०४ ४ कळारखत्तियवग्गो

१. भूतसुत्तम्

३१. एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति। तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘वुत्तमिदं, सारिपुत्त, पारायने [पारायणे (सी॰)] अजितपञ्हे –
‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेक्खा पुथू इध।
तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥
‘‘इमस्स नु खो, सारिपुत्त, संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति? एवं वुत्ते, आयस्मा सारिपुत्तो तुण्ही अहोसि। दुतियम्पि खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि…पे॰… दुतियम्पि खो आयस्मा सारिपुत्तो तुण्ही अहोसि। ततियम्पि खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘वुत्तमिदं, सारिपुत्त, पारायने अजितपञ्हे –
‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेक्खा पुथू इध।
तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥
‘‘इमस्स नु खो, सारिपुत्त, संखित्तेन भासितस्स कथं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति? ततियम्पि खो आयस्मा सारिपुत्तो तुण्ही अहोसि।
‘‘भूतमिदन्ति, सारिपुत्त, पस्ससी’’ति? भूतमिदन्ति, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। भूतमिदन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा भूतस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आहारसम्भवस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा निरोधधम्मस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। एवं खो, भन्ते, सेक्खो होति।
‘‘कथञ्च, भन्ते, सङ्खातधम्मो होति? भूतमिदन्ति, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। भूतमिदन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा भूतस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आहारसम्भवस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा निरोधधम्मस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। एवं खो, भन्ते, सङ्खातधम्मो होति। इति खो, भन्ते, यं तं वुत्तं पारायने अजितपञ्हे –
‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेक्खा पुथू इध।
तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥
‘‘इमस्स ख्वाहं, भन्ते, संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामी’’ति।
‘‘साधु साधु, सारिपुत्त, भूतमिदन्ति, सारिपुत्त, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। भूतमिदन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा भूतस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिप्पन्नो होति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आहारसम्भवस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। तदाहारनिरोधा यं भूतं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा निरोधधम्मस्स निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति। एवं खो, सारिपुत्त, सेक्खो होति।
‘‘कथञ्च, सारिपुत्त, सङ्खातधम्मो होति? भूतमिदन्ति, सारिपुत्त, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। भूतमिदन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा भूतस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारसम्भवन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आहारसम्भवस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सति। तदाहारनिरोधा यं भूतं तं निरोधधम्मन्ति यथाभूतं सम्मप्पञ्ञा दिस्वा निरोधधम्मस्स निब्बिदा विरागा निरोधा अनुपादा विमुत्तो होति। एवं खो, सारिपुत्त, सङ्खातधम्मो होति। इति खो, सारिपुत्त, यं तं वुत्तं पारायने अजितपञ्हे –
‘‘ये च सङ्खातधम्मासे, ये च सेक्खा पुथू इध।
तेसं मे निपको इरियं, पुट्ठो पब्रूहि मारिसा’’ति॥
‘‘इमस्स खो सारिपुत्त संखित्तेन भासितस्स एवं वित्थारेन अत्थो दट्ठब्बो’’ति। पठमम्।

