24 य एवम्

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैःसह।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते।।13.24।।

।।13.23।।एनम् उक्तस्वभावं पुरुषम् उक्तस्वभावां च प्रकृतिं वक्ष्यमाणस्वभावयुक्तैः सत्त्वादिभिः गुणैः सह यो वेत्ति यथावद् विवेकेन जानाति स सर्वथा देवमनुष्यादिदेहेषु अतिमात्रक्लिष्टप्रकारेण वर्तमानः अपि न भूयः अभिजायते न भूयः प्रकृत्या संसर्गमर्हति; अपरिच्छिन्नज्ञानलक्षणम्; अपहतपाप्मानम् आत्मानं तद्देहावसानसमये प्राप्नोति इत्यर्थः।

।।13.24।। अथ विवेकानुसन्धानप्रकारं वक्तुं तत्रात्यादराय तत्फलं प्रथमं प्रदर्श्यतेय एनमिति श्लोकेन। अन्वादेशः प्रागुक्तविविक्ताकारपरामर्शीत्याहउक्तस्वभावमिति। प्रकृतेरपि प्रागेवोक्तत्वात्एनाम् इति विपरिणामःउक्तस्वभावामित्युक्तः। गुणानां तु प्राक्प्रदर्शनमात्रम् प्रपञ्चनं तु चतुर्दशाध्याय इत्यभिप्रायेणाहवक्ष्यमाणस्वभावयुक्तैरिति। प्रकृतिपुरुषयोरेव प्रधानत्वाद्गुणानां चाप्रधानत्वात्गुणैः सहेत्युक्तम्। पुरुषस्य प्रकृत्या समुच्चित्य सहनिर्देशेऽपि गुणशब्दोऽत्र पूर्वोत्तरप्रपञ्चितप्रकृतिगुणमात्रविषय इति ज्ञापनायसत्त्वादिभिरित्युक्तम्। प्रकृतितद्गुणसहितवेदनमशुद्धवेदनं स्यादिति शङ्कायांएनं वेत्ति इत्यनेनाभिप्रेतमाहयथावद्विवेकेन जानातीति। उच्छास्त्रप्रवृत्तित्वशङ्काव्युदासायसर्वथा इत्यनेन नानाविधदेहसंसर्गप्रयुक्तो योगविरोधिविचित्रक्लेशान्वयो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाहदेवमनुष्यादीति। एतदुक्तं भवति – तत्त्वविदः प्रारब्धकर्मवशात्तदानीन्तनक्लेशानुभवेऽपि नेतरपुरुषसाधर्म्येण जन्मान्तरमनुमातुं शक्यमिति। अपिशब्दादक्लिष्टवृत्तिषु कैमुत्यं सूचितम्। न जायते म्रियते [कठो.1।2।18] इत्यनेनैव आत्मस्वरूपस्य जन्म उक्तः अतोऽत्र तत्प्रसङ्गाभावात्तत्र भूयश्शब्दानन्वयाच्च सदसद्योनिजन्मसु [13।22] इति प्रसक्तदेहसंसर्गलक्षणजनिरेव निषिध्यत इत्यभिप्रायेणाहन भूयः प्रकृत्या संसर्गमर्हतीति। प्रलयाद्यवस्थासु विनष्टदेहस्य देहानन्तरमेव देहसम्बन्धलक्षणजन्यभावेऽपि पुनर्देहसम्बन्धयोग्यताऽस्ति; अस्य तु ज्ञानाग्निदग्धकर्मत्वात् साऽपि नास्तीत्यभिप्रायेणार्हतिशब्दः। अनर्हतामेव व्यञ्जयन् पुनर्भवादिरूपानिष्टनिवृत्तेरर्थादिष्टप्राप्तिपर्यन्ततामाहअपरिच्छिन्नेति। अज्ञानस्य कर्मणश्च निश्शेषविनाशात् नहि देहसम्बन्धयोग्यतेत्यभिप्रायेणअपरिच्छिन्नज्ञानलक्षणमपहतपाप्मानमिति विशेषणद्वयम्। भूयश्शब्दाभिप्रेतमाहतद्देहावसानसमय इति।

13.24 He who ‘understands’, namely, knows truly with discrimination, the self to be thus, and also the Prakrti as having the aforesaid nature along with Sattva and other Gunas, whose nature will be later examined, is never born again, i.e., is never rorn conjointly with Prakrti again in ‘whatever state he may be placed,’ i.e., in whatever painful condition he may be placed in the bodies of divinities, men etc. The meaning is that at the time when the body ceases to exist, the self will attain the purified state characterised by boundless knowledge devoid of evil.

।।13.24।। तथा चाह –,य एवमिति। एवम् अनेन सर्वाभेदरूपेण ब्रह्मदर्शनेन यो योगी प्रकृतिं पुरुषं गुणांश्च तद्विकारान् जानाति; सर्वेण प्रकारेण यथा तथा वर्तमानोऽपि स +++(S; omit सः)+++ मुक्त एवेत्यर्थः।

13.24 Ya evam etc. a men of Yoga who knows the Material Cause, the Soul, the Strands and their modifications in this manner i.e., by means of this above mentioned Brahman-perception which is in the form ‘All are identical with It’ - he is certainly emancipated eventhough he behaves in different ways i.e., in whatever manner [he chooses].

।।13.24।। Sri Madhvacharya did not comment on this sloka.

।।13.24।। Sri Jayatirtha did not comment on this sloka.

