गीताप्रपूर्त्तिः

[[श्रीमद्गीताप्रपूर्त्तिः Source: EB]]

[

________________

Barcode : 4990010212843 Title - Srisangita Paputri Author - N. A. Language - sanskrit Pages - 450 Publication Year - 1902 Barcode EAN.UCC-13
49900102128431________________

AA
স্মীকান্তাবুকি
. व्याख्यानसहिता।
भाष्यते प्रेषितेनेयं तद्भावभावितामना।
निगमकल्पतरोलितं फलं अकमुखादमतद्रवसंयुतम्। पिबत भागवतं रसमालय मुहरही रसिका भुवि भाबकाः ॥
कलिकातायां ३ संख्यक-रमानाथ-मजुमदार-वर्म स्थ-समतः नवविधानमण्डल्या उपाध्यायेनोद्वासिता।
मङ्गलगञ्चमिशन से मुद्रिता।
१८२४ शाके। All Rights reserved.]
बम्परेशावरम्-४, पत्रमावेशास्तम्
।.________________

कृतज्ञताम्बोकारः।
मयुरभञ्जाधिपः श्रीमन्महाराजश्रीरामचन्द्रभञ्जदेवः पण्डितजगीय वितरणाय श्रीमहोताप्रपूतः खण्डानां शतयं गृहीत्वास्मभ्यं सत्वरमस्याः प्रचाराय’सामर्थ्यमदात्। अतस्तदनुग्रहोऽयमस्माकं चिरस्मरणीयः मञ्जातः कृतज्ञतापाशन चाम्मानबध्नात् । शमस्त तस्मायिति नः प्रार्थनम्
प्रकाशकानाम् ।________________

• उपक्रमणिका।
कमियं सात्त्वतसंहिता गीताप्रपूर्तिरिति नाना सहृदयसन्निधौ . . प्रत्युपस्थापिता, तत्कारण प्रदर्शनं कर्त्तव्यमित्यु पलभ्योष क्रम नि कायां दिमात्रेण प्रपूरणानि प्रदय-स्ते, सुधीभिरन्यानि च मूलपा लोचनयो. डाव्यानि । प्रथमन्तावत् निवृत्तिमूलक प्रवृत्तियोगपरयमिति कुती लभ्यते थोमहीतायाः प्रपूर्ति रूपेण तदेव विवेचनीयम् ।
व्यवमायात्मिका बुद्धिरे के छ कुरुनन्दन । नाशाखा धन सा व बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥ २।४२ । वैगुण्य विषया वेदा निस्वैगुण्यो भवार्जुन । निइन्ही नित्य सत्त्व स्थी नियोगक्षेम पात्मवान् । २।४५ । शुति विमतिपदा ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधाय चम्ला बद्धिम्त दा योगमवाप्सासि ॥ २॥५.३ । विष या विनिवर्तन्त निराहारस्य देहिनः । रमवज रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २।५८ । तानि सर्वाणि संयम्य युक्त पासीत मत्परः । वशे हि यस्य न्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २१६१ । एष। ब्राझी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुत्यति । स्थित्य। स्यामन्स कालेऽपि न झनिया पाति ॥ २१७२ । यस्व । त्मरतिरेव स्यादा मनाथ मानवः ।
श्रामन्य 4 च सन्तुष्ट मतस्य काम्यं न विद्यत ॥ ३।१७ । इत्यादिषु नित्तियोगस्य प्राधान्यमुपलभ्यते । प्रहत्तियोगस्य तु —
करमण्यवाधिकार मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफल हे तुर्भमा ले सङ्गोऽस्त्वक माणि । योगस्थः कुरु कम्मणि मङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय । सिद्धास धीः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २१४७/४८ ।________________

[
२ ]
, नियतं कुरु कर्म त्वं कम्म ज्यायो ह्यकर्मयः । .
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिध्येदकर्मणः ॥ यज्ञार्थात्कर्मयोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । । . तदर्थं काम कौन्तेय मुक्त सनः समाचर ॥ ३८६ । कर्म नमोहवं विनि ब्रह्माक्षर समुद्भवम् । तस्मात्मवंगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥ २॥१५॥ समादलतः सततं काय कर्म समाचर। पसक्ती ह्याचरन् कम परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३॥ १८ । मयि सर्वाणि कम्माणि सन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशौ निर्मामी भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ये मे मतमिदं नित्य मनु तिष्ठन्ति मामकाः । श्रद्धावन्नोऽनु मूयन्तो मुच्यन्ते सेऽपि कर्मभिः ॥ ये त्वेतदभ्य मूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । सर्वज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३ ३०-३२ । ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्ता करोति यः । लिप्यते न स पापन पद्मपत्र मिवाम्भसा ॥ ५॥१० । मन्मना भव महतो मयाजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि युकवमात्मानं मत्परायणः ॥ ८ ३४ । ये तु सर्वागिण कर्माणि मयि सन्यस्य मत्पराः । अनन्य नैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ तेषामहं समुदा मृत्यु संसारसागरात् । भवामि न चिरात्यार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ १२॥६७ । एतान्यपि तु कम्माणि सगं स्य का फलानि च । कर्तव्यापीति मे पार्थ निश्चित मतमुत्तमम् ॥ १८ ॥ यतः प्रत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । ख कर्मणा समभ्यर्य सिडि विन्दति मानवः ॥ १८४६ ।
इत्यादिषु सुठु प्रचारः । प्रपूर्तावनयोरैवमेकत्र सनिवेशोऽभिव्यक्तिश्च
नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितं न शोभते ज्ञानमल निरचनम् । कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे न चार्पितं कर्म यदप्य कारणम् ॥ १।१२।________________

पतः भिजियेष्ठा वर्णशम विभागमः । स्वनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिडिई रितीषणम् ॥ ८८ । ,यदत्र क्रियते कर्म भगवत्परितोषणम् ॥ जानं यत्नदधीमं हि भक्तियोगसमन्वितम् ॥ . . . कुवाणा यत्र कम्माणि भगवविक्षयाऽसतत् ।
गुणनि गणनामानि कणस्थानुसारन्ति ॥२१।२२। ৰা যুৱা সৰ্মা লিমাযাঘান্মিগ্রীনলিয়া। .:: योगीश्वरोपासनया च नित्यं पुण्य व कथया पुण्य या च ॥ पर्थेन्द्रियारामसगोष्ठाला.या सत्मम्मतानामपरिग्रहेण । विविक्तरुच्या परितोष पात्मनि विना हरेर्गण पीयूष पानात् ॥ पहिम या पारमहस्य धर्य या प्रत्या मुकुन्दाचरितारासौधुना । यमर कामर्नियमैर निन्दया निरीया इन्दतितिक्षया च ॥ रिम एस्तत्पर कर्णपूरगुणाभिधानेम विजम्भमाण या । भत्या ह्य सङ्गः सदसत्य मात्मनि स्यानिर्गुणे ब्रह्मणि चाअसा रतिः ॥ ८८३-८६ ।
भारतीय दर्भेः प्राग यैः कारनेम तितिमण्डलम् । स्तब्धी हदधात् मानौ कर्म नावैषि यत्परम् ।
तत्कर्मा हरितोषं यत् सा विद्या तन्मतिर्थ या ॥ ८८८ । यथा तरीमल निषेचनेन प्यन्ति तत्स्कन्धभुजी पशाखाः । माणोपहाराच्च यथेन्द्रियाणां तथैव सचाहणमच्युते ज्या ॥ ८.१८ । ग्रह हरे तव पादै कमूलदासानुदासी भवितास्मि भूयः ।
मनः स्मरेतासुपतेर्गुणानां ग्रणीत वाक् कर्म करोतु कायः ॥ ८१०७ । वाणी गुगानुकथने अवयो कथायां इसी च कर्मसु मनस्त व पादयोनः । सत्यां शिरस्त व नियामजगत्प्रणाम दृष्टिः सतां दरशनेऽस्तु भवत्तनमाम् ॥ ८॥१३० ।
कायेन वाचा मनसन्द्रियैर्वा बुद्ध्यात्मना वानुमृतस्वभावात् ।
करोति यद्यम कलं परम्मै नाराय गाय ति समर्पयेत् तत् ॥ ८१४३ । जानं यदा प्रतिनिहत गुपोर्मि चकमा मप्रसाद उभयत्र गुणेष्वसङ्गः । कैवल्यसम्मतपयस्वथ भक्तियोगः को निभृतो हरिकथासु रतिं न कुर्य्यात् ॥ १२।३ ।
य एतान् मत्पथी हित्वा भक्ति ज्ञान क्रियात्मकान् । रुद्रान् कामान् चलेः माणैर्जुषन्तः संसरन्ति ते ॥ १२॥२२ ।________________

इत्यादिषु। एकस्याहयस्य र सस्य ब्रह्म परमात्मा भगवानिति संशब्दनस्यान्वयता प्रवृत्तीवध्यायत्रितयेन विशिष्टतया प्रदर्शिता, गीतायां पुनस्त विचनमतेषु दृश्यते
… नाम -…जयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ञात्वाम् तमनते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सतवास दुच्यते ॥ सर्वतः पाणिपाद तत् सर्चतोऽनिशिरो मुखम् । सञ्चतः श्रुतिमल्ली के सर्च, मावत्य लिपति ॥ सम्वन्द्रिय गुणाभासं सर्चन्द्रियविवर्जितम्। ’ पसतं सर्वभव निर्गुणं गुणा भी क च । पहिरन्तश्च भूतानामचरं धरमेव च । सूक्षात्वात्त दविज्ञेयं दूरस्थं च। न्ति के च तत् । अविभक्त च भूतेषु विभक मिव च स्थि तम् । भूतभर्ने च तजन्ने यं यसिष्णु प्रभाविपणु च ॥ ज्योतिषामपि तज्जग्रीतिमा मसः परमुच्यते ।
जान जयं ज्ञानगम्यं हदि सनस्य धिष्ठितम् ॥ १३।१२-१७ \। परमात्मा-उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
परमामति चाप्यु तो देहेऽस्मिन पुरुषः परः ॥ १३१२९ । पनादिलानिगंगा तात्परमात्मायमच्य यः । शरीरस्थापि कान्तिय न करीति न लिप्यते ॥ १३ २१ ।
भगवान् … पुरुषः स परः पार्थ माया नव्यम्वनन्यया ।
यस्यान्त स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ ८ २२ । पिताहमस्य जगती माता धाता पितामहः । वा पवित्रमाङ्कार ऋक साम य नरेव च ॥ गसित प्रभुः सानी निवासः पार गां सुहत् । प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं वो जमव्ययम् । ८ ११७.१८ । उत्तमः पुरुषस्व न्यः परमात्मत्यु दाहृतः । यो म कत्रयमाविण्य बिभाय ईश्वरः ॥ यममात् क्षरमतौताऽहमक्षरादपि चीनमः । अतोऽस्मि लीके वंदै च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५।१७।१८।________________

• [ ५ ] .. … .. वाक्यानामेतेषां प्रति क्विाभियत्या कर सुधीभिर्द्रष्टव्या । विषयि विषयाभिधययोरध्याययोर्जीवस्य प्रकृतेश्च तत्त्वं प्रवृत्ती यथायथं निर्दिष्टं सृष्टीवगतेश्च । सृध्या स्रष्टुः सम्बन्धस्य रहस्य यहीतायामभिहितमतेषु
… मया ततमि म जानना मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तव व स्थितः ॥ न च मरम्थानि भूगानि पश्य मे योग शुरग। . • भूतभन्न च भूतस्थी भूतात्मा भूतभावनः ॥ यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्ववगी महाम् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानौ त्यपधारय ॥ ६ ४-६ । तत्पनस्तत्त्वदृष्ट्या प्रत्यपौपददभिव्यान्नौच्चासौ। तया च सर्वषां वेदान्तवादिनी मतसामञ्जस्यमभूत् । विवर्त परिणाम-कार्यकारणानन्य भूतार्थत्वादिवादिनां सनिवेशोऽत्र चारुतयेव प्रतिभाति ।
यो मां पश्यति मत्र सर्वच मयि पश्यति । तस्याहं न प्रण ग्यामि स च मे न प्राध्यति । (३० । समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् । विनग्यत्व विनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ समं पश्यन् हि मञ्चन समवस्थितमीवरम् ।
न हिनस्त्यात्मानात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ १३।२७।२८ । इत्यादिषु दर्शनं यथा स्फुटं न तथा श्रवणम् ।
मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रमादाचरिष्यसि ।
अथ चेत्त्व महङ्कारान्न योष्यसि विनश्यसि ॥ १८१५८ । दलव यदपि श्रवणं ध्वनितं, तदपि “ये मे मतमिदं नित्यमनतिष्ठन्ति" इत्यादिषु गणयितुं शक्यम् । अन्तरालोकसंकामणन्तु निःसन्दिग्धम् ।
तेषां सतत युक्तामा भजतां प्रीति पूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥________________

तैमियानुकम्पार्थमहमास्वनं तमः ।
माशयाम्यात्म भावमयी जानदीपेन भास्वता ॥ १०६१०।११ । सर्वस्य चाई, हदि सन्निविष्टो मत्त; अतिनिमपोहनच्च ।
वैदैश्च मरहमेव वेद्यो वेदान्त कडेदविदेव चाहम् ॥ १५॥१५ । दर्शनादयधिको हि संस्पर्शः। प्रपत्तौ तस्य सर्वत्राभिव्यक्तियाँ दृश्यते, मूल न्तस्या गौतायामेव । यथा-
| युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतका घः |
मुखेन ब्रह्म संस्पर्श मल्य तं सुख मथुते ॥ ६॥२८ । दर्शन श्रवणनिर्देशाध्याये स्फुटमस्फुटं सब्ब स्फुटतामापदिति स्यादेव सर्वषां गोचरः। साधननिर्देशाध्याये स्मरण कीर्तनवन्दनादिसाधनानामतिविस्तृतिः, गीतायान्तु पद्ये श्वेषु दिमात्रनिदर्शनम्
पानन्यचेताः सततं यो मा मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८१४ । सततं की नयनी मां यतन्तय दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मा भत्या नित्ययुना उपासते ॥ ८।१४ । पमन्याश्चिन्तयन्तो मां ये नराः पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ १।२२ । पत्रं पुष्पं फलं तीयं यो मे भत्या प्रयच्छति । तदहं मन्युपहतमश्रामि प्रयतात्मनः । यत्करोषि यदवासि यज्जुहोषि ददासि यन् । यत्त पस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ ८।२६।२७ । मचित्ता महातपाणा बोधयन्तः परस्परम् ।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च । १०।८ । प्रवृत्तौ विषयविषयिसम्बन्धप्रदर्शनमतिविस्तृतम्, गौतायां स्फुटतया तदिरलवेऽपि
तहिति मणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया। उपर्दयन्ति ते मान शानिमा वदर्शिनः ॥ ४॥३४॥________________

’ [ . ]
…
..
मञ्चिता मगतप्राणा माधयन्तः परस्परम् ।
‘कच याच मा नि थन्ति च रमन्ति च ॥ १.६ इत्यादिषु ;’
, कथं विद्यामहं यो गिस्वां सदा परिचिन्तयन् ।. . . . .
___ येषु येषु च भावेषु चिन्योऽसि भगवन्मया ॥ १०१७ इत्यस्य प्रश्स्योत्तरभूते विभूतियोगे;
. समं सव्येषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्व घिनश्यन्तं यः पश्यनि स पश्यति ॥ १२॥२७ । इत्यत्र च तन्मूलमन्वेष्टव्यम् । ___ भक्तिर्गीतातः प्रवत्तिता प्रोद्भासमाप्ता सावतसंहितायामिति प्रतिरेव विशेषेण प्रतिपादयिष्यति। गीतोपनिषदि
यो गिनामपि सर्वेषां महसेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भनते यी मां स मे दुका तमो मतः ॥ ६.४७ । सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढ़ निश्चयः । मध्यर्पितमनोबतियों महतः स मे प्रियः ॥ १२॥१४ । माञ्च योऽव्यभिचारण भक्तियोगेन सेवते । स गुणान समतोत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १७.२६ । यो मामेवमस मूढ़ी नानाति पुरुषोत्तमम् ।
स सर्व विश्नति मां सर्वभावेन भारत \।\। १५१६ । इत्यादिभिर्भक्तिरुशासिता । ___ “निहत्य धार्तराष्ट्रान् नः का प्रौतिः स्याज्जनाईन।” (१।३५) इति सन्तोषार्थे प्रोतर्व्यवहारो गीतोपनिषदि दृश्यते, न पुनः प्रेमपर्यायवेन। एवमपि “भक्तोऽसि मे सखा चेति” (४३); “प्रियो हि जानिनोऽत्ययम्” (७।१७) ; “मव्यर्पितमनोबुदिः” (८७); “पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः” (८1१७); “मच्चित्ता महतप्राणाः” (१०८); “पितासि लोकस्य चराचरस्य” (११।४३);________________

“पिर्तव पुत्वस्य सखेष सख्यः प्रियः प्रियायाईसि देव सोढ़म्” (११।४४) इत्यादिषु प्रीतये न्मूलमुपन्य स्तं सहितायां, सातिसमडिमाप्ता प्रपूर्तिमिमामलङ्गंतवती।
.अस ना बद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगत स्पृहः ।
नै कमिद्धिं परमां सन्यासेनाधिगच्छति । सिइं प्राप्ती यथा ब्रह्म तथापीति निबीध मे । . समास नैव कौन्त य निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८१४८५० । ब्रह्म भूतः प्रमन्नामा न शोचति न काझति । समः मष भूतेषु मतिं लभते पराम् ॥ भक्तय। माममिजानाति यावान् यथास्मि तत्त्वतः ।
तनी मां तत्वती ज्ञात्वा विशत तदनन्तरम् ॥ १८१५४५५ । इत्येते कयमस्याः पारमहंस्यसंहितायाः सूत्रभूता, द्रष्टव्यन्तदाकरे । इत्यलं पल्लविर्तन ।________________

Aiy
२०६
. . प्रथमोऽध्यायः।
. वस्तुनिर्देशः । यो निहत्तशिरोरत्नव्याससूनोह दम्बुजम् । आपादयद्दिकचतां तं परं पुरुषं भजे ॥ व्यासहृत्क्षेत्रमासाद्य गीतावीजं विशुष्कवत् । आसेचयन् बोधवारि पुनः प्रारोहयदिभुः ॥ सात्त्वतसंहितोत्येयं गीताप्रपूर्तिमगता। निवृत्तसम्प्रवृत्तानां योगिनां चित्तचन्द्रिका ॥ प्रवर्तनास्य योगस्य सप्तवारानभूत्युरा। स नवदीपचन्द्रस्योद्गतौ संस्फीततां गतः ॥ वैष्णवाचार्य्यपादानां पदवीमनुगच्छतः । दासस्यास्यास्तु हृत्पद्मं श्रीचैतन्यपदास्पदम् ॥ श्रीमच्छङ्करपादानां तेन सम्मेलनं पुनः ।
पश्यन् धन्योऽस्माविच्छिन्ना विधातुः कीर्तिमत्तमा ॥ १। जन्माद्यस्य यतोऽन्वयादितरतश्चार्थेष्वभिन्नः खराट तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत् सूरयः । तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिस! मृषा धाम्रा खेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि ॥११॥________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १। फलकामप्रणोदितकम्मप्रचुरवैदिकसमयोक्तगायत्रीसम्मतध्यानप्रेरणे न जातूंपनिषदृशां चित्तान्यहरताम् । अतस्ते निर्वि मा ध्यानापरनाममननपरायणा मौनित्वमवलम्बधारण्ये वासमकल्पयन्नारण्यकाश्चेत्याख्यामगमन्। तेषु केचित् तमपि परिहाय प्रवन्यामेवाश्रयन्। यथा हि श्रीमच्तु कः सुतानुत्पादा, कन्याञ्च राजएहे राजा परिणयबन्धनेन संयोज्य, स्वपितरं व्यामञ्च शोकमहोदधौ निक्षिप्य प्रव्रज्यामकरोत् । स च पुनः कालेऽन्तर्भगवसौन्दर्य सम्पयंस्तहुणे राक्षिप्तमतिः प्रव्रज्यातः खपितरमुपागमत् । दैपायनश्चाचिरसमाधिलधां श्लोकचतुष्टयविस्फाररूपां सात्वतसंहितां तमध्यापयत्। ताञ्च म परिक्षितः सभायां व्याक्तत्व स्फीततामापादयत् सूतश्च शौनकादीनाम् । एवञ्च सम्प्रदायपरम्परयोच्छासं प्राप्ता श्रीमद्भागवंताख्यया संहितेबमस्माकं करगताऽभूत् । योगिजनहृत्पद्मकोरकविकाशिनी रुचिरसो पुननिखिलवेदेषु सकलकालोपयोगिन्या गायत्या एवाभ्यर्हितार्थत्वात तस्या ग्रहण मर्व्ववेदार्थग्रहणसिदत्वाच, तत्सम्मतध्यानप्रेरणे कोड़ीकृत्य निहत्तसम्प्रवृत्तयोगव्याख्यानमूलं श्लोकमिममादिमं प्रोद्भासयते जन्मादौति। “यीशुकादीनामपि तल्लोलावणे रागतः इत्युक्त दिशा ग्रन्थेऽस्मिन् निवृत्त्यनन्तरं प्रवत्तियोगस्य प्रवृत्तिः प्रदर्यते । अतः श्लोकस्यास्य प्रथमपादहये प्रवृत्तियोगस्य द्वितीयपादहये महत्तियोगस्योल्लेखः । तत्र वैदिकप्रकृत्तिमत् कम्म परिहाय नित्तिसिद्धान न्तरं भगवत्प्रेरणया तत्तोषणार्था प्रहत्तिरुत्पद्यते। अतो व्याख्याने मायत्यां यथाग्रे ध्यानं पथात् प्रेरणा तथैवात्र व्याख्यायते। सत्यं सत्तामात्र सातीतं सत्वरूपं, सर्वसत्ताप्रदं-श्रीमज्जीवः, सर्वकालदेशवर्तिनं–श्रीमदिखनाथः, परं परमेश्वरं धीमहि ध्यायेम मननविषयं कुयाम। ‘पाण्डित्यञ्च निविद्याथ मुनिः’ इति श्रुतेः । ‘सत्तामात्र निर्विशेषं निरीहम्’ ( २॥३८* ) इत्यत्र परमपुरुषस्यैव
८
* ग्रन्थस्यास्य द्वितीयाध्यायगत ऊनचत्वारिंशशीकः। एवगन्यत्र बोध्यम् ।________________

वस्तुनिर्देशः। ….. ३. सत्तामात्रत्वेन ग्रहणमनुमोद्यत, पनो निवृत्तिमार्गे तादृर्गव बोध्यम् । न खलु विषयजानमविलोम्य परब्रह्मणः सत्तामननं साक्षात्करणच सम्भवत्वतस्तदेव दर्शयति-खेन धाम्ना ज्ञानप्रकाशन सदा निरस्तकुहकं निरस्तं तिरोहितं कुहकं व्याकतनामरूपावरणं यस्मिंस्तम् । “न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैखरम्” ( गौ, ८।५) इत्यनया . रोत्या जमत्सम्बन्धवर्जितचिन्मात्रतया तत्सत्ता ध्यायते निहत्तयोगिभिरिति फलितार्थः। एवं जगत्सम्पर्कविवर्जितचिन्मात्रसत्ताध्याने जगत् किमिव प्रतीयते ! यत्र चिन्मात्रे परब्रह्मणि विसर्गः सत्त्वरजस्तमसां सर्गो मृषाऽपरमार्थभूतः प्रतीयते। आश्रयसत्यत्वात् सदाश्रितस्य जगतः सत्यत्वं भवितुमर्हति, तत्कथं तमिथ्याभूतं प्रतीयते ? योगप्रलयसामर्थात् । प्रलयस्तु प्रागवस्थाप्राप्तिरेव । वस्तुतस्तु मृषाध्यमषा, अन्यथा ‘सत्यस्य योनिं निहितच्च सत्ये’ (२०३७) इति स्वोक्तिविरोधः, अवापि ‘अर्थेञ्चिति न सियति । तत्र दृष्टान्तः, तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो व्यत्यासः। तेजसि वारि वारिणि मृत्काचादि यथा व्यत्ययेन प्रतीयते तथा। विना तेजो न तस्मिन् वारिणी, विना वारि न तस्मिन् काचादेच प्रतीतिरुत्पद्यते ; काचादेरपि कुत्राप्यदृष्टचरत्वे वारिणि तस्य व्यत्यासो न प्रत्ययविषयः। अतः सहस्तुनि प्रतीयमानं जगत् सदेव भवितुमहति । ततो हि श्रुतिसितजोऽबनानामत्र दृष्टान्तत्वेन ग्रहणम्। ननु सदेव सत्य तत्सृष्टतेजोऽबन्नानि विकारमात्रत्वात् नामधेयानि, तत्रिहत्करणन सृष्टं जगञ्चासत्यमेव । नामधेयान्यपि नानृतानि, ‘नामरूपे व्याकरवाणीति’ प्रतिज्ञा ज्ञानस्वरूपस्य तस्य शेयरूपत्वमेव तेषां व्यनक्ति। अतएव चाह श्रुतिः ‘त्रीणि रूपाण्येव सत्यम्’ इति । • उक्तञ्च श्रीमच्छङ्कारेण ‘सर्वञ्च नामरूपादि सदात्मनैव सता विकारजातं स्वतस्त्वनृतमेव’ (छा, उ, भा,) इति। योगप्रलयेन यत् मिथ्यात्वप्रतिपादनं तत् सतो व्यतिरेकात् । ‘किं पुनस्तत् कम्म यत् प्रागुत्यत्तेवरीश्वरज्ञानस्य विषयो भवतीति ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्चिः । तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीये नामकप प्रव्याक्ते व्याचिकीर्षिते इति श्रूमः ( वे, सू, भा,) इति श्रीमच्छ करानुसारेण नामरूपयोर्जेयत्वे सिके तयोमिथ्यात्वे स्वीकृते पुनर्मिध्याज्ञानत्वमेवेशितुः प्रसज्यते। ज्ञेयमथ च मिथ्येति विप्रतिषितम्। ‘अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य’ इत्यत्र श्रीमच्छङ्करो जीवस्य “सत्यत्वमपि स्वीकतवान्। यथा ‘ननु वाचारम्भणमात्रश्चेज्जीवो मृषैव प्राप्तः, तथा परलोकेरलोकादि च कथं तस्य ? नैष दोषः। सदामना सत्यत्वाभ्युपगमात् ।’ ‘इति। एवं सति केषाञ्चिद्देष्णवाचार्याणां मतमुद्दिश्य बोमज्जीवेन यदुक्तम् ‘चायमप्येकेषां पक्षः। परमेश्वरस्य शक्तिदयमस्ति, स्वरूपाख्या मायाख्या चेति । पूर्वया स्वरूपवैभवप्रकाशना, अपरया विन्द्रजालवत् तयैव मोहितभ्यो जीवेभ्यो विश्वमृध्यादिदर्शनम्। दृश्यते. चैकस्य नानाविद्यावतः कस्यापि तथा व्यवहारः। न चैवमईतवादिनामिवेदमापतितम्। सत्येनैव कर्ता सत्यमेव द्रष्टारं प्रति सत्ययैव तया शत्या वस्तुस्फोरणात्’ इति तद्योगप्रलयपक्षपातिनः श्रीमच्छङ्करस्याभिप्रायापयालोचनात इति स्थितम् । निवृत्तियोगविषयव्याख्यानानन्तरमादिमपादहयगतप्रवृत्तियोगसङ्गतवाक्यानि व्याख्यायन्ते। तत्र प्रथमम्-‘तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत् सूरयः’ इति । यत् यत्र ब्रह्मणि वेदे सूरयः पण्डिता आत्मतत्त्वविदो वर्तमान मुह्यन्ति मोहं प्राप्नुवन्ति, तद्ब्रह्म वेदं भूतकाले श्रादिकवये ब्रह्मण हृदा तदन्तःकरणयोगेन यस्तेने प्रकाशितवान् । अत्रायमभिप्रायःयदा हि नित्तियोगिनः सर्च निवृत्ती परब्रह्मणि विलीनभावन तिष्ठन्ति, तदा तेनालिङ्गिता नात्मानं ते विजानन्ति। अस्यामवस्थायां तेषां विलीनप्रायेऽन्तःकरण • ‘अहं ब्रह्मास्मीति वाक् स्फुरति, ततो लधप्रबोधा खेभ्योऽन्यतम इव तं परमेखरं खे महिनि प्रतिष्ठित खरूपमौन्दये णाप्रतिमं पश्यन्तस्ते मोहं प्राप्नुवन्ति विक्षिप्तमतयो भवन्ति, तदाज्ञापालने कृतसङ्कल्पाच यथाभूब्रह्मणः पितामहस्यादि________________

वस्तुनिर्देशः। .. . ५. सृष्टी। तस्य च व्यामोहं प्राप्तवतः ‘तप तप’ इति वाक् अतिपथं गता। तया च प्रचोदितस्तपश्चरणन सबैखयपूर्ण भगवन्तं प्रत्यक्षीक त्यस स्वाधिकार सामर्थ्य लब्धवान् । एवं यदा ते निहत्तियोगिनो लब्धप्रबोधास्तदा कोऽसौ तेषां प्रत्यक्षविषयोऽभूत् ? यः स्वराट् स्खे महिनि स्वरूपे विराजमानः, अभिन्नः ज्ञानवर्य पूर्णः। प्रेर्थेषु नामरूपवन्वयात् . सम्बन्धात्’ इतरतः . व्यतिरेकान्न तेभ्योऽस्य जगतो यतो जन्मादि ।
जन्मस्थिती अन्वयात् भङ्गः स्वकारण लयो व्यतिरेकादिति यथायोग्य ___ बोध्यन् । एवं निहत्तियोगे विलुप्तं जगत् पुनर्भगवत्प्रेरण या प्राप्त
प्रबोधानां योगिनां सविधी तेनैवापूर्ण तलीलास्थानत्वेनाविर्भवति, • न तेन चापरोक्षदर्शनं तिरोधत्ते स्वच्छत्वापादनात्तस्य पूर्वाभ्यस्तयोगेन। तत्रापि स्वराट्वेनाभिज्ञत्वेन च भासमानत्वात् सान्तर्भावकत्व सर्वगतत्वमस्यानाहतमेवास्त। यद्यपि मित्तिप्रवृत्तियोगयोविषयभेदप्रदर्शनाय वात्क्रमेण व्याख्यातमिदं पद्यं तथाप्यस्मिन् प्रवृत्तियोगे प्रवृत्तानामपि न निवृत्तियोगाबित्तिः प्रत्युत तन्मूले निहत्तियोगस्य चिरप्रतिष्ठति प्रहत्तिनिवृत्तियोगयोरेका सन्निवेश एव वचनसौष्ठवं दर्शयति। न हि सर्वावरणासंस्पृष्टब्रह्मवस्तुसाक्षात्करणं विना योगः सिद्दयति, सुतरां तदेव निवृत्तिप्रवृत्तियोगयोर्मूलम् । अतएव ‘वाना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि’ इत्येषा हयोः साधारणभूमिः। तामिमामाश्रित्य साधने प्रहत्ते प्रथममावरकस्य जगतो विलयनमेव कर्त्तव्यम् । तहिलयने तु जगम्मिथ्याभूतं योगिदृष्टितोऽपसरति योगी च सर्व विलये स्वयमपि ब्रह्मणि विलीय वर्तते। नेयं विलीनावस्था नित्यकालिको। तत्रान्तः स्फुरति हि ब्रह्मवाणी ‘अहं ब्रह्मास्मी’ ति। तच्छ्रवर्णन लब्धजागरः सान्तर्भावके तस्मिन् परब्रह्मणि सर्व स पश्यति, पश्यंश्च तत्प्रेरणया संसार विचरति। एवं प्रहत्तियोगे प्रवृत्तस्यापि साक्षात्सम्बन्धेन परमपुरुषप्रत्यक्षीकरणाव तस्मिवित्तियोगस्य निहत्तिः। ‘तेने ब्रह्म हदा य________________

