०४. समथक्खन्धकम्

४. समथक्खन्धकम्

१. सम्मुखाविनयो

१८५. तेन समयेन बुद्धो भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन छब्बग्गिया भिक्खू असम्मुखीभूतानं भिक्खूनं कम्मानि करोन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पि। ये ते भिक्खू अप्पिच्छा…पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम छब्बग्गिया भिक्खू असम्मुखीभूतानं भिक्खूनं कम्मानि करिस्सन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पी’’ति! अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे, छब्बग्गिया भिक्खू असम्मुखीभूतानं भिक्खूनं कम्मानि करोन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पी’’ति? ‘‘सच्चं भगवा’’ति। विगरहि बुद्धो भगवा – ‘‘अननुच्छविकं, भिक्खवे, तेसं मोघपुरिसानं अननुलोमिकं अप्पतिरूपं अस्सामणकं अकप्पियं अकरणीयम्। कथञ्हि नाम ते, भिक्खवे, मोघपुरिसा असम्मुखीभूतानं भिक्खूनं कम्मानि करिस्सन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पि! नेतं, भिक्खवे, अप्पसन्नानं वा पसादाय…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि – न, भिक्खवे, असम्मुखीभूतानं भिक्खूनं कम्मं कातब्बं – तज्जनीयं वा, नियस्सं वा, पब्बाजनीयं वा, पटिसारणीयं वा, उक्खेपनीयं वा। यो करेय्य , आपत्ति दुक्कटस्स।
१८६. ‘‘अधम्मवादी पुग्गलो अधम्मवादी सम्बहुला अधम्मवादी सङ्घो। धम्मवादी पुग्गलो धम्मवादी सम्बहुला धम्मवादी सङ्घो।

कण्हपक्खनवकम्

१८७. ‘‘अधम्मवादी पुग्गलो धम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी पुग्गलो धम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो , इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी पुग्गलो धम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति [इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति (क॰)]। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सम्बहुला धम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सम्बहुला धम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सम्बहुला धम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सङ्घो धम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सङ्घो धम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
‘‘अधम्मवादी सङ्घो धम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, अधम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयपतिरूपकेन।
कण्हपक्खनवकं निट्ठितम्।

सुक्कपक्खनवकम्

१८८. ‘‘धम्मवादी पुग्गलो अधम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी पुग्गलो अधम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी पुग्गलो अधम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सम्बहुला अधम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि , इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सम्बहुला अधम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सम्बहुला अधम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेन्ति निज्झापेन्ति पेक्खेन्ति अनुपेक्खेन्ति दस्सेन्ति अनुदस्सेन्ति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं , इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सङ्घो अधम्मवादिं पुग्गलं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सङ्घो अधम्मवादी सम्बहुले सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथाति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेन।
‘‘धम्मवादी सङ्घो अधम्मवादिं सङ्घं सञ्ञापेति निज्झापेति पेक्खेति अनुपेक्खेति दस्सेति अनुदस्सेति – अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हाहि, इमं रोचेहीति। एवञ्चेतं अधिकरणं वूपसम्मति, धम्मेन वूपसम्मति सम्मुखाविनयेना’’ति।
सुक्कपक्खनवकं निट्ठितम्।