२. कळारसुत्तम्

३२. सावत्थियं विहरति। अथ खो कळारखत्तियो भिक्खु येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता सारिपुत्तेन सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो कळारखत्तियो भिक्खु आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘मोळियफग्गुनो, आवुसो सारिपुत्त, भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय हीनायावत्तोति। न हि नून सो आयस्मा इमस्मिं धम्मविनये अस्सासमलत्थाति। तेन हायस्मा सारिपुत्तो इमस्मिं धम्मविनये अस्सासं पत्तो’’ति?
‘‘न ख्वाहं, आवुसो, कङ्खामी’’ति। ‘‘आयतिं, पनावुसो’’ति?
‘‘न ख्वाहं, आवुसो, विचिकिच्छामी’’ति।
अथ खो कळारखत्तियो भिक्खु उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि । एकमन्तं निसिन्नो खो कळारखत्तियो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, सारिपुत्तेन अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति।
अथ खो भगवा अञ्ञतरं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, भिक्खु, मम वचनेन सारिपुत्तं आमन्तेहि – ‘सत्था तं, आवुसो सारिपुत्त, आमन्तेती’’’ति । ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो भिक्खु भगवतो पटिस्सुत्वा येनायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘सत्था तं, आवुसो सारिपुत्त, आमन्तेती’’ति। ‘‘एवं, आवुसो’’ति खो आयस्मा सारिपुत्तो तस्स भिक्खुनो पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं सारिपुत्तं भगवा एतदवोच – ‘‘सच्चं किर तया, सारिपुत्त, अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? ‘‘न खो, भन्ते, एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो [अत्थो च (स्या॰ कं॰ क॰)] वुत्तो’’ति। ‘‘येन केनचिपि, सारिपुत्त, परियायेन कुलपुत्तो अञ्ञं ब्याकरोति, अथ खो ब्याकतं ब्याकततो दट्ठब्ब’’न्ति। ‘‘ननु अहम्पि , भन्ते, एवं वदामि – ‘न खो, भन्ते, एतेहि पदेहि एतेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो वुत्तो’’’ति।
‘‘सचे तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं जानता पन तया, आवुसो सारिपुत्त, कथं पस्सता अञ्ञा ब्याकता – खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति। एवं पुट्ठो त्वं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति?
‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं जानता पन तया, आवुसो सारिपुत्त, कथं पस्सता अञ्ञा ब्याकता – खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति; एवं पुट्ठोहं [पुट्ठो अहं (स्या॰ कं॰), पुट्ठाहं (पी॰ क॰)], भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘यंनिदाना, आवुसो, जाति, तस्स निदानस्स खया खीणस्मिं खीणाम्हीति विदितम्। खीणाम्हीति विदित्वा – खीणाजाति वुसितं ब्रह्मचरियं कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘जाति पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवा’ति? एवं पुट्ठो तं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘जाति पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवा’ति? एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘जाति खो, आवुसो, भवनिदाना भवसमुदया भवजातिका भवप्पभवा’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘भवो पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो’ति? एवं पुट्ठो त्वं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘भवो पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदानो किंसमुदयो किंजातिको किंपभवो’ति ? एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘भवो खो, आवुसो, उपादाननिदानो उपादानसमुदयो उपादानजातिको उपादानप्पभवो’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘उपादानं पनावुसो…पे॰… सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – तण्हा पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवा’ति? एवं पुट्ठो त्वं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – तण्हा पनावुसो सारिपुत्त, किंनिदाना किंसमुदया किंजातिका किंपभवा’ति? एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘तण्हा खो, आवुसो, वेदनानिदाना वेदनासमुदया वेदनाजातिका वेदनापभवा’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं जानतो पन ते, आवुसो सारिपुत्त, कथं पस्सतो या वेदनासु नन्दी सा न उपट्ठासी’ति। एवं पुट्ठो त्वं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं जानतो पन ते, आवुसो सारिपुत्त, कथं पस्सतो या वेदनासु नन्दी सा न उपट्ठासी’ति एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘तिस्सो खो इमा, आवुसो, वेदना। कतमा तिस्सो? सुखा वेदना, दुक्खा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना। इमा खो, आवुसो, तिस्सो वेदना अनिच्चा। यदनिच्चं तं दुक्खन्ति विदितं [विदिता (टीका)], या वेदनासु नन्दी सा न उपट्ठासी’ति। एवं, पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘साधु साधु, सारिपुत्त। अयम्पि खो, सारिपुत्त, परियायो, एतस्सेव अत्थस्स संखित्तेन वेय्याकरणाय – ‘यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’’’न्ति।