६ .. श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः । २ । धर्मः प्रोभितकैतवोऽत्र परमो निर्मात्मराणां सतां वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिंवदं तापत्रयोन्मूलनम्। श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किं वापरैरीश्वरः सद्यो हृद्यवरुवातेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणात्॥१।१२ आदिकवये’ इत्यत्र कोऽयमादिकविरिति जिज्ञासायामचेदं विचार्यम् -यद्यपि मोक्षधर्मपर्वणि प्रद्युम्रो ममः अनिरुद्धोऽहकार इत्युक्तं तथापि संहितायामस्यां मनोऽनिरुद्ध ( ३।२६।२८) इति निर्णयात् तद्विलासो ब्रह्मा-“अनिरुद्धात्तथा ब्रह्मा” (शा,प,३३८,७२ श्लो, ) इति प्रतिजीवगतमन एवेति पय॑वस्यति ; योगवाशिष्ठोऽप्येतदेवानुमोदते । ब्रह्मणो जगत्स्रष्टुत्व वेदप्रकाशकत्वञ्च पौराणिकर्यदगीयते न खलु तत् भगवनिरपेक्षम् । प्रतिजीवभनःसन्निधौ तदनुरूपा सृष्टिः प्रकाश्यते स्वयं भगवता सङ्कल्पमात्रेण। तन्मनस्तामनुभवति स्वानुरूपामिति तस्मिंस्तत्प्रतिस्रष्टत्वारोपः। यथा सृष्टिस्तथा वेदोऽपि तत्सविधी प्राटुर्भवति भगवज्ञानात् “ब्रह्मचारी जनयन् ब्रह्म” ( अ,वे, ११।२४प्र,५।७) “वेदोऽसि” (इ. आ, ८।४।२६) इति च श्रवणात्। एवमादौ यत्सविधी यदा-“कस्मिनु सत्यं प्रतिष्ठितमिति हृदय इति होवाच, हृदयेन हि सत्यं जानाति, हृदये ह्येव सत्यं प्रतिष्ठितं भवति” (इ, आ, ५॥६॥२३ ) इति श्रुत्यनुसारतः-वेदप्रादुर्भावोऽभवत् स आदिकविरिति तत्त्वम् । ‘सत्यमेकाक्षरं श्रुतम्’ (शा,प, १८८ अ, ६३ श्लो,) इति सत्यस्य वेदत्वम् ।
यानि प्रमाणितान्यङ्ग गीताभाष्ये समन्वये । सिद्धवस्तुतया तानि गृहीतान्यत्र सर्चतः ॥ श्रीमच्छीधरपादस्य व्याख्यानं हि समुद्दतम् । प्रायः सर्वत्र सुव्यक्तिविशेषवचनाहते ॥ पुरीवत्र वयं क्षन्तुं चापल्यं नोऽर्थयामहे । सिद्धान्तः कोऽपि चेच्छास्त्रविरुद्धोऽत्र विहन्यताम् ॥________________

वस्तुनिर्देशः । .. . • २। निवृत्तियोगपरिपुष्टप्रवृत्तियोगविषयेऽस्मिन् शास्त्रे किं वक्तव्यं किं ज्ञातव्यं किं वा फलं तबाह संहितेयं धम्म इति। अत्र महामुनिक्वते स्वयं भगवता ‘नित्यं स्थितस्ते होष पुण्यपापेक्षिता मुनिः’ इत्युक्तदिशा हृद्यधिष्ठात्रा प्रोक्त श्रीमद्भागवते निर्ममराणां मत्सरदोषरहिताना सर्वभूतानुकम्पिनां सर्वत्र भगवद्भाववशात् मैत्रीयुक्तानां सतां साधूनां भगवत्साक्षाद्दर्शनतदानापालनतः स्थिरत्वमुपागतानां परमः श्रेष्ठः प्रोमितकैतवः सर्वथा परित्यता कैतवं फलान्तरवासनारूपं कपट यस्मिन् सः, अव्यवहितभावनेखराराधनलक्षणो धर्मो विद्यत इति शेषः । अत्र शिवदं परममङ्गलप्रदम्, आध्यात्मिकादितापत्रयोन्मूलनं वास्तवं परमार्थभूतं साक्षादपरोक्षदर्शनप्रत्यक्षं न तु कल्पनाप्रमूतं वस्तु परं ब्रह्म वेद्यं ज्ञातव्यम्। अपरैः साधनैः किं वा, प्रत्त शुश्रूषुभिः श्रोतुमिच्छुभिः कृतिभिनिहत्तियोगशोधितचेतीभिः सद्यस्तत्क्षणादेव ईखरो हदि अवरुझातेऽन्तानविमुखो नित्यमवतिष्ठते। निवृत्तियोगपरिशोधितचित्तत्वलाभात् प्राक् भगवानाह श्रीनारदम्-‘अविपककषायाणां दुर्दर्शोऽहं कुयोगिनाम्’ (७१४ ) इति । श्रीमज्जीव पाह’ते जीवा ये केचिल्लीनतदर्थानुभवसंसारवन्तो, ये च तदैव वा लब्धमहत्कृपातिशयदृष्टिप्रभृतयस्तेषां तादृशपरतत्त्वलक्षणसिद्धवस्त पदेशश्रवणारम्भमात्रेणैव तत्कालमेव युगपदेव तत्साम्मुख्यं तदनुभवोऽपि जायते । यथोतम् – “किं वा परैरोखरः सद्यो हृद्यवरुधातेऽत्र कतिभिः शुषुभिस्तत्क्षणात्”” इति (भ, स,)। सत्यप्येवमपरिशोधितचित्तत्वात् परक्षणमेव दर्शनानुभवप्रतिरोध उपतिष्ठते, यथा श्रीनारदस्य। एतदभिप्रेत्यैव स पुनराह ‘तच्छ्रवणमात्रेण तादृशत्वं वीजायमानमपि कामादिवैगुण्येन तदितरदोषण प्रतिहतं तिष्ठति’ इति (भ, स,)। वस्तुतस्त्वभिलाषवईनाय भजनारम्भे साक्षात्कारदानं, तदनन्तरं वासनानिहत्त्व) विच्छेदसागरे निक्षेपः, निहत्त्यनन्तरम् ‘माइत इव मे शीघ्र दर्शनं याति चेतमि’ ( ७।१८ ) इत्यनुरूपमविच्छेदेन दर्शनदानमिति क्रमो ज्ञेयः ।________________

श्रीमगीताप्रपूतिः। ३। निगमकल्पतरोगलितं फलं
शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम् । पिबत भागवतं रसमालयं
मुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः ॥ १।१।३ ॥ ४ । श्रीमद्भागवत पुराणममलं यदैष्णवानां प्रियं । यस्मिन् पारमहंस्यमेकममलं ज्ञानं परं गीयते । यत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्कर्मामाविष्कृतं तच्छृण्वन्विपठन्विचारणपरो भत्या विमुच्येन्नरः॥१२॥१३॥१८
३। निहत्तियोगनिरतस्य श्रीमच्छुकस्य भगवगुणानुभवेनाक्षिप्तचित्तस्य तत्प्रचाराय च महाप्रवत्तिमतो वक्तृत्वं निखिलवेदमारत्वचास्य प्रदर्शयन्ती भगवहुणश्रवणरसिकान् प्रोत्साहयति भागवतरसपाने निगमेति। शुकमुखाइलितं भ्रष्टम्, अमृतवसंयुतं तद्भक्तिरसामृतमधुरं, निगमकल्पतरोर्वेदरूपस्य कल्पद्रुमस्य रसं रसमाचोपादानं फलम् प्रालयं दहबन्धनमुक्ति व्याप्य भुवि अहो भावुकाः भक्ति विगलितदया रसिका भक्तिरसज्ञाः पिबत ।
४। अस्य श्रीभागवतस्य सूत्रभूतानां गीतान्तिमा क्यानां विकृतिभूतस्यात्याश्रमिणां परमधर्मप्रदर्शकस्य निवृत्तिप्रवृत्तियोगपरत्वं विहणोति श्रीमद्भागवतमिति । यत् श्रीमद्भागवतं पुराणं वैष्णवानां ‘यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्’ (गी, ८।२२) इति परमपुरुषोपासकानां प्रियम् अमलं भगवत्साक्षात्कारप्रधानत्वादतिविशम् ; यस्मिन् पारमहंस्यं परमहंसानां परमात्मनिष्ठानां तत्साक्षाकारकतार्थानां प्राप्यम् प्रमलं परं ब्रानं गीयते कोय॑ते, यत्र ज्ञानविरामभक्तिसहितं ज्ञानं परमात्मानुसन्धानं विरागो वैराग्यं भफिर्भजनं तैः सहित नैष्कर भगवद्भाववर्जितकम्माकरणं-नानादिसहित________________

वस्तुनिर्देशः। ५। कम्मै येन विभासितोऽयमतुलो ज्ञानप्रदीपः पुग तद्रूपेण च नारदाय मुनये कृष्णाय तद्रूपिणा । .. योगीन्द्राय तदात्मनाऽथ भगवद्राताय कारुण्यत- . स्तच्छुद्धं विमलं विशोकममृतं सत्यं परं धीमहि ॥१२।१३।१८ मित्युक्तेर्भगवत्प्रेरणयां . तत्मानुसरणं’ द्योततेऽतः परमित्यनुसन्धते अन्यथा भजनादिशून्यत्वमेवापतत्, नष्कम्मासिझेरभिहितं या विशुद्धया युक्तः’ ( गौ, १८५१-५३ ) इत्यादि च नानुसज्येत ; अपिचानन्तमधिक्तत्यानुष्ठीयमानत्वामानादिसाधनानां नित्यत्वं यदापति तदपि न मित्, ‘महामुनीनां भक्तिज्ञानवैराग्यलक्षणं पारमहंस्यधमम्’ ( ५।५।२८) इत्यादेश्च विषयो नानुवर्तेत, ततः-परमनैष्क माम् आविष्कृतं प्रादुष्कृत प्रथमत्वेन प्रवर्तितम्, तत्पुराणं मृगवन् पठन् विचारणपरः तत्रिहितनिवृत्तिमूलकप्रहत्तियोगविवेकपरायगः भक्त्या परया भक्त्या-एकत्र भक्तिशब्दोल्लेखादनन्तरं पुनर्भक्तिशब्दप्रयोगः परमित्यस्य लिङ्गव्यत्ययेनानुषङ्गं घटयते-नगे विमुचेत् विमुक्तो भवति। ‘असक्त बुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कम्मासिद्धिं परमां सन्यासेनाधिगच्छति ॥ सिद्धि प्राप्तो यथा ब्रह्म तथानोति निबोध मे। समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा॥’ (गो, १८५४८५०); ‘ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काइति। समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥’ (गो, १८५४ ) इत्येषां शास्त्रेऽस्मिन् विस्तृतिविकृतिश्चास्तीति पद्येनानेन प्रदीते।
योगिनामपि सर्वेषां मद्त नान्तरात्मना।
श्रद्धावान् भजत यो मां स मे युक्ततमी मत्तः ॥ (गौ ६।४७) इत्यष श्लोको निहत्तियोगेन साक्षासम्बन्धसम्मवानां रागतः प्रहत्तिमत्त्वं तेन च तेषां श्रेष्ठत्वं ख्यापयति । . ५। सम्प्रदायपरम्परया निवृत्तिप्रवृत्तियोगयोर्मूलभूतस्त्र ज्ञानस्य________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः । प्रवर्तना प्रदर्शने कर्म इति । तद शुई मुख्य विमलं निर्दोषं विशाके मोकनास्पृष्टम् अमर्त नित्यं सर्व सदस्वरूप परं तवं धीमहि ध्यायेम, येन पुराऽयमतुलोऽनुपमो भानप्रदीपः कमै ब्रमण आदिकवये विभासितः प्रकाशितः। तद्रूपेण तबस्वरूपाविर्भूतेन ब्रह्मणा नारदाय, तद्रूपेण तवरूपाविर्भूतेन मारदेन कृष्णाय मुनये कृष्णले पायनाय, मदालना तत्वरूपाविष्टेन हैपायनेन योगीन्द्राय शुकाय, सदामना मनुखरूपाविष्टेन शकेन कारख्यतः पावशात् भगनाताय परोहिले विभासितः । विभासित इति वचनेन न रचित इति तत्त्वविदः । तद्रूघेण तदात्मनेत्युन्या भगवत्स्वरूपाविर्भावेन तबिमिनेन ची सरोकार संहिताविस्तारः प्रतोयने। अतएवोकम्
सस्मिन् म आश्रमे व्यासी बदरीषदमानित । आमीनोऽप उपम्पम्य प्रसिदध्यौ मनः वयम् ॥ भक्रियोगिनः मनसि सम्यक, प्रणिहितेऽमल । अपश्यत् पुरुषं पूर्ण मायाञ्च सदपान्प्रयाम् ॥ यया मंमीहिती जीव आत्मानं विगसामाकम् । परोऽपि मनुतेऽनर्थ तत्कतं चाभिपद्यते ॥ अनर्थोपशम सामात् भनियोगमधीक्षने ।
लोकस्यात्राननी विहांश्च के सास्वतमंहिताम् ॥ (१७१३-६) इति । अत्र ‘चक्र’ इति पदं ‘विभासितः’ इति पदविरोधीति प्रतीतिमात्रम्। व्यासहदये प्रतिभातमलेखनसाधनं तज्ज्ञानं नव संहिताकारमलभनेति तत्त्वम् । अतएवोकं स्कान्दे
व्यासचिन स्थिताकाशादवच्छन्नानि कानिचित् ।
अन्य व्यवहरन्तेऽन्यानारीकत्य रहादिव ॥ इति । पत्र श्रीमनीवेनो-‘तपण त्यादिलिस्विभिः पर्दर्न केवलं चतुःमोक्येव जैन प्रकाशिता, किन्तईि तत्र तथाविहे नाखण्ड मेव पुराणमिति घोतितम् । अत्र मट्रपेण च युमभ्यमिति महीनानुकोऽपि श्रीसूतवाक्य शेषोऽवगम्यते’ इति। अत्यल्पमिदमुन्नम्, श्रीमहोकर्णेन________________

वस्तुनिर्देशः। .. . ११ …६ । पहमेवासमेवाग्रे नान्यदवत् सदसत्परम् । __ पश्चादहं यदेतच खोऽवशिष्यवे सोऽस्माहम् ॥ सदबखरं स्वरूपाविर्भूत सुतः प्रकाशितोऽयं ज्ञानप्रदीपः । अतएवो पापुराणे• आत्मनिर्गमात्रिंशवर्षाधिकगते कली।
नवमीवी नभस्ये च कथारयं शुकोऽकरोण ॥ परिशिकवणान्ने च कलो वर्षशतइये । गद्धे शुचौ नवम्याच धेनुकोऽकश्चमत्कथाम् । तस्मादपि कली प्रबवे चिंश इर्ष गते सति ।
ऊचरुने सिते पक्ष नवम्यां ब्रह्मणः सुताः ॥ इति । पत्र कथेत्युपन्यासात् विस्तृतिवितिक्ष द्योतते। द्रविड़भूमावस्य भन्याख्यस्य विशेषप्रकाशोऽभूत्
उत्पना द्रविड़े माहे वृद्धि कर्णाटके गता।
कचित् कचित् महाराष्ट्र गजरे जीर्णतां गता। इति पद्मपुराणे भक्तिः श्रीनारदम् । भक्तिप्रकारी द्रविड़स्थाभ्यहितत्त्वमवैकादशे
कृतादिषु प्रजा राजन् कलाविच्छन्ति सभवम् । कली खस्लु भविष्य न्ति नारायणपरायणाः । क्वचित् कचित् महाराज द्रविड़धु च भूरिशः । वामपणे नदी बव छतमाला पस्विनी । कावेरी च महापुरवा प्रतीची च महानदी। ये पिधन्ति जल तासां ममुना मनुजेश्वर ।
प्रायो भत्ता भविष्यन्ति वासुदेवेऽमखाशयाः . ( ११॥५॥३८-४५ ) इति । है। प्रादिकवये ब्रजर्ष यजज्ञानं भगवतोपदिष्ट तत् चतुःश्लोक्या निरूपयति अहमिति। भवदन्तयामितया प्रकाशमान, अहमेवाने सृष्टः प्राक् भासमेव । यत् सत् स्थूलं, यत् पसत् सूक्ष्म, यत् तयोः परं कारणं शशिरूपं, तत् न भत्तोऽन्यत् पृथक् । पश्चात् सध्यभिव्यक्ती यत एतच्च स्कुलम्मादिकं तदशम् मदभिव, ब्रह्माणोऽप्रपाखभावत्वेऽपि ब्रह्म________________

वमा
1
.
१२… श्रीमद्गीताप्रपूर्षिः ।
७। ऋतथं यत् प्रतीयेत न प्रतीयेत चात्मनि। .
तद्विद्यादात्मनो मायां यथाभामौ यथा तमः ॥ स्वभावत्वात् प्रपञ्चस्व ततः पृथक्करणासामर्थ्यात्। पृथक्करपि तु तेषामसत्त्वात् तदनुगतैव तेषां स्थितिर्मच पुनस्तेषां स्थितौ तस्य । स्थूलसूक्ष्मयोः कारणं या ब्रह्मशक्तिस्तस्या ब्रह्मणाभिन्नत्वात् तत्काऱ्याणामपि तथात्वम् । अतएव हि योगिदृष्टी स्वच्छत्वापादितानां तेषामनावरकत्वम् । सर्वत्र भगवद्भावसाधनायास्या उक्तः प्रयोजनम् । अत्र प्रवृत्तियोगस्य मूल विन्यस्तम् । ‘ब्रह्म वा इदमग्र आसीत् तदात्मानमेवावेत् -अहं ब्रह्मा स्मोति। तस्मात् तत् सर्वमभवत् ।’ इति श्रुतावात्मानमेवेत्येवकारण सदन्यत् न किञ्चनासीत् यत् सृष्टे : प्राक् तज्ज्ञानविषयं भवेत्, अतः ‘अहं ब्रह्मास्मी’त्येतावन्मानं तस्य ज्ञानविषयमभवत् । तस्मात् मृध्याभिव्यक्ती तत् ब्रह्मैव ‘मर्च समाप्नोषि ततोऽमि मर्चः’ ( गौ ११।४०) इति न्यायात् समभवत्। अत्र शक्तिशक्तिमतोरभिन्नत्वमेवाभिप्रत्य श्रुतौ व्यक्ततया शक्तेरनुल्लेखः अन्यथा शक्तिं विना सृष्ट्यभिव्यक्तिरव न सम्भवति । नामरूपयोरपि तथैव ज्ञेयं ज्ञानाभिन्नत्वात् । ‘अहं ब्रह्मास्मो’त्यनेन ज्ञानं सर्वमभवदिति सूचनात्तेन शक्तिरपि द्योतते । प्रलये सृष्टिविलये योगप्रलये च योऽवशिष्यत सोऽहमस्मि। अत्र निवृत्तियोगम्य मूलं विन्यस्तम्। ‘प्रहमादिश्च मध्यञ्च भूतानामन्त एव च’ (गी १०।२०) इत्यत्र द्रष्टव्यम् । ‘यथा कटकादिष्ववस्थात्रयेष्वपि सुवर्णत्वमेव सत्यम्, तथा जगदादिमध्यान्तेष्वनुस्यूतं सत्तामात्र भगवत्खरूपम्’ इति मुक्ताफलव्याख्या कैवल्यदीपिका। .
सर्वेषामपि वस्तू ना भावार्थो भवति स्थितः ।
तस्थापि भगवान् क्षणः किमत दस्त, रूप्यताम् ॥ (१०।१४।५७ ) इत्यत्र सर्वकारणकारणादतिरिक्त न किञ्चन भवितुमहतीति ध्वनितम् ।
७। कथमेवं भवति तत्कारणमभिधत्ते ऋतइति । अर्थ खातन्वेषण वस्तुत्वम् ऋते विना यत् स्थूलसूक्ष्मादिकम् आमनि मयि अन्वयात्________________

वस्तुनिर्देशः। .. . १३ ८। यथा महान्ति भूतानि भूतेषूञ्चाववेष्वनु। प्रविष्टानाप्रविष्टानि तथा तेषु न तेष्वहम् । ८ । एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः। अन्वयव्यतिरेकाझ्या यत् स्यात् सर्वत्र सर्वदा ॥ .. ..
. . . २६३२-३५ । प्रतीयेत व्यतिरेकात् न प्रतीयेत चे; तत् पात्मनो मम मायाम् अघटनघटनपटोयसौं प्रज्ञाशक्ति विद्यात् जानीयात्। तत्र दृष्टान्तः, यथा पाभासः तेजसि वारिप्रतीतिः ; यथा तमः सूर्यकिरणतिरोधाने तमिस्रायां सर्वविषयविलोपः ।
८। यद्येव भगवजताया विकारित्वमेवायातम, नेत्याह यथेति । यथा महान्ति भूतानि देहस्वारम्भकानि तेजोऽबनानि उच्चावचेषु वरावरेषु भूतेषु अनु तेषामुत्पत्त्यनन्तरं प्रविष्टान्यनुपलभ्यमानत्वादप्रविष्टानि लवन्त इति शेषः- प्राक् कारणे कार्यास्थानुपलभ्यमानत्वेन स्थितिः पश्चात् कार्याभिव्यक्ती तस्मिन् कारणस्यानुपलभ्यमानत्वेन स्थितिरिति तस्वम्-तथा तेषु प्रहमनुप्रविष्टः, न तेषु प्रविष्टोऽहम् । कारण कार्यस्थ खिती यथा कार्येण कारणस्य विकारो नोपतिष्ठत कार्यस्य कारणब्याप्यत्वात्, तथा कार्याभिव्यक्ती कारणास्यानुपलभ्यमानलेन स्थितौ न तस्य विकारित्वं मेघाद्यैर्द्रष्ट दृकशक्त बाधायामुपस्थितायां यथा सूर्यस्य।
। ततः साधनार्थिना किं कर्त्तव्यं तदाह एतावदिति । आमनो मम तत्वजिज्ञासुना एतदेव जिज्ञास्यं विचार्यम्। अन्वयः कार्येषु कारणत्वेन सम्बन्धः, व्यतिरेकः कार्येभ्यः कारणस्य पृथक्करणं, ताभ्यां यत् स्यात् यत्तत्वं माधकसबिधी प्राकव्यं भजेत् सर्वदा सर्वस्मिन् काले सर्वत्र सर्चस्मिन् देशे तत् तत्त्वम् अहमेवेति शेषः । : लोकचतुष्टयेन यदवाभिहितं तदेव भागवतपुराणस्य मूलम् ।________________

१४ . श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १० । न यहचचिवपदं हरयशो
जगत्यविवं प्रएपौत कहिचित् । तहायसं तीर्थमुशन्ति मानसा
न यन इंसानिरमन्ताशिवक्षयाः ॥ ११ । तहाम्विसर्गो जनताघविप्लवो
यस्मिन् प्रतिश्लोकमबहवत्यपि । नामान्यनन्तस्य यशोऽङ्कितानि
यकृण्वन्ति गायन्ति रामन्ति साधवः । बतोऽन्तर्वहिभगवत्साक्षात्कारण तत्प्रेरणया जीवनधारणमेवास्य प्रतिपायम् । यतिरेकेण निहत्तियोगं संसाध्य, तसिहमपरोक्षजानं कोड़ीसत्यान्वयेन प्रहक्तियोगे प्रवेशः सम्भवतीति तत्प्रतिपादिकैयं चतुःखोकी। निवृत्तिमूलकप्रतियोगएव श्रीमद्भागवते सर्वत्र प्रदर्शितः।
१.। महाभारतप्रणतारमन्तःखेदवन्तं महर्षिवष्णदपायनं भगवयशोवर्णने प्रोत्साहयन् देवर्षिनारद उपदिशति नेति । चित्रपदम् अद्भुतरचनाकौशलयुतं यत् वचः जगत्पवित्रं जगत्यावनं हरेः यशः न कहिंचित् कदापि प्रग्रणीत प्रकर्षण केनाप्यंशेन न स्वौति, तत् मानसाः मनस्यात्मनि वर्तमानाः उशिक्क्षयाः कमनीयब्रमनिलयाः हंसाः यतयः भगवत्यर्पितात्मानः वायसं तीर्थ काकतुल्यानां संसारासताना रतिस्थानम् उशन्ति मन्यन्ते, यत्र काकतीर्थे न ते निरमन्ति न मोदन्ते।
११। एवं व्यतिरेकेण तद्यशः स्तुत्वान्वयेनापि स्तौति तदिति । तहाग्विसर्गः स च वाक्प्रयोगः जनताघविनवः जनसमूहानां पापविनाशकः ; यस्मिन् वाक्प्रयोगे अबइवत्वपि प्रसम्यगर्थबोधकऽपि पपशब्दादिजशैथिल्ययुक्तोऽपि प्रतिशोकम् अनन्तस्य यशोऽहितानि यशोवर्णनलेशयुक्तानि नामानि मन्ति न तु वर्णनाचातुर्यानोति भावः, तानि साधवः________________

१५
वस्तुनिर्देशः। · १२ । नैष्कामप्यचातभाववर्जितं
न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम्। कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे .
न चार्पितं कर्म यदप्यकारगम् ॥ १६ । अथो महाभाग भवानमोघटक
शुचित्रवाः सत्यरंतोतव्रतः। उरक्रमस्याखिलबन्धमुक्ताये समाधिनानुस्मर तदिचेष्टितम् ॥
शृण्वन्ति वक्तमुखात, रणन्ति स्तुवन्ति बोटमविधी, गायन्ति कीर्तयति खयञ्च तयोरविद्यमाने।
१२। ननु भारत सत्यपि काम्बकम्प्रणामुपदेशे प्रधानतया ज्ञान मुपदिष्टं तत्कथं ममासम्मबत्वं तबाह नैष्कमामिति। निष्क्रियब्रह्मरीकाकारतालाभाय कमाकरमरूपं नैष्का , निरसनम उपाधिशून्य ज्ञानमपि प्रयुतभाववज्जितं भगवद्भक्तिशून्यम् अलमत्यर्थ न शोभते सम्बगपरोक्षज्ञानलाभाय न कल्पते। शाश्वत् नियतम् अभद्र दुःखकर यत् काम्यं की, यदपि प्रकारर्ण कामनाशून्य कर्तव्यतयानुष्ठितं नित्यं वा कम्म ईखरे न अर्पितं कुतः पुनः शोभते चित्तनैखाय कल्पते।
१। तत् किं कर्त्तव्यं तदाह प्रथो इति। हे महाभाग, प्रयो पतएव अमोघट्टक् सत्यदृष्टिः शुचित्रवाः निर्मलयशाः सत्यवतः सत्यानुरताः धृतव्रतः व्रतधारी भवान् अखिलबन्धमुक्तये सर्वजनबन्धनविमोचनाव उरुक्रमस्य भगवतः तत् विचेष्टितं विविधलीला समाधिना चितकाल अनुस्मर स्वयं प्रत्यक्षीकृत्य प्रचारय। तदानीमुपदेष्ट्रयां वस्तु प्रत्यक्षकरणप्ररोचनवासीदुपदेश्यान् प्रति, न तु स्वस्य सर्वस्वत्वापादनम्। . . .________________

___ श्रीमद्गीताप्रतिः । १४ । ततोऽन्यथा किञ्चन यहिवक्षतः
पृथग्टं शस्तत्कृतनामरूपभिः । न कर्हिचित् कापि च दुःस्थिता मति
र्लभेत वाताहतनौरिवास्पदम् ॥ १५ । जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः ।
खभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः । यहाकाती धर्माइतीतरः स्थितो
न मन्यते तस्य निवारमा जनः ॥ १६ । विचक्षणोऽस्याहति वैदितं विभो-.
रनन्तपारस्य निवृत्तितः सुखम् ।
१४। भगवल्लीलावर्णनमकत्वान्यविषये वाग्विन्यासे दोषमाह ततइति। तत उरुक्रमवेष्टितात् पृथगदृशः तल्लोलादर्शनविमुखस्व यकिजन अन्यथा प्रकारान्तरेण विवक्षतः वनुमिच्छतः तत्कृतरूपनामभिः तहिवक्षास्फुरितविषयैः दुःस्थिता पनवस्थिता मतिः कर्हिचित् कदापि कापि च कुचापि च वाताहतनौरिव पास्पदं स्थिरभूमि न लभेत ।
१५। भगवलीलावर्णनमृते भारते साधारणधर्मोपदेशो जनानां विमतिवईनायाभूत्, ततस्तबिरुद्धमेव जातमित्याह जुगुप्सितमिति । धम्कते धम्मा) स्वभावरतस्य स्वभावतः रक्तस्य विषयरागिणः जुगुमित निन्दितं काम्यकम्मादि अनुशासतः तव महान् व्यतिक्रमः अन्यायः । कथम् ? इतरो जनः पृथगजनः यहाक्यतः धर्म इति-प्रयमेव परोधी इति-खितः खिरनिखयः तस्य धन्य निवारण-नायं परमधर्मी इति ततो निहापदेशः-जनः न मन्यते यथार्थवेन एशाति।
१६। साधारणधर्मोपदेशन विपरीतं जातम् । किं पुनः सम्प्रति कर्त्तव्यं येन निवृत्तरपणानां पृथगजनानाच कुशलं भवेदिता________________

वस्तुनिर्हेशः। प्रवर्तमानस्य गुणैरनात्मन
स्ततोभवान् दर्शय चेष्टितं विभो ॥ १७। त्यक्ता स्वधर्म चरणाम्बुजं हरे- ..
भजन्नपक्वोऽथ पतेत्ततो यदि। यत्र कवाभट्रमभूदमुष्य किं
कोवार्थप्राप्तो भजतां वधर्मतः ॥ • हया तदाह विचक्षण इति । अनन्तपारस्य देशतः कालतोऽपरिच्छिद्रस्य
अस्य विभोः सुखं ब्रह्मानन्द निवृत्तितः नित्तिमार्गाश्रयणन विचक्षणो
ज्ञाननिष्ठः विवेकी वेदितुम् अर्हति । गुणैः प्रवर्त्तमानस्य हरेर्गुणैराक्षिप्त, मतः अतएव अनात्मनः आत्मवशेऽनवस्थितस्य
यथा भ्राम्यत्ययो ब्रह्मन् स्वयमाकर्षमन्निधौ ।
तथा मे भिद्यते चैत शक्रपाणर्यदृच्छया ॥ (७।३८ ) इत्युक्तदिशा विभ्रान्तचित्तस्य, ततः कारणात्, हे विभो समर्थ, चेष्टितं लीला भवान् दर्शय। हरेर्गुणैराक्षिप्तमतौनामन्यतस्तृप्तिमलभमानानां सर्वथात्माभिमानं परिहाय भगवच्चरण समर्पितचित्तानां तल्लोलावणमृते न स्वस्थत्वमायाति, अतः भगवञ्चेष्टितवर्णने समर्थस्त्वं समाधिना तश्च प्रत्यक्षीकत्य वर्ण येति भावः। न केवलं निवृत्तषणानामेतेन तृप्तिभवेत् पृथग्जनानामपि कृतार्थता स्यादिति पक्षान्तरे दर्शयति । गुण : सत्त्वादिभिः प्रवर्त्तमानस्य अनात्मनः देहायभिमानिनः ततः कारणात्, चेष्टितं भगवल्लीलां दर्शय वर्णय। मनोरमलीलावर्णनावष्टमतयस्तेऽपि सहजैनैव तरिष्यन्तीति भावः ।
१७। भगवद्गुणश्रवणेनाकष्टानां तदन्यत्र विरतिः स्यात्, ततोन ते स्वधर्मममपि पालयेयुः। एवं सम्भाव्यमाने कथं लोलावर्णने मां प्रवर्तयसौत्यपेक्षयाह त्योति। खधम्म स्वभावविहितं धर्म त्यता परित्यज्य हरे; चरणाम्बुजं भजन् अथ यदि अपक्कः अपरिणतामुरागः सतो________________