२. सतिविनयो

१८९. [इदं वत्थु पारा॰ ३८० आदयो] तेन समयेन बुद्धो भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन खो पन समयेन आयस्मता दब्बेन मल्लपुत्तेन जातिया सत्तवस्सेन अरहत्तं सच्छिकतं होति । यं किञ्चि सावकेन पत्तब्बं सब्बं तेन अनुप्पत्तं होति। नत्थि चस्स किञ्चि उत्तरि [उत्तरिं (सी॰)] करणीयं, कतस्स वा पतिचयो। अथ खो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘मया खो जातिया सत्तवस्सेन अरहत्तं सच्छिकतम्। यं किञ्चि सावकेन पत्तब्बं सब्बं मया अनुप्पत्तम्। नत्थि च मे किञ्चि उत्तरिकरणीयं, कतस्स वा पतिचयो। किं नु खो अहं सङ्घस्स वेय्यावच्चं करेय्य’’न्ति?
अथ खो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स एतदहोसि – ‘‘यंनूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेय्यं भत्तानि च उद्दिसेय्य’’न्ति। अथ खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘मया खो जातिया सत्तवस्सेन अरहत्तं सच्छिकतम्। यं किञ्चि सावकेन पत्तब्बं, सब्बं मया अनुप्पत्तम्। नत्थि च मे किञ्चि उत्तरिकरणीयं, कतस्स वा पतिचयो। किं नु खो अहं सङ्घस्स वेय्यावच्चं करेय्य’न्ति ? तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि – ‘यंनूनाहं सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेय्यं भत्तानि च उद्दिसेय्य’न्ति। इच्छामहं, भन्ते, सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञापेतुं भत्तानि च उद्दिसितु’’न्ति। ‘‘साधु साधु, दब्ब। तेन हि त्वं, दब्ब, सङ्घस्स सेनासनञ्च पञ्ञपेहि भत्तानि च उद्दिसाही’’ति [उद्दिसाति (पारा॰ ३८०)]। ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो भगवतो पच्चस्सोसि। अथ खो भगवा एतस्मिं निदाने एतस्मिं पकरणे धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सङ्घो दब्बं मल्लपुत्तं सेनासनपञ्ञापकञ्च भत्तुद्देसकञ्च सम्मन्नतु। एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बो। पठमं दब्बो मल्लपुत्तो याचितब्बो [दब्बो याचितब्बो (स्या॰ क॰)]। याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
१९०. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं सेनासनपञ्ञापकञ्च भत्तुद्देसकञ्च सम्मन्नेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। सङ्घो आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं सेनासनपञ्ञापकञ्च भत्तुद्देसकञ्च सम्मन्नति। यस्सायस्मतो खमति आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सेनासनपञ्ञापकस्स च भत्तुद्देसकस्स च सम्मुति, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सम्मतो सङ्घेन आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सेनासनपञ्ञापको च भत्तुद्देसको च। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति ।
१९१. सम्मतो च पनायस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सभागानं भिक्खूनं एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति। ये ते भिक्खू सुत्तन्तिका तेसं एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति – ते अञ्ञमञ्ञं सुत्तन्तं सङ्गायिस्सन्तीति। ये ते भिक्खू विनयधरा तेसं एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति – ते अञ्ञमञ्ञं विनयं विनिच्छिनिस्सन्तीति। ये ते भिक्खू धम्मकथिका तेसं एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति – ते अञ्ञमञ्ञं धम्मं साकच्छिस्सन्तीति। ये ते भिक्खू झायिनो तेसं एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति – ते अञ्ञमञ्ञं न ब्याबाधिस्सन्तीति । ये ते भिक्खू तिरच्छानकथिका कायदळ्हिबहुला [कायदड्ढिबहुला (सी॰)] विहरन्ति तेसम्पि एकज्झं सेनासनं पञ्ञपेति – इमायपिमे आयस्मन्तो रतिया अच्छिस्सन्तीति। येपि ते भिक्खू विकाले आगच्छन्ति तेसम्पि तेजोधातुं समापज्जित्वा तेनेव आलोकेन सेनासनं पञ्ञपेति; अपिसु भिक्खू सञ्चिच्च विकाले आगच्छन्ति – मयं आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स इद्धिपाटिहारियं पस्सिस्सामाति।
ते आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं उपसङ्कमित्वा एवं वदन्ति – ‘‘अम्हाकं, आवुसो दब्ब, सेनासनं पञ्ञपेही’’ति। ते आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो एवं वदेति – ‘‘कत्थ आयस्मन्ता इच्छन्ति कत्थ पञ्ञपेमी’’ति? ते सञ्चिच्च दूरे अपदिसन्ति – ‘‘अम्हाकं, आवुसो दब्ब, गिज्झकूटे पब्बते सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, चोरपपाते सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, इसिगिलिपस्से काळसिलायं सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, वेभारपस्से सत्तपण्णिगुहायं सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, सीतवने सप्पसोण्डिकपब्भारे सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, गोतमककन्दरायं [गोमटकन्दरायं (स्या॰ कं॰)] सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, तिन्दुककन्दरायं सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, तपोदकन्दरायं [कपोतकन्दरायं (क॰)] सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, तपोदारामे सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, जीवकम्बवने सेनासनं पञ्ञपेहि। अम्हाकं, आवुसो, मद्दकुच्छिम्हि मिगदाये सेनासनं पञ्ञपेही’’ति।
तेसं आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो तेजोधातुं समापज्जित्वा अङ्गुलिया जलमानाय पुरतो पुरतो गच्छति। तेपि तेनेव आलोकेन आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स पिट्ठितो पिट्ठितो गच्छन्ति। तेसं आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो एवं सेनासनं पञ्ञपेति – अयं मञ्चो, इदं पीठं , अयं भिसि, इदं बिब्बोहनं [बिम्बोहनं (सी॰ स्या॰ कं॰)], इदं वच्चट्ठानं, इदं पस्सावट्ठानं, इदं पानीयं, इदं परिभोजनीयं, अयं कत्तरदण्डो, इदं सङ्घस्स कतिकसण्ठानं, इमं कालं पविसितब्बं , इमं कालं निक्खमितब्बन्ति। तेसं आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो एवं सेनासनं पञ्ञपेत्वा पुनदेव वेळुवनं पच्चागच्छति।
१९२. तेन खो पन समयेन मेत्तियभूमजका [मेत्तियभुम्मजका (सी॰ स्या॰ कं॰)] भिक्खू नवका चेव होन्ति अप्पपुञ्ञा च। यानि सङ्घस्स लामकानि सेनासनानि तानि तेसं पापुणन्ति लामकानि च भत्तानि। तेन खो पन समयेन राजगहे मनुस्सा इच्छन्ति थेरानं भिक्खूनं अभिसङ्खारिकं पिण्डपातं दातुं – सप्पिम्पि, तेलम्पि, उत्तरिभङ्गम्पि। मेत्तियभूमजकानं पन भिक्खूनं पाकतिकं देन्ति – यथारन्धं [यथारद्धं (स्या॰)] कणाजकं बिलङ्गदुतियम्। ते पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्ता थेरे भिक्खू पुच्छन्ति – ‘‘तुम्हाकं, आवुसो, भत्तग्गे किं अहोसि, तुम्हाकं किं अहोसी’’ति [किं नाहोसि (स्या॰ कं॰)]? एकच्चे थेरा एवं वदन्ति – ‘‘अम्हाकं, आवुसो, सप्पि अहोसि, तेलं अहोसि, उत्तरिभङ्गं अहोसी’’ति। मेत्तियभूमजका पन भिक्खू एवं वदन्ति – ‘‘अम्हाकं, आवुसो, न किञ्चि अहोसि – पाकतिकं यथारन्धं कणाजकं बिलङ्गदुतिय’’न्ति।
तेन खो पन समयेन कल्याणभत्तिको गहपति सङ्घस्स चतुक्कभत्तं देति निच्चभत्तम्। सो भत्तग्गे सपुत्तदारो उपतिट्ठित्वा परिविसति – अञ्ञे ओदनेन पुच्छन्ति, अञ्ञे सूपेन पुच्छन्ति, अञ्ञे तेलेन पुच्छन्ति, अञ्ञे उत्तरिभङ्गेन पुच्छन्ति। तेन खो पन समयेन कल्याणभत्तिकस्स गहपतिनो भत्तं स्वातनाय मेत्तियभूमजकानं भिक्खूनं उद्दिट्ठं होति। अथ खो कल्याणभत्तिको गहपति आरामं अगमासि केनचिदेव करणीयेन। सो येनायस्मा दब्बो मल्लपुत्तो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि। एकमन्तं निसिन्नं खो कल्याणभत्तिकं गहपतिं आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि। अथ खो कल्याणभत्तिको गहपति आयस्मता दब्बेन मल्लपुत्तेन धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो समुत्तेजितो सम्पहंसितो आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं एतदवोच – ‘‘कस्स, भन्ते, अम्हाकं घरे स्वातनाय भत्तं उद्दिट्ठ’’न्ति? ‘‘मेत्तियभूमजकानं खो, गहपति, भिक्खूनं तुम्हाकं घरे स्वातनाय भत्तं उद्दिट्ठ’’न्ति। अथ खो कल्याणभत्तिको गहपति अनत्तमनो अहोसि। कथञ्हि नाम पापभिक्खू अम्हाकं घरे भुञ्जिस्सन्तीति घरं गन्त्वा दासिं आणापेसि – ‘‘ये, जे, स्वे भत्तिका आगच्छन्ति ते कोट्ठके आसनं पञ्ञपेत्वा कणाजकेन बिलङ्गदुतियेन परिविसा’’ति। ‘‘एवं अय्या’’ति खो सा दासी कल्याणभत्तिकस्स गहपतिनो पच्चस्सोसि।
अथ खो मेत्तियभूमजका भिक्खू – हिय्यो खो, आवुसो, अम्हाकं कल्याणभत्तिकस्स गहपतिनो भत्तं उद्दिट्ठं; स्वे अम्हे कल्याणभत्तिको गहपति सपुत्तदारो उपतिट्ठित्वा परिविसिस्सति; अञ्ञे ओदनेन पुच्छिस्सन्ति, अञ्ञे सूपेन पुच्छिस्सन्ति, अञ्ञे तेलेन पुच्छिस्सन्ति, अञ्ञे उत्तरिभङ्गेन पुच्छिस्सन्तीति। ते तेनेव सोमनस्सेन न चित्तरूपं रत्तिया सुपिंसु। अथ खो मेत्तियभूमजका भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन कल्याणभत्तिकस्स गहपतिनो निवेसनं तेनुपसङ्कमिंसु। अद्दसा खो सा दासी मेत्तियभूमजके भिक्खू दूरतोव आगच्छन्ते; दिस्वान कोट्ठके आसनं पञ्ञापेत्वा मेत्तियभूमजके भिक्खू एतदवोच – ‘‘निसीदथ, भन्ते’’ति। अथ खो मेत्तियभूमजकानं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘निस्संसयं खो न ताव भत्तं सिद्धं भविस्सति यथा मयं कोट्ठके निसीदापियामा’’ति [निसीदापेय्यामाति (क॰)]। अथ खो सा दासी कणाजकेन [काणाजकेन (स्या॰ कं॰)] बिलङ्गदुतियेन उपगञ्छि – भुञ्जथ, भन्तेति। ‘‘मयं खो, भगिनि, निच्चभत्तिका’’ति। ‘‘जानामि अय्या निच्चभत्तिकाति। अपि चाहं हिय्योव गहपतिना आणत्ता – ‘ये, जे, स्वे भत्तिका आगच्छन्ति, ते कोट्ठके आसनं पञ्ञापेत्वा कणाजकेन बिलङ्गदुतियेन परिविसा’ति। भुञ्जथ, भन्ते’’ति। अथ खो मेत्तियभूमजका भिक्खू – हिय्यो खो, आवुसो, कल्याणभत्तिको गहपति आरामं अगमासि दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सन्तिके। निस्संसयं खो मयं दब्बेन मल्लपुत्तेन गहपतिनो अन्तरे परिभिन्नाति [सन्तिके परिभिन्नाति (स्या॰ कं॰)]। ते तेनेव दोमनस्सेन न चित्तरूपं भुञ्जिंसु। अथ खो मेत्तियभूमजका भिक्खू पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्ता आरामं गन्त्वा पत्तचीवरं पटिसामेत्वा बहारामकोट्ठके सङ्घाटिपल्लत्थिकाय निसीदिंसु तुण्हीभूता मङ्कुभूता पत्तक्खन्धा अधोमुखा पज्झायन्ता अप्पटिभाना।
अथ खो मेत्तिया भिक्खुनी येन मेत्तियभूमजका भिक्खू तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा मेत्तियभूमजके भिक्खू एतदवोच – ‘‘वन्दामि अय्या’’ति। एवं वुत्ते मेत्तियभूमजका भिक्खू नालपिंसु। दुतियम्पि खो…पे॰… ततियम्पि खो मेत्तिया भिक्खुनी मेत्तियभूमजके भिक्खू एतदवोच – ‘‘वन्दामि अय्या’’ति। ततियम्पि खो मेत्तियभूमजका भिक्खू नालपिंसु। ‘‘क्याहं अय्यानं अपरज्झामि? किस्स मं अय्या नालपन्ती’’ति? ‘‘तथा हि पन त्वं, भगिनि, अम्हे दब्बेन मल्लपुत्तेन विहेठियमाने अज्झुपेक्खसी’’ति? ‘‘क्याहं, अय्या, करोमी’’ति? ‘‘सचे खो त्वं, भगिनि, इच्छेय्यासि, अज्जेव भगवा आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं नासापेय्या’’ति। ‘‘क्याहं, अय्या, करोमि? किं मया सक्का कातु’’न्ति? ‘‘एहि त्वं, भगिनि, येन भगवा तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा भगवन्तं एवं वदेहि – ‘इदं , भन्ते, नच्छन्नं नप्पतिरूपं, यायं, भन्ते, दिसा अभया अनीतिका अनुपद्दवा सायं दिसा सभया सईतिका सउपद्दवा; यतो निवातं ततो सवातं [ततो पवातं (सी॰ स्या॰ कं॰)]; उदकं मञ्ञे आदित्तं; अय्येनम्हि दब्बेन मल्लपुत्तेन दूसिता’’’ति। ‘‘एवं अय्या’’ति खो मेत्तिया भिक्खुनी मेत्तियभूमजकानं भिक्खूनं पटिस्सुत्वा [पटिस्सुणित्वा (स्या॰ कं॰)] येन भगवा तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तं ठिता खो मेत्तिया [सा मेत्तिया (स्या॰ क॰)] भिक्खुनी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इदं, भन्ते, नच्छन्नं नप्पतिरूपं, यायं, भन्ते, दिसा अभया अनीतिका अनुपद्दवा सायं दिसा सभया सईतिका सउपद्दवा; यतो निवातं ततो सवातं; उदकं मञ्ञे आदित्तं; अय्येनम्हि दब्बेन मल्लपुत्तेन दूसिता’’ति।
१९३. अथ खो भगवा एतस्मिं निदाने एतस्मिं पकरणे भिक्खुसङ्घं सन्निपातापेत्वा आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं पटिपुच्छि – ‘‘सरसि त्वं, दब्ब, एवरूपं कत्ता यथायं भिक्खुनी आहा’’ति? ‘‘यथा मं, भन्ते, भगवा जानाती’’ति। दुतियम्पि खो भगवा आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं एतदवोच – ‘‘सरसि त्वं, दब्ब, एवरूपं कत्ता यथायं भिक्खुनी आहा’’ति? ‘‘यथा मं, भन्ते, भगवा जानाती’’ति। ततियम्पि खो भगवा आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं एतदवोच – ‘‘सरसि त्वं, दब्ब, एवरूपं कत्ता यथायं भिक्खुनी आहा’’ति? ‘‘यथा मं, भन्ते, भगवा जानाती’’ति। ‘‘न खो, दब्ब, दब्बा एवं निब्बेठेन्ति। सचे तया कतं कतन्ति वदेहि। सचे अकतं अकतन्ति वदेही’’ति। ‘‘यतोहं, भन्ते, जातो नाभिजानामि सुपिनन्तेनपि मेथुनं धम्मं पटिसेविता, पगेव जागरो’’ति। अथ खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तेन हि, भिक्खवे, मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथ। इमे च भिक्खू अनुयुञ्जथा’’ति। इदं वत्वा भगवा उट्ठायासना विहारं पाविसि।
अथ खो ते भिक्खू मेत्तियं भिक्खुनिं नासेसुम्। अथ खो मेत्तियभूमजका भिक्खू ते भिक्खू एतदवोचुं – ‘‘मावुसो, मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथ, न सा किञ्चि अपरज्झति; अम्हेहि सा उस्साहिता कुपितेहि अनत्तमनेहि चावनाधिप्पायेही’’ति। ‘‘किं पन तुम्हे, आवुसो, आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेथा’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति। ये ते भिक्खू अप्पिच्छा…पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम मेत्तियभूमजका भिक्खू आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेस्सन्ती’’ति! अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं …पे॰… ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे, मेत्तियभूमजका भिक्खू दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ती’’ति? ‘‘सच्चं भगवा’’ति…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि –
‘‘तेन हि, भिक्खवे, सङ्घो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं देतु। एवञ्च पन, भिक्खवे, दातब्बो – ‘‘तेन, भिक्खवे, दब्बेन मल्लपुत्तेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा, एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा, वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा, उक्कुटिकं निसीदित्वा, अञ्जलिं पग्गहेत्वा, एवमस्स वचनीयो – ‘इमे मं, भन्ते, मेत्तियभूमजका भिक्खू अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। सोहं, भन्ते, सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचामी’ति। दुतियम्पि याचितब्बो। ततियम्पि याचितब्बो – ‘इमे मं, भन्ते मेत्तियभूमजका भिक्खू अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। सोहं [सोहं भन्ते (क॰)] सतिवेपुल्लप्पत्तो ततियम्पि, भन्ते, सङ्घं सतिविनयं याचामी’ति। ‘‘ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
१९४. सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। इमे मेत्तियभूमजका भिक्खू आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं ददेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। इमे मेत्तियभूमजका भिक्खू आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचति। सङ्घो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं देति। यस्सायस्मतो खमति आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयस्स दानं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि – सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। इमे मेत्तियभूमजका भिक्खू आयस्मन्तं दब्बं मल्लपुत्तं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। आयस्मा दब्बो मल्लपुत्तो सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचति। सङ्घो आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं देति। यस्सायस्मतो खमति आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयस्स दानं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दिन्नो सङ्घेन आयस्मतो दब्बस्स मल्लपुत्तस्स सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयो। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
१९५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, धम्मिकानि सतिविनयस्स दानानि। सुद्धो होति भिक्खु अनापत्तिको, अनुवदन्ति च नं, याचति च, तस्स सङ्घो सतिविनयं देति धम्मेन समग्गेन – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च धम्मिकानि सतिविनयस्स दानानी’’ति।

