२३६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे। तेन खो पन समयेन कोसम्बियं भिक्खू भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति। अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठितो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध, भन्ते, कोसम्बियं भिक्खू भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति। साधु, भन्ते, भगवा येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’ति। अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन। अथ खो भगवा येन ते भिक्खू तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खवे, मा भण्डनं, मा कलहं, मा विग्गहं, मा विवाद’’न्ति।
एवं वुत्ते, अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आगमेतु, भन्ते! भगवा धम्मस्सामी; अप्पोस्सुक्को, भन्ते, भगवा दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरतु; मयमेतेन भण्डनेन कलहेन विग्गहेन विवादेन पञ्ञायिस्सामा’’ति। दुतियम्पि खो भगवा ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खवे, मा भण्डनं, मा कलहं, मा विग्गहं, मा विवाद’’न्ति। दुतियम्पि खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आगमेतु, भन्ते! भगवा धम्मस्सामी; अप्पोस्सुक्को, भन्ते, भगवा दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरतु; मयमेतेन भण्डनेन कलहेन विग्गहेन विवादेन पञ्ञायिस्सामा’’ति। ततियम्पि खो भगवा ते भिक्खू एतदवोच – ‘‘अलं, भिक्खवे, मा भण्डनं, मा कलहं, मा विग्गहं, मा विवाद’’न्ति। ततियम्पि खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आगमेतु, भन्ते, भगवा धम्मस्सामी; अप्पोस्सुक्को, भन्ते, भगवा दिट्ठधम्मसुखविहारं अनुयुत्तो विहरतु; मयमेतेन भण्डनेन कलहेन विग्गहेन विवादेन पञ्ञायिस्सामा’’ति।
अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कोसम्बिं पिण्डाय पाविसि। कोसम्बियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय ठितकोव इमा गाथा अभासि –
२३७.
‘‘पुथुसद्दो समजनो, न बालो कोचि मञ्ञथ।
सङ्घस्मिं भिज्जमानस्मिं, नाञ्ञं भिय्यो अमञ्ञरुं॥
‘‘परिमुट्ठा पण्डिताभासा, वाचागोचरभाणिनो।
याविच्छन्ति मुखायामं, येन नीता न तं विदू॥
‘‘अक्कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
ये च तं उपनय्हन्ति, वेरं तेसं न सम्मति॥
‘‘अक्कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
ये च तं नुपनय्हन्ति, वेरं तेसूपसम्मति॥
‘‘न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचनम्।
अवेरेन च सम्मन्ति, एस धम्मो सनन्तनो॥
‘‘परे च न विजानन्ति, मयमेत्थ यमामसे।
ये च तत्थ विजानन्ति, ततो सम्मन्ति मेधगा॥
‘‘अट्ठिच्छिन्ना पाणहरा, गवस्सधनहारिनो।
रट्ठं विलुम्पमानानं, तेसम्पि होति सङ्गति।
कस्मा तुम्हाकं नो सिया॥
‘‘सचे लभेथ निपकं सहायं,
सद्धिं चरं साधुविहारि धीरम्।
अभिभुय्य सब्बानि परिस्सयानि,
चरेय्य तेनत्तमनो सतीमा॥
‘‘नो चे लभेथ निपकं सहायं,
सद्धिं चरं साधुविहारि धीरम्।
राजाव रट्ठं विजितं पहाय,
एको चरे मातङ्गरञ्ञेव नागो॥
‘‘एकस्स चरितं सेय्यो, नत्थि बाले सहायता।
एको चरे न च पापानि कयिरा,
अप्पोस्सुक्को मातङ्गरञ्ञेव नागो’’ति॥
२३८. अथ खो भगवा ठितकोव इमा गाथा भासित्वा येन बालकलोणकारगामो [बालकलोणकगामो (क॰), तथा विनयेपि] तेनुपसङ्कमि। तेन खो पन समयेन आयस्मा भगु बालकलोणकारगामे विहरति। अद्दसा खो आयस्मा भगु भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तम्। दिस्वान आसनं पञ्ञपेसि उदकञ्च पादानं धोवनं [उदकञ्च पादानं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)]। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। निसज्ज पादे पक्खालेसि। आयस्मापि खो भगु भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं भगुं भगवा एतदवोच – ‘‘कच्चि, भिक्खु, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि पिण्डकेन न किलमसी’’ति? ‘‘खमनीयं भगवा, यापनीयं भगवा, न चाहं, भन्ते, पिण्डकेन किलमामी’’ति। अथ खो भगवा आयस्मन्तं भगुं धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उट्ठायासना येन पाचीनवंसदायो तेनुपसङ्कमि।