‘‘सचे पन तं, सारिपुत्त, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं विमोक्खा पन तया, आवुसो सारिपुत्त, अञ्ञा ब्याकता – खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति? एवं पुट्ठो त्वं, सारिपुत्त, किन्ति ब्याकरेय्यासी’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, एवं पुच्छेय्युं – ‘कथं विमोक्खा पन तया, आवुसो सारिपुत्त, अञ्ञा ब्याकता – खीणा जाति वुसितं ब्रह्मचरियं कतं करणीयं नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्यं – ‘अज्झत्तं विमोक्खा ख्वाहं, आवुसो, सब्बुपादानक्खया तथा सतो विहरामि यथा सतं विहरन्तं आसवा नानुस्सवन्ति, अत्तानञ्च नावजानामी’ति। एवं पुट्ठोहं, भन्ते, एवं ब्याकरेय्य’’न्ति।
‘‘साधु साधु, सारिपुत्त। अयम्पि खो सारिपुत्त, परियायो एतस्सेव अत्थस्स संखित्तेन वेय्याकरणाय – ये आसवा समणेन वुत्ता तेस्वाहं न कङ्खामि, ते मे पहीनाति न विचिकिच्छामी’’ति। इदमवोच भगवा। इदं वत्वा सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि।
तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘पुब्बे अप्पटिसंविदितं मं, आवुसो, भगवा पठमं पञ्हं अपुच्छि, तस्स मे अहोसि दन्धायितत्तम्। यतो च खो मे, आवुसो, भगवा पठमं पञ्हं अनुमोदि, तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – दिवसं चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, दिवसम्पाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि। रत्तिं चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, रत्तिम्पाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि। रत्तिन्दिवं [रत्तिदिवं (क॰)] चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि , रत्तिन्दिवम्पाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि। द्वे रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य…पे॰… द्वे रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं…पे॰… तीणि रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य…पे॰… तीणि रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं…पे॰… चत्तारि रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य…पे॰… चत्तारि रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं…पे॰… पञ्च रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य…पे॰… पञ्च रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं…पे॰… छ रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य…पे॰… छ रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं…पे॰… सत्त रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, सत्त रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेही’’ति।
अथ खो कळारखत्तियो भिक्खु उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो कळारखत्तियो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, सारिपुत्तेन सीहनादो नदितो – पुब्बे अप्पटिसंविदितं मं, आवुसो, भगवा पठमं पञ्हं अपुच्छि, तस्स मे अहोसि दन्धायितत्तम्। यतो च खो मे, आवुसो, भगवा पठमं पञ्हं अनुमोदि , तस्स मय्हं, आवुसो, एतदहोसि – दिवसं चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, दिवसम्पाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि; रत्तिं चेपि…पे॰… रत्तिन्दिवं चेपि मं भगवा…पे॰… द्वे रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा…पे॰… तीणि… चत्तारि… पञ्च… छ… सत्त रत्तिन्दिवानि चेपि मं भगवा एतमत्थं पुच्छेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, सत्त रत्तिन्दिवानिपाहं भगवतो एतमत्थं ब्याकरेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेही’’ति।
‘‘सा हि, भिक्खु, सारिपुत्तस्स धम्मधातु सुप्पटिविद्धा, यस्सा धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता दिवसं चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, दिवसम्पि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि। रत्तिं चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, रत्तिम्पि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य…पे॰… रत्तिन्दिवं चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, रत्तिन्दिवम्पि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… द्वे रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, द्वे रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… तीणि रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, तीणि रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… चत्तारि रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, चत्तारि रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… पञ्च रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, पञ्च रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… छ रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं, छ रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य… सत्त रत्तिन्दिवानि चेपाहं सारिपुत्तं एतमत्थं पुच्छेय्यं अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेहि, सत्त रत्तिन्दिवानिपि मे सारिपुत्तो एतमत्थं ब्याकरेय्य अञ्ञमञ्ञेहि पदेहि अञ्ञमञ्ञेहि परियायेही’’ति। दुतियम्।