१८ .. श्रीमगीताप्रपूर्तिः ।
१८ । तस्यैव हेतोः प्रयतेत कोविदो · न लभ्यते यद्ममतामुपय॑धः ।
तल्लभ्यते दुःखक्दन्यतः सुखं .
कालेन सर्वत्र गभीररंहसा ॥ १६ । न वै जनो जातु कथञ्चनाव्रजे-.
न्मुकुन्दसेव्यन्यवदङ्ग संसृतिम् । भजनात् पतेत्, यत्र क वा यस्यां कस्यामवस्थायां वा किम् अमुष्थ भजनशीलस्य अभद्रम् अमङ्गलं अभूत् ? ‘अहं त्वां सर्चपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच’ ( गो १८६६ ) इत्यन्तयामिप्रतिज्ञा तमुद्धरति सर्वतइति न तस्य कुत्राप्यपायः। न त्वेवं तस्मिन् परात्मनि वैषम्य गुपतिष्ठते ; यतो भजनशीलः पतितोऽपि न तं सर्वथा विस्मत्तुं शक्यते, ततस्तमनुतापयन् स क्षिप्रमेव तमुद्धरति । विना तद्भजनं स्वधम्मरतावपि न कतार्थतेत्याह-अभजतां स्वधम्मतः स्वभावविहितधम्मानुसरणात् को वा अर्थः प्राप्तः प्राप्तः ? भगवद्भावविरहितानां स्वधम्मानुसरणं केवलं परिश्रमाय भवति, न ततो भगवज्ञानलाभ इति भावः ।
१८। न हि धम्माचरणं कदाप्यफलं भवितुमर्हति, यत्स्तदीखरादेव प्रवर्तितम्, तत्कथमुक्तं ‘कोवार्थ प्राप्त’ इति ? तपरमाह तस्येति । उपर्यधः दियलोकान् पार्थिवलोकांश्च भ्रमतां यत् न लभ्यते, तस्यैव हेतोः कोविदः विचक्षणो विवेकी प्रयतत। अन्तवत्फललाभाय स्वधमानुष्ठानन्तु विफलं, यतः अन्यतः विना प्रयत्न स्वभावादेव तत् सुखं विषयसम्पर्कीर्ण दुःखवत् सर्वत्र गभीररंहसा अबोध्यगतिना कालेन दैवेन लभ्यते।
१८। भजनशीलस्य कथं नामङ्गलं भवति तत्कारण स्वयमुपन्यस्थति नेति । अंग हे व्यास, अन्धवव् भगवद्भाववर्जितकानुष्ठायिवत् मुकुन्दसेवी मुक्तिदभगवजनशीलः जनः न वै जातु कदाचित् कथचन________________

वस्तुनिर्देशः। । १६ स्मरन् मुकुन्दांपगृहनं पुन
विहातुमिच्छेन्द्र रसग्रहोजनः । २० । इदं हि विश्वं भगवानिवेतरो …
यतो जगत्स्थाननिरोधसम्भवाः। .. • तदि स्वयं वेद भवांस्तथापि वै
प्रादेशमावं भवतः प्रदर्शितम् ॥ २१ । स्वमात्मनात्मानमवेद्यमोघदृक्
परस्य पुंसः परमात्मनः कलाम् ।
संमृतिम् भाव्रजेत् प्राविशेत् । कथं न स संसारी भवेत् ? मुकुन्दांध्रुप गूहनं मुक्तिदभगवञ्चरणालिनं स्मरन् रसग्रहः तद्रसास्वादवशीभूतः जनः न पुनः तत् विहातुं त्यतुम् इच्छेत् अभिलषेत्। अतएवाह भगवान् श्रीनारदम्-‘सवद्यद्दर्शितं रूपमेतत् कामाय ते ऽनघ। (७।१५ )।’ इति। ‘धावत्रिमौल्य वा नेत्रे न स्खलेब पतेदिह’ ( ११।२।३५ ) इत्यस्य च तदेव कारणम् ।
२०। कोऽयं भगवानिति चेव जानीयात्कथं वा तस्य लीलावर्णनं सम्भवेत्, अतएव भगवज्ञानस्य तस्मिन् विद्यमानत्वं दर्शयति इमिति। इदं विश्वं भगवानिव तत्सदृशमेव ‘ब्रह्मस्वभावो हि प्रपञ्चः’ इति न्यायात्, भगवास्तु इतरः अन्यः ‘न हि प्रपञ्चस्वभावं ब्रह्म’ इति न्यायात्, यतो भगवतो जगतः स्थानं स्थितिः, निरोधः भङ्गः, सम्भवः जन्म, अतएव जगति प्रकाशमाना तस्य प्रतिनियतक्रिया लोलेति ज्ञातव्यम्। तत् हि औपनिषदं ज्ञानं भवान् स्वयं वेद, तथापि भवतः प्रदर्शितं यत् भारते तत् प्रादेशमात्रम् एकदेशमात्र, न सम्यक् तत्तत्रोपवर्णितमिति भावः।
२१। जानतापि कथं मया तथाकतमित्यस्योत्तरे पुनराह, स्वप्न________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्थिः । अजं प्रजातं जगतः शिवाय त
नमहानुभावाभ्युदयो ऽधिगण्यताम् ॥ २२ । इदं हि सस्तपसः श्रुतस्य वा
खिष्टस्य सूतस्य च बुद्धिदत्तयोः । अविचातोऽर्थः कविभिनिरूपितो
यदुत्तमश्लोकगुणानुवर्णनम् ॥ १॥५॥१०-२२ । भावाञानात् तत्र समाधिर्नानुष्ठितः, अतस्तत्र स्फूर्तिमापत्। अधुना खप्रभावं जानन् भगवल्लोलासमुवर्णयेत्यभिप्रायेण भूयो वदति त्वमिति । है अमोघदृक् सफलदर्शिन्, त्वम् आत्मानम् आत्मना परस्य परमात्मनः पुंसः कलां खरूपांशम् अजम् आधिकारिकत्वेन सन्त’ जगतः शिवाय कल्याणाय जातम् अवेहि जानीहि। तत् तस्मात् महानुभावस्य निरतिशयप्रभाववतः हरेः अभ्युदयः विक्रमः त्वया अधि अधिकं गण्यतां निरूप्यताम् ।
२२। महाभारते तप आदि यविरूपितं न तेषां व्यर्थत्वं किन्तर्हि भगवगुणकीर्तनेन तेषां पूर्णत्वसम्पादनमेव कर्तव्यमित्याह इदमिति । पुंसः पुरुषस्य तपसः श्रुतस्य वेदाध्ययनस्य विष्टस्य यागाटे सूतस्य मम्बादेः वाक्कौशलस्य वा बुद्धिदत्तयोः बुद्धेः धम्भबुद्धेः दक स्व दानस्य वा इदमेव अवियुतः नित्यः अर्थः फलं कविभिः कान्तदर्शिभिः निरूपितः निर्णीतः यत् उत्तमम्लीकगुणानुवर्णनं ।
योगगतिमनुसृत्य शुकस्याभिपतनं श्रीकृष्णस्य तिरोधानादतिपूर्वमेव तस्य कलेवरत्यागं दर्शयतीति मन्वानाः परिक्षिसभायां तस्य भगवत्कथाव्याख्यानं न बहुमन्यन्ते, प्रत्युत महाभारताख्यानस्थापयालोचनातएव तस्य परिक्षिसमयपर्यन्त स्थितियाख्याता भागवते स्वकपोलकल्पनयेति तेषां सिद्धान्तः । अत्रोद्धृतेषु लोकेषु महाभारताख्यानसम्बतविषयाणां सविवेशस्तेषां सिद्धान्तस्य धान्ति प्रतिपादयते। ये पुनस्तदा________________

वस्तुनिर्देशः। शुक्रस्य देहत्यागोऽभूदिति मन्धन्त, ते ‘गुणान् सन्त्यज्य शब्दादीन् पदमभ्यागमत्परम्’ इत्येतत्, व्यासस्य विलापः, धूर्जटेः साम्ब नादानञ्च तथानुमाने प्रमाणत्वेन दर्शयन्ति। श्रीमच्छङ्करस्वाह-‘ननु गतिरपि ब्रह्मविदः स्मर्यते “शुकः किल वैयासकिर्ममुक्षुरादित्यमण्डलमंभिप्रतस्थे पित्रा चानुगम्याइतो भो इति प्रतिशुश्राव” इति। न। सशरीरस्यैवायं योगबलेन विशिष्टदेगप्राप्तिपूर्वकः शरीरोमइति द्रष्टव्यम्, सर्वभूतदृश्यत्वाद्युपन्यासात्। न घशरीरं गच्छन्तं सर्वभूतानि द्रष्टुं शक्नुयुः । तथा च तत्रैवोपसंहृतम् “शकस्तु मरुताच्छीघ्रां गतिं कृत्वान्तरिक्षगः । दर्शयित्वा प्रभावं खं सर्वभूतगतोऽभवत्” इति (वे, सू, भा)। उकान्तिविषये श्रीमच्छङ्कररामानुजयोमतभेदमनुसृत्य रामानुजीयशारीरकमीमांसाभाष्यस्य व्याख्याता श्रीमत्सुदर्शनसूरी तत्कृतश्रुतप्रकाशे पुनरलिखत्—‘यत्तु शुकोत्यतनं विशिष्टदेश देहत्यागाय न तु मुक्ती मार्गापक्षयेति तदप्ययुक्तम् , “दृष्टोमार्गः प्रहत्तोऽस्मि” इति गतिचिन्तायां मार्गस्य दृष्टत्त्वाभिधानात् ; “भूतैः समभिवाहात” इत्यातिवाहिकैरभिवहनस्योक्तत्वाच्च ; स्थूलदेहेनासूर्यमण्डलगमनं योगप्रभावज्ञापनार्थमित्युक्तम् “दर्शयित्वा प्रभावं स्वम्” इति ; “सर्वभूतगतोऽभवत्” इति च ज्ञानेन सर्वभूतव्याप्तिरुक्ता “सवं ह पश्यः पश्यति सर्व माप्नोति सर्वशः” इति श्रुतेः।’ अनेदं वाच्यम्- ‘भूतैः समभिवायत’ इति पाठः शङ्कास्पदमसार्वत्रिकलात्, यदि वायं स्वीक्रियते तथापि न दोषो भूतजयपरत्वेनास्य समञ्जसत्वात्। ‘दृष्टो मार्गः’ इति च स यदब्रवीत् श्रीमन्नारदं तेन च प्रतिपन्नो भवत्यस्य शरीरात्यागएव. यतः स आत्मदर्शनान्तयोगं प्रत्यक्षौकत्य ‘दृष्टो मार्गः’ इत्युक्तवान् । अस्मिन् प्राथमिके योगे ‘स ददर्श तदात्मानं सर्वसङ्गविनिःमृतम्’ इत्युक्तत्वात् ‘गुणान् संत्यज्य शदादौन्’ इत्येतत् पञ्चत्वप्राप्ति न दर्शयति किन्तर्हि तेषां सत्यागएव । ‘विशिष्टदेशप्राप्तिपूर्वकः शरीरोसर्गः इति यत् श्रीमच्छारेणाभिहितं तत्तत्कानया देहत्यागो नाभवदिति
,
च________________

श्रीमगीताप्रपूतिः । २३ । यं प्रव्रजन्तमनुपेतमपेक्तकत्यं
हैपायनो विरहकातर आजुहाव । . पुत्रेति तन्मयतया तरवोऽभिनेदु
स्तं सर्वभूतहदयं मुनिमानतोऽस्मि ॥ २४ । यः स्वानुभावमखिलश्रुतिसारमेक- ’
मध्यात्मदीपमतिसितौर्षतां तमोऽधम् । प्रदर्शनपरम्। महाप्रस्थाने पुनः सर्वसम्बन्धत्यागो घटते, अतएव हि व्यासस्य शोकः, शङ्करस्य च सान्त्वनादानमिति सर्च निरवद्यम् ।
२३ । यमिति। विरहकातरः दैपायनः व्यासः प्रव्रजन्तं देहगेहममतां विहायोत्तमा गतिमन्विथ गच्छन्तम् अनुपेतम् एकाकिनम् अपेतकत्यं त्यक्तसर्बकम्माणं यं पुत्चेति भो पुत्र इति आजुहाव ; तरवः तम्मयतया शुकस्वरूपतया अभिनेदुः भो इति शब्देनोत्तरमदुः, तं सर्वभूतहृदयं सर्वभूतहगतं स हि तदा ध्यानावेशेन प्राप्तमवान्तयामितादात्माः’ इति श्रीमज्जीवः- मुनि शुकं पानतोऽस्मि, कथारम्भे प्रण. मामि इति सूतः। महाभारते तु
ततः शु केति दोघेण शब्देनाक्रन्दितस्तदा । स्वयं पिता स्वरेणोच्च स्त्रौं लोकाननुनाद्य वै ॥ शुकः सर्वगतो भूत्वा सखात्मा सर्वतोमुखः । प्रत्यभाषत धमात्मा भीःशब्दे नानुनादयन् ॥ तत एकाक्षरं नादं भीरित्य व समीरयन् ।
प्रत्याहरजगत् सर्वमुच : स्थावरजङ्गमम् ॥ इत्युक्तम् । ततः शकएव स्वयमुत्तरमदादित्यायाति, न तु तरवः ।
पिता यद्यनुगच्छन्मां क्रोशमानः शुकेति वै ।
ततः प्रतिवची देयं सर्वेरेव समाहितम् ॥ इति शुकप्रार्थनमनुसृत्य प्रतिध्वनिनिकवेन प्राधान्यतः ‘तरवः’ इत्याह । . २४। तस्य निहत्तशिरोरबत्वं व्यनक्ति यति, पन्ध गाढं तमः________________

वस्तुनिर्देशः । संसारिणां करुण्याह पुराणगुह्य
तं व्याससूनुमुपयामि गुरुं सुनीनाम् ॥१।२।२।३ २५ । दृष्ट्वानुयान्तमृषिमात्मजमप्यनग्नं . .
देव्यो डिया परिदधुन सुतस्य चित्रम्। .. • तद्दीना पृच्छति मुनौ जगदुस्तवास्ति ..
‘स्त्रीपुभिदा न तु सुतस्य विविक्तदृष्टेः ॥ १।४।५ मोहं अतितितीर्षता अतितर्तुमिच्छता करुणया अनुकम्पया स्वानुभावं भगवत्माम्मुख्यसाधकनिजासाधारणप्रभावम् अखिलश्रुतिसारं निखिलश्रुतिसारभूतम् एकं तुलनाविरहितम् अध्यात्मदीपं साक्षादात्मतत्त्वप्रकाशकं पुराणगुह्यं पुरणानां मध्ये गोप्य य आह, तं मुनीना मननशीलानां निवृत्तिमार्गमाश्रितानां गुरु पथप्रदर्शकं व्याससूनुं शुकम् उपयामि शरणं व्रजामि इति सूतः ।
२५। निवृत्तिमार्गमास्थितानां गुरुत्वद्योतकं निर्विकल्पत्वं तस्य प्रतिपादयति यथोद्दिष्टं शौनकवाक्येन दृष्ट्वेति। आत्मजं शुकम् अनुयान्तम् अनुपतन्तम् अनग्नमपि, न तु पुत्ववत् विवसनमिति भावः, दृष्ट्वा देव्यः मन्दाकिनौतौरे क्रीड़न्त्यः अमरसः जिया लज्जया परिदधुः वसनपरिधानं कृतवत्यः, न सुतस्य नग्नस्येति शेषः गिया, तचित्रम् आर्य वीक्ष्य पृच्छति ता जिज्ञासति मुनी व्यासे, ताः जगदुः उत्तरम् अदुः,स्त्रीपुंभिदा इयं स्त्री पयं पुमान् इति भेदः तव अस्ति विविक्तदृष्टेः पवित्रदृष्टेः सुतस्य तु न। अत्र महाभारतम्
महिमानन्तु तं दृष्ट्वा पुत्रस्यामिततेजसः । निषसाद गिरिप्रस्थ पुत्रमेवान्वचिन्तयत् ॥ सतो मन्दाकिनीतौरे कौड़न्तीऽसरसां गणाः । भासाद्य समृर्षि सर्वाः संधान्तागतचेतमः ॥ जले निखिस्थिर कायित् काश्दिगुयान् प्रपेदिरे। वसनान्धाददुः काचित् तं दृष्टधा मुनिसत्तमम् ॥________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। २६ । आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे । कुर्चत्यहैतुकीम्भक्तिमित्यभूतगुणो हरिः ॥ २७ । हरेर्गुणाक्षिप्तमतिर्भगवान् वादरायणिः । अध्यगान्महदाख्यानं नित्यं विष्णुजनप्रियः ॥ १।७।१०।११
तां मुक्ततान्तु विज्ञाय मुनिः पूत्रस्य वै तदा। . .
सक्ततामा मनश्च व प्रीतोऽभूलितश्च ह॥ इति। । २६ । नित्तिपरस्य तस्य हृदयाम्बुजविकाशभमुद्दिशति आमारामाइति।
स वै मित्तिनिरतः सर्वत्रीर्पक्षकी मुनिः ।
कस्य वा बहतीमेतामात्मारामः समभ्यसत् ॥ इति शौनकप्रश्नोत्तरे भूतप्राह, आत्मारामा भामरतयः च मुनयः मननशोलाः सर्वकम्मविरताः निर्ग्रन्या अपि श्रोतव्यश्रुतविषये निर्वेदप्राप्ता अपि यहा निवृत्तहृदयग्रन्थयः अपि उरुक्रमे भगवति अहेतुकों निष्कारणां फलान्तराकासावर्जितां भक्तिं कुर्वन्ति ; हरिः साधकचित्तहरणः भगवान् इत्थम्भूतगुणः ईदृग्गुणविशिष्टः। निवृत्तिनिरता अपि सर्वोपक्षका अपि परमात्मनि स्वरूपसौन्दर्य प्रत्यक्षीकत्यापाहतचित्तास्तगुणानुकीर्तने प्रवृत्तिमन्तो भवन्तीति भावः ।
२७। निवृत्तिनिरतोऽपि शुकः कथं प्रहत्तिमानभवत् तत्कारणमभिदधाति हरेरिति। हरेः साधकचित्तहरणस्य भगवतः गुणाक्षिप्तमतिः गुणापहृतचित्तः भगवान् ज्ञानाद्यैश्वर्यवान् विष्णुजनप्रियः भगवभक्तानुरक्तः, अतएव निःसङ्गोऽपि तेषां तेषी सङ्गमोत्सुकः वादरायणिः शुकः नित्यं महत् पाख्यानं भगवगुणगाथारूपं पुराणम् अध्यगात् अधीतवान् पितुर्मुखादग्रहीत्। ‘श्रीव्यासदेवस्तु तं (एक) वशीकत्तुं तदनन्यं साधनं श्रीभागवतमेव ज्ञात्वा तहुणातिशयप्रकाशमयांस्तदीयपद्यविशेषान् कथञ्चिच्छावयित्वा तेनाक्षिप्तमतिं कृत्वा तदेव पुनर्मध्यापयामास’ इति श्रीमज्जीवः ।________________

- वस्तुनिर्देशः। २८ । प्रायेण मुनयोराजन् निवृत्ता विधिषधतः ।
नैर्गुण्यस्था रमन्ते स्म गुणानुकथने हरेः ॥ २६ । इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम् । . ___ अधीतवान् हापरादौ पितुर्दैपायनादहम् ॥ ३० । परिनिष्ठितोऽपि नगण्य उत्तमश्लोकलीलया।
गृहीतचेता राजर्षे आंख्यानं यदधीतवान् ॥ २८। स्वयं शुकोऽपि नित्तितः प्रवृत्ती प्रवेशं महतुकमाइ प्रायेणेति। हे राजन्, प्रायेण विधिषेधतः विधिनिषेधाभ्यां निवृत्ताः मुनयः मननशीलाः नैगुण्यस्थाः निर्गुण ब्रह्मणि स्थिता अपि हरः साधकचित्तहरणस्य भगवतो गुणानुकथने तल्लोलावर्णने रमन्ते मोदन्ते । स्म इति प्रसिद्दे ।
२८। स्वस्यापि तादृशत्वं कथयति इदमिति। ब्रह्मसम्मित वेदतुल्यम् इदं भागवतं नाम पुराणं वापरादौ हापरस्य कलेश्च सन्धिकाले-‘हापर एवादिय॑स्य तत्र, तदीयान्ते सध्यंशे’ इति श्रीमज्जीवः । -पितुर्दैपायनात् व्यासात् अहम् अधीतवान् पितुर्मुखादग्रहीत् । दृश्यते हि महाभारते शुकाभिपतनवर्णनारम्भे निवृत्तिपथसमुचितोपदेशमेव नारदात्प्राप्य प्रव्रज्यामकरोत् सः। अतएव तदनन्तरं भागवतधम्माधिगमोऽभूदस्येति सुष्टुनुमानम्।
त्यज धर्ममधम्मेञ्च उभे सत्यान्ते त्यम ।
उभे सत्यान्ते त्य वा येन त्यजसि तं त्यज ॥ इति स-निवृत्तिपरोऽयं धर्मस्तदाधिगतस्तेन, तमधिगम्य च नैर्गुण्ये स्थितिमलभत स इति तत्त्वम् । न खलु वक्तव्यम् ‘सर्वधम्मान् परित्यज्य’ इत्यनुरूपा शरणापत्तिरेषेति। तथा मति ‘येन त्यजसि ते त्यज’ इति न सिधाति।
३०। भात्मनोऽग्रे नैर्गुण्ये स्थितिः पश्चाद्भगवद्गुणैश्च चित्तापति________________

२६ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ३१ । तदहं तेऽभिधास्यामि महापौरुषिको भवान् । यस्य श्रद्दधतामाशु स्यान्मुकुन्दे मतिः सती ॥ २।११७-: ३२ । स्वसुखनिभृतचेतास्तडादस्तान्यभावो
ऽप्यजितरुचिरलौलाकृष्टसारस्तदीयम् । वर्ण्यत परिनिष्ठित इति। है राजर्षे, नैर्गुण ब्रह्माणि परिनिष्ठिर अपि लब्धस्थिरस्थितिकोऽपि उक्तमश्नोकलीलया भगवत्प्रेमप्राकव्ये गृहीतचेताः अपहृतचित्तः यत् आख्यानं भगवद्गुणगाथारूपं पुराणा अधीतवान् पितुर्मखाजग्राह। परेणान्वयः ।
३१। तस्य तत्पुराणाभिधानमाह तदिति। भवान् महा पौरुषिकः महापुरुषो भगवान् तदीयः, अतः ते तुभ्यं तत् पुराण अभिधास्याभि भगवत्प्रेरणयैव कथयिष्यामि, न तु वाचयामि इतिभावः अतएव हि प्रस्तुतकथारम्भकाले सएवं प्रार्थयामास
प्रचीदिता येन पुरा सरखती वितन्वताजस्य सती स्मृति हदि । म्वलक्षणा प्रादुरभूत् किलाम्यतः स मे ऋषीणामृषभः प्रमौदवाम् ॥ (३७) भूतैर्महद्विर्य इमाः पुरो विभुनिमाय शे ते यदमूध पूरुषः ।
भुत गुणान् षोड़श षोड़शात्मकः सोऽलंकृषीष्टाखिलविद वासि मे ॥ इलि (३८) यस्य यस्मिन् पुराण श्रद्दधतां मुकुन्दे मुक्तिदे भगवति सती अहेतुकी मतिः मनोभिनिवेशः स्यात्। हादशे स पुनराह
पुराण सहितामतामषिनारायणीऽव्ययः । नारदाय पुरा प्राह कृष्ण द्वैपायनाय सः ॥ स वें मह्यं महाराज भगवान् वादरायणः । उमा भागवती प्रीतः संहितां वेदसम्मिताम् । एतां वक्ष्यत्यसौ सूतऋषिभ्योनैमिषालये ।
दीर्घसत्रे कुरुश्रेष्ठ संपृष्टः शौनकादिभिः ॥ इति (१९।४।४०।४२) । ३२। भगवल्लीलाकष्टचित्तेन तेनाभिहितमिदं पुराणमित्याह नमस्कारमुखेन खसुखेति। खसुखनिभृतचेताः स्वसुखेनैव निभृतं पूर्ण येतो यस्य , तदुरदस्तान्यभावः तेनैव व्युदस्तः पपगतः अन्यस्मिन् भावः________________

वस्तुनिर्देशः। २७ व्यतनुत कृपया यस्तत्त्वदीप पुराणं तमखिलजिन व्याससून नतोऽस्मि ॥
१.२।१२२६८। ३३ । वदन्ति तत्तत्त्वविदस्तत्त्वं यज्ज्ञानमहयम्।
ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्दाते ॥१२।११ यस्य तथाभूतः अपि, अजितरुचिरंलीलाकष्टसारः अजितस्य भगवतः रुचिराभिः लोलाभिः आकृष्टः आदत्तः मारः स्वसुखगतं स्थैर्य यस्य, एवंभूतः यः तत्त्वदीपं परमार्थप्रकाशकम्, अखिलजिनघ्नं निखिल’भक्तिप्रतिकूलपापविनाशकं तदीयं तेन अजितेन प्रोक्तं पुराणं श्रीभागवत व्यतनुत विस्तारितवान्, तं व्याससून नतः अस्मि अहं सूतइति शेषः । ‘श्रीशकादीनामपि ब्रह्मनिष्ठापरित्यागेनापि रागतः प्रवृत्तिः’ इति श्रीमज्जीवः। वस्तुतस्तु न ब्रह्मनिष्ठापरित्यागेन किन्तर्हि पूर्वमननुभूतं मौन्दर्य तस्मिन्नेव ब्रह्मणि प्रत्यक्षीकुवतस्तस्य तैनानुरागोदयः, अन्यथा वस्त्वै क्याभावात् स्वसिद्धान्तहानिः ॥
३३ । निवृत्तिमूलकप्रहत्तियोगस्य प्रवर्तनाप्रकारेण तदभिधेयं प्रघट्टकेनोद्घाटितम्। सम्प्रति वेदवेदान्तपुराणमाधारणतत्त्वं सन्दर्शयन् वस्तुनिर्देशाध्यायं समापयति वदन्तीति। ‘ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्दाते’ इत्यं गमुद्दिश्य श्रीमज्जीव आह—‘अत्र श्रीमद्भागवताख्य एव शास्त्रे क्वचिदन्यत्रापि तदेकं त्रिधा शब्दाते, क्वचित् ब्रह्मेति, क्वचित परमात्मेति, क्वचित् भगवानिति च । . . . . . . तत्व ब्रह्मभगवतोाख्यातयोः परमात्मा स्वयमेव व्याख्याती भवतीति प्रथमतस्तावेव प्रस्तुयेते। मूले तु क्रमाई शिष्ट्यद्योतनाय तथा विन्यासः। अयमर्थः–तदेकमेवाखण्डानन्दरूपं तत्त्वं थुत्कृतपारमेष्ट्यादिकानन्दसमुदायानां परमहंसानां साधनवशात् तादात्मामापने सत्यामपि तदीयस्वरूपतिवैचित्त्यां तद्ग्रहणासमर्थे चेतसि यथा सामान्यतो लक्षित तथैव स्फुरडा तहदेवावि________________

२८
श्रीमद्गीताप्रपूर्षिः। विक्तशक्तिशतिमत्ताभदतया प्रतिपाद्यमानं वा ब्रह्मेति शब्दाते। अथ तदेव तत्त्वं स्वरूपभूतयैव शक्त्या कमपि विशेषं धर्तृ परासामपि शकीनां मूलाश्रयरूपां तदनुभवानन्दसन्दोहान्तभाविततादृशब्रह्मानन्दानां भागवतपरमहंसाना तथानुभवैकसाधकतमतदीयस्वरूपानन्दशक्तिविशेवात्मकभक्तिभावितेष्वन्तर्वहिरपीन्द्रियेषु परिस्फुरद्वा तहदेव विविक्तातादृशशक्तिमत्ताभेदेन प्रतिपाद्यमानं वा भगवानित्ति शब्दाते। एदमेवोक्तं श्रीजड़भरतेन-“ज्ञानं विशुद्ध परमार्थमेकमनन्सरन्ववहिब्रह्म सत्यम् । प्रत्यक् प्रशान्त भगवच्छब्दसंज्ञं यहासुदेवं कवयोवदन्ति ॥” ( २।१५) इति। श्रीध्रुवं प्रति श्रीमनुरुवाच–“त्वं प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यनन्त आनन्दमात्र उपपनसमस्तशक्ती” ( ४।२६) इति । एवञ्च आनन्दमात्रं विशेष्यम्, समस्ताः शक्तयो विशेषणानि, विशिष्टोभगवानित्यायातम् । तथा चैवं वैशिष्टय प्राप्ते पूर्णाविभावत्वेनाखण्डतत्त्वरूपोऽसौ. भगवान् , ब्रह्म तु सामान्यसत्ताकारत्वेन तस्यैवासम्यगाविर्भाव इत्यागतम् ।’ इति (भ-त्, स, ) ‘सान्तयामी पुरुषएव “ब्रह्मेति परमास्मेति” इत्यादौ परमात्मत्वेन निर्दिष्ट इति स्थितम्’ इति च । (प, स)। सिद्धान्तमिमं मूलतोऽनुसृत्य व्याख्यानमेव वरम् ।
तत्त्वविद; तत्त्वप्रत्यक्षकरणेन तदभिन्नाः यत् अद्दयं इतरिहित ज्ञानं चित्स्वरूपं, तत् तत्त्वं वदन्ति। तत् तत्त्वं ब्रह्मेति सबातीतत्वात्, परमात्मेति सर्बगतत्वात्, भगवानिति सान्तभावकत्वात् शब्दात अभिधीयते । न खलु बाचं शक्त्यालिङ्गितं ज्ञानं कथमइयं भवितुमर्हति । न हि शक्तिर्ज्ञानात् भिवा ; ज्ञानमेव क्रियोन्मुखं चिच्छक्तित्वेनाभिहितं भवति। खपरप्रकाशएव ज्ञानधम्मः । तेनैव तस्य शक्तित्वमायाति । तत्त्वमितिपदेन ज्ञानस्य सुखरूपत्वं गोस्वामिपादैः साधितं तत्त्वस्य परमपुरुषार्थसाधकलात् । वस्तुतस्तु ज्ञानस्य दुःखरूपानानाविमित्रत्वात् सुखखरूपत्वं स्वतः सिद्धम्। जानवरूपादेव सर्वाणि वरूपाणि सिद्धान्ति, एकस्य तस्यैव सम्बन्धभेदेन दर्शनात् । अतोऽत्र ज्ञानव्यतिरिक्ष________________