तेन खो पन समयेन आयस्मा च अनुरुद्धो आयस्मा च नन्दियो [भद्दियो (म॰ नि॰ २.१६६ नळकपाने] आयस्मा च किमिलो [किम्बिलो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] पाचीनवंसदाये विहरन्ति। अद्दसा खो दायपालो भगवन्तं दूरतोव आगच्छन्तम्। दिस्वान भगवन्तं एतदवोच – ‘‘मा, महासमण, एतं दायं पाविसि। सन्तेत्थ तयो कुलपुत्ता अत्तकामरूपा विहरन्ति। मा तेसं अफासुमकासी’’ति। अस्सोसि खो आयस्मा अनुरुद्धो दायपालस्स भगवता सद्धिं मन्तयमानस्स। सुत्वान दायपालं एतदवोच – ‘‘मा, आवुसो दायपाल, भगवन्तं वारेसि। सत्था नो भगवा अनुप्पत्तो’’ति।
२३९. अथ खो आयस्मा अनुरुद्धो येनायस्मा च नन्दियो येनायस्मा च किमिलो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तञ्च नन्दियं आयस्मन्तञ्च किमिलं एतदवोच – ‘‘अभिक्कमथायस्मन्तो, अभिक्कमथायस्मन्तो, सत्था नो भगवा अनुप्पत्तो’’ति। अथ खो आयस्मा च अनुरुद्धो आयस्मा च नन्दियो आयस्मा च किमिलो भगवन्तं पच्चुग्गन्त्वा एको भगवतो पत्तचीवरं पटिग्गहेसि, एको आसनं पञ्ञपेसि, एको पादोदकं उपट्ठपेसि। निसीदि भगवा पञ्ञत्ते आसने। निसज्ज पादे पक्खालेसि। तेपि खो आयस्मन्तो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं अनुरुद्धं भगवा एतदवोच – ‘‘कच्चि वो, अनुरुद्धा, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि पिण्डकेन न किलमथा’’ति? ‘‘खमनीयं भगवा, यापनीयं भगवा, न च मयं, भन्ते, पिण्डकेन किलमामा’’ति। ‘‘कच्चि पन वो, अनुरुद्धा, समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरथा’’ति? ‘‘तग्घ मयं, भन्ते, समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरामा’’ति। ‘‘यथा कथं पन तुम्हे, अनुरुद्धा, समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरथा’’ति? ‘‘इध मय्हं, भन्ते, एवं होति – ‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे योहं एवरूपेहि सब्रह्मचारीहि सद्धिं विहरामी’ति। तस्स मय्हं, भन्ते, इमेसु आयस्मन्तेसु मेत्तं कायकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च, मेत्तं वचीकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च, मेत्तं मनोकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च। तस्स, मय्हं, भन्ते, एवं होति – ‘यंनूनाहं सकं चित्तं निक्खिपित्वा इमेसंयेव आयस्मन्तानं चित्तस्स वसेन वत्तेय्य’न्ति। सो खो अहं, भन्ते, सकं चित्तं निक्खिपित्वा इमेसंयेव आयस्मन्तानं चित्तस्स वसेन वत्तामि। नाना हि खो नो, भन्ते, काया, एकञ्च पन मञ्ञे चित्त’’न्ति।
आयस्मापि खो नन्दियो…पे॰… आयस्मापि खो किमिलो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘मय्हम्पि खो, भन्ते, एवं होति – ‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे योहं एवरूपेहि सब्रह्मचारीहि सद्धिं विहरामी’ति। तस्स मय्हं, भन्ते, इमेसु आयस्मन्तेसु मेत्तं कायकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च, मेत्तं वचीकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च, मेत्तं मनोकम्मं पच्चुपट्ठितं आवि चेव रहो च। तस्स मय्हं, भन्ते, एवं होति – ‘यंनूनाहं सकं चित्तं निक्खिपित्वा इमेसंयेव आयस्मन्तानं चित्तस्स वसेन वत्तेय्य’न्ति। सो खो अहं, भन्ते, सकं चित्तं निक्खिपित्वा इमेसंयेव आयस्मन्तानं चित्तस्स वसेन वत्तामि। नाना हि खो नो, भन्ते, काया, एकञ्च पन मञ्ञे चित्तन्ति। एवं खो मयं, भन्ते, समग्गा सम्मोदमाना अविवदमाना खीरोदकीभूता अञ्ञमञ्ञं पियचक्खूहि सम्पस्सन्ता विहरामा’’ति।
२४०. ‘‘साधु, साधु, अनुरुद्धा! कच्चि पन वो, अनुरुद्धा, अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरथा’’ति? ‘‘तग्घ मयं, भन्ते, अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरामा’’ति। ‘‘यथा कथं पन तुम्हे, अनुरुद्धा, अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरथा’’ति? ‘‘इध, भन्ते, अम्हाकं यो पठमं गामतो पिण्डाय पटिक्कमति, सो आसनानि पञ्ञपेति, पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेति, अवक्कारपातिं उपट्ठापेति। यो पच्छा गामतो पिण्डाय पटिक्कमति – सचे होति भुत्तावसेसो, सचे आकङ्खति, भुञ्जति; नो चे आकङ्खति, अप्पहरिते वा छड्डेति अपाणके वा उदके ओपिलापेति – सो आसनानि पटिसामेति, पानीयं परिभोजनीयं पटिसामेति, अवक्कारपातिं धोवित्वा पटिसामेति, भत्तग्गं सम्मज्जति। यो पस्सति पानीयघटं वा परिभोजनीयघटं वा वच्चघटं वा रित्तं तुच्छं सो उपट्ठापेति। सचस्स होति अविसय्हं, हत्थविकारेन दुतियं आमन्तेत्वा हत्थविलङ्घकेन उपट्ठापेम [उपट्ठपेति (सी॰)], न त्वेव मयं, भन्ते, तप्पच्चया वाचं भिन्दाम। पञ्चाहिकं खो पन मयं, भन्ते, सब्बरत्तिं धम्मिया कथाय सन्निसीदाम। एवं खो मयं, भन्ते, अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरामा’’ति।