।।13.24।। –,यः एवं यथोक्तप्रकारेण वेत्ति पुरुषं साक्षात् अहमिति प्रकृतिं च यथोक्ताम् अविद्यालक्षणां गुणैः स्वविकारैः सह निवर्तिताम् अभावम् आपादितां विद्यया; सर्वथा सर्वप्रकारेण वर्तमानोऽपि सः भूयः पुनः पतिते अस्मिन् विद्वच्छरीरे देहान्तराय न अभिजायते न उत्पद्यते; देहान्तरं न गृह्णाति इत्यर्थः। अपिशब्दात् किमु वक्तव्यं स्ववृत्तस्थो न जायते इति अभिप्रायः।।

ननु; यद्यपि ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं पुनर्जन्माभाव उक्तः; तथापि प्राक् ज्ञानोत्पत्तेः कृतानां कर्मणाम् उत्तरकालभाविनां च; यानि च अतिक्रान्तानेकजन्मकृतानि तेषां च; फलमदत्त्वा नाशो न युक्त इति; स्युः त्रीणि जन्मानि; कृतविप्रणाशो हि न युक्त इति; यथा फले प्रवृत्तानाम् आरब्धजन्मनां कर्मणाम्। न च कर्मणां विशेषः अवगम्यते। तस्मात् त्रिप्रकाराण्यपि कर्माणि त्रीणि जन्मानि आरभेरन् संहतानि वा सर्वाणि एकं जन्म आरभेरन्। अन्यथा कृतविनाशे सति सर्वत्र अनाश्वासप्रसङ्गः; शास्त्रानर्थक्यं च स्यात्। इत्यतः इदमयुक्तमुक्तम् न स भूयोऽभिजायते इति। न क्षीयन्ते चास्य कर्माणि (मु0 उ₀ 2।2।8) ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति (मु0 उ₀ 3।2।9) तस्य तावदेव चिरम् (छा0 उ₀ 6।14।2) इषीकातूलवत् सर्वाणि कर्माणि प्रदूयन्ते (छा0 उ₀ 5।24।3) इत्यादिश्रुतिशतेभ्यः उक्तो विदुषः सर्वकर्मदाहः। इहापि च उक्तः यथैधांसि इत्यादिना सर्वकर्मदाहः; वक्ष्यति च। उपपत्तेश्च – अविद्याकामक्लेशबीजनिमित्तानि हि कर्माणि जन्मान्तराङ्कुरम् आरभन्ते इहापि च साहंकाराभिसंधीनि कर्माणि फलारम्भकाणि; न इतराणि इति तत्र तत्र भगवता उक्तम्। बीजान्यग्न्युपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः। ज्ञानदग्धैस्तथा क्लेशैर्नात्मा संपद्यते पुनः इति च। अस्तु तावत् ज्ञानोत्पत्त्युत्तरकालकृतानां कर्मणां ज्ञानेन दाहः ज्ञानसहभावित्वात्। न तु इह जन्मनि ज्ञानोत्पत्तेः प्राक् कृतानां कर्मणां अतीतजन्मकृतानां च दाहः युक्तः। न सर्वकर्माणि इति विशेषणात्। ज्ञानोत्तरकालभाविनामेव सर्वकर्मणाम् इति चेत्; न संकोचे कारणानुपपत्तेः। यत्तु उक्तम् यथा वर्तमानजन्मारम्भकाणि कर्माणि न क्षीयन्ते फलदानाय प्रवृत्तान्येव सत्यपि ज्ञाने; तथा अनारब्धफलानामपि कर्मणां क्षयो न युक्तः इति; तत् असत्। कथम् तेषां मुक्तेषुवत् प्रवृत्तफलत्वात्। यथा पूर्वं लक्ष्यवेधाय मुक्तः इषुः धनुषः लक्ष्यवेधोत्तरकालमपि आरब्धवेगक्षयात् पतनेनैव निवर्तते; एवं शरीरारम्भकं कर्म शरीरस्थितिप्रयोजने निवृत्तेऽपि; आ संस्कारवेगक्षयात् पूर्ववत् वर्तते एव। यथा स एव इषुः प्रवृत्तिनिमित्तानारब्धवेगस्तु अमुक्तो धनुषि प्रयुक्तोऽपि उपसंह्रियते; तथा अनारब्धफलानि कर्माणि स्वाश्रयस्थान्येव ज्ञानेन निर्बीजीक्रियन्ते इति; पतिते अस्मिन् विद्वच्छरीरे न स भूयोऽभिजायते इति युक्तमेव उक्तमिति सिद्धम्।। अत्र आत्मदर्शने उपायविकल्पाः इमे ध्यानादयः उच्यन्ते –,