३. अमूळ्हविनयो

१९६. तेन खो पन समयेन गग्गो भिक्खु उम्मत्तको होति, चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। भिक्खू गग्गं भिक्खुं उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’’ति? सो एवं वदेति – ‘‘अहं खो, आवुसो , उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’’ति? ये ते भिक्खू अप्पिच्छा..पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम भिक्खू गग्गं भिक्खुं उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेस्सन्ति – ‘‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति! सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’’ति? अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे…पे॰… सच्चं भगवा’’ति…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि –
‘‘तेन हि, भिक्खवे, सङ्घो गग्गस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयं देतु। एवञ्च पन, भिक्खवे, दातब्बो – ‘‘तेन, भिक्खवे, गग्गेन भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा, एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा, वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा, उक्कुटिकं निसीदित्वा, अञ्जलिं पग्गहेत्वा, एवमस्स वचनीयो – ‘अहं, भन्ते, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। मं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? त्याहं एवं वदामि – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि मं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सोहं , भन्ते, अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचामी’ति। दुतियम्पि याचितब्बो। ततियम्पि याचितब्बो – ‘अहं, भन्ते, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। मं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? त्याहं एवं वदामि – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि मं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सोहं अमूळ्हो [सोहं भन्ते अमूळ्हो (क॰)] ततियम्पि, भन्ते, सङ्घं अमूळ्हविनयं याचामी’ति। ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
१९७. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं गग्गो भिक्खु उम्मत्तको अहोसि चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। भिक्खू गग्गं भिक्खुं उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि, मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो गग्गस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयं ददेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं गग्गो भिक्खु उम्मत्तको अहोसि चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। भिक्खू गग्गं भिक्खुं उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचति। सङ्घो गग्गस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयं देति। यस्सायस्मतो खमति गग्गस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयस्स दानं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰…।
‘‘दिन्नो सङ्घेन गग्गस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयो। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही , एवमेतं धारयामी’’ति।
१९८. ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, अधम्मिकानि अमूळ्हविनयस्स दानानि, तीणि धम्मिकानि। कम्मानि तीणि अधम्मिकानि अमूळ्हविनयस्स दानानि?
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु आपत्तिं आपन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो सरमानोव एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, सरामि एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। अधम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्।
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु आपत्तिं आपन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो सरमानोव एवं वदेति – ‘सरामि खो अहं, आवुसो, यथासुपिनन्तेना’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। अधम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्।
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु आपत्तिं आपन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो अनुम्मत्तको उम्मत्तकालयं करोति – ‘अहम्पि खो एवं करोमि। तुम्हेपि एवं करोथ। मय्हम्पि एतं कप्पति। तुम्हाकम्पेतं कप्पती’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। अधम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्। इमानि तीणि अधम्मिकानि अमूळ्हविनयस्स दानानि।
१९९. ‘‘कतमानि तीणि धम्मिकानि अमूळ्हविनयस्स दानानि?
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु उम्मत्तको होति चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो अस्सरमानोव एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, सरामि एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। धम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्।
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु उम्मत्तको होति चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति ? सो अस्सरमानोव एवं वदेति – ‘सरामि खो अहं, आवुसो, यथा सुपिनन्तेना’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। धम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्।
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु उम्मत्तको होति चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति? सो उम्मत्तको उम्मत्तकालयं करोति – ‘अहम्पि एवं करोमि। तुम्हेपि एवं करोथ। मय्हम्पि एतं कप्पति। तुम्हाकम्पेतं कप्पती’ति। तस्स सङ्घो अमूळ्हविनयं देति। धम्मिकं अमूळ्हविनयस्स दानम्। ‘‘इमानि तीणि धम्मिकानि अमूळ्हविनयस्स दानानी’’ति।

४. पटिञ्ञातकरणम्

२००. तेन खो पन समयेन छब्बग्गिया भिक्खू अप्पटिञ्ञाय भिक्खूनं कम्मानि करोन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पि। ये ते भिक्खू अप्पिच्छा…पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम छब्बग्गिया भिक्खू अप्पटिञ्ञाय भिक्खूनं कम्मानि करिस्सन्ति – तज्जनीयम्पि, नियस्सम्पि, पब्बाजनीयम्पि, पटिसारणीयम्पि, उक्खेपनीयम्पी’’ति! अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे…पे॰… ‘‘सच्चं भगवा’’ति…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘न, भिक्खवे, अप्पटिञ्ञाय भिक्खूनं कम्मं कातब्बं – तज्जनीयं वा, नियस्सं वा, पब्बाजनीयं वा, पटिसारणीयं वा, उक्खेपनीयं वा। यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स।
२०१. ‘‘एवं खो, भिक्खवे, अधम्मिकं होति पटिञ्ञातकरणं, एवं धम्मिकम्। कथञ्च, भिक्खवे, अधम्मिकं होति पटिञ्ञातकरणं?
‘‘भिक्खु पाराजिकं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘पाराजिकं आयस्मा अज्झापन्नो’ति? सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, पाराजिकं अज्झापन्नो , सङ्घादिसेसं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो सङ्घादिसेसेन कारेति। अधम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्।
‘‘भिक्खु पाराजिकं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘पाराजिकं आयस्मा अज्झापन्नो’ति? सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, पाराजिकं अज्झापन्नो, थुल्लच्चयं…पे॰… पाचित्तियं…पे॰… पाटिदेसनीयं…पे॰… दुक्कटं…पे॰… दुब्भासितं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो दुब्भासितेन कारेति। अधम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्।
‘‘भिक्खु सङ्घादिसेसं…पे॰… थुल्लच्चयं…पे॰… पाचित्तियं…पे॰… पाटिदेसनीयं…पे॰… दुक्कटं…पे॰… दुब्भासितं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘दुब्भासितं आयस्मा अज्झापन्नो’ति ? सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, दुब्भासितं अज्झापन्नो, पाराजिकं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो पाराजिकेन कारेति। अधम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्।
‘‘भिक्खु दुब्भासितं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘दुब्भासितं आयस्मा अज्झापन्नो’ति? सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, दुब्भासितं अज्झापन्नो, सङ्घादिसेसं…पे॰… थुल्लच्चयं…पे॰… पाचित्तियं…पे॰… पाटिदेसनीयं…पे॰… दुक्कटं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो दुक्कटेन कारेति। अधम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्। ‘‘एवं खो, भिक्खवे, अधम्मिकं होति पटिञ्ञातकरणम्।
‘‘कथञ्च , भिक्खवे, धम्मिकं होति पटिञ्ञातकरणं? भिक्खु पाराजिकं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘पाराजिकं आयस्मा अज्झापन्नो’ति? सो एवं वदेति – ‘आम, आवुसो, पाराजिकं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो पाराजिकेन कारेति। धम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्।
‘‘भिक्खु सङ्घादिसेसं…पे॰… थुल्लच्चयं…पे॰… पाचित्तियं…पे॰… पाटिदेसनीयं…पे॰… दुक्कटं…पे॰… दुब्भासितं अज्झापन्नो होति। तमेनं चोदेति सङ्घो वा, सम्बहुला वा, एकपुग्गलो वा – ‘दुब्भासितं आयस्मा अज्झापन्नो’ति? सो एवं वदेति – ‘आम, आवुसो, दुब्भासितं अज्झापन्नो’ति। तं सङ्घो दुब्भासितेन कारेति। धम्मिकं पटिञ्ञातकरणम्। एवं खो, भिक्खवे, धम्मिकं होति पटिञ्ञातकरण’’न्ति।

५. येभुय्यसिका

२०२. तेन खो पन समयेन भिक्खू सङ्घमज्झे भण्डनजाता कलहजाता विवादापन्ना अञ्ञमञ्ञं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विहरन्ति, न सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुम्। भगवतो एतमत्थं आरोचेसुम्। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं येभुय्यसिकाय वूपसमेतुम्। पञ्चहङ्गेहि समन्नागतो भिक्खु सलाकग्गाहापको सम्मन्नितब्बो – यो न छन्दागतिं गच्छेय्य, न दोसागतिं गच्छेय्य, न मोहागतिं गच्छेय्य, न भयागतिं गच्छेय्य, गहितागहितुञ्च जानेय्य। एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बो। पठमं भिक्खु याचितब्बो, याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
२०३. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं सलाकग्गाहापकं सम्मन्नेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं सलाकग्गाहापकं सम्मन्नति। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सलाकग्गाहापकस्स सम्मुति, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो भिक्खु सलाकग्गाहापको। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
२०४. ‘‘दसयिमे , भिक्खवे, अधम्मिका सलाकग्गाहा, दस धम्मिका [दस धम्मिका सलाकग्गाहा (क॰)]। कतमे दस अधम्मिका सलाकग्गाहा? ओरमत्तकञ्च अधिकरणं होति, न च गतिगतं होति, न च सरितसारितं होति, जानाति अधम्मवादी बहुतराति, अप्पेव नाम अधम्मवादी बहुतरा अस्सूति, जानाति सङ्घो भिज्जिस्सतीति, अप्पेव नाम सङ्घो भिज्जेय्याति, अधम्मेन गण्हन्ति, वग्गा गण्हन्ति, न च यथादिट्ठिया गण्हन्ति – इमे दस अधम्मिका सलाकग्गाहा।
‘‘कतमे दस धम्मिका सलाकग्गाहा? न च ओरमत्तकं अधिकरणं होति, गतिगतञ्च होति, सरितसारितञ्च होति, जानाति धम्मवादी बहुतराति, अप्पेव नाम धम्मवादी बहुतरा अस्सूति, जानाति सङ्घो न भिज्जिस्सतीति, अप्पेव नाम सङ्घो न भिज्जेय्याति, धम्मेन गण्हन्ति, समग्गा गण्हन्ति, यथादिट्ठिया च गण्हन्ति – इमे दस धम्मिका सलाकग्गाहा’’ति।

६. तस्सपापियसिका

२०५. तेन खो पन समयेन उपवाळो भिक्खु सङ्घमज्झे आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानाति, पटिजानित्वा अवजानाति, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, सम्पजानमुसा भासति। ये ते भिक्खू अप्पिच्छा…पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम उपवाळो भिक्खु सङ्घमज्झे आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानिस्सति, पटिजानित्वा अवजानिस्सति, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरिस्सति, सम्पजानमुसा भासिस्सती’’ति! अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… ‘‘सच्चं किर, भिक्खवे…पे॰… ‘‘सच्चं भगवा’’ति…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि – तेन हि, भिक्खवे, सङ्घो उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं करोतु। एवञ्च पन, भिक्खवे, कातब्बम्। पठमं उपवाळो भिक्खु चोदेतब्बो, चोदेत्वा सारेतब्बो, सारेत्वा आपत्तिं आरोपेतब्बो, आपत्तिं आरोपेत्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
२०६. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं उपवाळो भिक्खु सङ्घमज्झे आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानाति, पटिजानित्वा अवजानाति, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, सम्पजानमुसा ‘भासति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं उपवाळो भिक्खु सङ्घमज्झे आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानाति, पटिजानित्वा अवजानाति, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरति, सम्पजानमुसा भासति। सङ्घो उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं करोति। यस्सायस्मतो खमति उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मस्स करणं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰…।
‘‘कतं सङ्घेन उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
२०७. ‘‘पञ्चिमानि , भिक्खवे, धम्मिकानि तस्सपापियसिकाकम्मस्स करणानि। असुचि च होति, अलज्जी च, सानुवादो च, तस्स सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करोति धम्मेन, समग्गेन – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्च धम्मिकानि तस्सपापियसिकाकम्मस्स करणानि।

