१. धनञ्जानीसुत्तम्
१८७. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स धनञ्जानी [धानञ्जानी (पी॰ सी॰ अट्ठ॰)] नाम ब्राह्मणी अभिप्पसन्ना होति बुद्धे च धम्मे च सङ्घे च। अथ खो धनञ्जानी ब्राह्मणी भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स भत्तं उपसंहरन्ती उपक्खलित्वा तिक्खत्तुं उदानं उदानेसि –
‘‘नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स।
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स।
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति॥
एवं वुत्ते, भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो धनञ्जानिं ब्राह्मणिं एतदवोच – ‘‘एवमेवं पनायं वसली यस्मिं वा तस्मिं वा तस्स मुण्डकस्स समणस्स वण्णं भासति। इदानि त्याहं, वसलि, तस्स सत्थुनो वादं आरोपेस्सामी’’ति। ‘‘न ख्वाहं तं, ब्राह्मण, पस्सामि सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय, यो तस्स भगवतो वादं आरोपेय्य अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स। अपि च त्वं, ब्राह्मण, गच्छ, गन्त्वा विजानिस्ससी’’ति [गन्त्वापि जानिस्ससीति (स्या॰ कं॰)]।
अथ खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो कुपितो अनत्तमनो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो भगवन्तं गाथाय अज्झभासि –
‘‘किंसु छेत्वा सुखं सेति, किंसु छेत्वा न सोचति।
किस्सस्सु एकधम्मस्स, वधं रोचेसि गोतमा’’ति॥
‘‘कोधं छेत्वा सुखं सेति, कोधं छेत्वा न सोचति।
कोधस्स विसमूलस्स, मधुरग्गस्स ब्राह्मण।
वधं अरिया पसंसन्ति, तञ्हि छेत्वा न सोचती’’ति॥
एवं वुत्ते, भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं, भन्ते, भगवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च। लभेय्याहं भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति।
अलत्थ खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदम्। अचिरूपसम्पन्नो खो पनायस्मा भारद्वाजो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसीति।
२. अक्कोससुत्तम्
१८८. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। अस्सोसि खो अक्कोसकभारद्वाजो ब्राह्मणो – ‘‘भारद्वाजगोत्तो किर ब्राह्मणो समणस्स गोतमस्स सन्तिके अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो’’ति कुपितो अनत्तमनो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसति परिभासति।
एवं वुत्ते, भगवा अक्कोसकभारद्वाजं ब्राह्मणं एतदवोच – ‘‘तं किं मञ्ञसि, ब्राह्मण, अपि नु खो ते आगच्छन्ति मित्तामच्चा ञातिसालोहिता अतिथियो [अतिथयो (?)]’’ति? ‘‘अप्पेकदा मे, भो गोतम, आगच्छन्ति मित्तामच्चा ञातिसालोहिता अतिथियो’’ति। ‘‘‘तं किं मञ्ञसि, ब्राह्मण, अपि नु तेसं अनुप्पदेसि खादनीयं वा भोजनीयं वा सायनीयं वा’’’ति? ‘‘‘अप्पेकदा नेसाहं, भो गोतम, अनुप्पदेमि खादनीयं वा भोजनीयं वा सायनीयं वा’’’ति। ‘‘‘सचे खो पन ते, ब्राह्मण, नप्पटिग्गण्हन्ति , कस्स तं होती’’’ति? ‘‘‘सचे ते, भो गोतम, नप्पटिग्गण्हन्ति, अम्हाकमेव तं होती’’’ति। ‘‘एवमेव खो, ब्राह्मण, यं त्वं अम्हे अनक्कोसन्ते अक्कोससि, अरोसेन्ते रोसेसि, अभण्डन्ते भण्डसि, तं ते मयं नप्पटिग्गण्हाम। तवेवेतं, ब्राह्मण, होति; तवेवेतं, ब्राह्मण, होति’’।
‘‘यो खो, ब्राह्मण, अक्कोसन्तं पच्चक्कोसति, रोसेन्तं पटिरोसेति, भण्डन्तं पटिभण्डति, अयं वुच्चति, ब्राह्मण, सम्भुञ्जति वीतिहरतीति। ते मयं तया नेव सम्भुञ्जाम न वीतिहराम। तवेवेतं, ब्राह्मण, होति; तवेवेतं, ब्राह्मण, होती’’ति। ‘‘भवन्तं खो गोतमं सराजिका परिसा एवं जानाति – ‘अरहं समणो गोतमो’ति। अथ च पन भवं गोतमो कुज्झती’’ति।
‘‘अक्कोधस्स कुतो कोधो, दन्तस्स समजीविनो।