३. ञाणवत्थुसुत्तम्

३३. सावत्थियं…पे॰… ‘‘चतुचत्तारीसं वो, भिक्खवे, ञाणवत्थूनि देसेस्सामि, तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘कतमानि [कतमानि च (स्या॰ कं॰ पी॰ क॰)], भिक्खवे, चतुचत्तारीसं ञाणवत्थूनि? जरामरणे ञाणं, जरामरणसमुदये ञाणं, जरामरणनिरोधे ञाणं, जरामरणनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; जातिया ञाणं, जातिसमुदये ञाणं, जातिनिरोधे ञाणं, जातिनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; भवे ञाणं, भवसमुदये ञाणं, भवनिरोधे ञाणं, भवनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; उपादाने ञाणं, उपादानसमुदये ञाणं, उपादाननिरोधे ञाणं, उपादाननिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; तण्हाय ञाणं, तण्हासमुदये ञाणं, तण्हानिरोधे ञाणं, तण्हानिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; वेदनाय ञाणं, वेदनासमुदये ञाणं, वेदनानिरोधे ञाणं, वेदनानिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं; फस्से ञाणं…पे॰… सळायतने ञाणं… नामरूपे ञाणं… विञ्ञाणे ञाणं… सङ्खारेसु ञाणं, सङ्खारसमुदये ञाणं, सङ्खारनिरोधे ञाणं, सङ्खारनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणम्। इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, चतुचत्तारीसं ञाणवत्थूनि।
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, जरामरणं? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको, अयं वुच्चति जरा। या तेसं तेसं सत्तानं तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता भेदो अन्तरधानं मच्चु मरणं कालकिरिया खन्धानं भेदो कळेवरस्स निक्खेपो। इदं वुच्चति मरणम्। इति अयञ्च जरा, इदञ्च मरणं; इदं वुच्चति, भिक्खवे, जरामरणम्।
‘‘जातिसमुदया जरामरणसमुदयो; जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो; अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो जरामरणनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं जरामरणं पजानाति, एवं जरामरणसमुदयं पजानाति, एवं जरामरणनिरोधं पजानाति, एवं जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, इदमस्स धम्मे ञाणम्। सो इमिना धम्मेन दिट्ठेन विदितेन अकालिकेन पत्तेन परियोगाळ्हेन अतीतानागतेन यं नेति।
‘‘ये खो केचि अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा जरामरणं अब्भञ्ञंसु, जरामरणसमुदयं अब्भञ्ञंसु, जरामरणनिरोधं अब्भञ्ञंसु, जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदं अब्भञ्ञंसु, सब्बे ते एवमेव अब्भञ्ञंसु, सेय्यथापाहं एतरहि।
‘‘येपि हि केचि अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा जरामरणं अभिजानिस्सन्ति, जरामरणसमुदयं अभिजानिस्सन्ति, जरामरणनिरोधं अभिजानिस्सन्ति, जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदं अभिजानिस्सन्ति, सब्बे ते एवमेव अभिजानिस्सन्ति, सेय्यथापाहं एतरहीति। इदमस्स अन्वये ञाणम्।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स इमानि द्वे ञाणानि परिसुद्धानि होन्ति परियोदातानि – धम्मे ञाणञ्च अन्वये ञाणञ्च। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको दिट्ठिसम्पन्नो इतिपि, दस्सनसम्पन्नो इतिपि, आगतो इमं सद्धम्मं इतिपि, पस्सति इमं सद्धम्मं इतिपि, सेक्खेन ञाणेन समन्नागतो इतिपि, सेक्खाय विज्जाय समन्नागतो इतिपि, धम्मसोतं समापन्नो इतिपि, अरियो निब्बेधिकपञ्ञो इतिपि, अमतद्वारं आहच्च तिट्ठति इतिपीति।
‘‘कतमा च, भिक्खवे, जाति…पे॰… कतमो च, भिक्खवे, भवो… कतमञ्च, भिक्खवे, उपादानं… कतमा च, भिक्खवे तण्हा… कतमा च, भिक्खवे, वेदना… कतमो च, भिक्खवे, फस्सो… कतमञ्च, भिक्खवे , सळायतनं… कतमञ्च, भिक्खवे, नामरूपं … कतमञ्च, भिक्खवे, विञ्ञाणं… कतमे च, भिक्खवे, सङ्खारा? तयोमे, भिक्खवे , सङ्खारा – कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारोति। इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, सङ्खारा।
‘‘अविज्जासमुदया सङ्खारसमुदयो; अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो; अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्खारनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे॰… सम्मासमाधि।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको एवं सङ्खारे पजानाति, एवं सङ्खारसमुदयं पजानाति , एवं सङ्खारनिरोधं पजानाति, एवं सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, इदमस्स धम्मे ञाणम्। सो इमिना धम्मेन दिट्ठेन विदितेन अकालिकेन पत्तेन परियोगाळ्हेन अतीतानागतेन यं नेति।
‘‘ये खो केचि अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा सङ्खारे अब्भञ्ञंसु, सङ्खारसमुदयं अब्भञ्ञंसु, सङ्खारनिरोधं अब्भञ्ञंसु, सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदं अब्भञ्ञंसु, सब्बे ते एवमेव अब्भञ्ञंसु, सेय्यथापाहं एतरहि।
‘‘येपि हि केचि अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा सङ्खारे अभिजानिस्सन्ति, सङ्खारसमुदयं अभिजानिस्सन्ति, सङ्खारनिरोधं अभिजानिस्सन्ति, सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदं अभिजानिस्सन्ति, सब्बे ते एवमेव अभिजानिस्सन्ति, सेय्यथापाहं एतरहि। इदमस्स अन्वये ञाणम्।
‘‘यतो खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स इमानि द्वे ञाणानि परिसुद्धानि होन्ति परियोदातानि – धम्मे ञाणञ्च अन्वये ञाणञ्च। अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको दिट्ठिसम्पन्नो इतिपि, दस्सनसम्पन्नो इतिपि, आगतो इमं सद्धम्मं इतिपि, पस्सति इमं सद्धम्मं इतिपि, सेक्खेन ञाणेन समन्नागतो इतिपि, सेक्खाय विज्जाय समन्नागतो इतिपि, धम्मसोतं समापन्नो इतिपि, अरियो निब्बेधिकपञ्ञो इतिपि, अमतद्वारं आहच्च तिट्ठति इतिपी’’ति। ततियम्।