अधम्मकम्मद्वादसकम्

२०८. ‘‘तीहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतं तस्सपापियसिकाकम्मं अधम्मकम्मञ्च होति, अविनयकम्मञ्च, दुवूपसन्तञ्च। असम्मुखा कतं होति, अप्पटिपुच्छाकतं होति, अप्पटिञ्ञाय कतं होति…पे॰… अधम्मेन कतं होति, वग्गेन कतं होति – इमेहि खो, भिक्खवे, तीहङ्गेहि समन्नागतं तस्सपापियसिकाकम्मं अधम्मकम्मञ्च होति, अविनयकम्मञ्च, दुवूपसन्तञ्च।

धम्मकम्मद्वादसकम्

२०९. ‘‘तीहि , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतं तस्सपापियसिकाकम्मं धम्मकम्मञ्च होति, विनयकम्मञ्च, सुवूपसन्तञ्च। सम्मुखा कतं होति, पटिपुच्छाकतं होति, पटिञ्ञाय कतं होति…पे॰… धम्मेन कतं होति, समग्गेन कतं होति – इमेहि खो, भिक्खवे, तीहङ्गेहि समन्नागतं तस्सपापियसिकाकम्मं धम्मकम्मञ्च होति, विनयकम्मञ्च, सुवूपसन्तञ्च।

आकङ्खमानछक्कम्

२१०. ‘‘तीहि , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतस्स भिक्खुनो आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। भण्डनकारको होति कलहकारको विवादकारको भस्सकारको सङ्घे अधिकरणकारको; बालो होति अब्यत्तो आपत्तिबहुलो अनपदानो; गिहिसंसट्ठो विहरति अननुलोमिकेहि गिहिसंसग्गेहि – इमेहि खो, भिक्खवे, तीहङ्गेहि समन्नागतस्स भिक्खुनो आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य।
‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, तीहङ्गेहि समन्नागतस्स भिक्खुनो आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। अधिसीले सीलविपन्नो होति, अज्झाचारे आचारविपन्नो होति, अतिदिट्ठिया दिट्ठिविपन्नो होति – इमेहि खो, भिक्खवे…पे॰…।
‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे…पे॰… बुद्धस्स अवण्णं भासति, धम्मस्स अवण्णं भासति, सङ्घस्स अवण्णं भासति – इमेहि खो, भिक्खवे, तीहङ्गेहि समन्नागतस्स भिक्खुनो आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य।
‘‘तिण्णं, भिक्खवे, भिक्खूनं आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। एको भण्डनकारको होति…पे॰… सङ्घे अधिकरणकारको; एको बालो होति अब्यत्तो आपत्तिबहुलो अनपदानो; एको गिहिसंसट्ठो विहरति अननुलोमिकेहि गिहिसंसग्गेहि – इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णं भिक्खूनं आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य।
‘‘अपरेसम्पि, भिक्खवे, तिण्णं भिक्खूनं आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। एको अधिसीले सीलविपन्नो होति, एको अज्झाचारे आचारविपन्नो होति, एको अतिदिट्ठिया दिट्ठिविपन्नो होति – इमेसं खो, भिक्खवे…पे॰…।
‘‘अपरेसम्पि , भिक्खवे…पे॰… एको बुद्धस्स अवण्णं भासति, एको धम्मस्स अवण्णं भासति, एको सङ्घस्स अवण्णं भासति – इमेसं खो, भिक्खवे, तिण्णं भिक्खूनं आकङ्खमानो सङ्घो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य।

अट्ठारसवत्तम्

२११. ‘‘तस्सपापियसिकाकम्मकतेन , भिक्खवे, भिक्खुना सम्मा वत्तितब्बम्। तत्रायं सम्मावत्तना –
न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो, न भिक्खुनोवादकसम्मुति सादितब्बा, सम्मतेनपि भिक्खुनियो न ओवदितब्बा…पे॰… न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्ब’’न्ति। अथ खो सङ्घो उपवाळस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं अकासि।

७. तिणवत्थारकम्

२१२. तेन खो पन समयेन भिक्खूनं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अम्हाकं खो भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय [कक्खळताय वाळताय (स्या॰ कं॰)] भेदाय संवत्तेय्य। कथं नु खो अम्हेहि पटिपज्जितब्ब’’न्ति? भगवतो एतमत्थं आरोचेसुम्।
‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खूनं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तत्र चे भिक्खूनं [तत्र चे भिक्खवे भिक्खूनं (स्या॰)] एवं होति – ‘अम्हाकं खो भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तं; सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्या’ति, अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं तिणवत्थारकेन वूपसमेतुम्। एवञ्च पन, भिक्खवे, वूपसमेतब्बम्। सब्बेहेव एकज्झं सन्निपतितब्बं, सन्निपतित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं अधिकरणं तिणवत्थारकेन वूपसमेय्य, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्त’’न्ति। ‘‘एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सको पक्खो ञापेतब्बो –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं या चेव आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, आयस्मन्तानञ्चेव अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्त’’न्ति।
‘‘अथापरेसं एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सको पक्खो ञापेतब्बो –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं या चेव आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, आयस्मन्तानञ्चेव अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्त’’न्ति।
२१३. ‘‘अथापरेसं एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेमि, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। यस्सायस्मतो खमति अम्हाकं इमासं आपत्तीनं सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसना, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘देसिता अम्हाकं इमा आपत्तियो सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
२१४. ‘‘अथापरेसं एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेमि, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। यस्सायस्मतो खमति अम्हाकं इमासं आपत्तीनं सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसना, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘देसिता अम्हाकं इमा आपत्तियो सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘एवञ्च पन, भिक्खवे, ते भिक्खू ताहि आपत्तीहि वुट्ठिता होन्ति, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तं, ठपेत्वा दिट्ठाविकम्मं , ठपेत्वा ये न तत्थ होन्ती’’ति।

