१. सनङ्कुमारसुत्तम्
१८२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति सप्पिनीतीरे। अथ खो ब्रह्मा सनङ्कुमारो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं सप्पिनीतीरं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो ब्रह्मा सनङ्कुमारो भगवतो सन्तिके इमं गाथं अभासि –
‘‘खत्तियो सेट्ठो जनेतस्मिं, ये गोत्तपटिसारिनो।
विज्जाचरणसम्पन्नो, सो सेट्ठो देवमानुसे’’ति॥
इदमवोच ब्रह्मा सनङ्कुमारो। समनुञ्ञो सत्था अहोसि। अथ खो ब्रह्मा सनङ्कुमारो ‘‘समनुञ्ञो मे सत्था’’ति भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायीति।
२. देवदत्तसुत्तम्
१८३. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते अचिरपक्कन्ते देवदत्ते। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं गिज्झकूटं पब्बतं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो ब्रह्मा सहम्पति देवदत्तं आरब्भ भगवतो सन्तिके इमं गाथं अभासि –
‘‘फलं वे कदलिं हन्ति, फलं वेळुं फलं नळम्।
सक्कारो कापुरिसं हन्ति, गब्भो अस्सतरिं यथा’’ति॥
३. अन्धकविन्दसुत्तम्
१८४. एकं समयं भगवा मागधेसु विहरति अन्धकविन्दे। तेन खो पन समयेन भगवा रत्तन्धकारतिमिसायं अब्भोकासे निसिन्नो होति, देवो च एकमेकं फुसायति। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं अन्धकविन्दं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो सन्तिके इमा गाथायो अभासि –
‘‘सेवेथ पन्तानि सेनासनानि,
चरेय्य संयोजनविप्पमोक्खा।
सचे रतिं नाधिगच्छेय्य तत्थ,
सङ्घे वसे रक्खितत्तो सतीमा॥
‘‘कुलाकुलं पिण्डिकाय चरन्तो,
इन्द्रियगुत्तो निपको सतीमा।
सेवेथ पन्तानि सेनासनानि,
भया पमुत्तो अभये विमुत्तो॥
‘‘यत्थ भेरवा सरीसपा [सिरिं सपा (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)],
विज्जु सञ्चरति थनयति देवो।
अन्धकारतिमिसाय रत्तिया,
निसीदि तत्थ भिक्खु विगतलोमहंसो॥
‘‘इदञ्हि जातु मे दिट्ठं, नयिदं इतिहीतिहम्।
एकस्मिं ब्रह्मचरियस्मिं, सहस्सं मच्चुहायिनं॥
‘‘भिय्यो [भीयो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] पञ्चसता सेक्खा, दसा च दसधा दस।
सब्बे सोतसमापन्ना, अतिरच्छानगामिनो॥
‘‘अथायं [अत्थायं-इतिपि दी॰ नि॰ २.२९०] इतरा पजा, पुञ्ञभागाति मे मनो।
सङ्खातुं नोपि सक्कोमि, मुसावादस्स ओत्तप’’न्ति [ओत्तपेति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰), ओत्तप्पेति (क॰)]॥
४. अरुणवतीसुत्तम्
१८५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति…पे॰… तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति। ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुम्। भगवा एतदवोच –
‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, राजा अहोसि अरुणवा नाम। रञ्ञो खो पन, भिक्खवे, अरुणवतो अरुणवती नाम राजधानी अहोसि। अरुणवतिं खो पन, भिक्खवे, राजधानिं [अरुणवतियं खो पन भिक्खवे राजधानियं (पी॰ क॰)] सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो उपनिस्साय विहासि। सिखिस्स खो पन, भिक्खवे, भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स अभिभूसम्भवं नाम सावकयुगं अहोसि अग्गं भद्दयुगम्। अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभुं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘आयाम, ब्राह्मण, येन अञ्ञतरो ब्रह्मलोको तेनुपसङ्कमिस्साम, याव भत्तस्स कालो भविस्सती’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पच्चस्सोसि। अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभू च भिक्खु – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य एवमेव – अरुणवतिया राजधानिया अन्तरहिता तस्मिं ब्रह्मलोके पातुरहेसुम्।
‘‘अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभुं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘पटिभातु, ब्राह्मण, तं ब्रह्मुनो च ब्रह्मपरिसाय च ब्रह्मपारिसज्जानञ्च धम्मी कथा’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पटिस्सुत्वा, ब्रह्मानञ्च ब्रह्मपरिसञ्च ब्रह्मपारिसज्जे च धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि। तत्र सुदं, भिक्खवे, ब्रह्मा च ब्रह्मपरिसा च ब्रह्मपारिसज्जा च उज्झायन्ति खिय्यन्ति [खीयन्ति (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] विपाचेन्ति – ‘अच्छरियं वत , भो, अब्भुतं वत भो, कथञ्हि नाम सत्थरि सम्मुखीभूते सावको धम्मं देसेस्सती’’’ति !
