभिनो चीवर-पिण्डपातसेनासन-गिलानप्पच्चय-भेसज्जपरिक्खारान’’न्ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो सुसिमो परिब्बाजको सकाय परिसाय पटिस्सुणित्वा येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सुसिमो परिब्बाजको आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘इच्छामहं, आवुसो आनन्द, इमस्मिं धम्मविनये ब्रह्मचरियं चरितु’’न्ति।
अथ खो आयस्मा आनन्दो सुसिमं परिब्बाजकं आदाय येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अयं, भन्ते, सुसिमो परिब्बाजको एवमाह – ‘इच्छामहं, आवुसो आनन्द, इमस्मिं धम्मविनये ब्रह्मचरियं चरितु’’न्ति। ‘‘तेनहानन्द, सुसिमं पब्बाजेथा’’ति । अलत्थ खो सुसिमो परिब्बाजको भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदम्।
तेन खो पन समयेन सम्बहुलेहि भिक्खूहि भगवतो सन्तिके अञ्ञा ब्याकता होति – ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्तायाति पजानामा’’ति। अस्सोसि खो आयस्मा सुसिमो – ‘‘सम्बहुलेहि किर भिक्खूहि भगवतो सन्तिके अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामा’’ति। अथ खो आयस्मा सुसिमो येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तेहि भिक्खूहि सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सुसिमो ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘सच्चं किरायस्मन्तेहि भगवतो सन्तिके अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामा’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति।
‘‘अपि पन [अपि नु (सी॰ स्या॰ कं॰) एवमुपरिपि] तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोथ – एकोपि हुत्वा बहुधा होथ, बहुधापि हुत्वा एको होथ; आविभावं, तिरोभावं, तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमाना गच्छथ, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करोथ, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमाने गच्छथ, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्केन कमथ, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परिमसथ परिमज्जथ, याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘अपि पन तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणाथ दिब्बे च मानुसे च ये दूरे सन्तिके चा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘अपि पन तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानाथ – सरागं वा चित्तं सरागं चित्तन्ति पजानाथ; वीतरागं वा चित्तं वीतरागं चित्तन्ति पजानाथ; सदोसं वा चित्तं सदोसं चित्तन्ति पजानाथ; वीतदोसं वा चित्तं वीतदोसं चित्तन्ति पजानाथ; समोहं वा चित्तं समोहं चित्तन्ति पजानाथ; वीतमोहं वा चित्तं वीतमोहं चित्तन्ति पजानाथ; संखित्तं वा चित्तं संखित्तं चित्तन्ति पजानाथ; विक्खित्तं वा चित्तं विक्खित्तं चित्तन्ति पजानाथ; महग्गतं वा चित्तं महग्गतं चित्तन्ति पजानाथ; अमहग्गतं वा चित्तं अमहग्गतं चित्तन्ति पजानाथ ; सउत्तरं वा चित्तं सउत्तरं चित्तन्ति पजानाथ; अनुत्तरं वा चित्तं अनुत्तरं चित्तन्ति पजानाथ; समाहितं वा चित्तं समाहितं चित्तन्ति पजानाथ; असमाहितं वा चित्तं असमाहितं चित्तन्ति पजानाथ; विमुत्तं वा चित्तं विमुत्तं चित्तन्ति पजानाथ ; अविमुत्तं वा चित्तं अविमुत्तं चित्तन्ति पजानाथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘अपि पन तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरथ, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तारीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि, अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खपटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति। इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘अपि पन तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सथ चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाथ – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता, अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता, अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति, इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सथ चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे, सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानाथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘अपि पन तुम्हे आयस्मन्तो एवं जानन्ता एवं पस्सन्ता ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा, ते कायेन फुसित्वा विहरथा’’ति? ‘‘नो हेतं, आवुसो’’।
‘‘एत्थ दानि आयस्मन्तो इदञ्च वेय्याकरणं इमेसञ्च धम्मानं असमापत्ति; इदं नो, आवुसो, कथ’’न्ति? ‘‘पञ्ञाविमुत्ता खो मयं, आवुसो सुसिमा’’ति।
‘‘न ख्वाहं इमस्स आयस्मन्तानं संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि। साधु मे आयस्मन्तो तथा भासन्तु यथाहं इमस्स आयस्मन्तानं संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानेय्य’’न्ति। ‘‘आजानेय्यासि वा त्वं, आवुसो सुसिम, न वा त्वं आजानेय्यासि अथ खो पञ्ञाविमुत्ता मय’’न्ति।
अथ खो आयस्मा सुसिमो उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सुसिमो यावतको तेहि भिक्खूहि सद्धिं अहोसि कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि। ‘‘पुब्बे खो, सुसिम, धम्मट्ठितिञाणं, पच्छा निब्बाने ञाण’’न्ति।
‘‘न ख्वाहं, भन्ते, इमस्स भगवता [भगवतो (पी॰)] संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि। साधु मे, भन्ते, भगवा तथा भासतु यथाहं इमस्स भगवता संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं आजानेय्य’’न्ति। ‘‘आजानेय्यासि वा त्वं, सुसिम, न वा त्वं आजानेय्यासि, अथ खो धम्मट्ठितिञाणं पुब्बे, पच्छा निब्बाने ञाणं’’।