८. अधिकरणम्

२१५. तेन खो पन समयेन (भिक्खूपि भिक्खूहि विवदन्ति,) [( ) नत्थि (सी॰ स्या॰ कं॰)] भिक्खूपि भिक्खुनीहि विवदन्ति, भिक्खुनियोपि भिक्खूहि विवदन्ति, छन्नोपि भिक्खु भिक्खुनीनं अनुपखज्ज भिक्खूहि सद्धिं विवदति, भिक्खुनीनं पक्खं गाहेति। ये ते भिक्खू अप्पिच्छा…पे॰… ते उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति – ‘‘कथञ्हि नाम छन्नो भिक्खु भिक्खुनीनं अनुपखज्ज भिक्खूहि सद्धिं विवदिस्सति, भिक्खुनीनं पक्खं गाहेस्सतीति! अथ खो ते भिक्खू भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… सच्चं किर, भिक्खवे…पे॰… सच्चं भगवा’’ति…पे॰… विगरहित्वा…पे॰… धम्मिं कथं कत्वा भिक्खू आमन्तेसि –
[परि॰ २७५] ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अधिकरणानि – विवादाधिकरणं, अनुवादाधिकरणं, आपत्ताधिकरणं, किच्चाधिकरणं [किच्चाधिकरणञ्च (क॰)]।
‘‘तत्थ कतमं विवादाधिकरणं [परि॰ ३१४]? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू [भिक्खू भिक्खुं (क॰)] विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा, विनयोति वा अविनयोति वा, भासितं लपितं तथागतेनाति वा अभासितं अलपितं तथागतेनाति वा, आचिण्णं तथागतेनाति वा अनाचिण्णं तथागतेनाति वा, पञ्ञत्तं तथागतेनाति वा अप्पञ्ञत्तं तथागतेनाति वा, आपत्तीति वा अनापत्तीति वा , लहुका आपत्तीति वा गरुका आपत्तीति वा, सावसेसा आपत्तीति वा अनवसेसा आपत्तीति वा, दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा? यं तत्थ भण्डनं कलहो विग्गहो विवादो नानावादो अञ्ञथावादो विपच्चताय वोहारो मेधगं – इदं वुच्चति विवादाधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं अनुवादाधिकरणं? [परि॰ ३१५] इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अनुवदन्ति सीलविपत्तिया वा आचारविपत्तिया वा दिट्ठिविपत्तिया वा आजीवविपत्तिया वा। यो तत्थ अनुवादो अनुवदना अनुल्लपना अनुभणना अनुसम्पवङ्कता अब्भुस्सहनता अनुबलप्पदानं – इदं वुच्चति अनुवादाधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं आपत्ताधिकरणं? पञ्चपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं, सत्तपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं – इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं किच्चाधिकरणं? [परि॰ ३१७] या सङ्घस्स किच्चयता, करणीयता, अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मं – इदं वुच्चति किच्चाधिकरणम्।
२१६. ‘‘विवादाधिकरणस्स किं मूलं? छ विवादमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलम्। तीणिपि अकुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलं, तीणिपि कुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलम्। [परि॰ २७२; अ॰ नि॰ २.३५-३६; म॰ नि॰ ३.४४] कतमानि छ विवादमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही, सो सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो , सङ्घेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सिक्खायपि न परिपूरकारी होति। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि…पे॰… सङ्घेपि…पे॰… सिक्खायपि न परिपूरकारी, सो सङ्घे विवादं जनेति। यो होति विवादो बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानम्। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स पहानाय वायमेय्याथ। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा न समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवाय पटिपज्जेय्याथ। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स पहानं होति। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवो होति।
[परि॰२७२] ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मक्खी होति पळासी…पे॰… इस्सुकी होति मच्छरी , सठो होति मायावी, पापिच्छो होति मिच्छादिट्ठी, सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी, सो सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सङ्घेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सिक्खायपि न परिपूरकारी होति। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि…पे॰… सङ्घेपि…पे॰… सिक्खायपि न परिपूरकारी, सो सङ्घे विवादं जनेति। यो होति विवादो बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानम्। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स पहानाय वायमेय्याथ। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, विवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा न समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवाय पटिपज्जेय्याथ। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स पहानं होति। एवमेतस्स पापकस्स विवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवो होति। इमानि छ विवादमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमानि तीणि अकुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू लुद्धचित्ता विवदन्ति, दुट्ठचित्ता विवदन्ति, मूळ्हचित्ता विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा, विनयोति वा अविनयोति वा, भासितं लपितं तथागतेनाति वा अभासितं अलपितं तथागतेनाति वा, आचिण्णं तथागतेनाति वा अनाचिण्णं तथागतेनाति वा, पञ्ञत्तं तथागतेनाति वा अप्पञ्ञत्तं तथागतेनाति वा, आपत्तीति वा अनापत्तीति वा, लहुका आपत्तीति वा गरुका आपत्तीति वा, सावसेसा आपत्तीति वा अनवसेसा आपत्तीति वा, दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। इमानि तीणि अकुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमानि तीणि कुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू अलुद्धचित्ता विवदन्ति, अदुट्ठचित्ता विवदन्ति, अमूळ्हचित्ता विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा…पे॰… दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। इमानि तीणि कुसलमूलानि विवादाधिकरणस्स मूलम्।
२१७. [परि॰ २७२] ‘‘अनुवादाधिकरणस्स किं मूलं? छ अनुवादमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलम्। तीणिपि अकुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलं, तीणिपि कुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलं, कायोपि अनुवादाधिकरणस्स मूलं, वाचापि अनुवादाधिकरणस्स मूलम्। ‘‘कतमानि छ अनुवादमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु कोधनो होति उपनाही, सो सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सङ्घेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सिक्खायपि न परिपूरकारी होति। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि…पे॰… सङ्घेपि…पे॰… सिक्खायपि न परिपूरकारी, सो सङ्घे अनुवादं जनेति। यो होति अनुवादो बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानम्। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, अनुवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स अनुवादमूलस्स पहानाय वायमेय्याथ। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, अनुवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा न समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स अनुवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवाय पटिपज्जेय्याथ। एवमेतस्स पापकस्स अनुवादमूलस्स पहानं होति। एवमेतस्स पापकस्स अनुवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवो होति।
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु मक्खी होति पळासी…पे॰… इस्सुकी होति मच्छरी, सठो होति मायावी, पापिच्छो होति मिच्छादिट्ठी, सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सन्दिट्ठिपरामासी होति आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी, सो सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, धम्मेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सङ्घेपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो, सिक्खायपि न परिपूरकारी होति। यो सो, भिक्खवे, भिक्खु सत्थरिपि अगारवो विहरति अप्पतिस्सो , धम्मेपि…पे॰… सङ्घेपि…पे॰… सिक्खायपि न परिपूरकारी, सो सङ्घे अनुवादं जनेति। यो होति अनुवादो बहुजनाहिताय बहुजनासुखाय बहुनो जनस्स अनत्थाय अहिताय दुक्खाय देवमनुस्सानम्। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, अनुवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स अनुवादमूलस्स पहानाय वायमेय्याथ। एवरूपञ्चे तुम्हे, भिक्खवे, अनुवादमूलं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा न समनुपस्सेय्याथ, तत्र तुम्हे, भिक्खवे, तस्सेव पापकस्स अनुवादमूलस्स आयत्तिं अनवस्सवाय पटिपज्जेय्याथ। एवमेतस्स पापकस्स अनुवादमूलस्स पहानं होति। एवमेतस्स पापकस्स अनुवादमूलस्स आयतिं अनवस्सवो होति। इमानि छ अनुवादमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमानि तीणि अकुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं लुद्धचित्ता अनुवदन्ति, दुट्ठचित्ता अनुवदन्ति, मूळ्हचित्ता अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचारविपत्तिया वा, दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। इमानि तीणि अकुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमानि तीणि कुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अलुद्धचित्ता अनुवदन्ति, अदुट्ठचित्ता अनुवदन्ति, अमूळ्हचित्ता अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचरविपत्तिया वा, दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। इमानि तीणि कुसलमूलानि अनुवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमो कायो [कतमो च कायो (स्या॰ कं॰)] अनुवादाधिकरणस्स मूलं? इधेकच्चो दुब्बण्णो होति, दुद्दस्सिको, ओकोटिमको, बह्वाबाधो, काणो वा, कुणी वा, खञ्जो वा, पक्खहतो वा, येन नं अनुवदन्ति। अयं कायो अनुवादाधिकरणस्स मूलम्।
‘‘कतमा वाचा अनुवादाधिकरणस्स मूलं? इधेकच्चो दुब्बचो होति, मम्मनो, एळगलवाचो, याय नं अनुवदन्ति। अयं वाचा अनुवादाधिकरणस्स मूलम्।
२१८. ‘‘आपत्ताधिकरणस्स किं मूलं? छ आपत्तिसमुट्ठाना आपत्ताधिकरणस्स मूलम्। अत्थापत्ति कायतो समुट्ठाति, न वाचतो, न चित्ततो। अत्थापत्ति वाचतो समुट्ठाति, न कायतो, न चित्ततो। अत्थापत्ति कायतो च वाचतो च समुट्ठाति, न चित्ततो। अत्थापत्ति कायतो च चित्ततो च समुट्ठाति, न वाचतो। अत्थापत्ति वाचतो च चित्ततो च समुट्ठाति, न कायतो। अत्थापत्ति कायतो च वाचतो च चित्ततो च समुट्ठाति। इमे छ आपत्तिसमुट्ठाना आपत्ताधिकरणस्स मूलम्।
२१९. ‘‘किच्चाधिकरणस्स किं मूलं? किच्चाधिकरणस्स एकं मूलं – सङ्घो।
२२०. ‘‘विवादाधिकरणं कुसलं, अकुसलं, अब्याकतम्। विवादाधिकरणं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतम्। तत्थ कतमं विवादाधिकरणं कुसलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू कुसलचित्ता विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा…पे॰… दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। यं तत्थ भण्डनं कलहो विग्गहो विवादो नानावादो अञ्ञथावादो विपच्चताय वोहारो मेधगं – इदं वुच्चति विवादाधिकरणं कुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं विवादाधिकरणं अकुसलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू अकुसलचित्ता विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा…पे॰… दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। यं तत्थ भण्डनं कलहो विग्गहो विवादो नानावादो अञ्ञथावादो विपच्चताय वोहारो मेधगं – इदं वुच्चति विवादाधिकरणं अकुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं विवादाधिकरणं अब्याकतं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू अब्याकतचित्ता विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा…पे॰… दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। यं तत्थ भण्डनं कलहो विग्गहो विवादो नानावादो अञ्ञथावादो विपच्चताय वोहारो मेधगं – इदं वुच्चति विवादाधिकरणं अब्याकतम्।
२२१. ‘‘अनुवादाधिकरणं कुसलं, अकुसलं, अब्याकतम्। अनुवादाधिकरणं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतम्। तत्थ कतमं अनुवादाधिकरणं कुसलं? इध, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं कुसलचित्ता अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचारविपत्तिया वा, दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। यो तत्थ अनुवादो अनुवदना अनुल्लपना अनुभणना अनुसम्पवङ्कता अब्भुस्सहनता अनुबलप्पदानं – इदं वुच्चति अनुवादाधिकरणं कुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं अनुवादाधिकरणं अकुसलं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अकुसलचित्ता अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचारविपत्तिया वा, दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। यो तत्थ अनुवादो अनुवदना अनुल्लपना अनुभणना अनुसम्पवङ्कता अब्भुस्सहनता अनुबलप्पदानं – इदं वुच्चति अनुवादाधिकरणं अकुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं अनुवादाधिकरणं अब्याकतं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अब्याकतचित्ता अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचारविपत्तिया वा, दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। यो तत्थ अनुवादो अनुवदना अनुल्लपना अनुभणना अनुसम्पवङ्कता अब्भुस्सहनता अनुबलप्पदानं – इदं वुच्चति अनुवादाधिकरणं अब्याकतम्।
२२२. ‘‘आपत्ताधिकरणं कुसलं [इदं पदं केसुचि नत्थि], अकुसलं, अब्याकतं? आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं; नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसलम्। तत्थ कतमं आपत्ताधिकरणं अकुसलं? यं जानन्तो सञ्जानन्तो चेच्च अभिवितरित्वा वीतिक्कमो – इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं अकुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं आपत्ताधिकरणं अब्याकतं? यं अजानन्तो असञ्जानन्तो अचेच्च अनभिवितरित्वा वीतिक्कमो – इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं अब्याकतम्।
२२३. ‘‘किच्चाधिकरणं कुसलं, अकुसलं, अब्याकतं? किच्चाधिकरणं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतम्। तत्थ कतमं किच्चाधिकरणं कुसलं? यं सङ्घो कुसलचित्तो कम्मं करोति – अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मं – इदं वुच्चति किच्चाधिकरणं कुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं किच्चाधिकरणं अकुसलं? यं सङ्घो अकुसलचित्तो कम्मं करोति – अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मं – इदं वुच्चति किच्चाधिकरणं अकुसलम्।
‘‘तत्थ कतमं किच्चाधिकरणं अब्याकतं? यं सङ्घो अब्याकतचित्तो कम्मं करोति – अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मं – इदं वुच्चति किच्चाधिकरणं अब्याकतम्।
२२४. [परि॰ ३५५] ‘‘विवादो विवादाधिकरणं, विवादो नो अधिकरणं, अधिकरणं नो विवादो, अधिकरणञ्चेव विवादो च। सिया विवादो विवादाधिकरणं, सिया विवादो नो अधिकरणं, सिया अधिकरणं नो विवादो, सिया अधिकरणञ्चेव विवादो च।
‘‘तत्थ कतमो विवादो विवादाधिकरणं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा…पे॰… दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा। यं तत्थ भण्डनं कलहो विग्गहो विवादो नानावादो अञ्ञथावादो विपच्चताय वोहारो मेधगं – अयं विवादो विवादाधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमो विवादो नो अधिकरणं? मातापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि मातरा विवदति, पितापि पुत्तेन विवदति, पुत्तोपि पितरा विवदति, भातापि भातरा विवदति, भातापि भगिनिया विवदति, भगिनीपि भातरा विवदति, सहायोपि सहायेन विवदति – अयं विवादो नो अधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणं नो विवादो? अनुवादाधिकरणं, आपत्ताधिकरणं, किच्चाधिकरणं – इदं अधिकरणं नो विवादो।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणञ्चेव विवादो च? विवादाधिकरणं अधिकरणञ्चेव विवादो च।
२२५. [परि॰ ३५६] ‘‘अनुवादो अनुवादाधिकरणं, अनुवादो नो अधिकरणं, अधिकरणं नो अनुवादो, अधिकरणञ्चेव अनुवादो च। सिया अनुवादो अनुवादाधिकरणं, सिया अनुवादो नो अधिकरणं, सिया अधिकरणं नो अनुवादो, सिया अधिकरणञ्चेव अनुवादो च।
‘‘तत्थ कतमो अनुवादो अनुवादाधिकरणं? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अनुवदन्ति – सीलविपत्तिया वा, आचारविपत्तिया वा , दिट्ठिविपत्तिया वा, आजीवविपत्तिया वा। यो तत्थ अनुवादो अनुवदना अनुल्लपना अनुभणना अनुसम्पवङ्कता अब्भुस्सहनता अनुबलप्पदानं – अयं अनुवादो अनुवादाधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमो अनुवादो नो अधिकरणं? मातापि पुत्तं अनुवदति, पुत्तोपि मातरं अनुवदति, पितापि पुत्तं अनुवदति, पुत्तोपि पितरं अनुवदति, भातापि भातरं अनुवदति, भातापि भगिनिं अनुवदति, भगिनीपि भातरं अनुवदति, सहायोपि सहायं अनुवदति – अयं अनुवादो नो अधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणं नो अनुवादो? आपत्ताधिकरणं, किच्चाधिकरणं, विवादाधिकरणं – इदं अधिकरणं नो अनुवादो।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणञ्चेव अनुवादो च? अनुवादाधिकरणं अधिकरणञ्चेव अनुवादो च।
२२६. [परि॰ ३५७] ‘‘आपत्ति आपत्ताधिकरणं, आपत्ति नो अधिकरणं, अधिकरणं नो आपत्ति, अधिकरणञ्चेव आपत्ति च। सिया आपत्ति आपत्ताधिकरणं, सिया आपत्ति नो अधिकरणं, सिया अधिकरणं नो आपत्ति, सिया अधिकरणञ्चेव आपत्ति च। ‘‘तत्थ कतमं आपत्ति आपत्ताधिकरणं? पञ्चपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं, सत्तपि आपत्तिक्खन्धा आपत्ताधिकरणं – अयं आपत्ति आपत्ताधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं आपत्ति नो अधिकरणं? सोतापत्ति समापत्ति – अयं आपत्ति नो अधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणं नो आपत्ति? किच्चाधिकरणं, विवादाधिकरणं, अनुवादाधिकरणं – इदं अधिकरणं नो आपत्ति।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणञ्चेव आपत्ति च? आपत्ताधिकरणं अधिकरणञ्चेव आपत्ति च।
२२७. [परि॰ ३५८] ‘‘किच्चं किच्चाधिकरणं, किच्चं नो अधिकरणं, अधिकरणं नो किच्चं, अधिकरणञ्चेव किच्चञ्च। सिया किच्चं किच्चाधिकरणं, सिया किच्चं नो अधिकरणं, सिया अधिकरणं नो किच्चं, सिया अधिकरणञ्चेव किच्चञ्च।
‘‘तत्थ कतमं किच्चं किच्चाधिकरणं? या सङ्घस्स किच्चयता, करणीयता, अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मं – इदं किच्चं किच्चाधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं किच्चं नो अधिकरणं? आचरियकिच्चं, उपज्झायकिच्चं, समानुपज्झायकिच्चं, समानाचरियकिच्चं – इदं किच्चं नो अधिकरणम्।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणं नो किच्चं? विवादाधिकरणं, अनुवादाधिकरणं, आपत्ताधिकरणं – इदं अधिकरणं नो किच्चम्।
‘‘तत्थ कतमं अधिकरणञ्चेव किच्चञ्च? किच्चाधिकरणं अधिकरणञ्चेव किच्चञ्च।