२६
वस्तुनिर्देशः। स्वरूपान्तरं ब्रह्मतत्त्व नाभ्यधात् सूतः। प्रदर्शितमेतत् समन्वयभाष्थे । प्रौपनिषदं ब्रह्म सत्त्वामावत्वेन गृहीतं नित्तिमार्गपरायणैः, शक्तिमात्रत्वेन वेदवादिभिः प्रकृत्यैकार्थत्वेन। सत्तामात्रेण गृहीतं ब्रह्म ज्ञानखरूपमेव तैः स्वोकतं, सत्तातो ज्ञानस्य व्यतिरेकासम्भवात्। अतएव सत्तामावत्वेन चिमात्त्रं ब्रह्म निहत्तिमार्गपरायणाना, सर्वगतत्वेन शलिज्ञानादिविशिष्ट प्रकत्येकार्थं ब्रह्म वेदवादिनामिति द्रष्टव्यम् । योरेतायोरेकसविवेशात् भगवत्त्व’ सान्तभावकत्वञ्च तस्य। यद्यपि ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानित्येवं भेदो दृश्यते, तथापि परवस्तुनि न विद्यते भेदः। जीवानां दृक्तारतम्यात् शास्त्रे बोधसौकर्थिं भिन्नत्वेनैकमहयं ज्ञानवस्तु गृहीतम्। अतएव ‘माईशिष्ट्यद्योतनाय तथा विन्यासः’ इत्यत्र न ताववस्तुवैशिट्यवशात् किन्तर्हि दृग्वैशिष्ट्य हेतोस्तथा विन्यास इति चिन्तनीयम्। प्रक्रमोऽयं साधकेववश्यम्भावौ। न हि जातु योगप्रलयं विना ब्रह्मवस्तु साक्षाप्रत्यक्षं भवति, अतः सातौतत्वेन तस्य ग्रहणं प्रथमम् । ततस्तत्प्रेरणानुभवेन लब्धजागरः साधकः प्रथमतोऽन्तर्यामितया ततः सर्वगतत्वेन तहस्तु प्रत्यक्षीकरोति। तदनन्तरं जगज्जीवावात्मन्यैश्वर्यत्वेनान्तर्भाव्य स्वरूपविभववद्भगवद्रूपेण तहस्तु साधकसन्निधावात्मप्रकाशं करोति।
प्रथमम्तावयतिरेकेण निवृत्तियोगस्यान्वयेन च प्रवृत्तियोगस्य मूलं प्रदर्शितम् ; तदनन्तरमस्य शास्त्रस्य प्रतिपाद्यन्तद्योगहयं वक्तपरम्परया कथं प्रवर्तितम्, कस्य वा जीवने सर्वाग्रे तदामक्रिया प्रादर्शयत्, कथं वा तत्त्वमेकं ग्राहकभेदेन भित्रवेन शहीतमित्येतान्यध्याये ऽस्मिन् संग्रहौतानि। इति श्रीसात्वत्तसंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूर्ती वस्तुनिर्देशोनाम
प्रथमोऽध्यायः ।________________

द्वितीयोऽध्यायः।
. ब्रह्मनिर्देशः। १। तमिममहमजं शरीरभाजां ।
हृदि हृदि धिष्ठितमात्मकल्पितानाम् । प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेक
समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः ॥१।६।४२ १। वेदवेदान्तप्रतिपाद्यवस्तुतया ब्रह्मनिरूपणायायमादिमः श्लोकः तमिति । ‘पुरस्थितेऽमौलितहक् व्यधारयत्’ ( १।६।३०) इत्युक्तः ‘नेदं पद्यं ब्रह्मपरं व्याख्येयम्’ इति यौमहोस्वामिपादेनोक्त तस्य वेदवेदान्तयोःसमाधानपरवाक्यत्वेनास्य पद्यस्य समाधानं सुकरम् । तथा सति ‘सम्पद्यमानं विज्ञाय भीमं ब्रह्मणि निष्कले’ ( १।८।४४) इति वचनस्यापि सफलत्वं माध्यते । वेदे वहिब्रह्मदर्शनं वेदान्तेऽन्तरित्यनयोः
कृषा एवं भगवति मनीवाग्दृष्टि वृत्तिभिः ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य सोऽन्तःश्वासउपारमत् ॥ ( १।५।४३ ) इति परवर्तिना पद्येन तथैवैकत्वमापादितम् ; अन्यथा भगवत्यात्मनि चेति पदहयं निरर्थकं स्यात्। कथं वेदवेदान्तसमुचितवहिरन्तर्दृष्टियुगपत्सिद्धातौति जिज्ञासायां साधकानुभूतिरत्रैवं द्रष्टव्या। वहिर्वस्तुनाभेदेन दर्शनं वेदसिद्धं वेदान्तोऽपाकरोति सर्वस्मिन्बात्मतया दर्शनादस्तुतिरोधानेन । तत्र यदि केचिद्यस्मिन्त्रात्मस्वरूपाविर्भावोऽनुभूयते तमपि तत्स्वरूपेणाभिन्नतया एलन्ति, तेषु तदा वेदवेदान्तयोरैक्यं भवति । एवमासीत्युनीभे। ततएव हि स आह ‘मम दृशिगोचर एष आविरामा’ (१।८।४१) इति ; शिशुपालस्यैवमुपालम्भभाजनञ्चाभूत्________________

ब्रह्मनिर्देशः। ३१ • २। स वै किलायं पुरुषः पुराणो
य एक आसौदविशेष आत्मनि । अग्रे गुणेभ्यो जगदात्मनीश्वर . निमौलितात्मन्निशि सुप्तशक्तिषु ॥ क) भीजस्य पुरुष वर्गपाले दुरात्मनि ।
समावेशयसे सब्बै जगत् केवल काम्यया ॥ (स, प, ४४ अ, २६ स्ली) इति । स्वरूपाविर्भावादर्शनेन शिशुपालस्य कृष्णे पुरुषसामान्यबुदिरघटत ; एवमन्येष्वपि। अधुना प्रकृतमनुसरामः। आत्मकल्पितानां स्वयं निर्मितानां शरीरभाजां प्राणिनां हृदि हृदि प्रतिहृदयं धिष्ठितम्प्रतिदृशं दृशं दृशं प्रति एक नेकधा अनेकधा प्रतिभातम् अर्कम् मूर्यम् इव-अजं जन्मरहितं तम् इमम् एकम् विधूतभेदमोहः अपगतभेदविमतिः अहं भौमः समधिगतोऽस्मि सम्यक् प्राप्तोऽस्मि। यद्यपि पुरोवर्तिन्याविभूतस्वरूप विशेषतयाऽन्येषु चाविशेषेण परात्माधिष्ठानभेदादनेकधा प्रतिभाति, तथापि नासावनेकः, किन्तय खण्डब्रह्मस्वरूपएवेति फलितार्थः।
२। पुनरपि वेदवेदान्तोभयप्रतिपाद्यं ब्रह्मतत्त्व प्रस्तीति स इति । स वै एव किल अयं पुरोवर्ती पुराणः पुरुषः, यः गुणभ्यः गुणक्षोभात् अग्रे सृष्टेः प्राक् निशि प्रलये च जगदात्मनि जगताम् आत्मनि प्रेरयितरि ईश्वरे सुप्तशक्तिषु शक्तिषु सुप्तासु सतीषु निमिलितात्मन् निमीलिते लौने आत्मन् आत्मनि जीवे सति अविशषे निष्पपञ्चे प्रात्मनि नित्यस्वरूप एकः अद्वितीयः आसीत्। सृष्टेः प्राक् प्रलये च सवाः प्रकाशाप्रकाशक्रियामिकाः सृज्यशक्तयः प्रसुप्ताः, जीवश्च तस्मिन् परे विलीन आसौत, अतएव तेषां ज्ञानानतिरिक्तानां ज्ञेयानां ज्ञानस्वरूपेऽभिवतया स्थितिनिबन्धनमविशेषतया स एकएवासीत्। पूर्वनोके यथाऽखण्डवस्तुग्रहण प्रदर्शितं, तथानापि।________________

३२
श्रीमगीताप्रपूत्तिः । ३। स एव भूयो मिजवीर्यचोदितां
खजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीम् । अनामरूपात्मनि रूपनामनी विधित्समानोऽनुससार शास्वकृत् ॥
१।१०२२२ । ४ । विशुद्ध केवलं ज्ञानं प्रत्यक् सम्यगवस्थितम् ।
सत्यं पूर्णमनाद्यन्तं निर्गुणं नित्यमद्दयम् ॥२।६।३८ । ३। सृष्टेः प्राक् प्रलये च निष्णुपञ्चावस्थानमुक्या तयोर्मध्ये सप्रपञ्चावस्थानमुच्यते स इति। शास्त्रवत् सृष्टानां जीवानामनुशासनाय विधिप्रणेता-वेदादिशास्त्राविर्भावकारी-श्रीमदिखनाथः, से एव भूयः पुनः अनामरूप नामरूपहीने जीवे रूपनामनी विधिसमानः विधातुमिच्छन् निजवीर्यचोदितां वशक्तिप्रेरितां स्वजीवमायां खानाम् आत्मभूताना जीवानां मायां निमाणकौशलेन मुग्धकरौं सिमृक्षती नष्टुमिच्छती मृध्य मुखां एकति वशक्तिम् अनुससार अमुसृतवान् अधिष्ठितवान् तामादृत्य सृष्टिविस्तारं कृतवान्। अत्रेदं तत्त्व द्रष्टव्यम् । प्रकृतिर्हि नामरूपात्मिका। नामरूपे च ज्ञानस्य जयरूपे सदभित्रे। ज्ञानजेयनामरूपात्मकं जगत् जीवज्ञानएव प्रस्फुरति, तस्य च तत् भोगाय भवति, अतो जीवसविधावेव तस्य प्रकाशः। तेन च दृश्येन मोहं प्राप्तवतो जीवस्य तत्सम्पर्कोणयथायथज्ञानसम्पादनायामसाकरणाय च स एव स्वयं शास्त्रप्रणेता पथप्रदर्शकः। यद्यपि शास्त्रकदित्येक विशेषणमनुसृत्य पद्यस्यास्य परमात्मतत्त्वनिर्देशाध्याये स्थापन युज्यते तथापि नामरूपप्रकाशकार्यप्रधानत्वादस्थात्र सनिवेशः।
४। अधुनौपनिषदं ब्रह्म प्रस्तूयते विशुद्धमिति। विशम् अज्ञानविमिश्रणरहितं, केवलं सहायान्तरशून्यं, प्रत्यक सान्तर, सम्यक् सर्वतोव्याप्तम्, अवस्थितं स्थिरं, सत्यं ‘सर्वसत्ताप्रद खरूपत्वात् सत्य________________

ब्रह्मनिर्देशः। • ५। शश्वव्यशान्तमभयं प्रतिबोधमात्र.
शुद्ध समं सदसतः परमात्मतत्त्वम् । शब्दो न यत्र पुरुकारकवान् क्रियाएँ .
माया परैत्यभिमुखे च विलब्नमाना ॥ .. ६ । तर पदं भगवतः परमस्य पुंसो ‘ब्रह्मेति यहिदुरजस्रमुखं विशोकम् । सभ्राङ् नियम्य यतयो यमकत हैतिं जाः स्वराडिव निपानखनिवमिन्द्रः ॥
२।७।४७१४८
पदार्थानां मुख्यम्’ इति श्रीमज्जीवः, पूर्ण वृयादिरहितम, अनाद्यनन्त जन्मनाशवजितम, निर्गणं गुणकार्यचाञ्चल्यादिशून्यम्, नित्यं चिरस्थायि, अहयं हैतविरहितं ज्ञानं ब्रह्मेति शेषः। ‘तच्च सुखखरूपमेवविज्ञानमानन्दं ब्रह्मेति श्रुतेः’ इति श्रीमजीवः ।
५।६। वेदवेदान्तयोर्वस्तुसाम्यमुक्त्वा सम्प्रति पुराणसिहस्यापि मवान्तर्भावकस्य परमपुरुषस्य तत्साम्यं दर्शयति द्वाभ्यां शवदिति तदिति । शश्वत् नित्यं प्रशान्तं क्षोभरहितम्, अभयं भयशून्य’, प्रतिबोधमाचं ज्ञानकरसं, शुधम् अविमिश्र दोषरहितम्, समं वैषम्यशून्यम, सदसतः परं कार्यकारणातीतम्, आत्मतत्त्वं ज्ञारस्वरूपम्, विशोकं शोकरहितम्, अजस्रसुखं नित्यसुखं यत् ब्रह्म इति विदुः तत्त्वज्ञाः, यत्र ब्रह्मणि क्रियार्थः यज्ञार्थः पुरुकारकवान् बहुकर्तृकम्मादियुक्तः शब्दः नप्रवर्तते किन्तर्हि ‘सत्य’ ज्ञानमनन्तम्’ इत्यादिवरूपद्योत्यौपनिषदशब्दः खतः सिद्धस्य तस्य खरूपवर्णनपरः प्रवर्तत इति भावः-यस्य च अभिमुख माया भोग्यनिर्वाहक/ विलनमाना परैति पलायते निरस्तकहकं यदिति यावत्, ये प्रति सभ्राङ् सहचरं मनः नियम्य यस्मिन्________________

३४ श्रीमगीताप्रपूर्तिः ।
७। ज्ञानमात्रं परं ब्रह्म परमात्मेश्वरः पुमान् । ___दृश्यादिभिः पृथग्भावैभगवानेक ईयते ॥ ८। एतावानेव योगेन समग्रेणेह योगिनः ।
युज्यतेऽभिमलोद्यर्थों यदसङ्गस्तु कृत्सशः ॥ स्थिरीकृत्य यतयः यत्नशीलाः साधकाः-खराट् स्वयं पर्जन्यरूपण विराजमानः इन्द्रः निपानखनित्रं निपानस्य कूपस्य खनित्रं खननमाधनमिव-अकर्तहेतिम् अभेदसाधनं जधुः त्यजेयुः, ब्रह्मसम्पबतया कृतार्थत्वादितिभावः, तत् वै परमस्य पुंसः पुरुषस्य भगवतः पदं खरूपम् ।
७। ज्ञानस्याहयस्य ‘ब्रह्मेति परमात्मति भगवानिति शब्दाते’ इति चिन्तनप्रकारैस्त्रिधा रहौतस्यैकत्वं प्रदर्श्यते ज्ञानमात्रमिति । ज्ञानमात्रम् एव दृश्यादिभिः दृशिनानं तदादिभिः ज्ञानकम्मभक्तिभिःभावो भावना-भावैः चिन्तनप्रकारैः परं ब्रह्म, ईखरः प्रेरयिता परमात्मा, पुमान् परमपुरुष इति एकः भगवान् युगपत् सर्वातीतसर्ध्वगतसान्त
र्भावकत्वेन प्रकाशमानः पृथक् ईयते प्रतीयते। परं ब्रह्म ज्ञानेन, प्रेरयिता परमात्मा कमणा, परमपुरुषोभक्त्या साधकैराराम, अतएव पृथक् प्रतीयते, वस्तुत एकमेव ज्ञानवस्तु ।
८। कथं साधकैरेकमेव वस्तु विधा त्रिभिर्योगपथराराध्यते ? यदि न फले साम्यं स्यात् किं वा तेषां श्रमेण ? यदि वस्तुसाक्षात्कारएव योगफलं तदा किमभिस्त्रिभिः स साध्यते इत्यपेक्षयाह एतावानिति । इह साधने समग्रेण जानकम्मभक्त्यात्मकेन योगेन योगिनः एतावान् एव अभिमतः सम्मतः अर्थः अभिप्रायः युज्यते प्राप्यते, यत् यस्मात् कृत्स्रशः असङ्गः प्रपञ्चसङ्ग भ्युदासः भवतीति शेषः । प्रपञ्चब्युदामे सति पुनः निरस्तकुहकं सत्य परं ब्रह्म साक्षात्प्रत्यक्षं भवति। एतदेव परवर्तिमा पधेन स्फोरयिष्यति। ..________________

ब्रह्मनिर्देशः ।
३५ है। ज्ञानमेकं पराचीनैरिन्द्रियैर्ब्रह्म निर्गणम् । अवभात्यर्थरूपेण भ्रान्त्या शब्दादिधर्मिणा ॥
३।३।२६-२८।
८। प्रपञ्चसङ्गव्युदासेन किं भवति तदाहं ज्ञानमिति । पराः चीनः पराङ्मुखैः संसारप्रवणैः इन्द्रियैः मिर्गुणं गुणातीतं अतएव चम्मचक्षुराद्यगोचरी ब्रह्म शब्दादिधर्मिणा नामरूपयुक्तेन अर्थरूपेण भ्रान्त्या भ्रमवशात् तदेकत्वेन न तु ‘शान्तं शिवमबैतम्’ इत्याद्यनुरूपप्रपञ्चातीतत्वेन अवभाति, सुतरां न साक्षाद्दर्शनं भवति। साक्षाद्दर्शनसिद्धय एव प्रपञ्चव्युदासः सर्वेषां साधकानां कर्त्तव्यः। यत्तु श्रीमज्जीवनोक्तम्’ननु ब्रह्मणो ज्ञानमात्रत्वेऽपि नित्यतदाश्रयकस्य प्रपञ्चस्य ज्ञानमात्रेण कथ व्युदासः स्यात् ; सति तस्मिन् भगवत्तायाः कथ’ न स्यात् ? उच्यते,–उभयस्य तदायकत्वेऽपि भगवत्ताया नित्यमेव स्वरूपशक्तिसिद्धत्वात् स्वरूपवदेवात्मारामाणां पुरुषार्थत्वाञ्च न व्युदासं कर्त शक्यत कर्त्तमिष्यते। ब्रह्म च जीवानां शब्दगोचरः–“तत्त्वोपनिषदं ब्रह्म पृच्छामि” इति श्रुतेः “शास्त्रयोनित्वात्” इति न्यायाच्च तत्र तत्कार्यस्य प्रपञ्चस्य सम्बन्धश्च शब्देनैव वादस्यत-“एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म” इत्यादिना “धाम्ना स्वेन सदा” इत्यादिना च’ इति-तत्रदं विवेच्यम् -‘ब्रह्मस्वभावो हि प्रपञ्चो न प्रपञ्चस्वभावं ब्रह्म’ इत्येष न्यायः सर्वेषां वादिनां समानः। न हि स्वरूपशक्तिसम्पन्नो भगवान् प्रापञ्चिक इति भक्ताअपि वदन्ति तस्य सर्वथाऽप्राकृतिकत्वात् । सुतरां प्रथमं सर्वेषां योगेन प्रपञ्चविलयसाधनं युज्यते। यदा हि प्रपञ्चविलयेन साक्षात् सम्बन्धः स्थिरतामुपैति तदा प्रपञ्चमात्मन्यन्तर्भाव्य स्वशक्त्या तमाप्याय्य च विद्यमानं भगवन्त भक्ताः प्रत्यक्षीकुर्वन्ति । अयं पक्षः भिन्नभिववैष्णवसम्प्रदायानां मतसामञ्जस्यं विदधातौति गोखामिपादानामप्यभिमतः स्यादित्यलं पल्लविर्तन। अध्या________________

३६ .
श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १० । यस्मिन्विरुवगतयो घनिशं पतन्ति
विद्यादयो विविधशक्तय आनुपूर्वधात् । . तब्रह्म विश्वभवमेकमनन्तमाद्य
मानन्दमावमविकारमहं प्रपद्ये ॥४।६।१६। ११ । निमित्तमात्र तत्रासोनिर्गुणः पुरुषर्षभः । व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं यत्र भ्रमति लोहवत् ॥४।११।१७ । योऽयं क्रमसन्दर्भ पञ्चदशभिः श्लोकैन्यूँनः। चतुर्थ स्कन्धोद्दादशभिरध्यायौनः सम्बन्धोति मते। तत एव श्रीमजीवेन दशमाध्यायव्याख्यानानन्तरमुक्त ‘सम्बन्धोतिमते त्वबाध्यायोनास्ति’चतुर्थस्कन्धश्चीनविंशत्यध्वायात्मक इति।’ इति। एवमन्यत्रापि ज्ञेयं न्यूनाधिक्यदर्शने ।
१०। शक्तिं विना न हि ब्रह्मणः कारणत्वं सिद्धाति, तामृत च विरुद्ध गतीनां सृज्यशक्तीनां नियमनं च न भवति । अतएव शक्तिमयत्वलक्षणनाविकारि ब्रह्मवस्तु सस्वरूपं निरूपयति यस्मिनिति। विदयादयः विदयाविदद्यादयः विविधशक्तयः विरुद्धगतयः नियामकाभावे मति विपरीतपथगामिन्यः यस्मिन् हि अनिशं आनुपूर्वयात् अनुक्रमेण पतन्ति प्रवर्त्तन्ते स्वस्वव्यापारं कुर्वन्ति, तत् विश्वभवं विश्वस्य भवो यस्मात् विश्वकारणम्, एकम् अखण्डम्, पादाम् अनादि, अनन्तम् अशेषम्, अविकारं विकाररहितम् आनन्दमात्र रसस्वरूपं ब्रह्म अहं ध्रुवः प्रपद्ये श्रये । अस्य पूर्ववर्तिनि पद्ये ‘भगवान् पूर्णशक्त्या त्रयवस्तुलक्षणरूपत्वात् ; अधीशः त्रिगुणशक्तनियामकः तदतिरिक्तस्वरूपशक्त्यात्मकत्वात् तस्मात्तव रूपस्य च प्रकृत्यतीतशक्तिमयत्वात् एकात्मकत्वेनान्याभ्यां रूपिरूपाभ्यां विशेष एव’ इति गोखामिपादेनोतत्वात, उपरिष्टाद्यदुक्तं ‘गोखामिपादानामप्यभिमतः स्यात्’ इति तत् प्रतिपत्रमेव । . ११। स्वशक्त्या ब्रह्मणः कारणत्वे सति कार्यभूतस्त्र प्रपञ्चय________________

ब्रह्मनिर्देशः। १२ । यवेदं व्यज्यते विश्वं विश्वस्मिन्नवभाति यत् । तत्त्वं ब्रह्म परं ज्योतिराकाशमिव विस्तृतम् ॥४।२४।६० । १३ । एतत् पदं तज्जगदात्मनः परं . .
सकृहिभातं सवितुर्यथा प्रभा। यथाऽसवोऽजाग्रति मुप्तशक्तयो
‘ट्रव्यक्रियाज्ञानभिदाधमात्ययः ॥ । दोषैः कथं न तस्य संसृष्टिस्तदाह निमित्तमात्रमिति। तत्र सर्ग निर्गुणः गुणातीतः पुरुषर्षभः पुरुषोत्तमः निमित्तमात्रं सानिध्यमात्चात् क्रियानिष्पादकः। यत्र पुरुषोत्तमे व्यक्ताव्यक्त कार्यकारणात्मकं विश्व लोहवत् भ्रमति परिवर्त्तते। यथायस्कान्तसनिधी लोहं प्रवर्त्तते तथा सृज्यशक्तिमयं जगत् तत्सान्निध्यात्। दृष्टान्तोऽयमविकारित्वप्रदर्शनपरः ‘मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः’ (गी ॥४।५) इत्यादिसिद्धः ।
१२। ब्रह्मणि विश्वस्य प्रकाशात् विश्व तत्प्रकाशो न विकारायाकाशवनिर्लिप्तत्वात्तस्येत्याह यत्रेति। यत्र ब्रह्मणि इदं विश्व व्यज्यते, विश्वस्मिन् यद् ब्रह्म प्राभाति, तत् तत्त्वम् अविकारि ब्रह्म परं ज्योतिः खप्रकाशम् आकाशम् इव विस्तृतं सर्वतोव्याप्तम् ।
१३। तदेवाविकारित्वं प्रकारान्तरेण साधयति एतदिति। एतत जगत् आत्मनः ज्ञानस्वरूपस्य पदं जेयं प्रकाशस्थानम्, सुतरां परं ततः पृथक् । सक्कत् एकदा सृष्टिकाले सवितुः सूर्यस्य यथा प्रभा तथा जगत् विभातं ज्ञानखरूपस्य तस्य प्रेयत्वात् ततः स्फुरितम् ; प्रलये तु अजाग्रति सुषुप्तौ यथा प्रसवः प्राणाः सप्तशक्तयः विलीनशक्तयः, तथा द्रव्यज्ञानक्रियाभिदाचमात्ययः द्रव्यज्ञानक्रियाभेदरूपस्य भ्रमस्य प्रत्ययः विरामः यतः। द्रव्यज्ञानक्रियादिकं शक्तिमात्र ; शत्यतिरिकस्थूलादिप्रतौतिस्वतस्मिंस्तदुषितया भ्रमविजृम्भिता, सा पुन गतः शायवरष________________

श्रीमगीताप्रपूर्चिः। १४ । यथा नभस्यवतमःप्रकाशा
भवन्ति भूपा न भवन्त्यनुक्रमात् । एवं परे ब्रह्मणि शतयस्त्वम्
रजस्तमः सत्त्वमिति प्रवाहः ॥४।३।१६।१७ । १५ । ज्ञानं विशुद्ध परमार्थमेक- .
मनन्तरन्त्ववहिब्रह्म सत्यम् । प्रत्यक् प्रशान्तं भगवच्छब्दसंनं यहासुदेवं कवयोवदन्ति ॥५।१२।११ ।
प्रलये तिरोहिता भवतीति तत्त्वम् । चक्षुराद्यवस्थासम्भूतस्थूलादिप्रतौतेस्त्रिषु कालेष्वनवच्छेद्यमानत्वादापेक्षिकसत्यत्वम् ।
१४। परे ब्रह्मणि तदात्मभूतायाः शक्तरात्मभूताः शक्तयः स्फुरन्ति, तस्मिन्नेव ता विलीयन्ते, कथं न ताभिस्तस्य संसृष्टिः ? तदेव दृष्टान्तेन दर्शयति यति। हे भूपाः प्रचेतसः, यथा नभसि आकाशे अनुक्रमात् यथाक्रमम् अभ्रतमःप्रकाशाः मेघजनितं तमः अन्धकारः प्रकाशाा मूर्यकिरणाश्च भवन्ति, न भवन्ति च ; एवं पर ब्रह्मणि रज मः मत्त्वं तदात्मिका अमूः शक्तयः सृज्यशक्तयः भवन्ति व्यज्यन्ते न भवन्ति लोयन्त च। इति एवं प्रवाहः जगत इति शेषः ।
१५। शक्त्यतिरिक्तं प्रपञ्चस्य सत्यत्वमपाकृत्य किं सत्यं तद्दर्शयति प्रपञ्चविपरीतधर्मेः, ‘वासुदेवः सर्वम्’ (गी ७।१८) इति तस्य ब्रह्मतत्त्वत्वञ्च स्फोरयति ज्ञानमिति । ज्ञानं–सत्यं, विशुद्धम् अज्ञानाविमित्रम्गुणातीतं-थोमदिखनाथः, परमार्थ स्थिरतरतत्त्वम्-परमोऽर्थो मोक्षादिकोयस्मात्तत्-श्रीमविश्वनाथः, एकम् अहयं नानात्ववर्जितम्, अनन्तरं तु अवहिः वाह्याभ्यन्तरशून्य’ व्यापकं, ब्रह्म परिपूर्णम्, प्रत्यक् स्वप्रकाशं, प्रशान्त निर्विकारं, भगवच्छब्दसंज्ञम् ऐश्वर्यमत्तया भगव________________

ब्रह्मनिर्देशः।
३६ १६ । उत्पत्तिस्थितिलयहेतवोऽस्य कल्याः
सत्त्वाद्याः प्रकृतिगुणा यदीक्षयासन् । यद्रूपं ध्रुवमकृतं यदेकमात्मन् .
नानाऽधात् कथम् ह वेद तस्य वर्त्म ॥५॥२५॥६. . १७। यं वैन गोभिर्मनसासुभिर्खा
हृदा गिरा वासुमती विचक्षते । आत्मानमन्तर्हदि सन्तमात्मनां
चक्षुर्यथैवाकृतयस्ततः परम् ॥६।३।१६ । च्छब्दवाच्यम, यत् च ज्ञानं कवयः तत्त्वदर्शिनः सर्वभूताश्रयं बासुदेव बदन्ति ।
१६। तासां सृज्यशक्तीनां तत्परत्वम्, तस्य चैकत्वेऽपि भूमत्वं बोधातीतत्वञ्चाह उत्पत्तीति। अस्य जगतः उत्पत्तिलयस्थितिहेतवः सत्त्वादयः प्रकृतिगुणाः सृज्यशक्तयः यदीक्षया यस्य दृष्ट्या कल्पाः ख व कार्ये समर्थाः आसन्, यद्रूपं यस्य रूपं ध्रुवम् अनन्तम्, अकृतम् अनादि —अकत्रिमं चिन्मयत्वादिति श्रीमविश्वनाथः, यत् एकं सत् आत्मन् आत्मनि नानाकार्यम् अधात् दधार, तस्य वर्म तत्त्वं कथमु ह जनः वेद ? न वेदैत्यर्थः ।
१७। सम्पति ब्रह्मणः सातौतत्वं वक्तुं प्रस्तौति यमिति। यम् आत्मनां जीवानाम् आत्मानं द्रष्टारम् असुभृतः प्राणिनः गोभिः इन्द्रियः, मनसा चित्तेन, असुभिः प्राणैः वा, हृदा हृदयेन, गिरा वाचा वा न विचक्षते न पश्यन्ति न विषयीकुर्वन्ति, यथा पाकतयः रूपाणि ततः परं ताभ्यः आकृतिभ्यः परम् अतीतं तासामाकतीनां प्रकाशकमिति यावत् चक्षुः न विषयोकुर्वन्तौति शेषः । य एष आत्मन प्रात्मा सहि सर्वप्रकाशकः, तं कोवा प्रकाशयेदिति भावः ॥________________

श्रीमगीताप्रपूत्तिः। १८। यदोपरामो मनसो नामरूप
रूपस्य दृष्टस्मृतिसंप्रमोषात् । य ईयते केवलया खसंस्थया
हंसाय तस्मै शुचिसद्मने नमः ॥ १६ । मनीषिणोऽन्तर्हृदि संनिवेशितं
खशक्तिभिनवभिश्च विह्निः । वहिं यथा दारुणि पाञ्चदश्यं
मनीषया निष्कर्षन्ति गूढम् ॥ २० । स वै ममाशेषविशेषमाया- .
निषेधनिर्वाणमुखानुभूतिः। १८। तस्य सर्वातीतत्वे प्रतीते न सर्वशून्यत्वं, किन्तर्हि शुद्धखरूपत्वेन स्वप्रकाशत्वेन प्रतीतिरित्याह यदेति । यदा दृष्टस्मृतिसंप्रमोषात् दर्शनस्मृतितिरोधानात् नामरूपरूपस्य तदात्मकस्य मनसः उपरामः उपरतिः सर्वथा निहत्तिः समाधिः, तदा यः केवलया स्वसंस्थया केवलेन स्वरूपज्ञानेन-निर्विशेषज्ञानगम्यतया वस्तुमात्रत्वेन- श्रीमहिश्वनाथः, ईयते प्रतीयते, तस्मै शुचिसोने शुचि निम्मन् चित्तं सम प्रतीतिस्थानं यस्य तस्मै हंसाय शुद्धस्वरूपाय नमः।
१८। एवं प्रतौती न पुनः स निःशक्तिकएवेत्याह मनीषिण इति । मनीषिणः विवेकिनः त्रिहद्भिः त्रिगुणामिकाभिः नवभिः प्रकृतिपुरुषमहदहङ्कारपञ्चतन्मात्ररूपाभिः स्वशक्तिभिः-पाञ्चदश्यं पञ्चदशसामधेनीमन्त्रैः प्रकाश्य दारुणि गूढ़ प्रच्छवं वह्निम् अग्निम् इव-अतहदि सबिवेशितं निश्चलोकतं तं मनीषया बुछियोगेन निष्कर्षन्ति विविध प्रत्यक्षविषयं कुर्वन्ति। . २०। केवलखरूपज्ञानेन तदनुभूतिः सशशिकत्वेन पत्युभयमभि________________