।।13.24।। इस प्रकार उस उपर्युक्त लक्षणोंसे युक्त आत्माको –, उस पुरुषको जो मनुष्य उपर्युक्त प्रकारसे अर्थात् साक्षात् आत्मभावसे कि यही मैं हूँ इस प्रकार जानता है और उपर्युक्त अविद्यारूप प्रकृतिको भी; अपने विकाररूप गुणोंके सहित; विद्याद्वारा निवृत्त की हुई – अभावको प्राप्त की हुई जानता है। वह सब प्रकारसे बर्तता हुआ भी; इस विद्वत्शरीरके नाश होनेपर फिर दूसरे शरीरमें जन्म नहीं लेता अर्थात् दूसरे शरीरको ग्रहण नहीं करता। अपि शब्दसे यह अभिप्राय है कि अपने वर्णाश्रमधर्मके अनुकूल बर्तनेवाला पुनः उत्पन्न नहीं होता; इसमें तो कहना ही क्या है पू₀ – यद्यपि ज्ञान उत्पन्न होनेके पश्चात् पुनर्जन्मका अभाव बतलाया गया है; तथापि ज्ञान उत्पन्न होनेसे पहले किये हुए; ज्ञानोत्पत्तिके पश्चात् किये जानेवाले और अनेक भूतपूर्व जन्मोंमें किये हुए जो कर्म हैं; फल प्रदान किये बिना उनका नाश मानना युक्तियुक्त नहीं है; अतः ( ज्ञान प्राप्त होनेके बाद भी ) तीन जन्म और होने चाहिये। अभिप्राय यह है कि सभी कर्म समान हैं; उनमें कोई भेद प्रतीत नहीं होता; अतः फल देनेके लिये प्रवृत्त हुए जन्मारम्भ करनेवाले प्रारब्ध कर्मोंके समान ही किये हुए अन्य कर्मोंका भी ( बिना फल दिये ) नाश ( मानना ) उचित नहीं; सुतरां तीनों प्रकारके कर्म तीन जन्मोंका आरम्भ करेंगे अथवा सब मिलकर एक जन्मका ही आरम्भ करेंगे ( ऐसा मानना चाहिये )। नहीं तो किये हुए कर्मोंका ( बिना फल दिये ) नाश माननेसे; सर्वत्र अविश्वासका प्रसंग आ जायगा और शास्त्रकी व्यर्थता सिद्ध हो जायगी। अतः यह कहना कि वह फिर जन्म नहीं लेता ठीक नहीं है। उ₀ – यह बात नहीं क्योंकि इसके समस्त कर्म क्षय हो जाते हैं ब्रह्मको जाननेवाला ब्रह्म ही हो जाता है उसके ( मोक्षमें ) तभीतककी देर है अग्निमें तृणके अग्रभागकी भाँति उसके समस्त कर्म भस्म हो जाते हैं इत्यादि सैकड़ों श्रुतियोंद्वारा विद्वान्के सब कर्मोंका दाह होना कहा गया है। यहाँ गीताशास्त्रमें भी यथैधांसि इत्यादि श्लोकमें समस्त कर्मोंका दाह कहा गया है और आगे भी कहेंगे। युक्तिसे भी यही बात सिद्ध होती है क्योंकि अविद्या; कामना आदि क्लेशरूप बीजोंसे युक्त हुए ही कारणरूप कर्म अन्य जन्मरूप अंकुरका आरम्भ किया करते हैं। यहाँ गीताशास्त्रमें भी भगवान्ने जगहजगह कहा है कि अहंकार और फलाकाङ्क्षायुक्त कर्म ही फलका आरम्भ करनेवाले होते हैं; अन्य नहीं। तथा जैसे अग्निमें दग्ध हुए बीज फिर नहीं उगते; वैसे ही ज्ञानसे दग्ध हुए क्लेशोंद्वारा आत्मा पुनः शरीर,ग्रहण नहीं करता ऐसा भी ( शास्त्रोंका वचन है )। पू₀ – ज्ञान होनेके पश्चात् किये हुए कर्मोंका ज्ञानद्वारा दाह हो सकता है क्योंकि वे ज्ञानके साथ होते हैं। परंतु इस जन्ममें ज्ञान उत्पन्न होनेसे पहले किये हुए और भूतपूर्व अनेक जन्मोंमें किये हुए कर्मोंका; ज्ञानद्वारा नाश मानना उचित नहीं। उ₀ – यह कहना ठीक नहीं क्योंकि सारे कर्म ( दग्ध हो जाते हैं ) ऐसा विशेषण दिया गया है। पू₀ – यदि ऐसा मानें कि ज्ञानके पश्चात् होनेवाले सब कर्मोंका ही ( ज्ञानद्वारा दाह होता है तो ) उ₀ – यह बात नहीं है। क्योंकि ( इस प्रकारके ) संकोचका ( कोई ) कारण नहीं सिद्ध होता। तुमने जो कहा कि जैसे ज्ञान हो जानेपर भी; वर्तमान जन्मका आरम्भ करनेवाले; फल देनेके लिये प्रवृत्त हुए प्रारब्धकर्म नष्ट नहीं होते; वैसे ही जिनका फल आरम्भ नहीं हुआ है; उन कर्मोंका भी नाश ( मानना ) युक्तियुक्त नहीं है; सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं। क्योंकि वे प्रारब्ध कर्म छोड़े हुए बाणकी भाँति फल देनेके लिये प्रवृत्त हो चुके हैं; इसलिये ( उनका फल अवश्य होता है; पर अन्यका नहीं )। जैसे पहले लक्ष्यका वेध करनेके लिये धनुषसे छोड़ा हुआ बाण; लक्ष्यवेध हो जानेके पश्चात् ही आरम्भ हुए वेगका नाश होनेपर गिरकर ही शान्त होता है; वैसे ही शरीरका आरम्भ करनेवाले प्रारब्ध कर्म भी; शरीरस्थितिरूप प्रयोजनके निवृत्त हो जानेपर भी; जबतक संस्कारोंका वेग क्षय नहीं हो जाता; तबतक पहलेकी भाँति बर्तते ही रहते हैं। वही बाण; जिसका प्रवृत्तिके लिये वेग आरम्भ नहीं हुआ है – जो छोड़ा नहीं गया है; यदि धनुषपर चढ़ा भी लिया गया हो तो भी उसको रोका जा सकता है; वैसे ही जिन कर्मोंके फलका आरम्भ नहीं हुआ है; वे अपने आश्रयमें स्थित हुए ही ज्ञानद्वारा निर्बीज किये जा सकते हैं। अतः इस विद्वत्शरीरके गिरनेके पीछे वह फिर उत्पन्न नहीं होता यह कहना उचित ही है; यह बात सिद्ध हुई।