९. अधिकरणवूपसमनसमथो

सम्मुखाविनयो

२२८. [परि॰ २९२-२९३, ३०७ आदयो] ‘‘विवादाधिकरणं कतिहि समथेहि सम्मति? विवादाधिकरणं द्वीहि समथेहि सम्मति – सम्मुखाविनयेन च, येभुय्यसिकाय च। सिया विवादाधिकरणं एकं समथं अनागम्म येभुय्यसिकं, एकेन समथेन समेय्य – सम्मुखाविनयेनाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू विवदन्ति – धम्मोति वा अधम्मोति वा, विनयोति वा अविनयोति वा, भासितं लपितं तथागतेनाति वा अभासितं अलपितं तथागतेनाति वा, आचिण्णं तथागतेनाति वा अनाचिण्णं तथागतेनाति वा, पञ्ञत्तं तथागतेनाति वा अपञ्ञत्तं तथागतेनाति वा, आपत्तीति वा अनापत्तीति वा, लहुका आपत्तीति वा गरुका आपत्तीति वा, सावसेसा आपत्तीति वा अनवसेसा आपत्तीति वा, दुट्ठुल्ला आपत्तीति वा अदुट्ठुल्ला आपत्तीति वा।
‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता। का च तत्थ सङ्घसम्मुखता? यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति – अयं तत्थ सङ्घसम्मुखता। का च तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता ? येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति – अयं तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता। का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च विवदति, येन च विवदति, उभो अत्थपच्चत्थिका सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।
२२९. ‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू न सक्कोन्ति तं अधिकरणं तस्मिं आवासे वूपसमेतुं, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि, यस्मिं आवासे सम्बहुला [बहुतरा (सी॰ स्या॰)] भिक्खू, सो आवासो गन्तब्बो। ते चे, भिक्खवे, भिक्खू तं आवासं गच्छन्ता अन्तरामग्गे सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन । किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता। का च तत्थ सङ्घसम्मुखता? यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति – अयं तत्थ सङ्घसम्मुखता। का च तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता? येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति – अयं तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता। का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च विवदति, येन च विवदति, उभो अत्थपच्चत्थिका सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।
२३०. ‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू तं आवासं आगच्छन्ता अन्तरामग्गे न सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि, तं आवासं गन्त्वा आवासिका भिक्खू एवमस्सु वचनीया – ‘इदं खो, आवुसो, अधिकरणं एवं जातं, एवं समुप्पन्नं; साधायस्मन्ता इमं अधिकरणं वूपसमेन्तु धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन, यथयिदं अधिकरणं सुवूपसन्तं अस्सा’ति।
‘‘सचे , भिक्खवे, आवासिका भिक्खू वुड्ढतरा होन्ति, आगन्तुका भिक्खू नवकतरा, तेहि, भिक्खवे, आवासिकेहि भिक्खूहि आगन्तुका भिक्खू एवमस्सु वचनीया – ‘इङ्घ तुम्हे, आयस्मन्तो, मुहुत्तं एकमन्तं होथ, याव मयं मन्तेमा’ति। सचे पन, भिक्खवे, आवासिका भिक्खू नवकतरा होन्ति, आगन्तुका भिक्खू वुड्ढतरा, तेहि, भिक्खवे, आवासिकेहि भिक्खूहि आगन्तुका भिक्खू एवमस्सु वचनीया – ‘तेन हि तुम्हे, आयस्मन्तो, मुहुत्तं इधेव ताव होथ, याव मयं मन्तेमा’ति।
‘‘सचे पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं मन्तयमानानं एवं होति – ‘न मयं सक्कोम इमं अधिकरणं वूपसमेतुं धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेना’ति, न तं अधिकरणं आवासिकेहि भिक्खूहि सम्पटिच्छितब्बम्। सचे पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं मन्तयमानानं एवं होति – ‘सक्कोम मयं इमं अधिकरणं वूपसमेतुं धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेना’ति, तेहि, भिक्खवे, आवासिकेहि भिक्खूहि आगन्तुका भिक्खू एवमस्सु वचनीया – ‘सचे तुम्हे, आयस्मन्तो, अम्हाकं इमं अधिकरणं यथाजातं यथासमुप्पन्नं आरोचेस्सथ, यथा च मयं इमं अधिकरणं वूपसमेस्साम धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन तथा सुवूपसन्तं भविस्सति। एवं मयं इमं अधिकरणं सम्पटिच्छिस्साम। नो चे तुम्हे, आयस्मन्तो, अम्हाकं इमं अधिकरणं यथाजातं यथासमुप्पन्नं आरोचेस्सथ, यथा च मयं इमं अधिकरणं वूपसमेस्साम धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन तथा न सुवूपसन्तं भविस्सति, न मयं इमं अधिकरणं सम्पटिच्छिस्सामा’ति। एवं सुपरिग्गहितं खो, भिक्खवे, कत्वा आवासिकेहि भिक्खूहि तं अधिकरणं सम्पटिच्छितब्बम्।
‘‘तेहि, भिक्खवे, आगन्तुकेहि भिक्खूहि आवासिका भिक्खू एवमस्सु वचनीया – ‘यथाजातं यथासमुप्पन्नं मयं इमं अधिकरणं आयस्मन्तानं आरोचेस्साम। सचे आयस्मन्ता सक्कोन्ति एत्तकेन वा एत्तकेन वा अन्तरेन इमं अधिकरणं वूपसमेतुं धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन तथा सुवूपसन्तं भविस्सति। एवं मयं इमं अधिकरणं आयस्मन्तानं निय्यादेस्साम। नो चे आयस्मन्ता सक्कोन्ति एत्तकेन वा एत्तकेन वा अन्तरेन इमं अधिकरणं वूपसमेतुं धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन तथा न सुवूपसन्तं भविस्सति, न मयं इमं अधिकरणं आयस्मन्तानं निय्यादेस्साम । मयमेव इमस्स अधिकरणस्स सामिनो भविस्सामा’ति। एवं सुपरिग्गहितं खो, भिक्खवे, कत्वा आगन्तुकेहि भिक्खूहि तं अधिकरणं आवासिकानं भिक्खूनं निय्यादेतब्बम्।
‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।

उब्बाहिकायवूपसमनम्

२३१. ‘‘तेहि चे, भिक्खवे, भिक्खूहि तस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि [अनग्गानि (सी॰)] चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स [न चेतस्स (क॰)] भासितस्स अत्थो विञ्ञायति, अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं उब्बाहिकाय वूपसमेतुम्। ‘‘दसहङ्गेहि समन्नागतो भिक्खु उब्बाहिकाय सम्मन्नितब्बो – सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु; बहुस्सुतो होति सुतधरो सुतसन्निचयो, ये ते धम्मा आदिकल्याणा मज्झेकल्याणा परियोसानकल्याणा सात्थं सब्यञ्जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं अभिवदन्ति, तथारूपस्स धम्मा बहुस्सुता होन्ति, धाता [धता (सी॰ स्या॰)] वचसा परिचिता मनसानुपेक्खिता दिट्ठिया सुप्पटिविद्धा; उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ति सुविभत्तानि सुप्पवत्तीनि सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो ; विनये खो पन ठितो [छेको (क॰)] होति असंहीरो; पटिबलो होति उभो अत्थपच्चत्थिके अस्सासेतुं सञ्ञापेतुं निज्झापेतुं पेक्खेतुं पसादेतुं; अधिकरणसमुप्पादवूपसमनकुसलो होति; अधिकरणं जानाति; अधिकरणसमुदयं जानाति; अधिकरणनिरोधं जानाति; अधिकरणनिरोधगामिनिपटिपदं जानाति। अनुजानामि, भिक्खवे, इमेहि दसहङ्गेहि समन्नागतं भिक्खुं उब्बाहिकाय सम्मन्नितुम्। एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बो। पठमं भिक्खु याचितब्बो, याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
२३२. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं इमस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स भासितस्स अत्थो विञ्ञायति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामञ्च इत्थन्नामञ्च भिक्खुं सम्मन्नेय्य उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुम्। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं इमस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने अनन्तानि चेव भस्सानि जायन्ति, न चेकस्स भासितस्स अत्थो विञ्ञायति। सङ्घो इत्थन्नामञ्च इत्थन्नामञ्च भिक्खुं सम्मन्नति उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुम्। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स च इत्थन्नामस्स च भिक्खुनो सम्मुति उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो च इत्थन्नामो च भिक्खु उब्बाहिकाय इमं अधिकरणं वूपसमेतुम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू सक्कोन्ति तं अधिकरणं उब्बाहिकाय वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियम्।
२३३. ‘‘तेहि चे, भिक्खवे, भिक्खूहि तस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने तत्रास्स भिक्खु धम्मकथिको, तस्स नेव सुत्तं आगतं होति, नो सुत्तविभङ्गो, सो अत्थं असल्लक्खेन्तो ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन ते भिक्खू ञापेतब्बा –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अयं इत्थन्नामो भिक्खु धम्मकथिको। इमस्स नेव सुत्तं आगतं होति, नो सुत्तविभङ्गो। सो अत्थं असल्लक्खेन्तो ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं , इत्थन्नामं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा अवसेसा इमं अधिकरणं वूपसमेय्यामाति।
‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू तं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियम्।
‘‘तेहि चे, भिक्खवे, भिक्खूहि तस्मिं अधिकरणे विनिच्छियमाने तत्रास्स भिक्खु धम्मकथिको, तस्स सुत्तञ्हि खो आगतं होति, नो सुत्तविभङ्गो, सो अत्थं असल्लक्खेन्तो ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन ते भिक्खू ञापेतब्बा –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अयं इत्थन्नामो भिक्खु धम्मकथिको। इमस्स सुत्तञ्हि खो आगतं होति, नो सुत्तविभङ्गो। सो अत्थं असल्लक्खेन्तो ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इत्थन्नामं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा अवसेसा इमं अधिकरणं वूपसमेय्यामाति।
‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू तं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा सक्कोन्ति तं अधिकरणं वूपसमेतुं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियम्।