२४१. ‘‘साधु, साधु, अनुरुद्धा! अत्थि पन वो, अनुरुद्धा, एवं अप्पमत्तानं आतापीनं पहितत्तानं विहरतं उत्तरिमनुस्सधम्मा अलमरियञाणदस्सनविसेसो अधिगतो फासुविहारो’’ति? ‘‘इध मयं, भन्ते, अप्पमत्ता आतापिनो पहितत्ता विहरन्ता ओभासञ्चेव सञ्जानाम दस्सनञ्च रूपानम्। सो खो पन नो ओभासो नचिरस्सेव अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानं; तञ्च निमित्तं नप्पटिविज्झामा’’ति।
‘‘तं खो पन वो, अनुरुद्धा, निमित्तं पटिविज्झितब्बम्। अहम्पि सुदं, अनुरुद्धा, पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धो बोधिसत्तोव समानो ओभासञ्चेव सञ्जानामि दस्सनञ्च रूपानम्। सो खो पन मे ओभासो नचिरस्सेव अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘को नु खो हेतु को पच्चयो येन मे ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपान’न्ति? तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘विचिकिच्छा खो मे उदपादि, विचिकिच्छाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सती’’’ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो ओभासञ्चेव सञ्जानामि दस्सनञ्च रूपानम्। सो खो पन मे ओभासो नचिरस्सेव अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘को नु खो हेतु को पच्चयो येन मे ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपान’न्ति? तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘अमनसिकारो खो मे उदपादि, अमनसिकाराधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति न अमनसिकारो’’’ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘थिनमिद्धं खो मे उदपादि, थिनमिद्धाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति न अमनसिकारो न थिनमिद्ध’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘छम्भितत्तं खो मे उदपादि, छम्भितत्ताधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सेय्यथापि, अनुरुद्धा, पुरिसो अद्धानमग्गप्पटिपन्नो, तस्स उभतोपस्से वट्टका [वधका (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)] उप्पतेय्युं, तस्स ततोनिदानं छम्भितत्तं उप्पज्जेय्य; एवमेव खो मे, अनुरुद्धा, छम्भितत्तं उदपादि, छम्भितत्ताधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति न अमनसिकारो न थिनमिद्धं न छम्भितत्त’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘उप्पिलं [उब्बिल्लं (सी॰ पी॰), उब्बिलं (स्या॰ कं॰)] खो मे उदपादि, उप्पिलाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सेय्यथापि, अनुरुद्धा, पुरिसो एकं निधिमुखं गवेसन्तो सकिदेव पञ्चनिधिमुखानि अधिगच्छेय्य, तस्स ततोनिदानं उप्पिलं उप्पज्जेय्य; एवमेव खो मे, अनुरुद्धा, उप्पिलं उदपादि, उप्पिलाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिल’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘दुट्ठुल्लं खो मे उदपादि, दुट्ठुल्लाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्ल’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘अच्चारद्धवीरियं खो मे उदपादि, अच्चारद्धवीरियाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सेय्यथापि, अनुरुद्धा, पुरिसो उभोहि हत्थेहि वट्टकं गाळ्हं गण्हेय्य, सो तत्थेव पतमेय्य [मतमेय्य (बहूसु) प + तं + एय्य = पतमेय्य-इति पदविभागो]; एवमेव खो मे, अनुरुद्धा, अच्चारद्धवीरियं उदपादि, अच्चारद्धवीरियाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्लं, न अच्चारद्धवीरिय’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘अतिलीनवीरियं खो मे उदपादि , अतिलीनवीरियाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सेय्यथापि, अनुरुद्धा, पुरिसो वट्टकं सिथिलं गण्हेय्य, सो तस्स हत्थतो उप्पतेय्य; एवमेव