‘‘तं किं मञ्ञसि, सुसिम, रूपं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘वेदना निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’ । ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘सञ्ञा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’…पे॰… ‘‘सङ्खारा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’। ‘‘विञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं , भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’। ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘तस्मातिह, सुसिम, यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ताति; एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। या काचि वेदना अतीतानागतपच्चुप्पन्ना अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिका वा सुखुमा वा हीना वा पणीता वा या दूरे सन्तिके वा, सब्बा वेदना नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ताति; एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। या काचि सञ्ञा…पे॰… ये केचि सङ्खारा अतीतानागतपच्चुप्पन्ना अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिका वा सुखुमा वा हीना वा पणीता वा ये दूरे सन्तिके वा, सब्बे सङ्खारा नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ताति; एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्। यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ताति; एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बम्।
‘‘एवं पस्सं, सुसिम, सुतवा अरियसावको रूपस्मिम्पि निब्बिन्दति, वेदनायपि निब्बिन्दति, सञ्ञायपि निब्बिन्दति, सङ्खारेसुपि निब्बिन्दति, विञ्ञाणस्मिम्पि निब्बिन्दति। निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति, विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति।
‘‘‘जातिपच्चया जरामरण’न्ति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘‘भवपच्चया जाती’ति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘‘उपादानपच्चया भवो’ति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘‘तण्हापच्चया उपादान’न्ति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘वेदनापच्चया तण्हाति… फस्सपच्चया वेदनाति… सळायतनपच्चया फस्सोति… नामरूपपच्चया सळायतनन्ति… विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति… सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति… अविज्जापच्चया सङ्खाराति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘‘जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो’ति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’ । ‘‘‘भवनिरोधा जातिनिरोधो’ति सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’। ‘‘उपादाननिरोधा भवनिरोधोति… तण्हानिरोधा उपादाननिरोधोति… वेदनानिरोधा तण्हानिरोधोति… फस्सनिरोधा वेदनानिरोधोति… सळायतननिरोधा फस्सनिरोधोति… नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधोति… विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधोति… सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधोति… अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधोति, सुसिम, पस्ससी’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोसि – एकोपि हुत्वा बहुधा होसि, बहुधापि हुत्वा एको होसि; आविभावं, तिरोभावं, तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छसि, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करोसि, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमानो गच्छसि, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्केन कमसि, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परिमससि परिमज्जसि, याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेसी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणसि दिब्बे च मानुसे च ये दूरे सन्तिके चा’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानासि – सरागं वा चित्तं सरागं चित्तन्ति पजानासि…पे॰… विमुत्तं वा चित्तं विमुत्तं चित्तन्ति पजानासी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरसि, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं…पे॰… इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरसी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्ससि चवमाने…पे॰… यथाकम्मूपगे सत्ते पजानासी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘अपि पन त्वं, सुसिम, एवं जानन्तो एवं पस्सन्तो ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे, आरुप्पा ते कायेन फुसित्वा विहरसी’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’।
‘‘एत्थ दानि, सुसिम, इदञ्च वेय्याकरणं इमेसञ्च धम्मानं असमापत्ति, इदं नो, सुसिम, कथ’’न्ति?
अथ खो आयस्मा सुसिमो भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्चयो मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, य्वाहं एवं स्वाक्खाते धम्मविनये धम्मत्थेनको पब्बजितो। तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्चयं अच्चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति।
‘‘तग्घ त्वं, सुसिम, अच्चयो अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, यो त्वं एवं स्वाक्खाते धम्मविनये धम्मत्थेनको पब्बजितो। सेय्यथापि , सुसिम, चोरं आगुचारिं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेय्युं – ‘अयं ते, देव, चोरो आगुचारी, इमस्स यं इच्छसि तं दण्डं पणेही’ति। तमेनं राजा एवं वदेय्य – ‘गच्छथ, भो, इमं पुरिसं दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्दथा’ति । तमेनं रञ्ञो पुरिसा दळ्हाय रज्जुया पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धित्वा खुरमुण्डं करित्वा खरस्सरेन पणवेन रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं परिनेत्वा दक्खिणेन द्वारेन निक्खामेत्वा दक्खिणतो नगरस्स सीसं छिन्देय्युम्। तं किं मञ्ञसि, सुसिम, अपि नु सो पुरिसो ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथा’’ति? ‘‘एवं, भन्ते’’।
‘‘यं खो सो, सुसिम, पुरिसो ततोनिदानं दुक्खं दोमनस्सं पटिसंवेदियेथ [पटिसंवेदियेथ वा, न वा पटिसंवेदियेथ (क॰)]। या एवं स्वाक्खाते धम्मविनये धम्मत्थेनकस्स पब्बज्जा, अयं ततो दुक्खविपाकतरा च कटुकविपाकतरा च, अपि च विनिपाताय संवत्तति। यतो च खो त्वं, सुसिम, अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोसि तं ते मयं पटिग्गण्हाम। वुद्धि हेसा, सुसिम, अरियस्स विनये यो अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोति, आयतिञ्च [आयतिं (स्या॰ कं॰)] संवरं आपज्जती’’ति। दसमम्।
महावग्गो सत्तमो।
तस्सुद्दानं –
द्वे अस्सुतवता वुत्ता, पुत्तमंसेन चापरम्।
अत्थिरागो च नगरं, सम्मसं नळकलापियम्।
कोसम्बी उपयन्ति च, दसमो सुसिमेन चाति [दसमो वुत्तो सुसीमेनाति (सी॰)]॥