येभुय्यसिकाविनयो

२३४. ‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू न सक्कोन्ति तं अधिकरणं उब्बाहिकाय वूपसमेतुं, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि तं अधिकरणं सङ्घस्स निय्यादेतब्बं – ‘न मयं [न च मयं (क॰)], भन्ते, सक्कोम इमं अधिकरणं उब्बाहिकाय वूपसमेतुं, सङ्घोव इमं अधिकरणं वूपसमेतू’ति। अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं येभुय्यसिकाय वूपसमेतुम्। पञ्चहङ्गेहि समन्नागतो भिक्खु सलाकग्गाहापको सम्मन्नितब्बो – यो न छन्दागतिं गच्छेय्य, न दोसागतिं गच्छेय्य, न मोहागतिं गच्छेय्य, न भयागतिं गच्छेय्य, गहितागहितञ्च जानेय्य…पे॰… एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बो। पठमं भिक्खु याचितब्बो, याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं सलाकग्गाहापकं सम्मन्नेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं सलाकग्गाहापकं सम्मन्नति। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सलाकग्गाहापकस्स सम्मुति, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो भिक्खु सलाकग्गाहापको। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘तेन सलाकग्गाहापकेन भिक्खुना सलाका गाहेतब्बा। यथा बहुतरा भिक्खू धम्मवादिनो वदन्ति तथा तं अधिकरणं वूपसमेतब्बम्। इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, येभुय्यसिकाय च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता। का च तत्थ सङ्घसम्मुखता? यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति – अयं तत्थ सङ्घसम्मुखता। का च तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता? येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति – अयं तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता । का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च विवदति, येन च विवदति, उभो अत्थपच्चत्थिका सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। का च तत्थ येभुय्यसिकाय? या येभुय्यसिकाकम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – अयं तत्थ येभुय्यसिकाय। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तिय’’न्ति।

तिविधसलाकग्गाहो

२३५. तेन खो पन समयेन सावत्थिया एवं जातं एवं समुप्पन्नं अधिकरणं होति। अथ खो ते भिक्खू – असन्तुट्ठा सावत्थिया सङ्घस्स अधिकरणवूपसमनेन – अस्सोसुं खो अमुकस्मिं किर आवासे सम्बहुला थेरा विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा विनयधरा मातिकाधरा पण्डिता वियत्ता मेधाविनो लज्जिनो कुक्कुच्चका सिक्खाकामा। ते चे थेरा इमं अधिकरणं वूपसमेय्युं धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन, एवमिदं अधिकरणं सुवूपसन्तं अस्साति। अथ खो ते भिक्खू तं आवासं गन्त्वा ते थेरे एतदवोचुं – ‘‘इदं, भन्ते, अधिकरणं एवं जातं, एवं समुप्पन्नम्। साधु, भन्ते, थेरा इमं अधिकरणं वूपसमेन्तु धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन, यथयिदं अधिकरणं सुवूपसन्तं अस्सा’’ति। अथ खो ते थेरा – यथा सावत्थिया सङ्घेन अधिकरणं वूपसमितं तथा सुवूपसन्तन्ति [यथा सुवूपसन्तं (सी॰ स्या॰)] – तथा तं अधिकरणं वूपसमेसुम्।
अथ खो ते भिक्खू – असन्तुट्ठा सावत्थिया सङ्घस्स अधिकरणवूपसमनेन, असन्तुट्ठा सम्बहुलानं थेरानं अधिकरणवूपसमनेन – अस्सोसुं खो अमुकस्मिं किर आवासे तयो थेरा विहरन्ति…पे॰… द्वे थेरा विहरन्ति…पे॰… एको थेरो विहरति बहुस्सुतो आगतागमो धम्मधरो विनयधरो मातिकाधरो पण्डितो वियत्तो मेधावी लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो। सो चे थेरो इमं अधिकरणं वूपसमेय्य धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन, एवमिदं अधिकरणं सुवूपसन्तं अस्साति। अथ खो ते भिक्खू तं आवासं गन्त्वा तं थेरं एतदवोचुं – ‘‘इदं, भन्ते, अधिकरणं एवं जातं, एवं समुप्पन्नम्। साधु, भन्ते, थेरो इमं अधिकरणं वूपसमेतु धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन, यथयिदं अधिकरणं सुवूपसन्तं अस्सा’’ति। अथ खो सो थेरो – यथा सावत्थिया सङ्घेन अधिकरणं वूपसमितं, यथा सम्बहुलेहि थेरेहि अधिकरणं वूपसमितं, यथा तीहि थेरेहि अधिकरणं वूपसमितं, यथा द्वीहि थेरेहि अधिकरणं वूपसमितं, तथा सुवूपसन्तन्ति – तथा तं अधिकरणं वूपसमेसि।
अथ खो ते भिक्खू असन्तुट्ठा सावत्थिया सङ्घस्स अधिकरणवूपसमनेन, असन्तुट्ठा सम्बहुलानं थेरानं अधिकरणवूपसमनेन, असन्तुट्ठा तिण्णं थेरानं अधिकरणवूपसमनेन, असन्तुट्ठा द्विन्नं थेरानं अधिकरणवूपसमनेन, असन्तुट्ठा एकस्स थेरस्स अधिकरणवूपसमनेन, येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु, उपसङ्कमित्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं…पे॰… ‘‘निहतमेतं, भिक्खवे, अधिकरणं सन्तं वूपसन्तं सुवूपसन्तम्। अनुजानामि, भिक्खवे, तेसं भिक्खूनं सञ्ञत्तिया तयो सलाकग्गाहे – गूळ्हकं, सकण्णजप्पकं, विवटकम्।
‘‘कथञ्च , भिक्खवे, गूळ्हको सलाकग्गाहो होति? तेन सलाकग्गाहापकेन भिक्खुना सलाकायो वण्णावण्णायो कत्वा एकमेको भिक्खु उपसङ्कमित्वा एवमस्स वचनीयो – ‘अयं एवंवादिस्स सलाका, अयं एवंवादिस्स सलाका। यं इच्छसि तं गण्हाही’ति। गहिते वत्तब्बो – ‘मा च कस्सचि दस्सेही’ति। सचे जानाति – अधम्मवादी बहुतराति, दुग्गहोति, पच्चुक्कड्ढितब्बम्। सचे जानाति – धम्मवादी बहुतराति, सुग्गहोति, सावेतब्बम्। एवं खो, भिक्खवे, गूळ्हको सलाकग्गाहो होति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, सकण्णजप्पको सलाकग्गाहो होति? तेन सलाकग्गाहापकेन भिक्खुना एकमेकस्स भिक्खुनो उपकण्णके आरोचेतब्बं – ‘अयं एवंवादिस्स सलाका, अयं एवंवादिस्स सलाका। यं इच्छसि तं गण्हाही’ति। गहिते वत्तब्बो – ‘मा च कस्सचि आरोचेही’ति। सचे जानाति – अधम्मवादी बहुतराति, दुग्गहोति, पच्चुक्कड्ढितब्बम्। सचे जानाति – धम्मवादी बहुतराति, सुग्गहोति, सावेतब्बम्। एवं खो, भिक्खवे, सकण्णजप्पको सलाकग्गाहो होति।
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, विवटको सलाकग्गाहो होति? सचे जानाति – धम्मवादी बहुतराति, विस्सट्ठेनेव विवटेन गाहेतब्बो । एवं खो, भिक्खवे, विवटको सलाकग्गाहो होति। इमे खो, भिक्खवे, तयो सलाकग्गाहा’’ति।

सतिविनयो

२३६. [परि॰ २९२-२९३, ३०७ आदयो] ‘‘अनुवादाधिकरणं कतिहि समथेहि सम्मति? अनुवादाधिकरणं चतूहि समथेहि सम्मति – सम्मुखाविनयेन च, सतिविनयेन च, अमूळ्हविनयेन च, तस्सपापियसिकाय च। सिया अनुवादाधिकरणं द्वे समथे अनागम्म – अमूळ्हविनयञ्च, तस्सपापियसिकञ्च; द्वीहि समथेहि सम्मेय्य – सम्मुखाविनयेन च, सतिविनयेन चाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। तस्स खो, भिक्खवे [तस्स खो तं भिक्खवे (स्या॰ क॰)], भिक्खुनो सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयो दातब्बो। एवञ्च पन, भिक्खवे, दातब्बो –
‘‘तेन, भिक्खवे, भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्ग करित्वा…पे॰… एवमस्स वचनीयो – ‘मं, भन्ते, भिक्खू अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। सोहं, भन्ते , सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचामी’ति। दुतियम्पि याचितब्बो। ततियम्पि याचितब्बो। ब्यत्तेनं भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। भिक्खू इत्थन्नामं भिक्खुं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। सो सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचति । यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं ददेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। भिक्खू इत्थन्नामं भिक्खुं अमूलिकाय सीलविपत्तिया अनुद्धंसेन्ति। सो सतिवेपुल्लप्पत्तो सङ्घं सतिविनयं याचति। सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयं देति। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयस्स दानं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰…।
‘‘दिन्नो सङ्घेन इत्थन्नामस्स भिक्खुनो सतिवेपुल्लप्पत्तस्स सतिविनयो। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च सतिविनयेन च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता , विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च अनुवदति, यञ्च अनुवदति, उभो सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। किञ्च तत्थ सतिविनयस्मिं? या सतिविनयस्स कम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – इदं तत्थ सतिविनयस्मिम्। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।