‘‘अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभुं भिक्खुं आमन्तेसि – ‘उज्झायन्ति खो ते, ब्राह्मण, ब्रह्मा च ब्रह्मपरिसा च ब्रह्मपारिसज्जा च – अच्छरियं वत, भो, अब्भुतं वत, भो, कथञ्हि नाम सत्थरि सम्मुखीभूते सावको धम्मं देसेस्सतीति! तेन हि त्वं ब्राह्मण, भिय्योसोमत्ताय ब्रह्मानञ्च ब्रह्मपरिसञ्च ब्रह्मपारिसज्जे च संवेजेही’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पटिस्सुत्वा दिस्समानेनपि कायेन धम्मं देसेसि, अदिस्समानेनपि कायेन धम्मं देसेसि, दिस्समानेनपि हेट्ठिमेन उपड्ढकायेन अदिस्समानेन उपरिमेन उपड्ढकायेन धम्मं देसेसि, दिस्समानेनपि उपरिमेन उपड्ढकायेन अदिस्समानेन हेट्ठिमेन उपड्ढकायेन धम्मं देसेसि। तत्र सुदं, भिक्खवे, ब्रह्मा च ब्रह्मपरिसा च ब्रह्मपारिसज्जा च अच्छरियब्भुतचित्तजाता अहेसुं – ‘अच्छरियं वत, भो, अब्भुतं वत, भो, समणस्स महिद्धिकता महानुभावता’’’ति!
‘‘अथ खो अभिभू भिक्खु सिखिं भगवन्तं अरहन्तं सम्मासम्बुद्धं एतदवोच – ‘अभिजानामि ख्वाहं, भन्ते, भिक्खुसङ्घस्स मज्झे एवरूपिं वाचं भासिता – पहोमि ख्वाहं आवुसो, ब्रह्मलोके ठितो सहस्सिलोकधातुं [सहस्सीलोकधातुं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] सरेन विञ्ञापेतु’न्ति। ‘एतस्स, ब्राह्मण, कालो, एतस्स, ब्राह्मण, कालो; यं त्वं, ब्राह्मण, ब्रह्मलोके ठितो सहस्सिलोकधातुं सरेन विञ्ञापेय्यासी’ति। ‘एवं, भन्ते’ति खो, भिक्खवे, अभिभू भिक्खु सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पटिस्सुत्वा ब्रह्मलोके ठितो इमा गाथायो अभासि –
‘‘आरम्भथ [आरब्भथ (सब्बत्थ)] निक्कमथ [निक्खमथ (सी॰ पी॰)], युञ्जथ बुद्धसासने।
धुनाथ मच्चुनो सेनं, नळागारंव कुञ्जरो॥
‘‘यो इमस्मिं धम्मविनये, अप्पमत्तो विहस्सति।
पहाय जातिसंसारं, दुक्खस्सन्तं करिस्सती’’ति॥
‘‘अथ खो, भिक्खवे, सिखी च भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो अभिभू च भिक्खु ब्रह्मानञ्च ब्रह्मपरिसञ्च ब्रह्मपारिसज्जे च संवेजेत्वा – सेय्यथापि नाम…पे॰… तस्मिं ब्रह्मलोके अन्तरहिता अरुणवतिया राजधानिया पातुरहेसुम्। अथ खो, भिक्खवे, सिखी भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो भिक्खू आमन्तेसि – ‘अस्सुत्थ नो, तुम्हे, भिक्खवे, अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’ति? ‘अस्सुम्ह खो मयं, भन्ते, अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’ति। ‘यथा कथं पन तुम्हे, भिक्खवे, अस्सुत्थ अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’’’ति? एवं खो मयं, भन्ते, अस्सुम्ह अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्स –
‘‘आरम्भथ निक्कमथ, युञ्जथ बुद्धसासने।
धुनाथ मच्चुनो सेनं, नळागारंव कुञ्जरो॥
‘‘यो इमस्मिं धम्मविनये, अप्पमत्तो विहस्सति।
पहाय जातिसंसारं, दुक्खस्सन्तं करिस्सती’’ति॥
‘‘‘एवं खो मयं, भन्ते, अस्सुम्ह अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’ति। ‘साधु साधु, भिक्खवे; साधु खो तुम्हे, भिक्खवे! अस्सुत्थ अभिभुस्स भिक्खुनो ब्रह्मलोके ठितस्स गाथायो भासमानस्सा’’’ति।
इदमवोच भगवा, अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति।
५. परिनिब्बानसुत्तम्