ब्रह्मनिर्देशः। स सर्वनामा स च विश्वरूपः
प्रसौदतामनिरुतात्मशक्तिः ॥ : २१ । यद्यनिरुक्तं वचसा निरूपितं ।
धियाक्षभिर्वा मनसा वोत यस्य । .मा भूत् स्वरूपं गुणरूपवृंहितं स वै गुणापायविसर्गलक्षणः ॥६।४।२६-२६ ।
धाय तयोस्तत्त्वमाह स वै इति। स वै एव अशेषविशेषमायानिषेधनिर्वाणसुखानुभूतिः अशेषाः विशेषाः यस्याः तस्याः मायायाः जगहिधायिन्याः शक्तः निषेधन प्रत्याख्यानेन यत् निवाणसुखम् उपतिष्ठते तस्मिन् अनुभूतिः साक्षादुपलब्धिः यस्य सः—‘वाणा हृविदारका आध्यात्मिकादिदुःखशराः केऽपि न सन्ति यत्र तस्मिन्ब्रेव सुखे’ इति श्रीमविश्वनाथः—मायाया अनिषेधावस्थायाम्-स सर्वनामा, म च विखरूपः । यद्येवं कथं तस्या निषेधः ?–अनिरुतात्मशक्तिः अनिरुक्ता अनिर्बाच्या आत्मनि शक्तिः माया यस्य,–‘न प्रपञ्चस्वभावं ब्रह्म’ इति न्यायात् तस्मिन् तत्कृततत्तद्रूपत्वाभावात्। एवम्भूतः स मम प्रसीदताम् मह्यं प्रसन्नो भवतु। ___२१। मायाकृतरूपप्रत्याख्याने हेतुमाह यत् यदिति। यस्य आत्मनामात्मनः यत् यत् वचसा वाक्येन निरुक्तं वचनविषयोकतं, यत् यत् धिया बुद्धया निरूपितं बुद्धिविषयोकतं, यत् यत् प्रक्षभिः इन्द्रियः वा, उत वा अपि वा मनसा निरूपितं व्यवसितं, गुणरूपवृहितं गुणैः सत्त्वादिभिः रूपैः ग्राःि वृंहितं वहितं तत् तत् तस्य स्वरूपं मा भूत् । कथम् ? स वै एव गुणापायविसर्गलक्षणः गुणानाम् अपायः विलयः विसर्गः अभिव्यक्तिः ताभ्यां लक्ष्यते तयते न तु साक्षादनुभूयते ; ततो न गुणरूपवर्धितस्य तस्य तस्य रूपेण गुणातीतस्य विसर्गापाय________________

४२
श्रीमगीताप्रपूतिः । २२ । अहमेवासमेवाये नान्यत् किञ्चान्तरं. बहिः ।
संज्ञानमात्रमव्यक्तं प्रसुप्तमिव विश्वतः ॥६।४।४७ । २३ । वचस्युपरतेऽप्राप्य यएको मनसा सह । - अनामरूपश्चिन्मात्रः सोऽव्यानः सदसत्परः ॥ २४ । यस्मिन्निदं यतश्चेदं तिष्ठत्यप्येति जायते ।
मृण्मयेष्विव मृज्जातिस्तस्मै ते ब्रह्मणे नमः ॥ वर्जितस्य तस्य स्वरूपैक्य भवितुमर्हति। ‘यः सृष्टिप्रलयो करोति स ईखरइत्यतः सृष्टेः पूर्वव प्रलयात् परएव तस्य सत्त्वसिद्धेः’ इति श्रीमविश्वनाथः ।
२२ । यद्यप्येवं सर्वथा बुद्धयादिभिरग्राह्योऽयमात्मनामात्मा, कथं बामौ योगिभिः साक्षात् क्रियते, तद्दर्शयति सृष्टेः प्रागवस्थास्मारण न अहमिति । अग्रे सृष्टेः प्राक् अव्यक्तम् इन्द्रियवृत्तिभिरलक्षितम्, अतएव विश्वतः सर्वतः प्रसुप्तम् अजाग्रत् इव संज्ञानमात्रं चैतन्यमात्रम् अहम् आत्मनामात्मा एव आसम्, आन्तरं ग्राहकरूपं बहिः ग्राह्यरूपम् अन्यत् किञ्चन न आसीत्। योगप्रलयेन योगिनः सर्व्व विलुप्य चैतन्यसत्तामात्रत्वेन तं साक्षात् कुर्वन्ति ।
. २३ । इतः साक्षात्करणरोतिर्विवियते वचसौति। मनसा सह अप्राप्य वचसि उपरत सति अनामरूपः नामरूपविरहितः एकः असहायः सदसत्परः कार्यकारणयोः कारणम् चिन्मात्रः यः प्रकाशते स नः अस्मान् अव्यात् रक्षेत् ब्रह्मस्वरूपादर्शनादिति शेषः ।
२४। यस्मिन्निति। यस्मिन्, इदं कार्यकारणं तिष्ठति, अय्येति विशति, यतश्च जायते-मृण्मयेषु घटादिषु मृज्जातिः मृण्मात्रम् इव सर्वानुस्यूतं यत्, तस्मै ब्रह्मणे नमः साक्षात्कृत्य तबमामि ।________________

ब्रह्मनिर्देशः । २५ । यन्न स्पृशन्ति न विदुर्मनोबुद्धीन्द्रियासवः ।
अन्तर्बहिश्च विततं व्योमवत्त नतोऽस्माहम् ॥ २६ । देहेन्द्रियप्राणमनोधियोऽमी
यदंशविज्ञाः प्रचरन्ति कर्मसु । नैवान्यदा लोहमिवाप्रतप्तं
स्थानेषु तत् द्रष्ट्रपदेशमेति ॥६।१६।२१-२४ । २७। उभयं स्मरतः पुंसः प्रखापप्रतिबोधयोः । अन्वेति व्यतिरिच्येत तज्ज्ञानं ब्रह्म तत् परम् ॥६।१६।५६
२५.। यमिति। मनोबुद्धीन्द्रियासवः यं न स्पृशन्ति न जानन्ति, अन्तर्बहिश्च व्योमवत् विततं तम् आत्मनामात्मानं अहं नतोऽम्भि प्रणमामि ।
२६ । देहेति। अमी देहेन्द्रियप्राणमनोधियः यदंशविला यस्य अंशेन चैतन्यांशन विद्धा आविष्टाः कम्मसु स्वस्त्रक्रियासु प्रचरन्ति प्रवतन्ते, अन्यदा जाग्रत्स्वप्नव्यतिरिक्त सुषुप्तिमूर्छादौ अस्मिन् विलीयावस्थानात् अप्राप्तम् अग्निसन्तापायुक्तम् अतएव दहनाक्षम लोहमिव न प्रचरन्ति, तत् ततः स्थानेषु जाग्रदादिषु जीवः द्रष्ट्रपदेश्यं द्रष्ट्रसंज्ञाम् एति प्राप्नोति। जीवस्यापि दृष्ट्वं ततएव न स्वतः। अतएव–
चन्तः प्रविश्य मम वार्चाममा प्रसुप्तां संजीवयत्यखिलशक्तिधरः वधामा ।
अन्यांश्च हस्तचरण श्रवणत्वगादीन् प्राणान्नमो भगवते पुरुषाय तुभ्यम् ॥ ( ३३१४ ) इति श्रीमद्भुवोक्तिरीत्या सर्वेन्द्रियाणामात्मनश्च प्रवृत्तौ तं साक्षात्कुर्वीत जीव इति भावः। अतएवाह श्रुतिः–‘प्रतिबोधविदितं मतम्’ इति ।
२७। उभयमिति। प्रखापप्रतिबोधयीः उभयं स्मरतः अनुसन्दधतः पुंसः यत् ज्ञानम् अन्वेति स्वापञ्च प्रतिबोधञ्च प्रकाशकतया अनुगच्छति, व्यतिरिच्यते ताभ्या व्यतिरकतया प्रवतिष्ठते तत् ज्ञानं शुद्ध________________

४४ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । २८ । आत्मा नित्योऽव्ययः शुद्ध एकः क्षेवन पाश्रयः । . ’
अविक्रियः खदृग्घेतुलापकोऽसङ्ग्यनावृतः ॥७॥७॥१६ ___२६ । स्वम यथा ग्रावसु हेमकारः
क्षेवेषु योगैस्तदभिन्न आप्नुयात् । क्षेत्रेषु देहेषु तथात्मयोगै
रध्यात्मविब्रह्मगतिं लभेत ॥७॥२१ । जीवस्येति शेषः। परं जीवज्ञानाश्रयत्वेन आनन्त्येन च श्रेष्ठं ब्रह्म । एवं सत्यपि ब्रह्म तत् ज्ञानमेव न त्वन्यदिति भावः। सर्बविलोपे यज्ञानास्तित्वमवशिष्यते तत् प्रपञ्चासंसृष्टशुद्धजीवस्येति सिद्धावपि यत्तस्मिन्नानन्त्यं स्फुरति न तत् जीवस्य, तस्याणत्वात् आनन्त्योपयोगित्वानानन्त्यवत्त्वाञ्च, किन्तर्हि ब्रह्मण एव। एवमानन्यस्फूर्ती ज्ञानस्यैवानन्त्यमिति ‘ब्रह्म तत्’ ज्ञानमेवेत्युक्तम् ।
२८। एवमात्मनामात्मनोऽपरोक्षदर्शनसिद्धी किंवरूपोऽयं प्रतिभाति तदेव वक्तमुपक्रमते आत्मेति। आत्मा आत्मनामात्मा नित्यः अविनाशी, अव्ययः अपक्षयशून्यः, शुद्धः निरवद्यः, एकः अहिलीयः, क्षेत्रज्ञः विज्ञाता, आश्रयः सर्बाधारः, अविक्रियः निष्कलः विवरहीनः, स्वदृक् आत्मज्योतिः, हेतुः सर्वकारणम्, व्यापकः अनन्तः, असङ्गः खे महिमि विद्यमानः, अनाहतः सावरणशून्यः पूर्णः।
२८। शास्त्रतः स्वरूपज्ञाने जायमाने न तेन वस्तुसाक्षात्कारी भवति तथा मति सर्वेषां शास्त्राध्यायिनां स्यात् सः । अतो दर्शनोपायग्रहणं कर्त्तव्यमित्युच्यते स्वर्णमिति। क्षेत्रेषु वर्णाकरषु ग्रावसु स्फुरत्स्वर्ग कणशिलाखण्डेषु योगेः खननाद्युपायैः यथा अभिन्नः उपायः हेमकारः स्वर्णकारः स्वर्णम् प्राप्नुयात् लभेत, तथा अध्यात्मवित् अध्यात्मतत्त्वाभिज्ञः क्षेत्रेषु देहेषु पात्मयोगः पात्मप्राप्युपायैः ब्रह्मगतिं ब्रह्मणैकामतां तदपरोक्षज्ञानम् प्राप्नुयात् ।________________

ब्रह्मनिर्देशः।
४५ . ३० । एकस्त्वमेव जगदेतदमुष्य यत्त्व
माद्यन्तयोः पृथगवस्यसि मध्यतश्च । सृष्ट्वा गुणवातिकरं निजमाययेदं .
नानेव तैरवसितस्तदनुप्रविष्टः ॥७।६।३०। . ३१ । न यस्याद्यन्तौ मध्यञ्च खः .परो नान्तरं बहिः । विश्वस्थामूनि यत् यस्मादिश्वञ्च तदृतं महत् ॥
८१।१२। ३०। अपरोक्षज्ञाने सिझे साक्षाद्दर्शनेन जगदादि सर्व तन्मयं दृश्यते, तदतिरिक्त न किञ्चित् प्रतिभातौति दर्शयति प्रद्वादवाक्येन एकइति । एतत् जगत्, हे आत्मनामात्मन्, एकः त्वम् एव, यत् यतः अमुष्य जगतः आद्यन्तयोः पादावन्ते च पृथक् अवस्यसि विरामं करोषि सन्मावतया पर्यवस्यसि, सुतरां मध्यतः च त्वम् एव । यद्येवमेव ततः कुतएषा जगत्प्रतीतिः ? निजमायया निजप्रजया गुणव्यतिकरं सृज्यशक्तिसन्निवेशपरम् इदं जगत् सृष्ट्वा तदनुप्रविष्टः तैः गुणैः सृज्यशक्तिभिः नानाइव त्वम् अवसितः प्रतीतः। गुणरूपाणां सृज्यशक्तीनां चिच्छतेरात्मभूतानां तच्छत्यात्मभूतेन ब्रह्मणैक्यदर्शनात् सर्व्व ब्रह्मव भातीति एतत् जगत् त्वमेवेत्युक्तम्, कथं तथा भातौति तत्कारणञ्च प्रदर्शितम् । एतेनान्यैश्च संग्रहीत्वात् प्रागिदं पद्य परित्यताम् ;
यस्मिन् यती येन च यम्थ यस्मै यद्यो यथा कुरुते कार्यते च ।
परावरेषां परमं प्राक् प्रसिद्ध तब्रह्म तद्धे तुरनन्यदकम् ॥६।४।३० इति । ‘न प्रपञ्चखभावं ब्रह्म’ इति न्यायात् न तु बम जगत् ।
३१। ‘जगत् त्वमेव’ इत्युक्त जगत्खभावं ब्रह्मेत्यायाति वैति तविवारयति नेति। न यस्य पाद्यन्तौ मध्यच्च स्वः परः, न प्रान्तरं बहिः, विश्वस्य प्रमूनि पाद्यन्तादीनि यस्मात, विश्वं यत् यत्स्वभाव’ब्रह्मखभायो हि प्रपञ्चः’ इति न्यायात्-तत् ऋतं सत्वं महत् पूर्ण ब्रह्म।________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्षिः । ३२ । तमक्षरं ब्रह्म परं परेश
मव्यक्तमाध्यात्मिकयोगगम्यम् । अतीन्द्रियं सूक्ष्ममिवाति दूर
मनन्तमाद्यं परिपूर्णमौड़े ८।३।२१ । ३३ । अविक्रियं सत्यमनन्तमायं
गुहाशय निष्कलमप्रतय॑म् । मनोऽग्रयानं वचसाऽनिरुत
नमामहे देव वरं वरेण्यम् ॥८।५।२६ । ३२। इतस्तस्य पृथक् स्वभावत्वं दर्शयति तमिति। तम् प्रात्मनामात्मानं ईड़े स्तौमि। किम्भूतम् ? अक्षरं न तु विश्वमिव क्षरम्, ब्रह्म महती महीयसम् न तु तदिव क्षुद्रम्, परं सर्वश्रेष्ठम् न तु तदिव तारतम्येन विद्यमानम्, परेशं सर्चनियन्तारं न तु तदिव नियम्यम्, अव्यक्त प्रच्छन्नं न तु तदिव व्यक्तम्, आध्यात्मिकयोगगम्यम् आध्यात्मिकोपायेन प्राप्यम् न तु तदिन, ऐन्द्रियप्रयासप्राप्यम्, अतीन्द्रियम् इन्द्रियाविषयम् न तु तादव इन्द्रियग्राह्यम्, सूक्ष्म न तु तदिव स्थूलम, अतिदूरमिव निकटस्थमपि दूरस्थमिव न तु तदिव नित्येन्द्रियसविकष्टम्, अनन्त न तु तदिव सान्तम्, आद्य न तु तदिव आदिमन्त, परिपूर्ण न तु तदिव अपूर्णम् । एवमुत्तरेषूह्यम्।
३३ । अविक्रियमिति । हे देव, अविक्रिय विकाररहितम्, सत्यं नित्य विद्यमानं, अनन्तम्, पाद्यम् अनादिम्, गुहाशयं हृद्यधिष्ठितम्, निष्कलं निरुपाधिकम्, अप्रतक्यं तर्कानाबम्, मनसोऽग्रयानं मनसोऽपि यविष्ठम्, अनिरुक्तम् अनिवाच्यम्, वरेण्यं वरणीयम् , वरं सर्वेषां श्रेष्ठम् त्वा नमामहे नमस्कुम्मः॥________________

ब्रह्मनिर्देशः ।
४७ ३४ । आद्यन्तावस्य यन्मध्यमिदमन्यदहं बहिः ।
यतोऽव्ययस्य नैतानि तत्सत्यं ब्रह्म चिह्नवान् ॥८।१२।५ ३५ । त्वं ब्रह्म पूर्मममृतं विगुणं विशोक
मानन्दमात्रमविकारमनन्यदन्यत् । विश्वस्य हेतुरुदयस्थितिसंयमाना
मात्मेश्वरश्च तदर्पक्षतयाऽनपेक्षः ॥ ३६ । एकस्त्वमेव सदसत् दयमद्दयञ्च
स्वम कृताकृतमिवेह न वस्तुभेदः । अज्ञानतस्त्वयि जनैर्विहितोविकल्पो
यस्माद्गुणैर्व्यतिकरो निरुपाधिकस्य ॥८।१२।७।८ ३४। प्रादीति। यतः अस्य जगतः प्राद्यन्ती मध्यं बहिः भोग्यम् , इदं दृश्यम्, अन्यत् भोक्त अहं द्रष्टु, अव्ययस्य यस्य न एतानि मन्ति भवान् साक्षाहर्त्तमानः आत्मनामात्मा सत्य चित् ब्रह्म । __३५। त्वमिति। त्वम् ब्रह्म पूर्णम्, अमृतम् अपरिवर्तनीयम् , विगुण गुणातीतम् , विशोकं शोकरहितम् , अानन्दमात्रं सुखस्वरूपम् , अविकारं निर्विकारम् , अनन्यत सात्मकम, अन्यत सवातिरिक्तम, विश्वस्य हेतुः कारणम्, आत्मा आत्मनामात्मा, स्वयम् अनपेक्षः तदपेक्षतया जगदपेक्षतया उदयस्थितिसंयामानाम् ईखरः नियन्ता । ___३६। परस्परविपरीतमकस्थान्यत्वमनन्यत्वं कथं सम्भवति, तदेव दृष्टान्तेनोपपादयति एकति । एकः आत्मनामात्मा त्वमेव सदसत् कार्यकारणरूपं हयम् अहयञ्च । कथम् ? कताकतं स्वर्णमिव । कृतं कुण्डलादिरूपम् अक्ततं स्वरूपेणावस्थितं खणं यथा एकं सत् कार्यञ्च कारणच हयञ्च पहयञ्च तथा त्वमिति भावः । यद्येवं वस्तुभेदो नास्ति, तत् कुतो भेदप्रतीतिः ? यस्मात् निरूपाधिकस्य जात्वादिविरहितस्य________________

४८
श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। ३७ । सत्यव्रतं सत्यपरं विसत्यं
सत्यस्य योनिं निहितञ्च सत्ये । सत्यस्य सत्यम् ऋतसत्यमेवं
सत्यात्मकं त्वां शरणं प्रपन्नाः ॥१०।२।२६ । ३८ । न नामरूपे गुणकर्मजन्मभि
निरूपितव्ये तव तस्य साक्षिणः । देशकालाद्यवच्छिन्नत्वशून्यस्य च तव गुणैः सृज्यशक्तिभिः व्यतिकरः विविधसन्निवेशः, अज्ञानतः तद्विविधसनिवेशस्य ज्ञानाभावात् त्वयि जनैः विकल्पः विविधकल्पना नानावस्तुकल्पना विहितः कृतः। अत्रेदं तत्त्वं लक्षयितव्यम्-ब्रह्म स्वर्णमिवैकं वस्तु, तत्समुत्पत्रैः कुण्डलादिस्थानीयैः सृज्यशक्तिसनिवेशैर्या नानावस्तुकल्पना समुपतिष्ठते, न तैब्रह्मवस्तु भिद्यते । अतो ब्रह्मैव नानावस्तुत्वमुपागतमिति तस्मिन् भेदबुद्धिस्तु भ्रान्तिविजृम्भिता।
३७। यदि परब्रह्मणि सूज्यशक्तिसनिवेशक्कतनानावस्तुकल्पना भ्रान्तिविजम्भिता, तत् किं मृज्यशक्तयो मृषैव ? नेति दर्शयति सत्येति । सत्यव्रतं सत्यसङ्कल्पं, सत्यपरं सत्यं परं श्रेष्ठं प्राप्तिसाधनं यस्मिन् तम्, त्रिसत्यं त्रिषु कालेषु सत्यम् अव्यभिचारण वर्तमान, सत्यस्य योनि सत् प्रत्यक्षेणोपलभ्यं कार्य, त्यत् चक्षुरादेरविषयं असत् कारणम् मृज्यशक्तय इति यावत् तस्य सत्यस्य योनि कारणम्, सत्ये तस्मिन् सदसत्कार्यकारण निहितं तबियन्सृतया स्थितम् , सत्यस्य तत्कार्य कारणरूपापेक्षिकस्य सत्यं पारमार्थिकं मौलिकमिति यावत् , ऋतसत्यनेत्रम् ऋतच सुवृतावाणी सत्यञ्च समदर्शनं तयोः नेत्र नेतारम् ; एवं सर्वप्रकारण सत्यालकं सत्यस्वरूपं त्वाम् पात्मनामात्मानं शरण प्रपत्राः प्राप्ताः । . ३८। सत्यसङ्कल्पस्य सम्पप्रभवं सर्वक्षेत् सत्य, तदा नामरूपादि सर्वमेव तदवयवत्वेन तत्स्वरूपतयोपास्यमित्यायाति, तवेत्याह नेति ।________________

४८
CA
उपा
पाय
ब्रह्मनिर्देशः। मनोवचोभ्यामनुमेयवर्मनो देव क्रियायां प्रतियन्यथापि हि ॥१०।२।३६ । रूपं यत्तत् प्राहुरवातमाद्य ब्रह्म ज्योतिर्निर्गुणं निर्विकारम् । सत्तामा निर्विशेषं निरीहं
स त्वं साक्षाद्दिष्णुरध्यात्मदीपः ॥१०।३।२४ । गुणकम्मजन्मभिः निरूपितव्ये निरूपणाहें नामरूपे तस्य नामरूपात्मकस्य जगतः माक्षिणः मनोवचोभ्याम् अनुमेयवर्मनः मनसो वचसश्चातीतत्वात् ताभ्याम् अनुमेयं वर्म मार्गो यस्य तस्य तव न। अथापि, हे देव बहुधाद्योतमान, क्रियायाम उपासनादिलक्षणायाम उपासकाः प्रतियन्ति साक्षात्पश्यन्ति हि।
३८ । मनीवचनातीतस्य तस्य साक्षाद्दर्शनं कथं वा सम्भवति तदाह रूपमिति । यत् रूपम् आहुः श्रुतयः, तत् अव्यक्तं दृश्याकारशून्यम् । यदि दृश्याकारशून्यं, कथं तत्साक्षादनुभवविषयं स्यात् ? आदा कारण -कारण हि साक्षादनुभवगम्यम् । न हि कार्यस्य कारण दृश्यपदार्थवत्, तथापि बालैरपि कार्यस्य कारण जिज्ञासति, ततश्च तस्य साक्षादनुभवगम्यत्वं प्रतिपन्नं भवत्य त्त्ववत् ;-ब्रह्म महतो महीयः, ज्योतिः चिन्मात्रम् , निर्गुण गुणातीतम्, निर्विकारं विकारातीतम्, सत्तामात्रम्, निविशेष सत्रान्तर्भावकत्वादन्यैस्तुलनाऽयोग्यत्वादिशेष इति निर्देशविरहितं, निरीहं प्रयासशून्यम्–स्वतः सामर्थ्याप्रसरात् प्रयास उपतिष्ठते, तत्तु न सम्भवति मरे-स एवम्भूतः त्वं साक्षात् विष्णुः सन्तिर्भावकः, अध्यात्मदीपः आत्मन्यधिष्ठितो ज्ञानदीपः
तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः।
नाश्याम्यात्मभावथ्यो ज्ञानदीपेन भाखता ॥ (गौ १०११) इति ज्ञानदीपतया मनोवचनातीतस्य तस्य साक्षादुपलब्धिः साधकेन ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ४० । तस्मादिदं जगदशेषमसत्वरूपं
खनाभमस्तधिषण पुरुदुःखदुःखम् । त्वय्येव नित्यमुखबोधतनावनन्ते
मायात उद्यदपि यत् सदिवावभाति ॥ ४१ । एकस्त्वमात्मा पुरुषः पुराणः
सत्यः वयंजोतिरनन्त आद्यः । नित्योऽक्षरोऽजस्रमुखो निरञ्जनः पूर्णोऽहयो मुक्त उपाधितोऽमृतः ॥
१०.१४।२।२३ ।
४.। सूज्यशक्तिसनिवेशसमुद्भूतं जगदिदमसदपि ब्रह्मस्वभावतया तदधिष्ठानभूमितया च सदिव नित्यमिव सुखमिव चेतनमिव प्रतिभातीत्याह तस्मादिति। तस्मात् तव क्रीड़नशीलत्वात् इदम् अशेषं समग्रं जगत् असत्स्वरूपम् अव्यभिचारण वर्तमानताहीनं, स्वप्राभं स्वपतुल्यं क्षणस्थायि, अस्तधिषणं तिरोहितचैतन्यप्रतिभासं पुरुदुःखदुःखम दुःखबहुलं, नित्यसुखबोधतनो नित्य सुखबोधस्वरूप अनन्ते बयि मायातः प्रज्ञाशक्तितः उद्यत् अपि उद्भवत् अपि सदिव आभाति । ‘सदिवेत्युपलक्षणमेतत् नियमिव सुखमिव चेतनमिव अधिष्ठानभूतस्य तव गुणेस्तथा तथा भाति’ इति श्रीमत्वामी।
४१। यद्यप्यसदिदं जगदात्मनामात्मनि सदिव प्रतिभाति तथापि न तस्य बहुत्वादिकैः खरूपप्रच्छादनमस्येत्युच्यते एक इति। त्वम एकः, प्रात्मा आत्मनामात्मा, पुरुषः अव्यक्तकदेहशायो, पुराणः पुरापि नवः चिरनवीनः कार्यात् पूर्वमपि विद्यमानः, सत्यः अव्यभिचारण वर्तमानः, खयं ज्योतिः स्वप्रकाशः, अनन्तः देशकालाद्यपरिच्छिवः, ‘प्रायः कारणम्, नित्यः सनातनः, अक्षरः अप्रयुतखभावः, अजस्रसुखः________________

ब्रह्मनिर्देशः । • ४२ । आत्मानमेवात्मतयाऽविजानता
तेनैव जातं निखिलं प्रपञ्चितम् । ज्ञानेन भूयोऽपि च तत् प्रलीयते रज्जामहे गभवाभवौ यथा ॥१०।१४।२५ ।
स्वसंस्थया नितानिरस्तकल्मषम् । अविच्छिनसुखः, निरञ्जनः निष्कलङ्गः, पूर्णः, अइयः हैतविरहितः, उपाधितः जात्यादिभ्यो देशकालादिभ्यश्च मुक्तः न तैः परिच्छिन्नः, अमृतः अपरिवर्तनीयः ।
४२। जगदंसत् ब्रह्माश्रितत्वात् सदिति ज्ञानेन किं भवति तदेव स्पष्टमभिदधात्ति पात्मानमिति । आत्मानम् एव आत्मतया अविजानतां तेनैव अज्ञानेन निखिलं प्रपञ्चितं प्रपञ्चः जातम् आत्मातिरिक्ततया प्रतिभातम् ; ज्ञानेन आत्मज्ञानेन भूयोऽपि च तत्प्रपञ्चितं रज्ज्वाम् अहेः सर्पस्य भोगभवाभवौ शरीरोत्पत्तिविनाशी यथा तथा प्रलीयते। अत्र दृष्टान्तवशात् जगन्मिथ्यात्वं प्रतीयते। सर्व्वनिहात्तिसाधनेन निवृत्तियोगे प्रतिष्ठालाभाय रज्वां सर्पस्याध्यासं दृष्टान्तत्वेन ग्रह्णन्ति योगिन इति नैषोक्तिरापेक्षिकसत्यत्वं जगतोऽपवदति। ‘प्रलीयते’ इति क्रियापदेन योगप्रलय एवात्र ध्वनितः। ब्रह्मणि दृश्यमानमिदं जगत् तदतिरिक्तत्वेन प्रतिभातं योगे विनमुत्पादयति, तदपसारणाय निरस्तकुहक- . त्वेन ग्रहीतव्यम्। ततो व्यतिरेकेण जगन्मिथ्यैव प्रतिभाति ; तत्र रज्ज्वां सर्पस्याध्यासएव शुद्धचित्तरूपग्रहणाय प्रकष्टदृष्टान्तः ।
४३। आत्मात्मस्वरूपं शक्तिममेव ध्यानविषयमिति योगाचार्यश्रीक्षण कतध्यानेन प्रतिपादयति एकमिति ।
ब्राहो मुहर्ने उत्थाय वार्युपस्पृश्य माधवः । दध्यौ प्रसन्नकरण पात्मानं तमसः परम् ॥ (१०७०।४ )________________

५२
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ब्रह्माख्यमस्योद्भवनाशहेतुभिः
खशक्तिभिर्लक्षितभावनिर्वृतिम् ॥१०।७०।५ ४४ । वृहटुपलब्धमेतदवयन्त्यवशेषतया ।
यत उदयास्तमयो विकृतेम॒दिवाविकृतात् । अत ऋषयोदधस्त्वयि मनोवचनाचरितं कथमयथा भवन्ति भुवि दत्तपदानि नृणाम् ॥
१०।८।११ । इति तमसः परं प्रकृतरतौतम आत्मानम् आत्मनामात्मानं दध्यो इति प्राप्तम् , किम्भूतम् ? एकम् अखण्डं, स्वयंज्योतिः स्वप्रकाशम् , अनन्य निरुपाधिकम् , अव्ययं क्षयट्यादिशून्यं, स्वसंस्थया स्वप्रभावेन नित्यनिरस्तकल्मषं नित्यं निरस्तं कल्मषं यस्मात् तं नित्यापहतपाप्मानं, ब्रह्माख्यं ब्रह्मेति आख्या प्रसिद्धिः यस्य तम्, अथ विश्वस्य उद्भवनाशहेतुभिः अन्वयव्यतिरेककारणेः स्वशक्तिभिः स्वरूपशक्तिभिः एकस्याः शक्तर्विविधप्रकाशैः लक्षितभावनिर्वत्तिं भावः सत्ता नि तिरानन्दः-लक्षितो भावश्चासौ नि तिश्चेति यस्य तम् । योगप्रलये विलीनशक्तित्वे प्यखण्डशक्तिपरिलक्षितसत्तामात्रत्वेन, लोलाभिनिवेशे पुनः शानियक्तानन्दमात्रत्वेन साधकैरनुभूयते सः। निवृत्तियोगिभिः सत्तामात्रत्वेन प्रवृत्तियोगिभीरसस्वरूपत्वेन तं राति स्वरूपशक्तियोगादेवेति तत्त्वम् । ____४४। वेदवेदान्तसिद्धब्रह्मवस्तु पूर्वमुक्तम्। सम्प्रति वेदेष्वग्न्यादिभौतिकपदार्थनाम्नव ग्रहीतं वस्तु कथं ब्रह्मत्वेन गृहीतं भवेदिति दर्शयति वृहदिति। उपलब्धं दृष्टम् एतत्सत्वं वृहत् ब्रह्मस्वरूपमित्येव अवयन्ति जानन्ति। कथम् ? बहत्तएव अवशेषतया प्रलये अवशिष्यमाणत्वेन विकतेः घटादेः मृत् इव अविकृतात् यतः बहत्तः उदयास्तमयो उत्पपत्तिप्रलयौ भवतः। सर्वप्रलये यदवशिष्यते तदेव परमार्थवस्तु, तत एव पुनरुत्पत्तिस्तस्मिवेव पुनः प्रलय इति सिद्धाति । अतएव ऋषयः________________