13.24 Sah yah, he who; vetti, knows, in the manner described; the purusam, Person, that Self possessed of the characteristics stated above, as ‘I myself (am That)’; and knows prakrtim, Nature as described above, which is characterized as ignorance; to have been eradicated by Knowledge, saha, along with; gunaih, the alities which are its modifications; na abhijayate, will not be born; bhuyah, again-after the fall of this body of the man of realization, he does not become born again for (taking) another body, i.e. he does not take up another body; sarvatha api, in whatever way; vartamanah, he may live. From the word api it is understood that, it goes without saying that one who is firm in his own duty is not rorn. Objection: Though it has been said that there is absence of rirth after the dawn of Knowledge, still is not illogical that actions done (in the present life) before the rise of Knowledge and those done subseently, as also those done in the many past lives, should be destroyed without yielding their results; Hence there should be three births! For destruction of acired merit is not logical, to the same extent as actions that have produced the present birth and are yielding their proper results (cannot be destroyed). Besides, it is not understood that actions have distinctions [Since all actions arise from ignorance, they are on the same level so far so they are opposed to Knowledge; i.e., there can be no such distinction among actions as ’those which have started yielding results’ and ’those that have not’.]. Therefore, the actions of the three kinds, without exception, will produce three births or they all collectively will produce one birth. Otherwise, if the acired merits become destroyed, it will lead to loss of faith everywhere as well as to the purposelessness of scriptures. Therefore it has been illogical to say, ‘he will not be born again.’ Reply: No, for the burning away of all the actions of the man of knowledge has been stated in hundreds of Upanisadic texts such as: ‘And all one’s actions become dissipated’ (Mu. 2.2.8); ‘Anyone who knows (that supreme) Brahman, becomes Brahman’ (op. cit. 3.2.9); ‘For him the delay is for so long only (as he does not become freed)’ (Ch. 6.14.2); ‘As the fibres at the tip of a blade of reed (become completely burnt৷৷.,’ so) all actions ‘get completely burnt’ (op. cit. 5.24.3). Here too the burning of all actions has been stated in, ‘as a blazing fire reduces pieces of wood to ashes,৷৷.’etc. (4.37), and He will also say so (later) [See 18.66: ‘I shall free you from all sins,’ etc.-Tr.]. This accords with reason also. Verily, actions, which arise from the seed of evils [Klesas, evils-see note under 8.19-Tr.] like ignorance and desires, germinate the sprout of rirth. Here also it has been said by the Lord in various places that actions which are associated with egoism and desire for results bear fruits, not the others. And there is also the verse: ‘As seeds burnt by fire do not germinate, so also the Self does not acire another body due to evils that have been burnt by Knowledge (cf. Mbh. Va. 199. 107). Objection: It may be granted for the present that actions performed after the rise of Knowledge are burnt by Knowledge, since they coexist with Knowledge. But the burning away of actions done in this life prior to the rise of Knowledge and those done in the many past lives is not reasonable. Reply: No, because of the alification, ‘all actions’ (4.37). Objection: May it not be that ‘all actions’ means those that are undertaken after Illumination; Reply: No, for there is no reason for the restriction (of the meaning). On the other hand, as for the statement, ‘just as actions that have produced the present birth and are already active in producing their results do not get dissipated even after Illumination, similarly it is not reasonable that actions which have not commenced producing their results should get dissipated,’-that is wrong. Objection: Why; Reply: Since they have already begun producing results, like an arrow that has been shot: As an arrow, freed earlier from a bow for hitting a target, even after piercing through the target comes to a stop only after falling down as a result of the dissipation of its initial momentum, similarly, actions that produced the (present) body verily continue, even after fulfilling the purpose of maintaining the body, to exist as before until the dissipation of their inherent tendencies. But, as that very arrow, when it has not acired the momentum, needed for action, when it has not been shot even though fixed on the bow, can be withdrawn, similarly, actions which have not begun yielding their results may be rendered unproductive by Knowledge, even while existing in their receptacle. [The internal organ bearing the reflection of Consciousness.] Hence, it is established that , it has been reasonable to state that on the fall of the present body of an enlightened person, ‘He is not born again.’ Here are being presented these meditation etc. which are the alternative means for the realization of the Self:

।।13.23।। यथोक्तप्रकारेण जीवेश्वरादिसर्वकल्पनाधिष्ठानत्वेनेत्यर्थः। साक्षादपरोक्षत्वेनेति यावत्। यथोक्तामनाद्यनिर्वाच्यां सर्वानर्थोपाधिभूतामित्यर्थः। विद्यया प्रागुक्तैकत्वगोचरया प्रकृतिमविद्यारूपां सकार्यामभावमापादितां यो वेत्तीति संबन्धः। सर्वप्रकारेण विहितेन निषिद्धेन चेत्यर्थः। पुनर्नकारोऽन्वयार्थः। निपातसूचितं न्यायमाह – अपीति। न स भूयोऽभिजायत इत्युक्तमाक्षिपति – नन्विति। ज्ञानोत्पत्त्यनन्तरं जन्माभावस्योक्तत्वात्पुनर्देहारम्भमुपेत्य नाक्षेपः स्यादित्याशङ्क्याह – यद्यपीति। तथापि स्युस्त्रीणि जन्मानीति संबन्धः। वर्तमानदेहे ज्ञानात्पूर्वोत्तरकालानां कर्मणां फलमदत्त्वा नाशायोगाज्जन्मद्वयमावश्यकमतीतानेकदेहेष्वपि,कृतकर्मणांनाभुक्तं क्षीयते कर्म इत्येव स्मृतेरदत्त्वा फलमनाशादस्ति तृतीयमपि जन्मेत्याह – प्रागिति। फलदानं विनापि कर्मनाशे दोषमाह – कृतेति। न युक्त इति कृत्वा फलमदत्त्वा कर्मनाशो नेति शेषः। विमतानि कर्माणि फलमदत्त्वा न क्षीयन्ते वैदिककर्मत्वादारब्धकर्मवदिति मत्वाह – यथेति। नाशो न ज्ञानादिति शेषः। नन्वनारब्धकर्मणां ज्ञानान्नाशो युक्तोऽप्रवृत्तफलवत्त्वादारब्धकर्मणां तु प्रवृत्तफलवत्त्वेन बलवत्त्वान्न ज्ञानात्तन्निवृत्तिरित्याह – नचेति। अज्ञानोत्थत्वेन ज्ञानविरोधित्वाविशेषात्प्रवृत्ताप्रवृत्तफलत्वमनुपयुक्तमिति भावः। कर्मणां फलमदत्त्वा नाशाभावे फलितमाह – तस्मादिति। ननु कर्मणां बहुत्वात्तत्फलेषु जन्मसु कुतस्त्रित्वमारम्भकर्मणां त्रिप्रकारत्वादिति चेन्नानारब्धत्वेनैकप्रकारकत्वसंभवात्तत्राह – संहतानीति। नास्ति ज्ञानस्यैकान्तिकफलत्वमिति शेषः। उक्तकर्मणां जन्मानारम्भकत्वे प्रागुक्तं दोषमनुभाष्यं तस्यातिप्रसञ्जकत्वमाह – अन्यथेति। सर्वत्रेत्यारब्धकर्मस्वपीति यावत्। फलजनकत्वानिश्चयोऽनाश्वासः। कर्मणां जन्मानारम्भकत्वे कर्मकाण्डानर्थक्यं दोषान्तरमाह – शास्त्रेति। अनारब्धकर्मणां सत्यपि ज्ञाने जन्मान्तरारम्भकत्वध्रौव्ये फलितमाह – इत्यत इति। श्रुत्यवष्टम्भेन परिहरति – नेत्यादिना। ज्ञानादनारब्धकर्मदाहे भगवतोऽपि संमतिमाह – इहापीति। ज्ञानाधीनसर्वकर्मदाहे सर्वधर्मान्परित्यज्येति वाक्यशेषोऽपि प्रमाणीभवतीत्याह – वक्ष्यति चेति। ज्ञानादनारब्धाशेषकर्मक्षये युक्तिरपि वक्तुं शक्येत्याह – उपपत्तेश्चेति। तामेव विवृणोति – अविद्येति। अज्ञस्याविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाख्यक्लेशात्मकानि सर्वानर्थबीजानि तानि निमित्तीकृत्य यानि धर्माधर्मकर्माणि तानि जन्मान्तरारम्भकाणि यानि तु विदुषो विद्यादग्धक्लेशबीजस्य प्रतिभासमात्रशरीराणि कर्माणि न तानि शरीरारम्भकाणि दग्धपटवदर्थक्रियासामर्थ्याभावादित्यर्थः। प्रतीतिमात्रदेहानां कर्माभासानां न फलारम्भकतेत्यस्मिन्नर्थे भगवतोऽपि संमतिमाह – इहापीति। तत्त्वज्ञानादूर्ध्वं प्रातीतिकक्लेशानां कर्मद्वारा देहानारम्भकत्वे वाक्यान्तरमपि प्रमाणयति – बीजानीति। ज्ञानानन्तरभाविकर्मणां ज्ञानेन दाहमङ्गीकरोति – अस्त्विति। विरोधिग्रस्तानामेवोत्पत्तिरिति हेतुमाह – ज्ञानेति। अस्मिञ्जन्मनि जन्मान्तरे वा ज्ञानात्पूर्वभाविकर्मणां न ततो दाहो विरोधिनं विना प्रवृत्तेरित्याह – नत्विति। श्रुतिस्मृतिविरोधान्नैवमिति परिहरति – नेत्यादिना। सर्वशब्दश्रुतेः। संकोचं शङ्कते – ज्ञानेति। प्रकरणादिसंकोचकाभावान्नैवमित्याह – नेति। आक्षेपदशायामुक्तमनुमानमनुवदति – यत्त्विति। आभासत्वादिदमसाधकमिति दूषयति – तदसदिति। व्याप्त्यादिसत्त्वे कथमाभासत्वमिति पृच्छति – कथमिति। प्रवृत्तफलत्वोपाधिना हेतोर्व्याप्तिभङ्गादाभासत्वधीरित्याह – तेषामिति। तदेव प्रपञ्चयति – यथेत्यादिना। धनुषः सकाशादिषुर्मुक्तो बलवत्प्रतिबन्धकाभावे मध्ये न पतति तथा प्रबलप्रतिबन्धकं विना प्रवृत्तफलानां कर्मणां भोगादृते न क्षयो नच तत्त्वज्ञानं तादृक्प्रतिबन्धकमुत्पत्तावेव पूर्वप्रवृत्तेन कर्मणा प्रतिबद्धशक्तित्वादित्यर्थः। यत्र ज्ञानेनादाह्यत्व तत्र प्रवृत्तफलत्वमित्यन्वयेऽपि यत्राप्रवृत्तफलत्वं तत्र ज्ञानदाह्यत्वमिति न व्यतिरेकसिद्धिरित्याशङ्क्याह – स एवेति। प्रवृत्तौ निमित्तभूतोऽनारब्धो वेगोऽनेनेति विग्रहः। स्वाश्रयस्थानि साभासान्तःकरणनिष्ठानीति यावत्। विमतानि तत्त्वधीनिमित्तनिवृत्तीनि तत्कृतकारणनिवृत्तित्वाद्रज्जुसर्पादिवदिति व्यतिरेकसिद्धिरिति भावः। विदुषो वर्तमानदेहपाते देहहेत्वभावात्तत्वधीरैकान्तिकफलेत्युपसंहरति – पतित इति।