४. दुतियञाणवत्थुसुत्तम्

३४. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘सत्तसत्तरि वो, भिक्खवे, ञाणवत्थूनि देसेस्सामि। तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘कतमानि , भिक्खवे, सत्तसत्तरि ञाणवत्थूनि? जातिपच्चया जरामरणन्ति ञाणं ; असति जातिया नत्थि जरामरणन्ति ञाणं; अतीतम्पि अद्धानं जातिपच्चया जरामरणन्ति ञाणं, असति जातिया नत्थि जरामरणन्ति ञाणं; अनागतम्पि अद्धानं जातिपच्चया जरामरणन्ति ञाणं, असति जातिया नत्थि जरामरणन्ति ञाणं; यम्पिस्स तं धम्मट्ठितिञाणं तम्पि खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति ञाणम्।
‘‘भवपच्चया जातीति ञाणं…पे॰… उपादानपच्चया भवोति ञाणं… तण्हापच्चया उपादानन्ति ञाणं… वेदनापच्चया तण्हाति ञाणं… फस्सपच्चया वेदनाति ञाणं… सळायतनपच्चया फस्सोति ञाणं… नामरूपपच्चया सळायतनन्ति ञाणं… विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति ञाणं… सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति ञाणं; अविज्जापच्चया सङ्खाराति ञाणं, असति अविज्जाय नत्थि सङ्खाराति ञाणं; अतीतम्पि अद्धानं अविज्जापच्चया सङ्खाराति ञाणं, असति अविज्जाय नत्थि सङ्खाराति ञाणं; अनागतम्पि अद्धानं अविज्जापच्चया सङ्खाराति ञाणं, असति अविज्जाय नत्थि सङ्खाराति ञाणं; यम्पिस्स तं धम्मट्ठितिञाणं तम्पि खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति ञाणम्। इमानि वुच्चन्ति, भिक्खवे, सत्तसत्तरि ञाणवत्थूनी’’ति। चतुत्थम्।