सम्मदञ्ञा विमुत्तस्स, उपसन्तस्स तादिनो॥
‘‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मति॥
‘‘उभिन्नं तिकिच्छन्तानं, अत्तनो च परस्स च।
जना मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदा’’ति॥
एवं वुत्ते, अक्कोसकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च। लभेय्याहं, भन्ते, भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति।
अलत्थ खो अक्कोसकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदम्। अचिरूपसम्पन्नो खो पनायस्मा अक्कोसकभारद्वाजो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसीति।
३. असुरिन्दकसुत्तम्
१८९. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। अस्सोसि खो असुरिन्दकभारद्वाजो ब्राह्मणो – ‘‘भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो किर समणस्स गोतमस्स सन्तिके अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो’’ति कुपितो अनत्तमनो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसति परिभासति। एवं वुत्ते, भगवा तुण्ही अहोसि। अथ खो असुरिन्दकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘जितोसि, समण, जितोसि, समणा’’ति।
‘‘जयं वे मञ्ञति बालो, वाचाय फरुसं भणम्।
जयञ्चेवस्स तं होति, या तितिक्खा विजानतो॥
‘‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मति॥
‘‘उभिन्नं तिकिच्छन्तानं, अत्तनो च परस्स च।
जना मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदा’’ति॥
एवं वुत्ते, असुरिन्दकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
४. बिलङ्गिकसुत्तम्
१९०. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। अस्सोसि खो बिलङ्गिकभारद्वाजो ब्राह्मणो – ‘‘भारद्वाजगोत्तो किर ब्राह्मणो समणस्स गोतमस्स सन्तिके अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो’’ति कुपितो अनत्तमनो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तुण्हीभूतो एकमन्तं अट्ठासि। अथ खो भगवा बिलङ्गिकस्स भारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय बिलङ्गिकं भारद्वाजं ब्राह्मणं गाथाय अज्झभासि –
‘‘यो अप्पदुट्ठस्स नरस्स दुस्सति,
सुद्धस्स पोसस्स अनङ्गणस्स।
तमेव बालं पच्चेति पापं,
सुखुमो रजो पटिवातंव खित्तो’’ति॥
एवं वुत्ते, विलङ्गिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
५. अहिंसकसुत्तम्
१९१. सावत्थिनिदानम्। अथ खो अहिंसकभारद्वाजो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो अहिंसकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहिंसकाहं, भो गोतम, अहिंसकाहं, भो गोतमा’’ति।
‘‘यथा नामं तथा चस्स, सिया खो त्वं अहिंसको।
यो च कायेन वाचाय, मनसा च न हिंसति।
स वे अहिंसको होति, यो परं न विहिंसती’’ति॥
एवं वुत्ते, अहिंसकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा अहिंसकभारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
६. जटासुत्तम्
१९२. सावत्थिनिदानम्। अथ खो जटाभारद्वाजो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो जटाभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं गाथाय अज्झभासि –
‘‘अन्तोजटा बहिजटा, जटाय जटिता पजा।
तं तं गोतम पुच्छामि, को इमं विजटये जट’’न्ति॥
‘‘सीले पतिट्ठाय नरो सपञ्ञो, चित्तं पञ्ञञ्च भावयम्।
आतापी निपको भिक्खु, सो इमं विजटये जटं॥
‘‘येसं रागो च दोसो च, अविज्जा च विराजिता।
खीणासवा अरहन्तो, तेसं विजटिता जटा॥
‘‘यत्थ नामञ्च रूपञ्च, असेसं उपरुज्झति।
पटिघं रूपसञ्ञा च, एत्थेसा छिज्जते जटा’’ति॥
एवं वुत्ते, जटाभारद्वाजो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
७. सुद्धिकसुत्तम्