।।13.24।। तदेवं स च यो यत्प्रभावश्चेति व्याख्यातं; इदानीं यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुत इत्युक्तमुपसंहरति – य एवमिति। य एवमुक्तेन प्रकारेण वेत्ति पुरुषमयमहमस्मीति साक्षात्करोति प्रकृतिं चाविद्यां गुणैः स्वविकारैः सह मिथ्याभूतामात्मविद्यया बाधितां वेत्ति निवृत्ते ममाज्ञानतत्कार्ये इति स सर्वथा प्रारब्धकर्मवशादिन्द्रवद्विधिमतिक्रम्य वर्तमानोऽपि भूयो न जायते। पतितेऽस्मिन्विद्वच्छरीरे पुनर्देहग्रहणं न करोति। अविद्यायां विद्यया नाशितायां तत्कार्यासंभवस्य बहुधोक्तत्वात्। तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात् इति न्यायात्। अपिशब्दाद्विधिमनतिक्रम्य वर्तमानः स्ववृत्तस्थो भूयो न जायत इति किमु वक्तव्यमित्यभिप्रायः।

।।13.24।। एवं यथोक्तलक्षणात्मज्ञाने फलमाह – य एवमिति। गुणैः स्वविकारैः सर्वथा विहितेन निषिद्धेन वा कर्मणा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते पुनर्जन्म न लभते मुक्तो भवतीत्यर्थः।

।।13.24।। क्षेत्रज्ञं तापि मां विद्वीत्युपन्यस्तमात्मतत्त्वं व्याख्यायोपसंहृतमिदानीं शुद्धार्थयोरैक्यरुपात्मतत्त्वस्य प्रागुक्तस्य ज्ञानं फलोक्त्या स्तौति – यइति। एवं यथोक्तेन प्रकारेण पुरुषं जीवेश्वरादिसर्वकल्पनाधिष्ठानं यो वेत्ति उक्तलक्षणः पुरुषोऽहमिति साक्षाज्जानाति प्रकृतिं चानद्यनिर्वाच्यां सर्वानर्थोपाधिभूतां गुणैः स्वविकारैः सह प्रागुक्तैकत्वगोचरया विद्यया। ञभावमापादितां यो वेत्तीति संबन्धः। स सर्वथा वर्णाश्रमधर्मानुल्लङ्घ्य प्रवर्तमानोऽपि भूयः पुनः पतितेऽस्मिञशरीरे देहान्तराय न जायते नोत्पद्यते। आवर्तमानो जन्मालावनपि सर्वथा भूयो नाभिजायत इति कल्पना तु भाष्यबहिर्भूता नादर्तव्या। आवर्तमान इत्याद्युक्तेः फलाभावात्। क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरेब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतितस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येइषीकातूलवच्च सर्वकर्माणि प्रदह्यन्ते;यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्मस्मसात्कुरुतेऽर्जुने। ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथाबीजान्यग्नयुपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः। ज्ञानदग्धैस्तथा क्लेशैर्नात्मा संपद्यते पुनः।। अविद्याकामक्लेशबीजनिमित्तानां फलारम्भकाणां जन्मान्तराङ्कुरारम्भसामर्थ्यवतां कर्मणां ज्ञानग्मिनोक्तबीजदाहे सति जन्माङ्करारम्भसामर्थ्य न घटते इति श्रुतिस्मृतियुक्तभिरुक्तम्। विदुषो जन्माभावमभिप्रेत्य भगवतोक्तं न स भूयोभिजायत इति। एतेन ज्ञानोत्पत्तेः प्राक्कृतानां कर्मणामुत्तरकालभाविनामति क्रान्तोनेकजन्मकृतानां च फलमदत्त्वा प्रारब्धकर्मवन्नाशो न युक्तः। नाभूक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि इत्यादिवचनात्। तस्मान्त्रिप्रकाराण्यपि कर्माणि त्रीणि जन्मामि संहतानि वा सर्वाण्येकं जन्मारभेरन्। अन्यथा कृतविप्रणाशे सर्वत्रानाश्वासप्रशङ्गः शास्त्रानर्थक्यं च स्यादीति शङ्का प्रत्युक्ता। सर्वकर्माणीति विशेषणात्। सर्वेषां कर्मणां दाहस्य वक्तुं युक्तत्वात्। ननु ज्ञानोत्पत्त्युत्तरकालकृतानां सर्वकर्मणां ज्ञानसहभावित्वात्तेन दाहोऽस्तु नत्वन्येषाम्। तथाच न विशेषणवैयर्थ्यमिति चेन्न। संकोचे मानाभावात्। प्रारब्धकर्मणां मुक्तेषुवत्प्रवृत्तफलत्वात्तत्साम्यमनारब्धवेगेषुवदन्येषां कर्मणां न युज्यत इत्यतः पतितेऽस्मिन्विद्वच्छरीरे न स भूयोभिजायत इति युक्तमेवोक्तमिति सिद्धम्।

।।13.24।। Sri Vallabhacharya did not comment on this sloka.