अमूळ्हविनयो

२३७. ‘‘सिया अनुवादाधिकरणं द्वे समथे अनागम्म – सतिविनयञ्च, तस्सपापियसिकञ्च; द्वीहि समथेहि सम्मेय्य – सम्मुखाविनयेन च, अमूळ्हविनयेन चाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खु उम्मत्तको होति चित्तविपरियासकतो । तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। ‘‘तस्स खो, भिक्खवे, भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयो दातब्बो। एवञ्च पन, भिक्खवे, दातब्बो –
‘‘तेन, भिक्खवे, भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा…पे॰… एवमस्स वचनीयो – ‘अहं, भन्ते, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। मं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। त्याहं एवं वदामि – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति । एवम्पि मं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। ‘सोहं, भन्ते, अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचामी’ति। दुतियम्पि याचितब्बो। ततियम्पि याचितब्बो। ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं इत्थन्नामो भिक्खु उम्मत्तको अहोसि चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। तं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। सो अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयं ददेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं इत्थन्नामो भिक्खु उम्मत्तको अहोसि चित्तविपरियासकतो। तेन उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। तं भिक्खू उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन अज्झाचिण्णेन आपत्तिया चोदेन्ति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति । सो एवं वदेति – ‘अहं खो, आवुसो, उम्मत्तको अहोसिं चित्तविपरियासकतो। तेन मे उम्मत्तकेन चित्तविपरियासकतेन बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। नाहं तं सरामि। मूळ्हेन मे एतं कत’न्ति। एवम्पि नं वुच्चमाना चोदेन्तेव – ‘सरतायस्मा एवरूपिं आपत्तिं आपज्जिता’ति। सो अमूळ्हो सङ्घं अमूळ्हविनयं याचति। सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयं देति। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयस्स दानं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰…।
‘‘दिन्नो सङ्घेन इत्थन्नामस्स भिक्खुनो अमूळ्हस्स अमूळ्हविनयो। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, अमूळ्हविनयेन च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… किञ्च तत्थ अमूळ्हविनयस्मिं ? या अमूळ्हविनयस्स कम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – इदं तत्थ अमूळ्हविनयस्मिम्। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।

तस्सपापियसिकाविनयो

२३८. ‘‘सिया अनुवादाधिकरणं द्वे समथे अनागम्म – सतिविनयञ्च, अमूळ्हविनयञ्च ; द्वीहि समथेहि सम्मेय्य – सम्मुखाविनयेन च, तस्सपापियसिकाय चाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खु भिक्खुं सङ्घमज्झे गरुकाय आपत्तिया चोदेति – ‘सरतायस्मा एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, सरामि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। तमेनं सो निब्बेठेन्तं अतिवेठेति – ‘इङ्घायस्मा साधुकमेव जानाहि, यदि सरसि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। सो एवं वदेति – ‘न खो अहं, आवुसो, सरामि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा। सरामि च खो अहं, आवुसो, एवरूपिं अप्पमत्तिकं आपत्तिं आपज्जिता’ति। तमेनं सो निब्बेठेन्तं अतिवेठेति – ‘इङ्घायस्मा साधुकमेव जानाहि, यदि सरसि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। सो एवं वदेति – ‘इमञ्हि नामाहं, आवुसो, अप्पमत्तिकं आपत्तिं आपज्जित्वा अपुट्ठो पटिजानिस्सामि। किं पनाहं एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जित्वा, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा, पुट्ठो न पटिजानिस्सामी’ति? सो एवं वदेति – ‘इमञ्हि नाम त्वं, आवुसो, अप्पमत्तिकं आपत्तिं आपज्जित्वा अपुट्ठो न पटिजानिस्ससि। किं पन त्वं एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जित्वा, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा, अपुट्ठो पटिजानिस्ससि? इङ्घायस्मा साधुकमेव जानाहि, यदि सरसि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। सो एवं वदेसि – ‘सरामि खो अहं, आवुसो, एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा। दवा मे एतं वुत्तं, रवा मे एतं वुत्तं – नाहं तं सरामि एवरूपिं गरुकं आपत्तिं आपज्जिता, पाराजिकं वा पाराजिकसामन्तं वा’ति। तस्स खो, भिक्खवे [तस्स खो तं भिक्खवे (क॰) तस्स ख्वतं भिक्खवे (स्या॰)], भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं कातब्बम्। एवञ्च पन, भिक्खवे, कातब्बम्। ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो। अयं इत्थन्नामो भिक्खु सङ्घमज्झे गरुकाय आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानाति, पटिजानित्वा अवजानाति, अञ्ञेनाञ्ञं पटिचरति, सम्पजानमुसा भासति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं करेय्य। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं इत्थन्नामो भिक्खु सङ्घमज्झे गरुकाय आपत्तिया अनुयुञ्जियमानो अवजानित्वा पटिजानाति, पटिजानित्वा अवजानाति, अञ्ञेनाञ्ञं पटिचरति, सम्पजानमुसा भासति। सङ्घो इत्थन्नामस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मं करोति। यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मस्स करणं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰… ततियम्पि एतमत्थं वदामि…पे॰…।
‘‘कतं सङ्घेन इत्थन्नामस्स भिक्खुनो तस्सपापियसिकाकम्मम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, तस्सपापियसिकाय च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता…पे॰… का च तत्थ तस्सपापियसिकाय? या तस्सपापियसिकाकम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – अयं तत्थ तस्सपापियसिकाय। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं कारको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।

पटिञ्ञातकरणम्

२३९. [परि॰ २९५, ३०६, ३०८ आदयो] ‘‘आपत्ताधिकरणं कतिहि समथेहि सम्मति? आपत्ताधिकरणं तीहि समथेहि सम्मति – सम्मुखाविनयेन च, पटिञ्ञातकरणेन च, तिणवत्थारकेन च। सिया आपत्ताधिकरणं एकं समथं अनागम्म – तिणवत्थारकं, द्वीहि समथेहि सम्मेय्य – सम्मुखाविनयेन च, पटिञ्ञातकरणेन चाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खु लहुकं आपत्तिं आपन्नो होति। तेन, भिक्खवे, भिक्खुना एकं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो – ‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो; तं पटिदेसेमी’ति। तेन वत्तब्बो – ‘पस्ससी’ति? ‘आम पस्सामी’ति। ‘आयतिं संवरेय्यासी’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, पटिञ्ञातकरणेन च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च देसेति, यस्स च देसेति, उभो सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। किञ्च तत्थ पटिञ्ञातकरणस्मिं? या पटिञ्ञातकरणस्स कम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – इदं तत्थ पटिञ्ञातकरणस्मिम्। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं पटिग्गाहको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियम्। एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलम्। नो चे लभेथ, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना सम्बहुले भिक्खू उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्सु वचनीया – ‘अहं, भन्ते, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो; तं पटिदेसेमी’ति। ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन ते भिक्खू ञापेतब्बा –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अयं इत्थन्नामो भिक्खु आपत्तिं सरति, विवरति, उत्तानिं करोति देसेति। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्यन्ति। तेन वत्तब्बो – ‘पस्ससी’ति? ‘आम पस्सामी’ति। ‘आयतिं संवरेय्यासी’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, पटिञ्ञातकरणेन च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च देसेति, यस्स च देसेति, उभो सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता। किञ्च तत्थ पटिञ्ञातकरणस्मिं? या पटिञ्ञातकरणस्स कम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – इदं तत्थ पटिञ्ञातकरणस्मिम्। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं पटिग्गाहको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियम्। एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलम्। नो चे लभेथ, तेन, भिक्खवे, भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो – ‘अहं, भन्ते, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो; तं पटिदेसेमी’ति। ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अयं इत्थन्नामो भिक्खु आपत्तिं सरति, विवरति, उत्तानिं करोति, देसेति। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्यन्ति। तेन वत्तब्बो – ‘पस्ससी’ति? ‘आम पस्सामी’ति। ‘आयतिं संवरेय्यासी’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, पटिञ्ञातकरणेन च । किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता…पे॰… एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं पटिग्गाहको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।

तिणवत्थारकम्

२४०. ‘‘सिया आपत्ताधिकरणं एकं समथं अनागम्म – पटिञ्ञातकरणं, द्वीहि समथेहि सम्मेय्य – सम्मुखाविनयेन च, तिणवत्थारकेन चाति? सियातिस्स वचनीयम्। यथा कथं विय? इध पन, भिक्खवे, भिक्खूनं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं होति भासितपरिक्कन्तम्। तत्र चे भिक्खूनं एवं होति – ‘अम्हाकं खो भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्या’ति। अनुजानामि, भिक्खवे, एवरूपं अधिकरणं तिणवत्थारकेन वूपसमेतुम्। एवञ्च पन, भिक्खवे, वूपसमेतब्बम्। सब्बेहेव एकज्झं सन्निपतितब्बं, सन्निपतित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य । यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं अधिकरणं तिणवत्थारकेन वूपसमेय्य, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तन्ति। ‘‘एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सको पक्खो ञापेतब्बो –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं या चेव आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, आयस्मन्तानञ्चेव अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तन्ति।
२४१. ‘‘अथापरेसं एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सको पक्खो ञापेतब्बो –
‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं या चेव आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, आयस्मन्तानञ्चेव अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तन्ति।
२४२. ‘‘अथापरेसं एकतोपक्खिकानं भिक्खूनं ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेय्यं, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। एसा ञत्ति।
‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो। अम्हाकं भण्डनजातानं कलहजातानं विवादापन्नानं विहरतं बहुं अस्सामणकं अज्झाचिण्णं भासितपरिक्कन्तम्। सचे मयं इमाहि आपत्तीहि अञ्ञमञ्ञं कारेस्साम, सियापि तं अधिकरणं कक्खळत्ताय वाळत्ताय भेदाय संवत्तेय्य। अहं या चेव इमेसं आयस्मन्तानं आपत्ति, या च अत्तनो आपत्ति, इमेसञ्चेव आयस्मन्तानं अत्थाय, अत्तनो च अत्थाय, सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसेमि, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। यस्सायस्मतो खमति अम्हाकं इमासं आपत्तीनं सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन देसना, ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तं, सो तुण्हस्स; यस्स नक्खमति, सो भासेय्य।
‘‘देसिता अम्हाकं इमा आपत्तियो सङ्घमज्झे तिणवत्थारकेन , ठपेत्वा थुल्लवज्जं, ठपेत्वा गिहिप्पटिसंयुत्तम्। खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘अथापरेसं…पे॰… एवमेतं धारयामी’’ति।
‘‘इदं वुच्चति, भिक्खवे, अधिकरणं वूपसन्तम्। केन वूपसन्तं? सम्मुखाविनयेन च, तिणवत्थारकेन च। किञ्च तत्थ सम्मुखाविनयस्मिं? सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता।
‘‘का च तत्थ सङ्घसम्मुखता? यावतिका भिक्खू कम्मप्पत्ता, ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति – अयं तत्थ सङ्घसम्मुखता।
‘‘का च तत्थ धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता? येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन तं अधिकरणं वूपसम्मति – अयं तत्थ धम्मसम्मुखता , विनयसम्मुखता।
‘‘का च तत्थ पुग्गलसम्मुखता? यो च देसेति, यस्स च देसेति, उभो सम्मुखीभूता होन्ति – अयं तत्थ पुग्गलसम्मुखता।
‘‘किञ्च तत्थ तिणवत्थारकस्मिं? या तिणवत्थारकस्स कम्मस्स किरिया करणं उपगमनं अज्झुपगमनं अधिवासना अप्पटिक्कोसना – इदं तत्थ तिणवत्थारकस्मिम्। एवं वूपसन्तं चे, भिक्खवे, अधिकरणं पटिग्गाहको उक्कोटेति, उक्कोटनकं पाचित्तियं; छन्ददायको खीयति, खीयनकं पाचित्तियम्।
[परि॰ २९५, ३०७, ३०८] ‘‘किच्चाधिकरणं कतिहि समथेहि सम्मति? किच्चाधिकरणं एकेन समथेन सम्मति – सम्मुखाविनयेना’’ति।
समथक्खन्धकं निट्ठितं चतुत्थम्।