५. अविज्जापच्चयसुत्तम्

३५. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘अविज्जापच्चया, भिक्खवे, सङ्खारा; सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होती’’ति। एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘कतमं नु खो, भन्ते, जरामरणं, कस्स च पनिदं जरामरण’न्ति? ‘नो कल्लो पञ्हो’ति भगवा अवोच, ‘कतमं जरामरणं , कस्स च पनिदं जरामरण’न्ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, ‘अञ्ञं जरामरणं अञ्ञस्स च पनिदं जरामरण’न्ति, इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। तं जीवं तं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, भिक्खु , दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खु, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति।
‘‘कतमा नु खो, भन्ते, जाति, कस्स च पनायं जाती’’ति? ‘‘नो कल्लो पञ्हो’’ति भगवा अवोच, ‘‘‘कतमा जाति, कस्स च पनायं जाती’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, ‘अञ्ञा जाति अञ्ञस्स च पनायं जाती’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। तं जीवं तं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खु, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘भवपच्चया जाती’’’ति।
‘‘कतमो नु खो, भन्ते, भवो, कस्स च पनायं भवो’’ति? ‘‘नो कल्लो पञ्हो’’ति भगवा अवोच, ‘‘‘कतमो भवो, कस्स च पनायं भवो’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, ‘अञ्ञो भवो अञ्ञस्स च पनायं भवो’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। तं जीवं तं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति; अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खु, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘उपादानपच्चया भवो’ति…पे॰… ‘तण्हापच्चया उपादानन्ति… वेदनापच्चया तण्हाति… फस्सपच्चया वेदनाति… सळायतनपच्चया फस्सोति… नामरूपपच्चया सळायतनन्ति… विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति… सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’’न्ति।
‘‘कतमे नु खो, भन्ते, सङ्खारा, कस्स च पनिमे सङ्खारा’’ति? ‘‘नो कल्लो पञ्हो’’ति भगवा अवोच, ‘‘‘कतमे सङ्खारा कस्स च पनिमे सङ्खारा’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, ‘अञ्ञे सङ्खारा अञ्ञस्स च पनिमे सङ्खारा’ति इति वा, भिक्खु, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। तं जीवं तं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति; अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरन्ति वा, भिक्खु, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खु, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’’ति।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खु, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। ‘कतमं जरामरणं, कस्स च पनिदं जरामरणं’ इति वा, ‘अञ्ञं जरामरणं, अञ्ञस्स च पनिदं जरामरणं’ इति वा, ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं’ इति वा। सब्बानिस्स तानि पहीनानि भवन्ति उच्छिन्नमूलानि तालावत्थुकतानि अनभावङ्कतानि आयतिं अनुप्पादधम्मानि।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खु, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। ‘कतमा जाति, कस्स च पनायं जाति’ इति वा, ‘अञ्ञा जाति, अञ्ञस्स च पनायं जाति’ इति वा, ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं’ इति वा। सब्बानिस्स तानि पहीनानि भवन्ति उच्छिन्नमूलानि तालावत्थुकतानि अनभावङ्कतानि आयतिं अनुप्पादधम्मानि।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खु, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। कतमो भवो…पे॰… कतमं उपादानं… कतमा तण्हा… कतमा वेदना… कतमो फस्सो… कतमं सळायतनं… कतमं नामरूपं… कतमं विञ्ञाणं…पे॰…।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खु, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। ‘कतमे सङ्खारा, कस्स च पनिमे सङ्खारा’ इति वा, ‘अञ्ञे सङ्खारा, अञ्ञस्स च पनिमे सङ्खारा’ इति वा, ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, ‘अञ्ञं जीवं, अञ्ञं सरीरं’ इति वा। सब्बानिस्स तानि पहीनानि भवन्ति उच्छिन्नमूलानि तालावत्थुकतानि अनभावङ्कतानि आयतिं अनुप्पादधम्मानी’’ति। पञ्चमम्।