१८६. एकं समयं भगवा कुसिनारायं विहरति उपवत्तने मल्लानं सालवने अन्तरेन यमकसालानं परिनिब्बानसमये। अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘हन्द दानि, भिक्खवे , आमन्तयामि वो – ‘वयधम्मा सङ्खारा, अप्पमादेन सम्पादेथा’ति। अयं तथागतस्स पच्छिमा वाचा’’।
अथ खो भगवा पठमं झानं [पठमज्झानं (स्या॰ कं॰) एवं दुतियं झानं इच्चादीसुपि] समापज्जि। पठमा झाना [पठमज्झाना (स्या॰ कं॰) एवं दुतिया झाना इच्चादीसुपि] वुट्ठहित्वा दुतियं झानं समापज्जि। दुतिया झाना वुट्ठहित्वा ततियं झानं समापज्जि। ततिया झाना वुट्ठहित्वा चतुत्थं झानं समापज्जि। चतुत्था झाना वुट्ठहित्वा आकासानञ्चायतनं समापज्जि। आकासानञ्चायतना वुट्ठहित्वा विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जि। विञ्ञाणञ्चायतना वुट्ठहित्वा आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जि। आकिञ्चञ्ञायतना वुट्ठहित्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जि। नेवसञ्ञानासञ्ञायतना वुट्ठहित्वा सञ्ञावेदयितनिरोधं समापज्जि।
सञ्ञावेदयितनिरोधा वुट्ठहित्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समापज्जि। नेवसञ्ञानासञ्ञायतना वुट्ठहित्वा आकिञ्चञ्ञायतनं समापज्जि। आकिञ्चञ्ञायतना वुट्ठहित्वा विञ्ञाणञ्चायतनं समापज्जि। विञ्ञाणञ्चायतना वुट्ठहित्वा आकासानञ्चायतनं समापज्जि। आकासानञ्चायतना वुट्ठहित्वा चतुत्थं झानं समापज्जि। चतुत्था झाना वुट्ठहित्वा ततियं झानं समापज्जि। ततिया झाना वुट्ठहित्वा दुतियं झानं समापज्जि। दुतिया झाना वुट्ठहित्वा पठमं झानं समापज्जि। पठमा झाना वुट्ठहित्वा दुतियं झानं समापज्जि। दुतिया झाना वुट्ठहित्वा ततियं झानं समापज्जि। ततिया झाना वुट्ठहित्वा चतुत्थं झानं समापज्जि। चतुत्था झाना वुट्ठहित्वा समनन्तरं भगवा परिनिब्बायि। परिनिब्बुते भगवति सह परिनिब्बाना ब्रह्मा सहम्पति इमं गाथं अभासि –
‘‘सब्बेव निक्खिपिस्सन्ति, भूता लोके समुस्सयम्।
यत्थ एतादिसो सत्था, लोके अप्पटिपुग्गलो।
तथागतो बलप्पत्तो, सम्बुद्धो परिनिब्बुतो’’ति॥
परिनिब्बुते भगवति सह परिनिब्बाना सक्को देवानमिन्दो इमं गाथं अभासि –
‘‘अनिच्चा वत सङ्खारा, उप्पादवयधम्मिनो।
उप्पज्जित्वा निरुज्झन्ति, तेसं वूपसमो सुखो’’ति॥
परिनिब्बुते भगवति सह परिनिब्बाना आयस्मा आनन्दो इमं गाथं अभासि –
‘‘तदासि यं भिंसनकं, तदासि लोमहंसनम्।
सब्बाकारवरूपेते, सम्बुद्धे परिनिब्बुते’’ति॥
परिनिब्बुते भगवति सह परिनिब्बाना आयस्मा अनुरुद्धो इमा गाथायो अभासि –
‘‘नाहु अस्सासपस्सासो, ठितचित्तस्स तादिनो।
अनेजो सन्तिमारब्भ, चक्खुमा परिनिब्बुतो [यं कालमकरी मुनि (महापरिनिब्बानसुत्ते)]॥
‘‘असल्लीनेन चित्तेन, वेदनं अज्झवासयि।
पज्जोतस्सेव निब्बानं, विमोक्खो चेतसो अहू’’ति॥
दुतियो वग्गो।
तस्सुद्दानं –
ब्रह्मासनं देवदत्तो, अन्धकविन्दो अरुणवती।
परिनिब्बानेन च देसितं, इदं ब्रह्मपञ्चकन्ति॥
ब्रह्मसंयुत्तं समत्तम्। [इतो परं मरम्मपोत्थकेसु एवम्पि दिस्सति –§ब्रह्मायाचनं अगारवञ्च, ब्रह्मदेवो बको च ब्रह्मा।§अञ्ञतरो च ब्रह्माकोकालिकञ्च, तिस्सकञ्च तुरू च॥§ब्रह्मा कोकालिकभिक्खु, सनङ्कुमारेन देवदत्तम्।§अन्धकविन्दं अरुणवति, परिनिब्बानेन पन्नरसाति॥]