ब्रह्मनिर्देशः।
५३ ४५ । दृतय इव वसन्त्यमुभृतो यदि ते ऽनुविधा
महदहमादयोऽण्डमसृजन् यदनुग्रहतः । पुरुषविधोऽन्वयोऽत्र चरमोऽन्नमयादिषु यः सदसतः परं त्वमथ यदेष्ववशेषमृतम् ॥
१०॥८७।१३। ४६ । स्वकृतविचित्रयोनिषु विशन्निव हेतुतया
तरतमश्चकास्यनलवत् स्वकृतानुकृतिः । वैदिकमन्वद्रष्टारः अग्न्यादीन् स्तुवाना अपि त्वयि आत्मनामात्मनि मनोवचनाचरितं मनसः वचनस्य च आचरितं तात्पर्य्यमभिधानञ्च दधुः । अर्थान्तरन्यासेन प्रतिपादयत्येतत्-तृणां भूचराणां भुवि दत्तपदानि निक्षिप्तपदानि कथम् अयथा न तत्र दत्तपदानि भवन्ति । ऋषयो यत्र यत्रैव मनो दधुः ब्रह्मस्वरूपारोपण, तत्र तत्र ब्रह्मैव तेषां चिन्तनीयविषयमभूत् ब्रह्मातिरिक्तपदार्थाभावात् ।
४५। ब्रह्मान्वयसमुत्पन्न सर्व्व तत्स्वभावमेव व्यनक्ति, ब्रह्म तु तदतीतमित्याह दृतय इति । यदनुग्रहतः यस्य प्रसादात् यस्यानुप्रवेशेन महदहमादयः महान् अहङ्कारः आदिर्येषां ते अण्डं समष्टिव्यष्टिरूपं देहम् असृजन् सृष्टवन्तः ; अत्र अनमयादिषु कोषेषु यः पुरुषविधः तत्तदाकारः चरमः पुच्छत्वेनोक्तः ‘ब्रह्मपुच्छ प्रतिष्ठा’ इति . बचनेन अन्वयः ब्रह्माकारः, असुभृतः नराः यदि तस्य ते तव अनुविधाः अनुवर्तिनः खसन्ति जीवन्ति, इतरथा दृतयः भस्वा इव वृथाखासा इत्यर्थः। यदि केवलमन्वयेन ब्रह्म रहौतं स्यात् सत्यत्वमसङ्गत्वमस्य व्याहन्येत, अताह-अथ त्वं सदसतः स्थूलसूक्ष्मादब्रमयादेः परं व्यतिरिक्तम् अशेषम् अबाध्यम् , ऋतं सत्यम अव्यभिचारण वर्तमानम ।
४६ । एवं ब्रह्मान्वयेऽपि न सर्वमेव समानं तप्रकाशस्थानम,________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्विः। अथ वितथाखमूष्यवितथं तव धाम समंविरजधियोऽनुयन्त्यभिविपण्यव एकरसम् ॥
१०८७।१५। ४७। सदिव मनस्विवृत्त्वयि विभात्यसदामनुजात्
सदभिमृशन्त्यशेषमिदमात्मतयात्मविदः । न हि विकृतिं त्यजन्ति कनकस्य तदात्मतया खकृतमनुप्रविष्टमिदभात्मतयाऽवसितम् ॥
१०८७।२२। अथापि समदर्शिनस्तेषु सर्वेष्वेकमेव ब्रह्म पश्यन्तीत्याह स्वकर्तति । खतविचित्रयोनिषु खयं कृतासु उच्चनीचमध्यमासु योनिषु अभिव्यक्तिस्थानेषु हेतुतया कारणतया विशन् इव-इवशब्देन मुख्यप्रवेशं वारयति सर्बत्र नित्यविद्यमानत्वात्-स्वकतानुक्क तिः स्वकृताभिव्यक्तिस्थानानुरूपः अनलवत्-अनलो यथा खयं तारतम्यविहीनोऽपि इन्धनानुसारेण तथा तथा विभाति तथा–तरतमतः चकास्मि अवभासमे, अथ प्रथापि वितथासु मिथ्याभूतासु अमूषु योनिषु समम् अविशेषतः अवि सत्यम् एकरसं सन्मानं तव धाम स्वरूपम् अभिविपण्यवः फलाभिसन्धिरहिताः विरजधियः निम्मलमतयः अनुयन्ति जानन्ति ।
४७। त्रिगुणात्मकं यन्मनोविलसितं ह्यसदप्यधिष्ठानसत्यतया सदिव भाति तदात्मतया तस्य ग्रहणमुपदिशति सदिति। आमनुजात् मनुजमभिव्याप्य त्रिहत् त्रिगुणात्मकं मनः मनोविलसितं-‘वितथमनोविलासम्’ ( १०८७३३ ) इत्युपरिष्टादुतत्वात्-असत् खसत्तया सत्तावत्वशून्यमपि त्वयि आत्मनामात्मनि सदिव सत्तावदिव विभाति । पात्मविदः आत्मतत्त्वज्ञाः परिषं समय इदं विखं मनसि प्रतिष्ठितम पामतया मामकार्यत्वात् सत् अभिमशन्ति सदिति जानन्ति । दृष्टा
तथा
य________________

ब्रह्मनिर्देशः ।
५५ . ४८। न यदिदमग्र पास न भविष्यदतो निधना
दनु मितमन्तरा त्वयि विभाति मकरसे । पत उपमीयते द्रविणजातिविकल्पपथैवितथमनोविलासमृतमित्यवयन्त्यबुधाः ॥
१०॥८॥३३ । तेनैतत् समर्थयति-कनकस्य विकातिं कुण्डलादिकं तदात्मतया कनकरूपत्वेन न हि त्यजन्ति कनकार्थिन इति शेषः । कथं न त्यजन्ति ? खकृतं खेन कनकेन कृतम् अनुप्रविष्टम् इदं कनकम् आत्मतया कनकरूपेण अवसितं निश्चितम्। ब्रह्मसत्तया मनोविलसितविखस्य सत्यत्वमवधार्य ब्रह्मैव तत्र तत्र पश्यन्तीति समुदायार्थः।
४८। कथमिदं जगन्मृषात्वेन विमृष्थात्मनामामानमेव सत्यत्वेन ग्रहीत्यव्यं तत्कारणमभिदधाति नेति । यत् यस्मात् इदं विश्वम् अग्रे सृष्टेः प्राक् न पास न आसीत्, न च निधनात् प्रलयात् अनु अनन्तरं भविष्यत् भविष्यति, अतः अन्तरा मध्येऽपि एकरसे केवले त्वयि मृषा मिथ्यारूपमेव विभाति इति मितं निश्चितम् । अतः अतएव द्रविणजातिविकल्पपथैः द्रविणजातीनां मृत्स्वर्णादिद्रव्यमात्राणां विकल्पाः भेदाः घटकुण्डलादयः तेषां पथैः प्रकारैः उपमीयते सदृशतया निरूप्यते जगदिति शेषः। वितथमनोविलासं वितथं मिथ्या मनोविलासं मनमो विचित्रक्रीड़नं तत्सङ्कल्पमात्रसिद्धम् ऋतं सत्यम् इति अबुधाः अज्ञाः प्रवयन्ति जानन्ति । इदं मनोविलसितं कस्येति जिज्ञासितव्यम् ? न हि जीवस्य तत्सम्भवति। जीवमानसात् सृष्टेरुत्पत्तिश्चेत्, एकैकस्य जीवस्य स्रष्ट त्वमेव सियत् व्यध्यनुरूपत्वात् समष्टः। अतः ‘असतोऽधिमनोऽसृजत’ इत्याद्याः श्रुतास्यायां श्रीमत्सनातनो यदाह’पत्रासच्छब्देन सच्छब्दप्रसिद्धः कार्यपरम्परातिरिक्त सर्वकारणं श्रीभगवानुचते-“असहापदेशादिति चेत्र, धम्मान्तरण वाक्यशेषात्” इति________________

५ श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। ४६ । ह्युपतय एव ते न ययुरन्तमनन्ततया
त्वसंपि यदन्तराण्डनिचया ननु सावरणाः । ख इव रजांसि वान्ति वयसा सह यच्छ्रुतयस्त्वयि फलन्तातन्निरसनेन भवनिधनाः ॥
१०।८।३७। ५० । तद्ब्रह्म परमं सूक्ष्म चिन्मात्रं सदनन्तकम् ।
विज्ञायात्मतया धीरः संसारात् परिमुच्यते ॥१०॥८८
न्यायात्। अधि-मनःशब्देन सर्वाधिकारि सदीयमेव मनः’ इतितदेव वयमनुमोदयामः । ब्रह्ममनोविलासत्वात् विश्वस्थ नैकान्तमिथ्यात्वम्। मनो वा शक्तयो वा सत्यस्वरूपस्येति तदुत्पन्नस्य तस्यापैक्षिकसत्यत्वमवश्यम्भावि। योगप्रलये तस्य ब्रह्मणि विलयः, स त्वन्यएव ।
४८। तस्यानिर्वचनीयत्वेऽपि न ज्ञानाविषयत्वमित्याह छुपतय इति। यदन्तरा यस्य अन्तरा मध्ये ननु अहो सावरणाः उत्तरोत्तरदशगुणसप्तावरणयुक्ताः अण्ड निचयाः ब्रह्माण्डसमूहाः वयसा काल चक्रेण खे आकाशे रजांसि इव सह एकदैव वान्ति प्रवहन्ति, तस्य ते तव अन्तम् अनन्ततया युपतयः स्वर्गादिलोकपतयः न ययुः, त्वमपि न पन्तं यासि अन्तस्याविद्यमानत्वात् । यत् यस्मादेवम्, अतः श्रुतयः प्रतबिरसनेन न तत् न तत् इति निरसनेन भवनिधनाः भवति त्वयि निधनं समाप्तिः यासां ताः त्वयि हि फलन्ति पर्यवस्यन्ति। न हि । निरवधिनिषेधः सम्भवति, अतः श्रुतयस्त्वयि पर्यवस्यन्ति ।
५०। तस्यानिर्वचनीयत्वेऽपि तदनुग्रहेणैव तं जानन् जनः संसारात् मुच्यते इत्युच्यते तदिति। ‘मत्परैः कृतमैत्रस्य करिश्थे मदनुअहम्’ ( १०८८६) इत्यतोऽनुग्रहमाकृष्य तदनुग्रहस्वरूपमेव ब्रह्मेति निहें शोऽचेति व्याख्यातारः । • वस्तुतस्तु ‘करिष्ये मदनुग्रहम्’ इत्यनेन________________

- ब्रह्मनिर्देशः। ५७ • ५१ । स्थित्युङ्वप्रलयहेतुरहेतुरस्य । यत् खप्नजागरसुषुप्तिषु सइहिच।
देहेन्द्रियाँसुहृदयानि चरन्ति येन .. .
संजीवितानि तवेहि पर नरेन्द्र ॥ . ५२ । नेतन्मनो विशति अगुव चक्षुरात्मा ।
प्राणेन्द्रियाणि च यथा ऽनलमर्चिषः स्वाः । . शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूल
मर्थोतमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥ तदनुग्रहलाभादेव दर्शनविघ्नापाये ब्रह्मवस्तूपलब्धिरिति क्रमप्रदर्शनमत्र । तथा सति ‘विज्ञायेत्यईपद्यमधिकमसाम्प्रदायिकम्’ इत्यपि वचनमनावश्यकम्। यतोऽनुग्रहादनन्तरं यद्यवस्तु प्रकाशते तज्ज्ञात्वा विमुक्तिरिति सुगमोऽर्थो निष्पद्यते, अनुग्रहस्य ब्रह्मसाम्यज्ञानं नापेक्षते । कोऽयमनुग्रह इति जिज्ञासायां ब्रह्मण आत्मप्रकाशविघ्नापाय एव स इति तदुत्तरम् । अनुग्रहस्तस्य प्रेमो विलास एव। अतएव पद्यार्थः-तत् अनुग्राहकं परमं सर्वोत्कृष्ट’, सूक्ष्म दुईयं, चिमावं ज्ञानस्वरूपं, तत् सत्यम्, अनन्तकं सर्वविधपरिच्छेदशून्यं ब्रह्म विज्ञाय दर्शनविषयं कृत्वा धौरः स्थितप्रज्ञः संसारात् परिमुच्यते विमुक्तो भवति, तदनुग्रहादिति शेषः। _५१। पुनस्तब्रह्मतत्ल निहि शति स्थितीति । अस्य विश्वस्य स्थित्युद्भवप्रलयहेतुः स्थित्यादीनां कारणं, स्वयं तु अहेतुः हेतुरहितः, यत् स्वप्नजागरसुषुप्तिषु बहिश्च समाध्यादौ सत् अनुवर्तमानं, येन संजीवितानि प्राणितानि देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति क्रियावन्ति भवन्ति, . तत् परं तत्त्वम् अवेहि जानीहि । - ५२। एवं सर्चत्रानुवर्तमानं ब्रह्म कथं स्वतएव चक्षुरादिविषयं न________________

५८ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ५३ । सत्त्वं रजस्तमइति विदेकमादौ
सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम् । ज्ञानक्रियार्थफलरूपतयोमशक्ति ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयोः परं यत् ॥
११।३।७५–३७। ५४ । आदावन्ते च मध्ये च मृज्यात् सृज्यं यदन्वियात् ।
पुनस्तव्यतिसंक्रामे यच्छिष्येत तदेव सत् ॥११।१६।१६ । भवति तदाह नेति। अनलं यथा स्वाः अर्चिषः स्फुलिङ्गाः न प्रकाशयन्ति न दहन्तीति शेषः, तथा एतत् परं तत्त्वं-कर्म-न विशति विषयोकरोति मनः, उत अपि च वाक्, चक्षुः, आत्मा जीवः, प्राणेन्द्रियाणि च । शब्दः अपि आत्ममूलम् आत्मनि प्रमाणं सन् बोधकनिषेधतया बोध्य विषयाणां स्थूलत्वादीनां मन आदीनाञ्च बोधकतया निषेधतया च अर्थोतं अर्थादुनं यथा भवति तथा आह, न तु साक्षात् तद्ब्रह्म आह, यत् अवधिभूतं ब्रह्म ऋते विना न निषेधसिद्धिः, सर्वस्य निषेधस्य सावधित्वात् ।
५३ । यदि ब्रह्म सर्वप्रमाणातीतं तत्कथं तज्ज्ञानं सम्भवति ? कथं सम्भवति तदाह सत्त्वमिति। आदौ एकम् उरुशक्ति विविधशक्ति ब्रह्म एव सत्त्व रजः तमः इति विवृत् प्रधानम् प्रवदन्ति, क्रियाशतया सूत्र, ज्ञानशक्तया महान् अहम् अहङ्कारः इति प्रवदन्ति, जीवं प्रवदन्ति कार्यकारणयोरनन्यत्वात्। ज्ञानक्रियार्थफलरूपया ज्ञान महदादिलक्षणज्ञानशक्तिः, क्रिया सूत्रादिलक्षणा क्रियाशक्तिः, अर्थाः तन्मात्रादिलक्षणाः, फलं सुखादि, एतेषां रूपतया स्वरूपतया प्रकाशकसया सत् स्थूलकार्यम् असत् सूक्ष्मकारणं तयोः यत् परं कारण तद ब्रह्म एव भाति । . ५४। पुनश्च कथं तत् भानविषयं भवति तदेव विहणोति आदा________________

५४
ब्रह्मनिर्देशः। • ५५ । यथा हिरण्यं सुकृतं पुरस्तात्
पश्चाच्च सर्वस्य हिरण्मयस्य । : तदेव मधे व्यवहार्यमाणं
नानापदेशैरहमस्य तद्वत् ॥ . ५६ । विज्ञानमेतत् वियवस्वमङ्ग
गुणत्रयं कारणकार्यकर्तृ। समन्वयेन व्यतिरेकतश्च
येनैव तुर्यण तदेव सत्यम् ॥११।२८।१६।२० । विति। आदी अन्ते च मध्ये च यत् सृज्यात् कार्यात् सृज्य कार्यान्तरम् अन्वियात् अनुगच्छेत्, तत्प्रतिसंक्रमे तेषां प्रलये च यत् शिष्येत अवशिष्थेत, तत् सत् ब्रह्म, नित्यकालस्थायि सर्वसत्ताकारणम् ।
५५॥ सर्वकारणतया ब्रह्म ग्रहीतव्यमित्युक्तम् , सुतरां कारणमेव तदिति तस्य साक्षाज्ञानमित्याह यथेति। सुकतं कुण्डलादिरूपण निम्मितं हिरण्यं यथा हिरण्मयस्य सर्वस्य पुरस्तात् कुण्डलादनिम्माणात् प्राक् हिरण्यमेव, पश्चात् कुण्डलादिरूपविनाशादाक् हिरण्यमेव, मध्ये नानापदेशैः कुण्डलादिनानाभिधानः व्यवहार्यमाणम् अपि तदेव हिरण्यमेव, अस्य विश्वस्य कारणभूतम् अहम् आत्मनामात्मा तहत्, आद्यन्तमा एकएवेति शेषः ।
५६ । विज्ञानमिति। अङ्ग हे उदव, विज्ञानं मनएव त्रियवस्थ नावस्थम् त्रिविधावस्थापन्नम्। किन्तत् ? गुणत्रयं सत्त्वं रजस्तम इति त्रयोगुणाः यत्र तत् ; कारणकार्यकर्तृ अध्यात्ममधिभूतमधिदैवमिति नावस्थम् । एतदवस्थात्रयातीतेन येन एव तुर्येण ज्ञानमात्रेण चतयन समन्वयेन उत्पत्तिः, व्यतिरेकेण प्रलयः, प्रलयेऽपि यदस्ति तत् एव सत्यम, कारणरूषिब्रह्मेतिशेषः ।
वा________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ५७ । अविद्यमानोप्यवभासते यो
वैकारिको राजससर्ग एषः । ब्रह्म स्वयंज्योतिरतो विभाति
ब्रह्मेन्द्रियात्मविकारचित्रम् ॥११।२८।२२ । ५८ । यथा जलधराव्योन्नि भवन्ति न भवन्ति च ।
ब्रह्मणौदं तथा विश्वमवयव्युदयाप्ययात् ॥ ५६ । सत्यं ह्यवयवः प्रोक्तः सर्वावयविनामिह ।
विनार्थिन प्रतीयेपद पटस्येवाङ्ग तन्तवः ॥१२।४।२५।२४
५७। अविद्यमान इति। एष वैकारिकः विकारसम्भूतः राजससर्गः क्रियात्मकरजोगुणोत्पत्रसृष्टिः अविद्यमानोऽपि स्वयमसत्त्वोऽपि अवभामते ब्रह्मकार्यत्वेन प्रकाशते। ब्रह्म तु स्वयंज्योतिः स्वपरप्रकाशकम्, अतः इन्द्रियार्थात्मविकारचित्रं इन्द्रियाणि च अर्थाः तन्मात्राणि च, आत्मा मनश्च, विकाराः पञ्चभूतानि च एवं चित्र विचित्रतया प्रतिभातं ब्रह्म विभाति प्रतीयते। अविद्यमान इत्युक्त्वा परमाथसत्यत्वं जगतोऽपनीय ब्रह्माधिष्ठानतया तस्यापेक्षिकसत्यत्वं संस्थाप्य ब्रह्मण्येव सृष्टिवैचित्रेण वैचित्र प्रकाशत इत्यभिदधाति।
५८। कार्यकारणयोरनन्यत्वाभिधानेन ब्रह्मणि विकारारोपणसम्भावनां पश्यंस्तां निराकरोति यथेति। यथा व्योन्नि आकाश जलधराः धूमज्योतिःसलिलमरुतां सविपाताः तेषामवयविनाम् उदयात् भवन्ति दृश्यन्ते, तेषाम् अप्ययात् अन्तर्धानात् न भवन्ति न दृश्यन्ते, तथा इदम् अवयवि क्षित्यादिमयं विश्व तेषां क्षित्वाद्यवयविनामुदयात् ब्रह्मणि भवन्ति दृश्यन्ते अप्ययात् अन्तानात् न भवन्ति न दृश्यन्ते । . ५८। सम्प्रति तदपरोक्षदर्शनं प्रवक्तुमुपक्रमते सत्यमिति। यह सावयविनां क्षित्यादीनां सत्यम् अवयवः कारणं प्रोक्तः। अर्थेन अब________________

ब्रह्मनिर्देशः। • ६० । घनो यदार्कप्रभवो विदीय॑ते
चक्षुः स्वरूपं रविमीक्षते तदा। यदाह्यहङ्कारउपाधिरात्मनो
जिज्ञासया नश्यति त नुस्मरेत् ॥१२।४।३२ । . ६१ । अहं ब्रह्म परं धाम ब्रह्माहं परमं पदम् ।
एवं समीक्ष्य चात्मानमात्मन्याधाय निष्कले ॥ दशन्त तक्षक पादे लेलिहानं विषाननैः । न ट्रक्ष्यसि शरीरञ्च विश्वञ्च पृथगात्मनः ॥
१२।५।११।१२। यविना विना, अङ्ग हे राजन्, अवयवाः पृथक् प्रतोयेरन्, यथा पटस्य अवयविनः तन्तवः अवयव पृथक् प्रतीयन्ते । पटापायेऽपि तन्तवो यथा स्वतन्त्राः प्रतोयन्त, तथा क्षित्यादीनां तिरोधानेऽपि तत् कारणं मत्यं प्रतीतिविषयं भवतीति समुदायार्थः ।
६०। धनइति । अर्क प्रभवः सूक्लिष्टवाष्यैः समुत्पन्नः मेघः यदा विदीर्यते हिधा भवति, तदा खरूपं खेन रूपेण वर्तमानं रविम् ईक्षते पश्यति ; एवं यदा आत्मनः जीवात्मनः स्वाञानेनोत्पन्नः अहङ्कारः उपाधिः जिक्षासया विचारेण नश्यति तिरोहितो भवति, तर्हि तदा स्वरूपं ब्रह्मणा स्वरूपत ऐक्यम् अनुस्मरेत् स्मरणविषयं कुर्यात् तत् पश्यतौति भावः ।
६१। उपसंहारे परीक्षिते यदुपदिष्टं तेन पुनरैकात्मासाधनमुपदिशति अहमिति। अहं परं धाम ब्रह्म, ब्रह्म परमं पदम् अहम् । धाम-ज्ञानम्, पदं–प्रकाशभूमिः । योऽहं स ब्रह्मव, यह तदहमेव, एवं समीक्षन् ईक्षां कुर्वन् विष्कले निरुपाधौ धात्मनि आमनामात्मनि ब्रह्मणि प्रात्मानम् पाधाय दशन्त विषाननेः पादे लेलिहानं तक्षक,________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्षिः। शरीरञ्च विश्वञ्च आत्मनः पृथक् न द्रक्ष्यसि । ‘अहं ब्रह्मेति भावनया जीवस्य शोकनिवृत्तिः ब्रह्माहमिति भावनया च ब्रह्मणः पारीक्षानिवृत्तिः- इति श्रीमत्वामी। वस्तुतस्तु ‘एतस्मिनुदरमन्तरं कुरुत अथ तस्य भवं भवति’ इति न्यायात् अहं ब्रह्मेति भावनया जीवस्य ब्रह्मतादात्मे सिद्धेऽपि ब्रह्मणस्ततः स्वतन्त्रत्वात् भयहेतो ने निवृत्तिः, अतो ब्रह्माहमितिभावनया ब्रह्मणोऽपि जीवतादात्मेर सिद्धे, मलथा भेदबुद्धेस्तिरोधानात् भयकारणस्य च निवृत्तिः। एवं जीवतादात्मे ब्रह्मणो निकर्षः प्रसज्यते। एतदुपलक्ष्य श्रीमच्छङ्कर आह-‘नैष दोषः, एकात्मास्यैवानेन प्रकारणानुचिन्त्यमानत्वात्’ इति। तस्यायमभिप्रायः-एवं निकर्षे प्रतीयमानेऽपि निकर्षोत्कर्षयोरत्रानभिप्रेतत्वात् केवलैकत्वफलस्याभिलिप्सितार्थत्वात् ‘अहं ब्रह्म, ब्रह्माहम्’ ‘त्वमहमस्मि अहञ्च त्वमसि’ इत्येवंरूपव्यतिहारणकत्वसिद्धत्वात् स एव व्यतिहार एकात्मप्रसाधने निःशङ्कमनुसतव्यः । ‘रागात् भयाच गाठावेश मति सोऽहमिति भावोऽभ्युदेति’ इति वैष्णवसिद्धान्तः । स्वाभाविकप्रगाढ़ाभिनिवेशाद्यदुर्देति, तत्साधनार्थ व्यतिहारचिन्तनमुपदिशति शास्त्रम् ।
ब्रह्मनिर्देशपरेऽस्मिन्नध्याये निवृत्तियोगोपयोगिसबातीतवस्तूपदेशः प्रधानः, तसिद्धौ यद्यदलाव्यं तदिहोक्तम् । इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूत्तौं ब्रह्मनिर्देशो नाम
द्वितीयोऽध्यायः ।________________

हतीयोऽध्यायः।
परमात्मनिर्देशः। १। भिद्यत हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चांस्य कमाणि दृष्टएवात्मनीश्वर ॥१।२।२१ ।
१। वेदवेदान्तप्रतिपाद्यब्रह्मवस्तुनिरूपणानन्तरं तस्यैव परमात्माख्यया प्रतिहृदयाधिष्ठालत्वप्रेरयित्वप्रदर्शनपरोऽयमध्याय आरभ्यते । तवादी
‘ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन् सबभूतानि यन्वारूढानि मायया ॥ तमेव शरणं गच्छ मञ्चभावेन भारत ।
तत्प्रसादात् परां शान्ति स्थान प्रामासि शाश्वतम् ॥ ( गौ १८१६ ११६२ ) । इत्यत्र मुक्तये प्रेरयितुरोखरस्य शरणापत्रत्वं यदभिहितं तस्य फलं ‘भगवत्तत्त्वविज्ञानं मुक्तसङ्गस्य जायते’ ( १।२२०) इति साक्षात्कारमुक्त्वा तत्साक्षात्कारस्यानुषङ्गिकफलमभिदधाति भिद्यत इति । आत्मनि मनमि ईश्वर प्रेरयितरि दृष्टे साक्षात्कृते सति हृदयग्रन्थिः अहङ्कारः भिद्यते विशीर्यते,–साक्षात्कारात् प्रागहमेव सव्वं करोमिति साधमादिष्वप्यभिमानोऽनुभूयते। तस्बिीश्वरे दृष्टे पुनः तस्य प्रेरणयव सर्ल सम्पन्नं न तु निजकत्वेनेति विज्ञानात् सोऽन्तईते ;-सर्वसंशयाः-किमहं तस्य प्रसादं लोग, किमियं शरणापत्रता साक्षात्कारेण पर्य्यवस्थेत इत्याद्याः संशयाः छिद्यन्त छिन्वा भवन्ति; अस्य साधकस्य कम्माणि वासनानुस्यूतानि क्षौयन्त क्षीणानि भवन्ति, न सर्वथा विरोभवन्ति भजनवासनाया विद्यमानत्वात्। श्रीमहौताया________________

श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। २। सवा इदं विश्वममोघलीलः
सृजत्यवत्यत्ति न सज्जतेऽस्मिन् । भूतेषु चान्तर्हित आत्मतन्त्रः
पाडूवर्गिकं जिघ्रति षडूगुगोशः ॥ ३ । न चास्य कश्चिन्निपुणेन धातु
ग्वैति जन्तुः कुमनीषऊतीः । । नामानि रूपाणि मनोवचोभिः
सन्तन्वतो नटचयामिवाजः ॥१।३।३६।३७ । मीश्वरशब्दस्यान्तर्यामिवाचकत्वात् परमात्मतत्त्वे तच्छदस्यात्र ग्रहणम् । एवं सर्वत्र ।
२। सोऽन्तर्यामीश्वरः सर्वभूतानि नियमयन्नपि न तेषु सज्जत इत्याह सइति। अमोघलीलः अनिष्फललीलः कल्याणप्रवर्तनाय क्रीड़नशीलः षड्गुणेशः षड़ेन्द्रियनियन्ता आत्मतन्त्रः प्रात्मेच्छानुवर्ती सन् इदं विखं सृजति, अवति रक्षति, अत्ति संहरते ; भूतेष च अन्तहितः प्रच्छन्नः षाड्वर्गिकम् इन्द्रियषड़ वर्गविषयं जिघ्रति दूरादेव गन्धवत् ग्रहाति, न अस्मिन् सज्जते आसक्तः भवति।
३। अस्य नियन्तुनिरवच्छिन्नक्रियया नामरूपादिकं सर्व तत्तपेण प्रतिभाति, न ह्येतत् तर्क कुशलोऽपि जानाति, अतोऽयं तज्ज्ञानविरहितस्य बुद्देरगोचर इत्याह नेति। मनोवचोभिः नामानि रूपाणि मनसा रूपाणि वचसा नामानि नटचर्यामिव सन्तन्वतः सम्यग्विस्तारयतः अस्य धातुः नियन्तुः ऊतीः लोलाः न कश्चित् कुमनीषः कुबुचिः पन्नः ज्ञानहीनः निपुणन तर्कादिकौशलेन अवैति जानाति। जीवात्मप्रवेशेन जगत् भिन्नभिवनामरूपेण यत् प्रसिई तत् परमात्मप्रेरणयेति “नामानि रूपाणि मनोवचोभिः सन्तन्वतः’ इत्यताम ।________________