१९३. सावत्थिनिदानम्। अथ खो सुद्धिकभारद्वाजो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि। सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो सुद्धिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवतो सन्तिके इमं गाथं अज्झभासि –
‘‘न ब्राह्मणो [नाब्राह्मणो (?)] सुज्झति कोचि, लोके सीलवापि तपोकरम्।
विज्जाचरणसम्पन्नो, सो सुज्झति न अञ्ञा इतरा पजा’’ति॥
‘‘बहुम्पि पलपं जप्पं, न जच्चा होति ब्राह्मणो।
अन्तोकसम्बु सङ्किलिट्ठो, कुहनं उपनिस्सितो॥
‘‘खत्तियो ब्राह्मणो वेस्सो, सुद्दो चण्डालपुक्कुसो।
आरद्धवीरियो पहितत्तो, निच्चं दळ्हपरक्कमो।
पप्पोति परमं सुद्धिं, एवं जानाहि ब्राह्मणा’’ति॥
एवं वुत्ते, सुद्धिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
८. अग्गिकसुत्तम्
१९४. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन अग्गिकभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स सप्पिना पायसो सन्निहितो होति – ‘‘अग्गिं जुहिस्सामि, अग्गिहुत्तं परिचरिस्सामी’’ति।
अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय राजगहं पिण्डाय पाविसि। राजगहे सपदानं पिण्डाय चरमानो येन अग्गिकभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि ; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अद्दसा खो अग्गिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं पिण्डाय ठितम्। दिस्वान भगवन्तं गाथाय अज्झभासि –
‘‘तीहि विज्जाहि सम्पन्नो, जातिमा सुतवा बहू।
विज्जाचरणसम्पन्नो, सोमं भुञ्जेय्य पायस’’न्ति॥
‘‘बहुम्पि पलपं जप्पं, न जच्चा होति ब्राह्मणो।
अन्तोकसम्बु संकिलिट्ठो, कुहनापरिवारितो॥
‘‘पुब्बेनिवासं यो वेदी, सग्गापायञ्च पस्सति।
अथो जातिक्खयं पत्तो, अभिञ्ञावोसितो मुनि॥
‘‘एताहि तीहि विज्जाहि, तेविज्जो होति ब्राह्मणो।
विज्जाचरणसम्पन्नो, सोमं भुञ्जेय्य पायस’’न्ति॥
‘‘भुञ्जतु भवं गोतमो। ब्राह्मणो भव’’न्ति।
‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्यं,
सम्पस्सतं ब्राह्मण नेस धम्मो।
गाथाभिगीतं पनुदन्ति बुद्धा,
धम्मे सति ब्राह्मण वुत्तिरेसा॥
‘‘अञ्ञेन च केवलिनं महेसिं,
खीणासवं कुक्कुच्चवूपसन्तम्।
अन्नेन पानेन उपट्ठहस्सु,
खेत्तञ्हि तं पुञ्ञपेक्खस्स होती’’ति॥
एवं वुत्ते, अग्गिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अञ्ञतरो च पनायस्मा अग्गिकभारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
९. सुन्दरिकसुत्तम्
१९५. एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति सुन्दरिकाय नदिया तीरे। तेन खो पन समयेन सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो सुन्दरिकाय नदिया तीरे अग्गिं जुहति, अग्गिहुत्तं परिचरति। अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो अग्गिं जुहित्वा अग्गिहुत्तं परिचरित्वा उट्ठायासना समन्ता चतुद्दिसा अनुविलोकेसि – ‘‘को नु खो इमं हब्यसेसं भुञ्जेय्या’’ति? अद्दसा खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले ससीसं पारुतं निसिन्नम्। दिस्वान वामेन हत्थेन हब्यसेसं गहेत्वा दक्खिणेन हत्थेन कमण्डलुं गहेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि। अथ खो भगवा सुन्दरिकभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स पदसद्देन सीसं विवरि। अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो ‘मुण्डो अयं भवं, मुण्डको अयं भव’न्ति ततोव पुन निवत्तितुकामो अहोसि। अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स एतदहोसि – ‘मुण्डापि हि इधेकच्चे ब्राह्मणा भवन्ति; यंनूनाहं तं उपसङ्कमित्वा जातिं पुच्छेय्य’न्ति।
अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘किंजच्चो भव’न्ति?