।।13.24।। एवमनूद्यैवंविदः संसाराभावमाह – य एवमिति। एवं पूर्वोक्तप्रकारेण यः पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह भगवद्रूपं वेत्ति जानाति; ज्ञात्वा तथा सर्वथा वर्तमानोऽपि तथाऽऽचरणशीलो यो भवति; स भूयो नाभिजायते संसारे नोत्पन्नो भवति। किन्तु मुक्त एव भवतीत्यर्थः।

।।13.24।। एवं प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञानिनं स्तौति – य एवमिति। एवमुपद्रष्टृत्वादिरुपेण पुरुषं यो वेत्ति; प्रकृतिं च गुणैः सुखदुःखादिपरिणामैः सहितां यो वेत्ति; स पुरुषः सर्वथा विधिमतिलङ्घ्य वर्तमानोऽपि पुनर्नाभिजायते। मुच्यत एवेत्यर्थः।

।।13.24।। अब तक किये गये विवेचन का सारांश यह है कि पुरुष स्वस्वरूप से नित्यमुक्त होते हुए भी प्रकृति के साथ तादात्म्य के कारण जीव बनकर संसार के दुखों को भोगता है। इसी तादात्म्य के कारण उत्पन्न वासनाओं के अनुरूप विभिन्न योनियों में उसे जन्म लेना पड़ता है। परन्तु; जो साधक साधन सम्पन्न होकर गुरु के उपदेश से प्रकृति; पुरुष उनके परस्पर सम्बन्ध तथा प्रकृति के विविध प्रकार के प्रभाव रखने वाले गुणों को तत्त्वत जान लेता है; वही वास्तव में ज्ञानी पुरुष है; जो सदा के लिए संसार के बन्धनों से मुक्त हो जाता है। किसी वस्तु को पूर्णत जानने के लिए हमें उससे विलग रहना चाहिए। यदि हम स्वयं ही किसी परिस्थिति में उलझे हुए हों; तो हम उसका वस्तुनिष्ठ अध्ययन नहीं कर सकते। अत प्रकृति के विकारों (देहादि) और गुणों (सुखदुखादि) को जानने के लिए हमें उन सबका द्रष्टा बनकर स्थित होना चाहिए; तभी हम सर्वाधिष्ठान परमात्मा का साक्षात्कार कर सकते हैं। इस अनन्तस्वरूप ब्रह्म को अपने आत्मस्वरूप से जानने का अर्थ ही अविद्या को नष्ट करना है। ऐसे पूर्ण ज्ञानी पुरुष का पुन प्रकृति के साथ मिथ्या तादात्म्य होने के लिए कोई कारण ही नहीं रह जाता है। इसलिए यहाँ भगवान् कहते हैं कि; सब प्रकार से रहते हुए भी उसका पुन जन्म नहीं होता है। इसका अभिप्राय यह है कि ज्ञानी पुरुष जगत् में कर्म करता हुआ भी सामान्य मनुष्यों के समान नईनई वासनाओं को उत्पन्न करके उनके बन्धन में नहीं आता है क्योंकि उसका अहंकार सर्वथा नष्ट हो चुका होता है। ब्रह्मवित् ब्रह्म ही बन जाता है और उसके समस्त कर्म नष्ट हो जाते हैं यह सभी उपनिषदों के द्वारा प्रतिपादित सत्य है। अब; आत्मदर्शन के लिए अनेक उपाय बताते हैं

।।13.24।। इस प्रकार पुरुष और गुणों के सहित प्रकृति को जो मनुष्य जानता है, वह सब प्रकार से रहता हुआ (व्यवहार करता हुआ) भी पुन: नहीं जन्मता है।।

।।13.24।। इस प्रकार पुरुषको और गुणोंके सहित प्रकृतिको जो मनुष्य अलग-अलग जानता है, वह सब तरहका बर्ताव करता हुआ भी फिर जन्म नहीं लेता।