परमात्मनिर्देशः। ६५ ४ । तदिदं भगवान् राजन्नेक आत्मात्मनां स्वदृक् ।
अन्तरोऽनन्तरोभाति पश्य तं माययोरुधा ॥१।१३।४६ ५ । स सर्वधीवृत्त्यनुभूतसर्च
आत्मा यथा स्वप्नजनेक्षितैकः । तं सत्यमानन्दनिधिं मजेत
नान्यत्र सज्जेद्यत आत्मपातः ॥२।१।३६ । ४। यतोहि नियन्तुर्निरवच्छिन्नक्रियेव जगद्रूपेण प्रतिभाति, ततो जगदिदं न ततो भिन्नं कर्तुस्तत्कियायाश्चाभिन्नत्वात्, अताह तदिति। आत्मनाम् आत्मा नियन्ता, स्वदृक् आत्मातिरिक्तान्यवस्त्वभावात् जगद्दर्शनमात्मदर्शनमेव यस्य स एकः भगवान् तत् इदं जगत् । कथम् ? अन्तरः प्रत्यक् अनन्तरः पराक् भाति प्रतीयते स स्वयमेक एवेति शेषः। कथमेवं सम्भवति ? हे राजन् युधिष्ठिर, तं खसाक्षिणं मायया सर्जनशक्त्या उरुधा बहुधा पश्य । आत्मनामात्मा स जीवमबिधी स्वप्रज्ञाशक्त्या स्वज्ञेयनामरूपमयं जगत् व्याकरोति। अतस्तज्ञानशक्त्यनतिरिक्तत्वात् जगत्ततोऽभिन्नम् ।
५। जगतस्ततो ऽभिन्नत्वे विराडुपासनैव सिद्धा भवति। ताहगुपासने वहिविषयासक्त्या पतनमेवावश्यम्भावि। अतस्तनिवारणाय साक्षात्परमात्मोपासनमुपदिशति स इति। आत्मा स्वप्रद्रष्टा जीवः एकः एव यथा स्वपजनेक्षिता स्वागतानां जनानाम् ईक्षिता द्रष्टा, तथा सर्वधीहत्यनुभूतसर्चः सर्बाभिः धीहत्तिभिः अनुभूतं सर्व विरागतं येन तथाभूतः स विराड्धारणासिद्धयोगी ‘सर्वेषां धौहत्तिभिरनुभूतं सर्च येन स एकएव सर्वान्तरात्मा समिति’—श्रीमत्वामी-तं सत्यम् पानन्दनिधि विराड़न्तर्यामिणं भजेत, न अन्यत्र विराड़ गतदेहादौ सज्जेत, यतः सज्जनात् आत्मपातः संसारित्वं भवति ।________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ६ । भगवान् सर्वभूतेषु लक्षितः खात्मना हरिः ।
दृश्यैबुद्धयादिभिर्द्रष्टा लक्षणैरनुमापकैः ॥२।२।३५ ७ । प्रचोदिता येन पुरा सरस्वती वितन्वंताऽजस्य सती स्मृतिं हृदि। खलक्षणा प्रादुरभूत् किलास्यतः
स मे ऋषीणामृषभः प्रसीदताम् ॥ ६। देहादी प्रच्छन्न तमीश्वरं कथं पश्यन्नुपास्ते साधकः तदाह भगवानिति। स्वात्मना स्वस्य जीवस्य अन्तर्यामितया, दृश्यैः, बुद्धयादिभिः, लक्षणैः स्वरूपैः, अनुमापकः—न हि चेतनं द्रष्टारं विना दृश्यानां जड़ानां बुयादीनां दर्शनं सम्भवतीति अनुमापकः लक्षणः —सर्वभूतेषु दृष्टा अन्तःसाक्षितयावस्थितः, भगवान् हरिः साधकचित्तहरणः लक्षितः दृष्टः। प्रथमतः जीवान्तर्यामितया स साक्षादनुभवगोचरी भवति, एतदेव मुख्यं दर्शनम् । तदनन्तरं तद्दाद्याय दृश्यैः जड़ेः, तेषां स्वात्मकर्तृत्वाभावात् तच्छक्त्यैव तेषां जन्मस्थित्यादिविचारेण । नादनन्तरं बुद्धयादिभिः, तत्प्रेरणया तेषां क्रियाकारित्वात् । तदनन्तरं लक्षणेः स्वप्रकाशान्तर्यामिलक्षणेः । तदनन्तरम् अनुमापकैः लक्षणैः नेतत् सर्व कारं विनोत्पद्यते, अतएव स एव कर्तेत्युपपत्त्या ।
७। एवं प्रेरयिटत्वेनास्य मुख्यं दर्शनमुद्दिश्य तदेव स्पष्टं दर्शयति पौराणिकवार्तया श्रीमच्छुकवाक्येन प्रचोदितैति । अजस्य पितामहस्य हृदि पुरा जीवसृष्टवादी सती सृष्टिविषयां स्मृति वितन्वता विस्तारयता येन अन्तर्यामिणा प्रचोदिता सती सरस्वती वाक् तस्य आस्यतः स्वलक्षणा शिक्षादियुक्ता प्रादुरभूत् प्रादुर्भूता प्रकाशिता पासीत् । स ऋषीणां ज्ञानप्रदानाम् ऋषभः श्रेष्ठः प्रसौदतां प्रसबो भवतु। किस इति ऐति ।________________

परमात्मनिर्देशः। • ८। भूतैर्महद्भिर्यमा पुरोविभु
निर्माय शेते यदमूषु पूरुषः । . भुङ्क्ते गुणान् षोड़श षोड़शात्मकः . सोऽलंकृषीष्टाखिलविद् वचांसि मे ॥
. २।४।२२।२३ ६। यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम् ।
प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यातीव कश्मलम् ॥ १० । यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयैः । स्वरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्य मृच्छति ॥
३।९।३२॥३३ ८। पुरा चेत् पितामहस्तेनान्तर्यामिणा प्रेरिती वेदप्रवक्ताऽभवत्, किन्तेनास्माकं यद्यधुनापि तथास्माकं हृदये तत्प्रेरणया वेदप्रादुर्भावो न भवेदित्यपेक्षयाह शुकवाकरः भूतैरिति। महद्भिः भूतैः यः विभुः इमाः पुरः शरीराणि निम्माय अमूषु अन्तर्यामितया शेते, यत् यस्मात् युरुषः षोड़शात्मा षोड़शानाम् एकादशेन्द्रियपञ्चभूतरूपाणाम् आत्मा चेतयिता, अतएव षोड़शगुणान् तान् भुङ्क्ते प्रकाशयति पालयति वा ; सोऽखिलवित् सर्वतत्त्वानां नापयिता मे मम शुकस्य वचांसि अलंकषोष्ट अलंकरोतु, भ्रमप्रमादशून्यसत्यज्ञानादिप्रकाशनेन ।
८। सर्वत्र तद्दर्शनेन मोहनिवृत्तिर्भवतीत्याहान्तर्यामिवाक्येन यदेति । दारुषु अग्निषु इव सर्वभूतेषु स्थितं माम् अन्तर्यामिणं लोकः यदा प्रतिचक्षीत पश्ये त तर्हि तदा एव कश्मल मोहं जयात् त्यजेत् ।
१०। भूतेन्द्रियाद्यावरणवशाज्जीवस्य स्वरूपतिरोधानं भवति तेन च परात्मना तस्य महत् पार्थक्यं घटते। यदा तदावरणं तिरीधत्ते________________

६८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ११ । ज्ञातोऽहं भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि देहिनाम् ।
यन्मां त्वं मन्यसे युक्तं भूतेन्द्रियगुणात्मभिः ॥३६३६ १२ । यच्चकर्थाङ्ग मत्स्तोत्रं मत्कथाभ्युदयाङ्कितम् ।
यहा तपसि ते निष्ठा सएष मदनुग्रहः ॥३।६।३८ १३ । मामात्मानं स्वयंज्योतिः सर्वभूतगुहाशयम् । आत्मन्येवात्मना वीक्ष्य विशोकोऽभयमृच्छसि ॥
___३।२४।३८ । परात्मना वरूपैक्यात् तेनैक्यं पश्यतस्तस्य स्वस्वरूपे स्थितिरूपोमोक्षो निष्पद्यते। एतदेवाह यदेति। भूर्तन्द्रियगुणाशयैः ‘रहितम् आत्मानं यदा स्वरूपेण प्रात्मभूतेन मया उपेतम् एकीभूतं पश्यन् भवति, तदा खाराज्यं स्वरूपावस्थानरूपं मोक्षम् ऋच्छति प्राप्नोति ।
११। न केवलं भूतेन्द्रियादिविरहितजीवात्मस्वरूपदर्शनेन कृतार्थता किन्तर्हि तादृग्भावेन परमात्मदर्शनमपरोक्षजानं तस्येत्याहान्तर्यामिवाक्येन ज्ञात इति। देहिनां दुर्विज्ञेयः अपि भवता तु अद्य अहम् अन्तर्यामी ज्ञातः विदितः, यत् यस्मात् मां त्वं भूतेन्द्रियगुणात्मभिः अयुक्तं मन्यसे।
१२। भगवत्स्तोत्रवन्दनादिकं सर्व तत्प्रेरणोद्भूततयान्तर्याम्यनुग्रहेण साधकषूदेतोत्याह यदिति। अङ्ग हे ब्रह्मन्, मत्कथाभ्युदयाङ्कितं मदीयगुणवर्णनपरिचिह्नितं यत् स्तोत्रं चकर्थ कृतवानसि यत् वा ते तव तपसि निष्ठा, स एष सोऽपि मदनुग्रहः।
१३। तेन च योगेनाभयलाभ इत्याह मामिति । स्वयंज्योतिः खप्रकाशं सर्वभूतगुहाशयं सर्वभूतहृदयाधिष्ठातारं माम् आत्मानं परमात्मानं आत्मनि स्वस्मिन् पामना मनसा वीक्ष्य निपुणतया दृष्ट्या विशोकः सन् अभयं मोक्षम् ऋच्छसि प्राप्नोषि ।
ता________________

परमात्मनिर्देशः। • १४ । योऽन्तःप्रविश्य मम वाचमिमां प्रसुप्तां
संजीवयत्यखिलशक्तिधरः खधामा। अन्यांश्च हस्तचरणश्रवणत्वगादीन् ..
प्राणान्नमोभगवते पुरुषाय तुभ्यम् ॥४६६ . १५। सृष्टं सशक्त्येदमनुप्रविष्ट
श्चतुर्विध पुरमात्मांशकेन। अथो विटुस्तं पुरुषं सन्तमन्त
भले हृषीकैर्मधु सारघं यः ॥४।२४।६४ १६ । यस्य स्वरूपं कवयो विपश्चितो
गुणेषु दारुष्विव जातवेदसम् । मन्ति मथा मनसा दिदृक्षवो
गूढं क्रियार्थेनम ईरितात्मने ॥५।१८।३६ १४। सन्द्रियाणि प्राणाश्च येन जीवन्ति येन च वागभ्युद्यते तं सर्बान्तर्यामिणं स्तौति नमस्करोति ध्रुववाक्येन यइति। यः मे मम ध्रुवस्य अन्तः हृदि प्रविश्य इमां प्रसुप्तां लीनां वाचम्, अन्यान् हस्तचरणश्रवणत्वगादीन् प्राणान् च स्वधाम्ना चिच्छत्या संजीवयति चेतनवत् क्रियायां प्रयोजयति, तस्मै तुभ्य भगवते पुरुषाय अन्तर्यामिण नमः।
१५। स्वशक्तयुतेषु सर्वेषु प्राणिषु जीवात्मना सोऽयं प्रविष्टइत्याह सृष्टमिति। स्वशक्त्या सृष्टम् इदं जरायुजादिभेदेन चतुर्विध पुरं शरीरं प्रात्मांशकेन खशिन जीवन अनुप्रविष्टः, अथो इति हेतोः अन्तः संत तं पुरुषं जीवं विदुः ; यः सारघं सरघाः मधुमक्षिकाः ताभिः सृष्ट मधु इव हृषीकैः इन्द्रियः मधु क्षुद्रसुखं भुङलो ।
१६। ‘ब्रह्मस्वभावः प्रपञ्चः’ इतिन्यायात् प्रपञ्चेषु ब्रह्मस्वरूप________________

७०. श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १७ । करोति विश्वस्थितिसंयमोदयं
यथेप्सितं नेप्सितमौक्षितुर्गणैः । माया यथाऽयो भ्रमते तदाश्रयं
ग्रावो नमस्ते गुणकर्मसाक्षिणे ॥५।१८।३८ १८। अन्तःप्रविश्य भूतानि यो विभवात्मकेतुभिः । अन्तर्यामीश्वरः साक्षात् पातु नो यद्दश स्फु टम् ॥
५२०२६ । सत्यनानादिकं निगूढ़ तिष्ठति। प्रपञ्चवरूपादिचिन्तनानुध्यानसाधनानुष्ठानेन तत् प्रत्यक्षं भवति साधकानां सविधावित्याह यस्येति । दारुषु जातवेदसम् अग्निम् इव गुणषु देहेन्द्रियादिषु गढ़ यस्य परमात्मनः स्वरूपं दिदृक्षवः द्रष्टुमिच्छवः कवयः विद्वांसः विपश्चिताः निपुणाः मथा मथनसाधनेन मनसा क्रिया!: क्रियाभिः तत्फलैश्च मन्ति
घृतमिव पयसि निगूढ़ घंटे घटे वसति विज्ञानम् ।
सततं मन्थयितव्यं मनमा मन्थानदण्डेन ॥ इत्य तरोत्या-ततः ईरितात्मने प्रकटितात्मस्वरूपाय तस्मै नमः ।
१७। परमात्मनः साक्षिस्वरूपत्वं विवणोति करोतीति। ग्रावः अयस्कान्तात् निमित्तात् अयः लोहं तदाश्रयं तदभिमुखं सत् यथा भ्रमते, तथा माया सर्जनशक्तिः गुणैः सृज्यशक्तिभिः यस्य ईक्षितुः द्रष्टुः नेप्सितं स्वार्थायानीप्मितम् ईप्सितं जौवार्थमभिलषितं विश्वस्थितिसंयमोदयं करोति, तस्मै तुभ्यं गुणकम्मसाक्षिण गुणानां सृज्यशक्तीनां कम्मणां तचेष्टानां साक्षिण नमः ।
१८। न केवलमयं साक्षौ किन्तर्हि प्रतिपालकइत्याह अन्तरिति । यः अन्तर्यामी ईश्वरः अन्तःप्रविश्य प्रामकेतुभिः प्राणादित्तिमिः भूतानि बिभर्ति पालयति, स नः अस्मान् साक्षात् साक्षासम्बन्धन पातु रक्षतु, स्फुटं व्यक्तं वयं यद्दशे।________________

परमात्मनिर्देशः । ७१ • १६ । स एव हि पुनः सर्ववस्तुनि वस्तुखरूपः सर्च श्वरः सकलजगत्कारणकारणभूतः . सर्व प्रत्यगात्मत्वात् सर्वगुणाभासीपलक्षित एकएव पर्यवशेषितः ।६।६।३८ । २० । सत्त्वं रजस्तमइति प्रकृतेर्नात्मनोगुणाः । ___तत्र साक्षिणमात्मानं यो वेद न स बध्यते ॥६।१२।१५ २१ । एतावानेव मनुजैर्योगनैपुणबुद्धिभिः ।
स्वार्थः सर्वात्मना ज्ञेयो यत्परात्मकदर्शनम् ॥६।१६।६३
१८। तस्य मर्चवस्तुस्वरूपत्व विवृणोति स इति। स हि सर्वेश्वरः सर्वनियन्ता सर्व्ववस्तुनि वस्तुस्वरूपः, सकलजगत्कारणकारणभूतः सर्वेषां जगत्कारणानां मृज्यशक्तीनां कारणभूतः सर्वकारणकारणः, मर्चप्रत्यगात्मकत्वात् सर्वेषां प्रकाशकपरात्मत्वात् सर्वगुणाभासोपलक्षितः सर्वेषां गुणानां सृज्यशक्तीनाम् आभासः प्रकाशैः उपलक्षितः, एक एव पर्यवशेषितः, प्रकाश्यानां तदन्तर्भूतत्वात्॥ ___ २०। न खलु सृज्यशक्तीनामावरकत्व’, तासां तस्य सर्जनशक्तेरामभूतत्वात्, तस्य च तासां साक्षित्वादित्याह सत्त्वमिति । सत्त्वं रजः तमः इति गुणाः सृज्यशक्तयः न आत्मनः आत्मनामात्मनः, किन्तर्हि प्रकृतेः। तत्र गुणेषु साक्षिणम् आत्मानम् आत्मनामात्मानं यो वेद न स बध्यते हर्षादिभिः । ___२१ । परात्मना ज्ञानेनैकत्वेनैव कृतार्थतत्याह, एतावानिति । योगनैपुण बुद्धिभिः योगे नैपुण नैपुण्यं यस्यां सा बुद्धिः येषां तैः मनुजैः एतावान् एव खार्थः आत्मनः प्रयोजनं जेयः यत् सर्वात्मना परामेकदर्शनं परात्मना परमात्मना एक दर्शनं ज्ञानं ज्ञानेनैक्यमिति यावत्’परस्य श्रेष्ठस्यामनः परमात्मनः एव एक दर्शनं न तु विषयस्य श्रीमहिखनाथः । जीवस्थापनानं यदा योगपरिशुद्धबुद्धितया परस्यानन्त________________

७२ . श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। २२ । यथानलो दारुषु भिन्न ईयते
यथानिलो देहगतः पृथक् स्थितः । यथा नभः सर्वगतं न सज्जते
तथा पुमान् सर्वगुणाश्रयः परः ॥७।२।४३ २३ । गुणेषु गुणसाम्ये च गुणव्यतिकरे तथा ।
एकएवपरोद्यात्मा भगवानीश्वरोऽव्ययः ॥७।६।२१ २४ । कोऽतिप्रयासोऽसुरबालका हरे
रुपासने से हृदि छिट्रवत् सतः । ज्ञानेनैक्य भजते, तदा न तस्य जातु ज्ञानाभावो जायते, सर्वतत्त्वदर्शनेन कतार्थता च।
२२। देहादिष्वपृथक्वेन तिष्ठनपि तेभ्यः स स्वतन्त्र इति दर्शयति दृष्टान्तः यथेति । यथा अनलः अग्निः दारुषु काष्ठेषु भित्रः पृथक ईयते प्रतीयते दाहक प्रकाशकत्वेन ; यथा अनिलः वायुः देहगतोऽपि पृथक् स्थितः मुखनासादिभ्यो विनिःसरणात्, यथा सींगसं नमः आकाशं न सज्जते तत्तहस्तुभिर्न सम्पृक्तं भवति, तथा सर्वगुणाश्रयः सर्वेषां गुणानां सृज्यशक्तीनाम् आश्रयः परः पुमान् परमात्मा पृथक एवेत्यर्थः ।
२३ । सृज्यशक्तीनां विविधप्रकाशैः प्रकाशमानः स न तासां विविधत्वेन विविधः किन्तयं करवत्याह गुणेविति। गुणेषु सृज्यशक्तिषु गुणसाम्ये सृज्यशक्तीनां साम्ये च सर्जनशत्याभिवभावेन स्थिती, गुणव्यतिकरे सृष्ट्यपादानवेन सृज्यशक्तींना परस्परानुप्रवेशे भगवान् ईश्वरः सर्बनियन्ता एकः एव हि परः आत्मा परमात्मा, नियन्तखात् न तैस्तस्य मित्रत्वमिति भावः। .. २४। यदि सर्वेषु भावेश्चनुप्रविष्टोऽपि न तैः सङ्करः किन्ताई________________

प
परमात्मनिर्देशः। ७३ खस्यात्मनः सख्युरशेषदेहिनां
सामान्यतः किं विषयोपपादनैः ॥७॥७॥३८ । २५ । यस्मिन् यतो यहि येन च यस्य यस्मा
दास्मै यथा यदुत यस्त्वपरः परो वा। भावः करोति विकरोति पृथक्खभावः
संचोदितस्तदखिलं भवतः खरूपम् ॥७६।२०। नियत स्वतन्त्रत्वमेव तस्य, तदा तमननध्यानानुचिन्तनादिकं न पुनः प्रयाससाध्यं भवितुमर्हति। तदेव वक्ति प्रहादवाकान कति । हे असुरबालकाः, स्खे हदि छिद्रवत् प्राकाशवत् पविलिप्तभावेन सतः स्थितस्य खस्य निजस्य पात्मनः सख्युः सुखदः हरेः चित्तहरणस्य उपासने मननवन्दनादौ कः अतिप्रयासः अतिप्रयत्नः, न कोऽपोति भावः। एवं प्रयासाभावेऽपि ये जनास्तहिमुखा विषयमेवनानुरता भगवदुपासनं परिहाय धनाद्यर्थ बहुलमायासं खोकुर्वन्ति तान् धिक्करोति-अशेषदेहिनां सर्वेषां प्राणिनां सामान्यतः सूकरादिसमानत्वेन विषयोपपादनः विषयाणामुपार्जनैः किम् ? न किमपीत्यर्थः ।
२५। तस्य सर्वनियन्तृत्वमाह यस्मिविति। यस अपरः पित्रादिः परः पादिपुरुषादिः वा पृथक्खभावः सत्वादिप्रकृतिका भावः कर्ता यस्मिन् अधिकरण, यतः निमित्तात्, यहि यस्मिन् काले, येन करणेन, येन च हेतुक; संचोदितः सम्यक् प्रेरितः, यस्य सम्बन्धि, यस्मात् उपादनात, यस्मै सम्पदानाय, यथा येन प्रकारण, यत् उत कर्म करोति उत्पादयति, विकरोति रूपान्तरता नयति, अखिल तत् भवतः स्वरूपम् ‘खोपादानककार्यभूत मिति भीमज्जीवः । “यस्मिन् यतो येन च यस यस्” ( ४५ घ) इति पद्यमनेन सम्यम्गतार्थम् ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूतिः । २६ । येन चेतयते विश्वं विश्वं चेतयते न यम्। यो जागर्ति शयानेऽस्मिन्नायं तं वेद वेद सः ॥
८६। २७। नम आत्मप्रदीपाय साक्षिणे परमात्मने । - नमो गिरां विदूराय मनसश्चेतसामपि ॥८३।१०। २८ । सन्द्रियगुणट्रष्ट्र सर्वप्रत्ययहेतवे । असता छाययोक्ताय सदाभासाय ते नमः ॥
८।३।१४ । २६। चित्रमेतद्यत्तस्य सर्वनियन्तृत्वेऽपि सर्च’ चेतयतस्तस्य ज्ञानं ने सङ्केषामस्तोत्याह येति। येन चिदात्मना विश्वं चेतयते चेतनीभवति, विखं तु यं न चेतयते न चेतनीकरोति सतएव चिद्रूपत्वात् ; अस्मिन् विखे शयाने स्वपति यो जागर्ति साक्षितया वर्त्तते, अहो चित्रं नायं जनः तं वेद, स तु एनं वेद ।
२७। एवं ज्ञानातीतत्वेऽपि तस्यात्मज्ञानप्रकाशकलमस्तीत्यतः ज्ञातसारणाज्ञातसारण वा तत् प्रेरयिटलं तत्साक्षित्वं नित्यसिद्धमित्याह स्तुतिवाकोन नम इति । आत्मदीपाय आत्मनः दीपाय ज्ञानप्रकाशकाय अतः प्रकाशान्तरस्याविषयाय साक्षिणे सर्वसाक्षिण अन्तःसाक्षिण च परमात्मने जीवनियन्त्रे नमः। एवमपि गिरां वाचा मनसः च चेतसाम् अपि विदूराय अप्राप्याय नमः ।
२८। ज्ञानप्रकाशकत्वं तस्य विकृणोति सर्वे ति। सर्वेन्द्रियगुणष्ट्रे सर्वेषाम् इन्द्रियाणं गुणाः विषयाः तेषां द्रष्टे साधिणे, सर्वप्रत्ययहेतवे सर्वेषां प्रत्ययामां हेतवे ज्ञापकाय ; पसता सूक्ष्मेण छायया निजाझामरूपेण उक्ताय सचिताय, सदाभासाय सत्सु स्थूलेषु पाभासाय________________

परमात्मनिर्देशः। ७५ . २६ । त्वय्यग्रासीत्त्वयि मध्य आसीत्
त्वय्यन्त आसौदिदमात्मतन्ते। त्वमादिरन्तो जगतोऽस्य मध्यं ।
घटस्य मृत्स्नेव परः परस्मात् ॥ ३० । त्वं माययात्माश्रयया खयेदं
निर्माय विश्वं तदंनुप्रविष्टः । पश्यन्ति युक्ता मनसा मनीषिणो
गुणव्यवायेऽप्यगुण विपश्चितः ॥८।६।१०।११ । ३१ । देवदेव नगद्यापिन् जगदीश जगन्मय ।
सर्वेषामपि भावानां त्वमात्मा हेतुरीश्वरः ॥८।१२।४ २८ । आद्यन्तमध्येषु तस्मिन्नेव जगदासीत्, स एवास्य आदिरन्तोमध्यञ्चेत्याह त्वयोति । इदं जगत् आत्मतन्त्र मुक्तस्वभावे त्वयि अग्रे आसीत्, त्वयि मध्ये आसीत्, त्वयि अन्ते आसीत्। यतः त्वं परस्मात् प्रधानात् स्वशक्तेः अपि परः अतः घटस्थ मृत्ना मृत् इव अस्य जगतः वं आदिः अन्तः मध्यम् ।
३०। जगतैवं सम्बन्धेऽपि न तस्य तदतीतत्वादात्मतन्त्रत्वं विहन्यत इत्याह त्वमिति। आत्माश्रयया स्वया मायया सज्जनशक्त्या इदं विश्वं निम्माय त्वं तदनुप्रविष्टः । युक्ताः योगयुक्ताः मनीषिणः विवेकिनः विपश्चितः शास्त्रज्ञाः गुणव्यवाये गुणानां सृज्यशक्तीनां व्यवाये व्यतिकरे अपि त्वाम् अगुण तत्सम्पर्करहितं पश्यन्ति।
३१। तस्य जगनियन्तृत्वमाह देवदेवेति। हे देवदेव, हे जगछापिन्, हे जगदीश जगवियन्तः, हे जगन्मय, सर्वेषाम् अपि भावानां पदार्थानां त्वम् आत्मा, हेतुः कारण, ईश्वरः नियन्ता।________________

३
श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। ३२ । उच्चावचेषु भूतेषु चरन् वायुरिवेश्वरः । नोच्चावचत्त्वं भजते निर्गुणत्त्वाड्डियोगुणैः ॥
पा२४।६। ३३ । परावरेषां भूतानामात्मा यः पुरुषः परः। सएवासीदिदं विश्वं कल्पान्तेऽन्यन्न किञ्चन ॥
॥८। ३४ । एवंविधं त्वां सकलात्मनामपि
खात्मानमात्मात्मतया विचक्षते । गुज़कलब्धोपनिषत् मुचक्षुषा
ये ते तरन्तीव भवानृताम्बुधिम् ॥१०।१४।२४ । ३२। जगवियन्तु देवतियनरादिषु विहरबपि न पुनः स नियन्ता विकारं भजतइत्याह उच्चेति। ईखरः नियन्ता उच्चावचेषु देवतियङनरादिष वायः इव चरन नियन्तत्वेन विहरन निर्गणत्वात गुणातीतत्वात् धियः तत्तदुपाधिभूतायाः गुणैः उच्चावचत्वस्फुरणैः उच्चावचत्वं न भजते।
३३। तस्य सर्चनियन्तृत्वं सन्तिरत्वमाह परावरेषामिति। परावरषाम् उच्चनीचानां भूतानां यः पुरुषः परः पात्मा अन्तर्यामी कल्पान्ते स एव पासीत्, इदं विश्वम् अन्यत् किञ्चन न पासीत् ।
३४। तस्यात्मनामात्मत्वमाह एवमिति । ये गुर्वकलब्धोपनिषत्सुचक्षुषा गुरुरेव पर्कः सूर्यः तस्मात् लब्धा उपनिषत् जानं तदेव सुचक्षुः तेन त्वाम् पसंविधम् ‘एक स्त्वमामा पुरुषः पुराणः’ (२०४१) इत्येवंखरूपं सकलात्मनाम् अपि खात्मानम् मामात्मतया पात्मनामामखेन विचक्षते सम्यक् पश्यन्ति ; ते भवानृताम्बुधिं भवः संसार एव पताम्बुधिः मिथ्याभूतः समुद्रः तं तरन्ति एव। …________________

परमात्मनिर्देशः।
७७ ३५ । त्वमात्मा सर्वभूतानामेको ज्योतिरिवैधसाम् । ___ गढ़ी गुहाशयः साक्षी महापुरुष ईश्वरः ॥१०॥३७॥१२ ३६ । विविधानीह कमाणि जनयन् यदवेक्षया ।
ईहते यदयं सर्चः श्रेयो धादिलक्षणम् ॥१०।७४।२२ . ३७। इन्द्रियं विन्द्रियाणां त्वं देवाश्च तदनुग्रहः। . अवबोधोभवान् बुद्धेर्जीवस्यानुस्मृतिः सती ॥
१०८५।१०। ३५। तस्थाखण्डत्वादिकं संगृह्याह त्वमिति । एधसां काष्ठानां ज्योतिः अग्निः इव त्वम् एकः प्रखण्डभावेनानुस्यूतः आमा, गूढ़ः तैः अदृष्टः, गुहाशयः बुद्धेः अपि अन्तरः, साक्षी द्रष्टा, महापुरुषः पुरुषः जीवः ततो महान, ईखरः नियन्ता।
३६। धर्मस्य धम्मत्वं तत्प्रेरणयेत्याह विविधानौति । यदवेक्षया यत्प्रेरणया इह विविधानि कम्माणि जनयन् वितन्वन्, यत् यस्मात् प्रेरणावशादेव सर्चः जनः धम्मादिलक्षण श्रेयः ईहते साधयति। केवलं शास्त्रोपदेशनानुष्ठित कम्म न श्रेयःसाधनाय भवति, किन्तर्हि परमात्मप्रेरणयैव यद्यदनुतिष्ठति तैरव कृतार्थता साक्षात्तदाज्ञापालनवशादिति तत्त्वम् ।
३७। इन्द्रियाणां तदधिष्ठातृणं बुद्धेर्जीवस्य च सएव विषयप्रकाशनादिशक्तिरित्याह इन्द्रियाणामिति । इन्द्रियाणां त्वम् इन्द्रियं ‘चक्षुषः चक्षुः श्रोत्रस्य धोत्रम्’ इति विषयप्रकाशनशक्तिः, देवाः शास्त्रोक्तन्द्रियाधिष्ठातारः तदनुग्रहः तेषाम् अनुग्रहः पधिष्ठानशक्तिः त्वम्-न तेषां स्वतन्त्रत्वं किन्तर्हि तेष्वनुग्रहस्तव प्रकटीभवतीति भावः ; भवान् त्वं बुद्धः अवबोधः अध्यवसायशक्तिः, जीवस्य सती सहिषया मनुस्मृतिः अनुसन्धानशक्तिः त्वम् एव।________________

७८ - श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। ३८। विजितहषीकवायुभिरदान्तमनस्तुरगं
य इह यतन्ति यन्तुमतिलोलमुपायखिदः । व्यसनशतान्विताः समवहाय गुरोश्चरण वणिजवाज सन्त्यकृतकर्ण धरा जलधौ ॥
१०८७३३ । ३६ । सुपर्णावती सदृशौ सखायौ
यदृच्छयैतौ कृतनीड़ी च वृक्षे । एकस्तयोः खादति पिप्पालान
मन्योनिरन्नोऽपि बलेन भूयान् ॥ ३८। सर्बान्तरात्मैव जनानामुपदेष्टा ; तं सहायमकत्वा संसारपथे भ्राम्यमाणानां पदे पदे विपत्पातः । यद्यप्यात्मपुरुषकारण ते मनःसंयमादी प्रवृत्ता भवन्ति, अचिरादेव ते संसारगतिं लभन्ते। अतस्तदेवाह विजितेति। हे अज, गुरोः शास्तुः सान्तरात्मनः चरणम् आश्रयं समवहाय परित्यज्य ये विजितहषौकवायुभिः संयतवहिरिन्द्रियप्राणैः उपलक्षितः अतिलोलं निरतिशयचञ्चलम् अदान्तमनस्तुरगम अदमितमनोरूपाश्व यन्तु नियन्तु प्रतयन्त , ते उपायखिदः उपायेषु क्लेशयुक्ताः सन्तः-जलधौ समुद्रे अकृतकर्णधराः अस्वीकतनाविकाः वणिजः वाणिज्यव्यवसायिनः इव-व्यसनशतान्विताः बहुविपत्ममाकुलाः सन्ति भवन्ति ।
३८ । जीवात्मनः परमात्मना भेदं दर्शयति सुपर्णविति। एतौ सुपर्णी जीवात्मपरमात्मानौ सदृशौ चिद्रूपत्वात्, सखायौ अवियोगादैकमत्याञ्च, यदृच्छया इच्छाक्रमेण न तु पारतन्वयात् वृक्षे देहे वतनौड़ी कृतं निकेतनं प्रदयरूप याभ्यां तौ। तयोः जीवपरमात्मनोः एकः जौवः पिप्पलानम् अश्वत्थरूपकम्फलं खादति भक्षयति, अन्यः परमात्मा निरनः अभोक्ता अपि बलेन ज्ञानादिशक्त्या भूयान् अधिकः ।________________