खो मे, अनुरुद्धा, अतिलीनवीरियं उदपादि, अतिलीनवीरियाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्लं, न अच्चारद्धवीरियं, न अतिलीनवीरिय’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘अभिजप्पा खो मे उदपादि, अभिजप्पाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्लं, न अच्चारद्धवीरियं, न अतिलीनवीरियं, न अभिजप्पा’’’ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा…पे॰… तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘नानत्तसञ्ञा खो मे उदपादि, नानत्तसञ्ञाधिकरणञ्च पन मे समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्लं, न अच्चारद्धवीरियं, न अतिलीनवीरियं, न अभिजप्पा, न नानत्तसञ्ञा’’’ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो ओभासञ्चेव सञ्जानामि दस्सनञ्च रूपानम्। सो खो पन मे ओभासो नचिरस्सेव अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। तस्स मय्हं अनुरुद्धा एतदहोसि – ‘को नु खो हेतु को पच्चयो येन मे ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपान’न्ति। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘अतिनिज्झायितत्तं खो मे रूपानं उदपादि, अतिनिज्झायितत्ताधिकरणञ्च पन मे रूपानं समाधि चवि। समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपानम्। सोहं तथा करिस्सामि यथा मे पुन न विचिकिच्छा उप्पज्जिस्सति, न अमनसिकारो, न थिनमिद्धं, न छम्भितत्तं, न उप्पिलं, न दुट्ठुल्लं, न अच्चारद्धवीरियं, न अतिलीनवीरियं, न अभिजप्पा, न नानत्तसञ्ञा, न अतिनिज्झायितत्तं रूपान’’’न्ति।
२४२. ‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा, ‘विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा विचिकिच्छं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘अमनसिकारो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अमनसिकारं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘थिनमिद्धं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा थिनमिद्धं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘छम्भितत्तं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा छम्भितत्तं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘उप्पिलं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा उप्पिलं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘दुट्ठुल्लं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा दुट्ठुल्लं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘अच्चारद्धवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अच्चारद्धवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘अतिलीनवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिलीनवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘अभिजप्पा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अभिजप्पं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘नानत्तसञ्ञा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा नानत्तसञ्ञं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं, ‘अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिम्।
२४३. ‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो ओभासञ्हि खो सञ्जानामि, न च रूपानि पस्सामि; रूपानि हि खो पस्सामि, न च ओभासं सञ्जानामि – ‘केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं [दिवसं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)], केवलम्पि रत्तिन्दिवं’ [रत्तिदिवं (क॰)]। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘को नु खो हेतु को पच्चयो य्वाहं ओभासञ्हि खो सञ्जानामि न च रूपानि पस्सामि; रूपानि हि खो [खो तस्मिं समये (सी॰ क॰)] पस्सामि न च ओभासं सञ्जानामि – केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं, केवलम्पि रत्तिन्दिव’न्ति। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘यस्मिञ्हि खो अहं समये रूपनिमित्तं अमनसिकरित्वा ओभासनिमित्तं मनसि करोमि, ओभासञ्हि खो तस्मिं समये सञ्जानामि, न च रूपानि पस्सामि। यस्मिं पनाहं समये ओभासनिमित्तं अमनसिकरित्वा रूपनिमित्तं मनसि करोमि, रूपानि हि खो तस्मिं समये पस्सामि न च ओभासं सञ्जानामि – केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं, केवलम्पि रत्तिन्दिव’’’न्ति।