६. दुतियअविज्जापच्चयसुत्तम्

३६. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘अविज्जापच्चया, भिक्खवे, सङ्खारा; सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘‘कतमं जरामरणं, कस्स च पनिदं जरामरण’न्ति इति वा, भिक्खवे , यो वदेय्य, ‘अञ्ञं जरामरणं, अञ्ञस्स च पनिदं जरामरण’न्ति इति वा, भिक्खवे, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, भिक्खवे, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं’ इति वा, भिक्खवे, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘जातिपच्चया जरामरण’’’न्ति।
‘‘कतमा जाति…पे॰… कतमो भवो… कतमं उपादानं… कतमा तण्हा… कतमा वेदना… कतमो फस्सो… कतमं सळायतनं… कतमं नामरूपं… कतमं विञ्ञाणं… कतमे सङ्खारा, कस्स च पनिमे सङ्खाराति इति वा, भिक्खवे, यो वदेय्य, ‘अञ्ञे सङ्खारा अञ्ञस्स च पनिमे सङ्खारा’ति इति वा, भिक्खवे, यो वदेय्य, उभयमेतं एकत्थं ब्यञ्जनमेव नानम्। ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, भिक्खवे, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं’ इति वा, भिक्खवे, दिट्ठिया सति ब्रह्मचरियवासो न होति। एते ते, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झेन तथागतो धम्मं देसेति – ‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’’ति।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खवे, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। ‘कतमं जरामरणं, कस्स च पनिदं जरामरणं’ इति वा, ‘अञ्ञं जरामरणं, अञ्ञस्स च पनिदं जरामरणं’ इति वा, ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, ‘अञ्ञं जीवं, अञ्ञं सरीरं’ इति वा। सब्बानिस्स तानि पहीनानि भवन्ति उच्छिन्नमूलानि तालावत्थुकतानि अनभावङ्कतानि आयतिं अनुप्पादधम्मानि।
‘‘अविज्जाय त्वेव, भिक्खवे, असेसविरागनिरोधा यानिस्स तानि विसूकायिकानि विसेवितानि विप्फन्दितानि कानिचि कानिचि। कतमा जाति…पे॰… कतमो भवो… कतमं उपादानं… कतमा तण्हा… कतमा वेदना… कतमो फस्सो… कतमं सळायतनं… कतमं नामरूपं… कतमं विञ्ञाणं… ‘कतमे सङ्खारा, कस्स च पनिमे सङ्खारा’ इति वा, ‘अञ्ञे सङ्खारा, अञ्ञस्स च पनिमे सङ्खारा’ इति वा; ‘तं जीवं तं सरीरं’ इति वा, ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीरं’ इति वा। सब्बानिस्स तानि पहीनानि भवन्ति उच्छिन्नमूलानि तालावत्थुकतानि अनभावङ्कतानि आयतिं अनुप्पादधम्मानी’’ति। छट्ठम्।