‘‘मा जातिं पुच्छ चरणञ्च पुच्छ,
कट्ठा हवे जायति जातवेदो।
नीचाकुलीनोपि मुनि धितिमा,
आजानीयो होति हिरीनिसेधो॥
‘‘सच्चेन दन्तो दमसा उपेतो,
वेदन्तगू वुसितब्रह्मचरियो।
यञ्ञोपनीतो तमुपव्हयेथ,
कालेन सो जुहति दक्खिणेय्ये’’ति॥
‘‘अद्धा सुयिट्ठं सुहुतं मम यिदं,
यं तादिसं वेदगुमद्दसामि।
तुम्हादिसानञ्हि अदस्सनेन,
अञ्ञो जनो भुञ्जति हब्यसेस’’न्ति॥
‘‘भुञ्जतु भवं गोतमो। ब्राह्मणो भव’’न्ति।
‘‘गाथाभिगीतं मे अभोजनेय्यं,
सम्पस्सतं ब्राह्मण नेस धम्मो।
गाथाभिगीतं पनुदन्ति बुद्धा,
धम्मे सति ब्राह्मण वुत्तिरेसा॥
‘‘अञ्ञेन च केवलिनं महेसिं,
खीणासवं कुक्कुच्चवूपसन्तम्।
अन्नेन पानेन उपट्ठहस्सु,
खेत्तञ्हि तं पुञ्ञपेक्खस्स होती’’ति॥
‘‘अथ कस्स चाहं, भो गोतम, इमं हब्यसेसं दम्मी’’ति? ‘‘न ख्वाहं, ब्राह्मण, पस्सामि सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय यस्सेसो हब्यसेसो भुत्तो सम्मा परिणामं गच्छेय्य अञ्ञत्र, ब्राह्मण, तथागतस्स वा तथागतसावकस्स वा। तेन हि त्वं, ब्राह्मण, तं हब्यसेसं अप्पहरिते वा छड्डेहि अप्पाणके वा उदके ओपिलापेही’’ति।
अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो तं हब्यसेसं अप्पाणके उदके ओपिलापेसि। अथ खो सो हब्यसेसो उदके पक्खित्तो चिच्चिटायति चिटिचिटायति सन्धूपायति सम्पधूपायति । सेय्यथापि नाम फालो [लोहो (क॰)] दिवसंसन्तत्तो [दिवससन्तत्तो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] उदके पक्खित्तो चिच्चिटायति चिटिचिटायति सन्धूपायति सम्पधूपायति; एवमेव सो हब्यसेसो उदके पक्खित्तो चिच्चिटायति चिटिचिटायति सन्धूपायति सम्पधूपायति।
अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो संविग्गो लोमहट्ठजातो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितं खो सुन्दरिकभारद्वाजं ब्राह्मणं भगवा गाथाहि अज्झभासि –
‘‘मा ब्राह्मण दारु समादहानो,
सुद्धिं अमञ्ञि बहिद्धा हि एतम्।
न हि तेन सुद्धिं कुसला वदन्ति,
यो बाहिरेन परिसुद्धिमिच्छे॥
‘‘हित्वा अहं ब्राह्मण दारुदाहम्
अज्झत्तमेवुज्जलयामि [अज्झत्तमेव जलयामि (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] जोतिम्।
निच्चग्गिनी निच्चसमाहितत्तो,
अरहं अहं ब्रह्मचरियं चरामि॥
‘‘मानो हि ते ब्राह्मण खारिभारो,
कोधो धुमो भस्मनि मोसवज्जम्।
जिव्हा सुजा हदयं जोतिठानं,
अत्ता सुदन्तो पुरिसस्स जोति॥
‘‘धम्मो रहदो ब्राह्मण सीलतित्थो,
अनाविलो सब्भि सतं पसत्थो।
यत्थ हवे वेदगुनो सिनाता,
अनल्लगत्ताव [अनल्लीनगत्ताव (सी॰ पी॰ क॰)] तरन्ति पारं॥
‘‘सच्चं धम्मो संयमो ब्रह्मचरियं,
मज्झे सिता ब्राह्मण ब्रह्मपत्ति।
स तुज्जुभूतेसु नमो करोहि,
तमहं नरं धम्मसारीति ब्रूमी’’ति॥
एवं वुत्ते, सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे॰… अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसी’’ति।
१०. बहुधीतरसुत्तम्