‘‘सो खो अहं, अनुरुद्धा, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो परित्तञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, परित्तानि च रूपानि पस्सामि; अप्पमाणञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, अप्पमाणानि च रूपानि पस्सामि – केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं, केवलम्पि रत्तिन्दिवम्। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘को नु खो हेतु को पच्चयो य्वाहं परित्तञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, परित्तानि च रूपानि पस्सामि ; अप्पमाणञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, अप्पमाणानि च रूपानि पस्सामि – केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं, केवलम्पि रत्तिन्दिव’न्ति। तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘यस्मिं खो मे समये परित्तो समाधि होति, परित्तं मे तस्मिं समये चक्खु होति। सोहं परित्तेन चक्खुना परित्तञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, परित्तानि च रूपानि पस्सामि। यस्मिं पन मे समये अप्पमाणो समाधि होति, अप्पमाणं मे तस्मिं समये चक्खु होति। सोहं अप्पमाणेन चक्खुना अप्पमाणञ्चेव ओभासं सञ्जानामि, अप्पमाणानि च रूपानि पस्सामि – केवलम्पि रत्तिं, केवलम्पि दिवं, केवलम्पि रत्तिन्दिव’’’न्ति।
२४४. यतो खो मे , अनुरुद्धा, ‘विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘अमनसिकारो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अमनसिकारो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘थिनमिद्धं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा थिनमिद्धं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘छम्भितत्तं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा छम्भितत्तं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘उप्पिलं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा उप्पिलं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘दुट्ठुल्लं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा दुट्ठुल्लं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘अच्चारद्धवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अच्चारद्धवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘अतिलीनवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिलीनवीरियं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘अभिजप्पा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अभिजप्पा चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘नानत्तसञ्ञा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा नानत्तसञ्ञा चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि, ‘अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो अहोसि।
२४५. ‘‘तस्स मय्हं, अनुरुद्धा, एतदहोसि – ‘ये खो मे चित्तस्स उपक्किलेसा ते मे पहीना। हन्द, दानाहं तिविधेन समाधिं भावेमी’ति [भावेसिन्ति (सी॰ स्या॰ कं॰)]। सो खो अहं, अनुरुद्धा, सवितक्कम्पि सविचारं समाधिं भावेसिं [भावेमि (क॰)], अवितक्कम्पि विचारमत्तं समाधिं भावेसिं, अवितक्कम्पि अविचारं समाधिं भावेसिं, सप्पीतिकम्पि समाधिं भावेसिं, निप्पीतिकम्पि समाधिं भावेसिं, सातसहगतम्पि समाधिं भावेसिं, उपेक्खासहगतम्पि समाधिं भावेसिम्। यतो खो मे, अनुरुद्धा, सवितक्कोपि सविचारो समाधि भावितो अहोसि, अवितक्कोपि विचारमत्तो समाधि भावितो अहोसि, अवितक्कोपि अविचारो समाधि भावितो अहोसि, सप्पीतिकोपि समाधि भावितो अहोसि, निप्पीतिकोपि समाधि भावितो अहोसि, सातसहगतोपि समाधि भावितो अहोसि, उपेक्खासहगतोपि समाधि भावितो अहोसि। ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि, अकुप्पा मे चेतोविमुत्ति। अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति।
इदमवोच भगवा। अत्तमनो आयस्मा अनुरुद्धो भगवतो भासितं अभिनन्दीति।
उपक्किलेससुत्तं निट्ठितं अट्ठमम्।