।।13.24।।व्याख्या – य एवं वेत्ति ৷৷. न स भूयोऽभिजायते – पूर्वश्लोकमें देहेऽस्मिन् पुरुषः परः पदोंसे पुरुषको देहसे पर अर्थात् सम्बन्धरहित कहा है; उसीको यहाँ एवम् पदसे कहते हैं कि जो साधक इस तरह पुरुषको देहसे; प्रकृतिसे पर अर्थात् सम्बन्धरहित जान लेता है तथा विकार; कार्य; करण; विषय आदि रूपसे जो कुछ भी संसार दीखता है; वह सब प्रकृति और उसके गुणोंका कार्य है – ऐसा यथार्थरूपसे जान लेता है; वह फिर वर्ण; आश्रम; परिस्थिति आदिके अनुसार प्राप्त कर्तव्यकर्मको करता हुआ भी पुनर्जन्मको प्राप्त नहीं होता। कारण कि जन्म होनेमें गुणोंका सङ्ग ही कारण है (गीता 13। 21)। यहाँ सर्वथा वर्तमानोऽपि पदोंमें निषिद्ध आचरण नहीं लेना चाहिये क्योंकि जो अपनेको देहके सम्बन्धसे रहित अनुभव करता है और गुणोंके सहित प्रकृतिको अपनेसे अलग अनुभव करता है; उसमें असत् वस्तुओंकी कामना पैदा हो ही नहीं सकती। कामना न होनेसे उसके द्वारा निषिद्ध आचरण होना असम्भव है क्योंकि निषिद्ध आचरणके होनेमें कामना ही हेतु है (गीता 3। 37)। भगवान् यहाँ साधकको अपना वास्तविक स्वरूप जाननेके लिये सावधान करते हैं; जिससे वह अच्छी प्रकार,जान ले कि स्वरूपमें वस्तुतः कोई भी क्रिया नहीं है। अतः वह किसी भी क्रियाका कर्ता नहीं है और कर्ता न होनेके कारण वह भोक्ता भी नहीं होता। साधक जब अपनेआपको अकर्ता जान लेता है; तब उसका कर्तापनका अभिमान स्वतः नष्ट हो जाता है और उसमें क्रियाकी फलासक्ति भी नहीं रहती। फिर भी उसके द्वारा शास्त्रविहित क्रियाएँ स्वतः होती रहती हैं। गुणातीत होनेके कारण वह पुनर्जन्मको प्राप्त नहीं होता।सम्बन्ध – पूर्वश्लोकमें भगवान्ने जन्मरहित होनेमें प्रकृतिपुरुषको यथार्थ जानना कारण बताया। अब यह जिज्ञासा होती है कि क्या जन्ममरणसे रहित होनेका और भी कोई उपाय है इसपर भगवान् आगेके दो श्लोकोंमें चार साधन बताते हैं।

13.24. He who knows, in this manner, the Soul and the Material Cause together with Strands-he is not born again, even though he behaves in different ways.

13.24 He who knows thus the Person and Nature along with the alities will not be born again, in whatever way he may live.

13.24 He who understands God and Nature along with her qualities, whatever be his condition in life, he comes not again to earth.

13.24 He who understands the self and the Prakrti thus with the Gunas is not born again, in whatever state he may be placed.

13.24 He who thus knows the Spirit and Matter together with the alities, in whatever condition he may be, he is not born again.

13.24 यः who; एवम् thus; वेत्ति knows; पुरुषम् Purusha; प्रकृतिम् Prakriti; च and; गुणैः alities; सह with; सर्वथा in all ways; वर्तमानः living; अपि also; न not; सः he; भूयः again; अभिजायते is born.Commentary One who knows the Soul and Nature with its alities; whatever his conduct may be; frees himself from the cycle of births and deaths. Such is the advantage he gains from the discriminative knowledge of Spirit and Matter. He knows that he is eternal and changeless and that all changes are due to the modifications of Nature on account of its alities. The self through ignorance identifies itself with the body and suffers rirth.In whatsoever condition he may be; whether he is engaged in prescribed or forbidden acts (like Indra who killed the Purohita Visvarupa and many Sannyasins); he is not born again; because the,actions (which are the seeds of rirth); of one who knows the Spirit and Matter; who has gained the knowledge of the Self; are burnt by the fire of that knowledge. Just as the seeds that are fried in fire do not sprout again; so also the actions burnt in the fire of knowledge cannot produce new bodies or further births. In his case they are Karmabhasa (mere semblance of Karma). They are not effective causes and cannot produce further births. A burnt cloth cannot serve the purpose of the cloth.Those actions which are done with egoism and desire (expectation of fruits) will produce fruits or results. In the case of a wise man; the seeds of evil; viz.; ignorance; egoism; attachment; etc.; are burnt by the fire of knowledge. Therefore he cannot have rirths.The Karmas (Prarabdha) which have already started their operation by producing this present birth do not perish; notwithstanding the dawn of the knowledge of the Self. When an arrow is once sent out from a bow at a mark; it pierces the mark and continues to act till it falls to the ground when the full force with which it was dischared is exhausted. Even so the Prarabdha Karma which has given rise to the body continues to act till the inherent force is fully exhausted; although the sage has attained Selfrealisation through his body. But he is not in the least affected by this; because he has no identification with the body; and as he has identified himelf with Brahman or the Absolute. If a carbuncle or cancer arises in the body on account of Prarabdha Karma; he will not suffer a bit as he has risen above bodyconsciousness; and as he stands as a witness of his body. But a bystander or a spectator wrongly imagines that the liberated sage is also suffering like an ordinary worldly man. This is a serious and sad mistake. From the viewpoint of the liberated sage he has neither body nor Prarabdha Karma.An arrow that is placed ready on the bow but not discharged with force can be withdrawn. Similarly; the Karmas which have not begun to generate their fruits or effects can be neutralised or destroyed by the knowledge of the Self. Therefore it is proper to say that the liberated sage is not born again. He will not take another body when the body through which he attained knowledge perishes. As ignorance; the cause of this body; is destroyed by the knowledge of the Self; birth; the effect of ignorance; is also destroyed. As one takes birth through virtuous and vicious actions; a sage will not take birth as his virtuous and visiouc actions (the whole Sanchita or accumulated Karmas of his previous births) are destroyed by the knowledge of the Self. The Karmas done by him after he has attained Selfrealisation cannot touch him at all as he has neither egoism (agency) nor desires. (Cf.XIII.32)