१९६. एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति अञ्ञतरस्मिं वनसण्डे। तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भारद्वाजगोत्तस्स ब्राह्मणस्स चतुद्दस बलीबद्दा नट्ठा होन्ति। अथ खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो ते बलीबद्दे गवेसन्तो येन सो वनसण्डो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा अद्दस भगवन्तं तस्मिं वनसण्डे निसिन्नं पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। दिस्वान येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवतो सन्तिके इमा गाथायो अभासि –
‘‘न हि नूनिमस्स [नहनूनिमस्स (सी॰ स्या॰ कं॰)] समणस्स, बलीबद्दा चतुद्दस।
अज्जसट्ठिं न दिस्सन्ति, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, तिलाखेत्तस्मि पापका।
एकपण्णा दुपण्णा [द्विपण्णा (सी॰ पी॰)] च, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, तुच्छकोट्ठस्मि मूसिका।
उस्सोळ्हिकाय नच्चन्ति, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, सन्थारो सत्तमासिको।
उप्पाटकेहि सञ्छन्नो, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, विधवा सत्त धीतरो।
एकपुत्ता दुपुत्ता [द्विपुत्ता (सी॰ पी॰)] च, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, पिङ्गला तिलकाहता।
सोत्तं पादेन बोधेति, तेनायं समणो सुखी॥
‘‘न हि नूनिमस्स समणस्स, पच्चूसम्हि इणायिका।
देथ देथाति चोदेन्ति, तेनायं समणो सुखी’’ति॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, बलीबद्दा चतुद्दस।
अज्जसट्ठिं न दिस्सन्ति, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, तिलाखेत्तस्मि पापका।
एकपण्णा दुपण्णा च, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, तुच्छकोट्ठस्मि मूसिका।
उस्सोळ्हिकाय नच्चन्ति, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, सन्थारो सत्तमासिको।
उप्पाटकेहि सञ्छन्नो, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, विधवा सत्त धीतरो।
एकपुत्ता दुपुत्ता च, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, पिङ्गला तिलकाहता।
सोत्तं पादेन बोधेति, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी॥
‘‘न हि मय्हं ब्राह्मण, पच्चूसम्हि इणायिका।
देथ देथाति चोदेन्ति, तेनाहं ब्राह्मणा सुखी’’ति॥
एवं वुत्ते, भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेव भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो। एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च। लभेय्याहं भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति।
अलत्थ खो भारद्वाजगोत्तो ब्राह्मणो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदम्। अचिरूपसम्पन्नो पनायस्मा भारद्वाजो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि। ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि। अञ्ञतरो च पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसीति।
अरहन्तवग्गो पठमो।
तस्सुद्दानं –
धनञ्जानी च अक्कोसं, असुरिन्दं बिलङ्गिकम्।
अहिंसकं जटा चेव, सुद्धिकञ्चेव अग्गिका।
सुन्दरिकं बहुधीतरेन च ते दसाति॥