७. नतुम्हसुत्तम्

३७. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘नायं, भिक्खवे, कायो तुम्हाकं नपि अञ्ञेसम्। पुराणमिदं , भिक्खवे, कम्मं अभिसङ्खतं अभिसञ्चेतयितं वेदनियं दट्ठब्बं’’।
‘‘तत्र खो, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको पटिच्चसमुप्पादञ्ञेव साधुकं योनिसो मनसि करोति – ‘इति इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्जति; इमस्मिं असति इदं न होति, इमस्स निरोधा इदं निरुज्झति, यदिदं – अविज्जापच्चया सङ्खारा; सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति। अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो; सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’’ति। सत्तमम्।

८. चेतनासुत्तम्

३८. सावत्थिनिदानम्। ‘‘यञ्च, भिक्खवे, चेतेति यञ्च पकप्पेति यञ्च अनुसेति, आरम्मणमेतं [आरमणमेतं (?)] होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होति। आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया सति आयतिं जाति जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’।
‘‘नो चे, भिक्खवे, चेतेति नो चे पकप्पेति, अथ चे अनुसेति, आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होति। आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया सति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘यतो च खो, भिक्खवे, नो चेव चेतेति नो च पकप्पेति नो च अनुसेति, आरम्मणमेतं न होति विञ्ञाणस्स ठितिया । आरम्मणे असति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स न होति। तदप्पतिट्ठिते विञ्ञाणे अविरूळ्हे आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति न होति। आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तिया असति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। अट्ठमम्।

९. दुतियचेतनासुत्तम्

३९. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘यञ्च, भिक्खवे, चेतेति यञ्च पकप्पेति यञ्च अनुसेति, आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे नामरूपस्स अवक्कन्ति होति। नामरूपपच्चया सळायतनं; सळायतनपच्चया फस्सो; फस्सपच्चया वेदना…पे॰… तण्हा… उपादानं… भवो… जाति… जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’।
‘‘नो चे, भिक्खवे, चेतेति नो चे पकप्पेति, अथ चे अनुसेति, आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे नामरूपस्स अवक्कन्ति होति। नामरूपपच्चया सळायतनं…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘यतो च खो, भिक्खवे, नो चेव चेतेति नो च पकप्पेति नो च अनुसेति, आरम्मणमेतं न होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे असति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स न होति। तदप्पतिट्ठिते विञ्ञाणे अविरूळ्हे नामरूपस्स अवक्कन्ति न होति। नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो…पे॰… एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। नवमम्।

१०. ततियचेतनासुत्तम्

४०. सावत्थियं विहरति…पे॰… ‘‘यञ्च , भिक्खवे, चेतेति यञ्च पकप्पेति यञ्च अनुसेति आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे नति होति। नतिया सति आगतिगति होति। आगतिगतिया सति चुतूपपातो होति। चुतूपपाते सति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति’’।
‘‘नो चे, भिक्खवे, चेतेति नो चे पकप्पेति अथ चे अनुसेति, आरम्मणमेतं होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे सति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स होति। तस्मिं पतिट्ठिते विञ्ञाणे विरूळ्हे नति होति। नतिया सति आगतिगति होति। आगतिगतिया सति चुतूपपातो होति। चुतूपपाते सति आयतिं जातिजरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा सम्भवन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो होति।
‘‘यतो च खो, भिक्खवे, नो चेव चेतेति नो च पकप्पेति नो च अनुसेति, आरम्मणमेतं न होति विञ्ञाणस्स ठितिया। आरम्मणे असति पतिट्ठा विञ्ञाणस्स न होति। तदप्पतिट्ठिते विञ्ञाणे अविरूळ्हे नति न होति। नतिया असति आगतिगति न होति। आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति। चुतूपपाते असति आयतिं जाति जरामरणं सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा निरुज्झन्ति। एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होती’’ति। दसमम्।
कळारखत्तियवग्गो चतुत्थो।
तस्सुद्दानं –
भूतमिदं कळारञ्च, दुवे च ञाणवत्थूनि।
अविज्जापच्चया च द्वे, नतुम्हा चेतना तयोति॥