•
७६
परमात्मनिर्देशः । • ४० । आत्मानमन्यञ्च स वेद विहा
नपिप्पलादो न तु पिप्पलादः ।
योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्दो _ विद्यामयो यः स तु नित्यमुक्तः ॥११।११।६।७। ४१ । योवै मनावमापन्न ईशितुर्वशितुः पुमान्। कुतश्चिन्न विहन्येत तस्य चाना यथा मम ॥
११।१५।२७। ४२ । अहमात्मान्तरो बाह्योऽनावृतः सर्वदेहिनाम् । यथा भूतानि भूतेषु बहिरन्तः खयन्तथा ॥
११।१५।३६ । ४०। कथमभोक्तापि बलेनाधिकस्तत्कारणमाह आत्मानमिति । पपिप्पलादः अभोक्ता विहान् विद्यामयः स परमात्मा अन्यम् अात्मानं जीवं वेद, न तु पिप्पलादः जीवः तदन्य परमात्मानं वेदेतिशेषः। यः अविद्यया युक् अज्ञानताप्रधानः जीवः स तु नित्यबद्धः, यः विद्यामयः ज्ञानमयः परमात्मा स तु नित्यमुक्तः ।
४१। जीवात्मपरमात्मनोरेवं भेदेऽपि जीवस्य परमात्मैकभावापन्नतायां तच्छतेराविर्भाववशात् विघ्नैरनुपद्रुतत्वं, तज्ज्ञानावतरणात् तद्धिदेशस्य परमात्मनिदेशत्वं भवति। अतस्तदेवाह य इति। ईशितुः सर्व नियन्तुः वशितः स्वतन्त्रस्य मडावं मम भावं स्वभावम् पापन्नः प्राप्तः पुमान् जीवः कुतश्चित् न विहन्यते विघ्नोपटुतः भवेत्, तस्य च पाज्ञा निदेशः यथा मम प्राज्ञेति शेषः ।
४२। अथ परमात्मनोऽसाधारणत्वं दर्शयति अहमिति। अहम् पामा परमात्मा आन्तरः अन्तर्यामी, अनाहतः न केनापि देहादिना पाच्छादितः, अतः बाहाः व्यापकः-अन्तर्वाधमुभयं व्याप्य स्थित________________

८० . श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः । ४३ । अहमात्मोइवामीषां भूतानां सुहदीश्वरः।
अहं सर्वाणि भूतानि तेषां स्थित्युद्भवाप्ययः ॥११।१६॥ ४४ । एष खयं ज्योतिरजोऽप्रमेयो
महानुभूतिः सकलानुभूतिः । एकोऽद्वितीयो वचसां विरामे
येनेषिता वागसवश्चरन्ति ॥११।२८।३५ । ४५ । तदै भजाम्वृतधियस्तवपादमूलं
हित्वेदमात्मच्छदि चात्मगुरोः परस्य । इत्यर्थः। भूतेषु भूतानि महाभूतानि यथा, तथा महं स्वयं बहिः अन्तश्च भवामि । ___४३। प्राकृतिकेश्वस्याप्राकृतिकत्वमाह अहमिति। हे उदव, अमीषां भूतानाम् अहम् प्रामा परमात्मा, सुहत् स्वतो हितकारी, ईश्वरः सर्वप्रवर्तकः, सर्वाणि भूतानि मदेवयंभूतानि अहम् अहं तेषां स्थित्युद्भवाप्ययः सृष्टिस्थितिलयः-महान् स्रष्टुपुरुषः माईकारणकारणमित्यर्थः । ___४४। भूतानामैश्वर्यत्ववशात्तज्ज्ञेयत्वादभिन्नत्वेऽपि तस्य नित्यमविकारित्वमित्याह एष इति । वचसा विरामे वागतीतत्वे सति येन इषिताः प्रेरिताः वागसवः वाक्प्राणाः च चरन्ति क्रियाशीलाः भवन्ति, स एष परमात्मा स्वयंज्योतिः स्वप्रकाशः-स्वयं जानवरूपत्वात् अन्यतो ज्ञानसंक्रमशरूपविकाररहितः, अजः अन्यतः प्रादुर्भावशून्यः, अप्रमेयः सर्वप्रमाणातीतः, महानुभूतिः देशकालपरिच्छेदाभावेन सर्बोपलब्धिस्वरूपः ; सकलानुभूतिः तहिज्ञानात् सर्वविज्ञानमतः सबर्बोपलब्धिरूपः, एकः अहितीयः विकारहेतोरन्यस्वाभावात् । - ४५। परमात्मैव जीवन गुरुः, स एव तस्याराध्य इति व्यततर- .________________

परमात्मनिर्देशः । देहाद्यपार्थमसदन्त्यमभिज्ञमात्र
विन्देत ते तहि सर्वमनीषितार्थम् ॥१२।८।४४ ४६ । यं वै न वेद वितथाक्षपथैर्भमद्धीः
सन्त खखेष्वसुषु हृद्यपि दृक्पथेषु । तन्माययावृतमतिः सउएव साक्षा
दाद्यश्च तेऽखिलगुरोरुपसाद्य वेदम् ॥ ४७ । यद्दर्शनं निगम आत्मरहःप्रकाशं ।
मुह्यन्ति यत्र कवयोऽजपरा यतन्तः । वाचाभिदधाति तदिति । तत् तस्मात् ‘नान्यं तवांध्रुापनयादपवर्ग मूर्तेः क्षेमं जनस्य परितोभिय ईश विद्मः’ (१२।८।४३) इति कारणात् इदम् आत्मच्छदि स्वात्मावरकं, अपार्थ निष्फलं, असत् तुच्छ, अन्त नखरम्, अभिन्नमात्रम् अभिज्ञानमात्र निदर्शनमात्रं-परमात्मज्ञान यद्योतनरूपत्वात्-देहादि हित्वा परित्यज्य परस्य परमस्य आत्मगुरोः ऋतधियः सत्यज्ञानस्वरूपस्य तव पादमूलं भजामि। यदि त्वां भजति जनः तर्हि ते त्वत्त एव सर्वमनीषितार्थं सर्वमभीष्टम) विन्देत लभत । ___४६। परमगुरोभंजनेन दृक्शुद्धिर्जायतेऽतस्तत्परायण तज्ज्ञानमवतरति, तेन च ज्ञानेन स तं जानातीत्याह यमिति। वितथाक्षपथैः कपटेन्द्रियमार्गः भ्रमद्धीः विक्षिप्त बुद्धिः पुमान् तन्मायावतमतिः तस्य तव मायया सर्जनशक्त्या आतमतिः तचित्राच्छादितबुद्धिः सन् खखेषु खेन्द्रियेषु असुषु प्राणषु हदि हृदये दृक्पथेषु सविधी अपि सन्त विद्यमानं यं त्वां न वेद, स उ सोऽपि आद्यः एव पूर्वम् अज्ञाता एव वेदं हृदि त्वत्प्रवर्तितं ज्ञानम् प्रासाद्य प्राप्य तं त्वां साक्षात् वेद इति शेषः ।
४७। वेदेन साक्षाज्ञान कथं भवति तद्दन्दनमुखेन तत् प्रतिपादयति यदिति। निगमे हदि त्वत्प्रवर्तिते साक्षाज्ञाने यद्दर्शनं यस्य________________

य
श्रीमगीताप्रपृत्तिः । तं सर्ववादविषयप्रतिरूपशील वन्दे महापुरुषमात्मनि गूढ़बोधम् ॥
१२२८४८१४६ । तव दर्शनम् आत्मरहःप्रकाशं स्वरहस्यप्रकाशकम्। प्रथमन्तावत् हदि ज्ञानमाविर्भवति, तेन च साक्षाद्दर्शनं भवति, तेन दर्शनेन पुनः परमात्मरहस्यमनुभवगम्य भवतीति क्रमः। यत्रैवं न भवति तत्र किं भवति नदाह-अजपराः ब्रह्माद्याः कवयः क्रान्तदर्शिनः यतन्तः यतमानाः यत्र त्वयि मुद्यन्ति मोहं प्राप्नुवन्ति, तं त्वां सर्ववादविषयप्रतिरूपशीलं सर्वेषां सांख्यादिवादानां प्रतिरूपं तत्तदनुमारि शोल स्वभावो यस्य तम्,
आत्मनि निगूढ़बोधं प्रच्छन्नः बोधो यस्य तं महापुरुषं वन्दे। परमात्मनिःखसितन सांख्यादिवादामामुत्पत्तिः । अतस्तत्स्वभावस्तेष्वंशतः प्रतिफलितोऽस्ति । तत्तदंशपक्षपातिनः स्वस्वज्ञानांशएव सर्वज्ञानमिति भान्या परस्परं विवदन्ते तेन च तेषां दृष्टिमालिन्यमुपतिष्ठत वस्तुदर्शनञ्च प्रतिरुध्यते। यदा पुनः परमात्मगुरोः प्रसादात् भान्तिरेषापैति, तदा तत्प्रकाशितज्ञानदीपन निरस्तसमस्तध्वान्तो जस्तं साक्षात् पश्यति। ___ परमात्मनिर्देशप्रधानेऽस्मिन्नध्याये तस्यान्तर्यामित्वं, साक्षित्वं, शास्त्रत्वम्, आत्मनामात्मत्वं, ज्ञानप्रकाशकत्वं विशेषेण निरूपितम् । इति श्रीसात्त्वतमंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूत्तौ परमात्मनिर्देशो नाम
तृतीयोऽध्यायः ।________________

चतुथो ऽध्यायः।
भगवन्निर्देशः।
सातोतं ‘ब्रह्म, सर्वगतः परमात्मा, सर्वान्तर्भावको भगवान् सीतोतत्वसर्वगतत्वयोरास्मन्यन्त वितत्वादिति पूर्वमुक्तम् । हितोये तृतीये चाध्याये ब्रह्मपरमात्मनोः सर्वातीतत्वसव गतवे प्रतिपादित । सम्पति भगवतः सवान्तर्भावकत्वं प्रदीते। तबादी श्रीमहोपदेवेन परवर्तिनां वैष्णवाताऱ्याणां मतभेदस्याकिञ्चित्करत्वं प्रतिपाद्यम्। श्रीमहोपदेवः स्वकृतमुक्ताफले यदाह–‘स (विष्णुः ) देधा, निराकारः साकारश्च । अनवच्छिन्नं चैतन्य निराकारः, सत्तावछिन्नं चैतन्य’ साकारः । स ( साकारः ) चतुर्दा-रजस्तमोभ्यां युक्ते सत्त्वे पुरुषः, रजसा ब्रह्मा, तमसा रुद्रः, शुद्धे विष्णुरेव । अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रकतिगुणः सत्त्वम्, गोचरस्य बहुरूपत्वे रजः, बहुरूपस्य तिरोहितत्वे तमः। तथा परस्परमुदासीनत्वे सत्त्वम, उपकारित्वे रजः, अपकारित्वे तमः । गोचरत्वादानि सृष्टिःस्थितिः संहारः ; उदासीनत्वादीनि च’ इति,—तत्तु दृश्यतएव परवाचायाणां मर्तनासमञ्जमम् । सर्वसंवादिन्या श्रीमज्जीवेनोक्तम्- ‘अथ यत् पृष्टं निषिद्धनौलपीताद्याकारस्य तस्य ज्ञानमात्रस्य वस्तुनः कथं तत्तर्मत्व, कथं वा परिच्छेदरहितस्य चतुर्भुजाद्याकारत्वेन परिच्छिन्नत्वम्, कथं वा वैकुण्ठादीनामपि तद्रूपत्वमिति । सबैश्यादिवत्स्वप्रकाशत्व न विभुत्वेन तत्त्वेन च तत्तदुपाधिरहितखरूपमात्रत्वं प्रमाणचक्रचक्रवर्त्तिविहदनुभवसेव्यमानैः शब्दैरेव प्रमितं दर्शयिष्यते’ इति। ‘यत् यथ्य तस्य श्रीविग्रहस्य परिच्छिनत्वेऽप्यपरिच्छिन्नत्व श्रूयते तच्च युक्तमचिन्त्यशक्तित्वात् ; सर्वेषां विभुत्वादिपरमशक्तीनामेकाश्रयत्वाच्च’ इति च। न धुपाधिरहितखरूपमात्रले परि________________

श्रीमगीताप्रपूत्तिः। १। स एवंदं ससर्जाये भगवानात्ममायया।
सदसद्रूपया चासौ गुणमय्यागुणो विभुः ॥ च्छिन्नत्व सम्भवति, सर्वत्र पुनस्तैस्तादृक् स्वरूपमेव गृहीतम्, न पुनः स्थूलवर्णादिकम् । वर्णितकेशादयोऽप्यानन्दमात्रमिति तेषां सिद्धान्तः । सुतरां श्रीमहोपदेवेन तेषां योऽयं विरोध उद्भावितः, स तु न भगवन्तं किन्तर्हि विराजमधिकृत्यैव । ‘यद्यपि विराट् जीवएव’ तथापि तदन्तर्यामिणस्तथैवोपासनमेव युक्तम्’ इति श्रीमद्रामानुजोक्तिः सत्तापरिच्छिवचैतन्यस्य मूलमुद्भावयति । ‘अवतारस्य प्राकतवैभवेऽवतरणम्’ इति यत्तैरुतम्, तदाधारविशेष प्रकाशमानस्य भगवतो विभुत्वादिनाऽपरिच्छिन्नत्वेन ग्रहणादविरोधोति मन्तव्यम्, धारणायां सत्तायाः परिच्छिन्नत्वेऽपि बुद्धौ तस्या नानन्तत्वमपगच्छतौति तत्त्वं श्रीमहोपदेववचनस्य स्वार्थकता माधयते, अन्येषामाचार्याणां विरोधवत्प्रतीयमानानां कृतान्तानामविरोधित्वञ्च सम्पादयते। चतुर्भुजादिवर्णनन्तु सृज्या कोनां भगवत्यन्तर्भावनायैवारोपमात्रमिति ‘मायाचनवभिस्तत्त्वैः’ ( १२।११।५–२२ ) इत्यादिभिः स्फुटीभविष्यति । ‘मलमूर्तिममूत्त कम्’ ( १।५।३८ ) इति स्वरूपप्रतिबोधकमन्त्र व्यतिरिक्त मूर्तिशून्यत्वमेव प्रतिपादयति। तथा च श्रीमज्जीवः–‘मन्त्रमूर्ति मन्त्रोक्त मूर्ति म वोऽपि मूर्तिर्यस्येति वा। अमूर्तिकं मन्त्रोतव्यतिरिक्तमूर्तिशून्य प्राकृतमूर्तिरहितं वा ; मूर्ति स्वरूपयोरेकत्वात् प्राकृतवन्न विद्यते पृथक्वेन मूर्तिर्यस्य तथाभूतोवा सः’ इति ( भ, त्, स, )। ‘मूर्त्तत्वं प्रतिपत्तयं चित्सुखस्यैव रागवत्’ इति वैष्णवसिद्धान्तः ॥
१। स्वगत्याविष्कृतपरमैश्वयं भगवन् प्रस्तौति स इति । स एव असो अगुणः सत्त्वादीनां सृज्यशक्तीनाम् अतीतः तत्वभावैरस्पृष्टः, विभुः सर्वव्यापी सर्वगतः सर्वमात्मन्यन्तर्भूय विद्यमानः भगवान् सदसद्रूपया स्थूल तू मरूपया गुणमय्या सृज्यशक्तियुनिया आत्ममायया निजशक्त्या इदं विश्वम् अग्रे सृष्टेः प्राक् ससर्ज सृष्टवान् ।________________

भगवन्निर्देशः। ८५ • २ । तया विलसितेष्वेषु गुणेषु गुणवानिव।
अन्तःप्रविष्ट आभाति विज्ञानन विजम्भितः ॥ ३ । यथा यवहितोवह्निर्दारुष्वेकः स्वयोनिषु ।
नानेव भाति विश्वात्मा भूतेषु च तथा पुमान् ॥ . ४। असौ गुणमयैर्भावैर्भतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः ।
खनिर्मितेषु निर्विष्टो भुङ्क्ते भूतेषु तद्गुणान् ॥ २। सृज्यशक्तिषु प्रविष्टोऽपि स्वज्ञाने नित्यविद्यमानत्वात् तदतीत इति मातीतसर्बगतत्ववशात् सर्बान्तर्भावकत्वं भगवतो दर्शयति । तया स्वशत्या विलसितेषु उद्भूतेषु गुणषु सृज्यशक्तिषु गुणवान् इव सृज्यशक्तिमान् इव-इवेन दृश्यतस्तथा वस्तुतस्ताभिरस्पृष्टः इति व्यज्यते-अन्तःप्रविष्टः सन् विज्ञानेन चिच्छत्या विजृम्भितः अत्यूजितः तदावरणं विभिद्य तदतिरिक्तत्वेन नित्यप्रकाशमानः आभाति विराजते। ___३। सृज्यशक्त्यत्पन्नेषु भूतेषु नानात्वेन प्रकाशमानोऽपि स पुनरविकार्येकएवेति दृष्टान्तेन प्रतिपादयति यथेति । यथा स्वयोनिषु खाभिव्यञ्ज केषु दारुषु अवहितः निहितः एकः वह्निः अनलः नानाइव-वेन न वस्तुतोनानात्वमिति व्यज्यते भाति जनबुद्धौ प्रतीयते, तथा विश्वात्मा पुमान् परमपुरुषः, एकोऽपि नानव भातीति शेषः। ५. ४। जीवानां भोगार्थमेव तदैवय॑विस्तारइत्याह असाविति । असौ गुणमयैः सृज्यशक्त्युतैः भावः भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः भूतसूक्ष्माणि च इन्द्रियाणि च प्रात्मा मनच तैः स्खनिम्भितेषु वयं विरचितेषु भूतेषु निविष्टः प्रविष्टः तगुणान् तत्तदनुरूपान् विषयान् भुक्त भोजयतिअन्तर्भावितण्वन्तत्वात् जीवानां भोग्यान् करोति ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूक्तिः । ५। भावयत्येष सत्त्वेन लोकान् वै लोकभावनः । . लीलावतारानुरतो देवतिय॑नरादिषु ॥
१।२।३०-३४ । ६। स वेद धातुः पदवौं परस्य
टुरन्तवीर्य्यस्य रथाङ्गपाणेः । यो ऽमायया सन्ततयानुला ..
भजत तत्पादसरोजगन्धम् ॥ ७। अथेह धन्या भगवन्तइत्थं
यहासुदेवे ऽखिललोकनाथे। .
कटर
५। एवं जीवभोग्यविरचन भूतेषु विराजनञ्च स्वेच्छयैव न तु प्रयोजनवशादिति दर्शयितुं तस्य नित्यलीलावतरणमाह भावयतीति । देवतिय॑नरादिषु लीलावतारानुरतः लीलया स्वेच्छया अवतारः अवतरणं प्राकट्यभजनं तस्मिन् अनुरतः नित्यप्रवृत्तः, न तु कदाचित् प्रकृति कदाचित् अप्रवृत्तिरित्येवंरूपविकारवान् एष लोकभावनः लोककर्ता सत्त्वेन प्रकाशशक्त्या लोकान् भावयति पालयति।
६। लीलावतरणस्य प्रयोजनमाह स इति । दुरन्तवीर्यस्य अपरिमेयविक्रमस्य रथाङ्गपाणः तेजसा तेजसः–‘तेजस्तत्त्व सुदर्शनम्’ ( १२।११।१४ ) इत्युक्तेः-परस्य परमस्य धातुः विधातुः ईश्वरस्य पदवी स्वरूपं स वेद जानाति साक्षात्करोति, यः अमायया निष्कपटभावेन सन्ततया निरन्तरया अनुहत्त्या आनुकूल्येन तत्यादसरोजगन्धं’आनन्दरूपममृतं यद्विभाति’ इत्युक्त दिशा ‘भूः पादौ’ (१२॥११॥३) इति भुवि सौन्दयाकारण प्रकाशमानां तदानन्दसम्पदं भजत सेवेत ।
७। निखिललोकास्तस्प्रिंस्तिष्ठन्ति स एव तेषां प्रभुरित्याह अथेति । भगवन्तः जानवैराग्यादियुक्ता ऋषयः यत् यस्मात् इह अखिल________________

भगवनिर्देशः। - कुर्वन्ति सर्वात्मकमात्मभावं
न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः ॥१३॥३८।३६ । ८। नमोऽकिञ्चनवित्ताय निवृत्तगुणवृत्तये । आत्मारामाय शान्ताय कैवल्यपतये नमः ॥
१।८।२७। ६। भवाय नस्त्वं भवं विश्वभावन
त्वमेव माताऽथ सुहृत्पतिः पिता। त्वं सद्गुरुनः परमञ्च दैवतं
यस्यानुवृत्या कृतिनोबभूविम ॥१।११।७। लोकनाथे वासुदेवे सर्व निवासे भगवति सात्मकम् ऐकान्तिकं आत्मभावं मनोवृत्तिं कुर्वन्ति, ततः ते धन्याः ; यत्र आत्मभावे न भूयः उग्रः दारुणः परिवर्तः लोकलोकान्तरभ्रमणं किन्तर्हि तस्मिन्नेव नरन्तर्येण स्थितिः।
८। कैवल्यनिधेरात्मारामस्य सर्वविकारातौतस्यापि महत्तरं भक्तवात्सल्यं विकृणोति कुन्तीस्तोत्रेण नम इति। निवृत्तगुणवृत्तये “निहत्ताः सृज्यशक्त्युत्पन्नाः विषयाः यस्मात् तस्मै, अतएव शान्ताय प्रपञ्चातीताय आत्मारामाय स्वस्मिन् रममाणाय कैवल्यपसये कैवल्यं दातं समर्थाय नमः ; अकिञ्चनवित्ताय अकिञ्चनाः भक्ताएव वित्तं सर्वस्व यस्य तस्मै नमः ।
८। अनेन माटत्वादिविविनसम्बन्धा विवियन्ते भवायेति। है विश्वभावन विश्वपालक, त्वं नः अस्माकं भवाय मङ्गलाय–‘सन्तत निजदर्शनसमृदये’ इति श्रीमज्जीबः-भव। अथ त्वम् एव माता, महत्, पतिः, पिता, त्वं नः सद्गुरुः, परमं च दैवतम् इष्टदेवः, यस्य तव अनुहत्या कतिनः कतार्थाः बभूविम वयम् ।________________

श्रीमद्गीताप्रतिः । १० । नमः परम्मै पुरुषाय भूयसे
समुद्भवस्थाननिरोधलीलया। गृहीतशक्तिवितयाय देहिना
मन्तर्भवायानुपलक्ष्यवर्त्मने ॥ ११ । भूयो नमः सदृजिनच्छिदेऽसता
मसम्भवायाखिलसत्त्वमूर्तये । । पुंसां पुनः पारमहस्य आश्रमे व्यवस्थितानामनुमृग्यदाशुषे ॥
१०। सएव स्रष्टा सएव सर्वातीतसवंगतत्वेन सर्वान्तर्भावकः पूर्णस्वरूपो भगवानित्याह शुकस्तोत्रेण नम इति। सदुद्भवस्थाननिरोधलीलया सतः प्रपञ्चस्य उद्भवः जन्म, स्थानं स्थितिच, निरोधः लयश्च तेषां निमित्तभूता या लोला तया ग्रहीतं शक्तित्रितयं, क्रियात्मकं रजः, प्रकाशात्मकं सत्त्वम्, अप्रकाशात्मकं तमः,-आसां सृजाशक्तीनां वयं येन तस्मै, देहिनामन्तर्भवाय अन्तर्यामिण अन्तर्विद्यमानाय, अश अनुपलक्ष्यवर्तीने सर्वातीतत्वात् अनुपलक्ष्य वर्त्म यस्य तस्मै, भूयसे सर्वतः पूर्णाय परस्मै परमपुरुषाय नमः ।
११। अथ पुनर्विशेषलीलामाह भूय इति। सद्दजिनच्छिदे सतां साधनां दुःखहन्चे, असतां दुष्कतानाम् असम्भवाय विनाशाय ‘दैत्यादौनामपि मुक्तिदाय’ इति श्रीमज्जीवः–“विनाशाय च दुष्कृताम्” इत्यनुसरणन यद्यप्यत्र विनाशार्थ एव ग्रहीतस्तथापि न स तेषामकल्याणाय किन्तहिं परमकल्याणायेति दर्शनाक्रोमवैष्णवाचार्यकता व्याख्येव संहिताया अस्या अभिप्राय इति तत्र तत्रावगन्तव्यम् । अखिलसत्त्वमूर्तये समग्राः सत्त्वमूर्तयो यस्य तस्मै,-तत्र तत्र प्रकाशमानायेत्यर्थः, पारमहंस्ये परमात्मनिष्ठारूपे आश्रम व्यवस्थितानां पुंसां पुनः अनु________________

“भगवन्निर्देशः।
CE • १२ । नमोनमस्तेऽस्त्वृषभाय सात्वतां
विदूरकाष्ठाय मुहुः कुयोगिनाम् । निरस्तसाम्यातिशयेन गधसा
खधामनि ब्रह्मणि रंस्थते मनः ॥२।४।१२-१४ १३ । भगवानेक आसदमग्र चात्मात्मनां विभुः ।
आत्मेच्छानुगतावात्माऽनानामत्युपलक्षणः ॥३।५।२३ । मृग्यदाशुषे अनुमृग्यम् अन्वेषणीयं परमात्मनक्यं तस्य दाशुषे दात्रे भूयः नमः ।
१२। निरतिशयैश्वर्येन प्रकृती विराजमानोऽसौ भक्तानां पालकः . कुयोगिनां दर्शनातीत इत्याह नम इति । सात्त्वतां भक्तानाम् ऋषभाय पालकाय कुयोगिनाम् अभक्तानां विदूरकाष्ठाय विदूरा काष्ठा दिगपि यस्य तस्मै दुर्विज्ञेयायेत्यर्थः ते तुभ्यं नमोनमः। निरस्तसाम्यातिशयेन निरस्तं साम्यम् अतिशयश्च यस्य यदपेक्षया अन्यस्य साम्यम् अतिशयथ नास्ति तेन राधसा ऐखर्येण स्वधामनि खविलासभूमौ ब्रह्मणि प्रक्कतो संस्थते रममाणाय नमः।
१३। सृष्टिस्तस्या आमनि संहतिश्चात्मेच्छानुगतेति दर्शयति भगवानिति । अग्रे सृष्टेः प्राक् इदं विश्वम् अभिवतया आत्मनां जीवानाम् आमा, विभुः स्वामी, भगवान् आस—‘एकाकिना स्थितम भगवता सह एकोभूय आसीत्’ इति श्रीमजीवः, भगवति लीनत्वेन भगवतोऽधिष्ठानकारणत्वात् इत्येके, भगवच्छक्तिकार्यवादित्यन्ये’ इति श्रीमदिखनाथःपामेच्छानुगतो पात्मनः एकाकित्वेनावस्थानच्छायाअनुत्ती–‘पात्मेच्छा तस्य सध्यादीच्छा, अनुगतौ लोलायां सत्याम्’ इति श्रीमजीवः, पात्मा चित्खरूपः अनानामत्युपलक्षणः नानाद्रष्टुदृश्यादिमतिभिनोपलक्ष्यते इति तथा।
१३________________

श्रीमद्गीताप्रपूतिः । १४ । नमाम ते देव पदारविन्द
प्रपन्नतापोपशमातपत्रम् । यन्मूलकेता यतयोऽचसोक
संसाग्दुःखं बहित्क्षिपन्ति ॥ ५५ । धातयंदम्मिन् भव ईश जीवा
म्तापत्रयेणोपहता न शर्म । ’ आत्मल्लभन्ते भगवंस्तवानि
छायां सविद्यामतआश्रयेम ॥३।५।३८।३६ । १६ । शश्वत् स्वरूपमहसैव निपीतभेद
मोहाय बोभधिषणाय नमः परस्मै । विश्वोभवस्थितिलयेषु निमित्तलौला
गसाय ते नम इदं चक्रमेश्वराय ॥३।६।१४ । १४। तत्पदाश्रय एव सर्चतापोन्मूलनहेतुरित्याह नमिति । है देव, तव पदारविन्द पादपद्मं प्रपनतापोपशमातपचं प्रपत्रानां शरणापवानां तापोपशमे पातपत्र छत्रम् । यनमूलकेताः यस्य पदारविन्दस्य मूलं तलं केतः पाश्रयः येषां ते यतयः यत्नशीलाः भजनपराः उरु संसारदुःखम् अञ्जसा शीघ्र बहिः दूरतः उत्क्षिपन्ति परित्यजन्ति ।
१५। तत्पदाश्रयणेन सुखं ज्ञानलाभवेत्याह धातरिति। हे धातः विधातः, है ईश ईश्वर, यत् यस्मात् अस्मिन् भवे संसारे जीवाः तापत्रयेण प्राध्यामिकादितापत्रयेण उपहताः पाक्रान्ताः शमें मुखं न पात्मन् आत्मनि लभन्ते, प्रतः, हे भगवन, सविद्या विद्यापापिका जानप्रापिकां तव अकिच्छायां पादच्छायाम् आश्रयेम।
१६ । नित्यलीलापरायणस्य भगवतः स्वरूपविभवप्रभावात सर्व________________

• भगवन्निद्देशः। . १७ । तिर्यङ्मनुष्यविबुधादिषु जीवयोनि
ध्वात्मे छयात्मकृतसेतुपरीप्सया यः । रेमे निरस्तविषयाप्यवरुद्धदेह
स्तस्मै नमो भगवते पुरुषोत्तमाय ॥३६१६ । १८ । सोऽसावलकरुणो भगवान् विवृद्ध
प्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् । उत्थाय विश्वविजयाय च नोविषादं
माध्वया गिरापनयतात्पुरुषः पुगणः ॥३।६।२५ भेदमोहोऽयगच्छतौलाह शवदिति । शश्वत् नित्यं स्वरूपमहसा स्वरूप शक्ताव निपीतभेदमोहाय निपौतः दूरीकतः भेदमोहः येन बबा तस्मै बोधधिषणाय बोधनिलयाय परस्मै परमपुरुषाय नमः। विखीवस्थितिलयेषु निमित्तलोलारासाय विश्वस्व जमादिषु निमित्तस्य कार णस्य स्वशक्तः या लीला विचित्रसृष्टिविस्तारः तया रासः कोड़ा यस्य ती ईखराय ते तुभ्यम् इदं नमः चकम कृतवन्तो वयम् ।
१७। विविधतनुषु स्वाविर्भावेन कथं तस्य लीला भवति तद्दर्शयति तिर्यगिति। आत्मेच्छया खेच्छया भक्तपिपालयिषयेति श्रीमज्जीवः, प्रात्मकतसेतुपरोसया स्वकतधर्मममर्यादापालनेच्छया यः निरस्तरतिः निरस्तविषयानुरागः तत्तदुपाधिधः अस्पृष्टः अपि अवरुद्धदेहः स्वीकृतमूर्तिः तिर्यमनुष्यविबुधादिषु जीवयोनिषु रेमे, तस्मै भगवते पुरुषोत्तमाय नमः।
१८। भक्तरस्य मधुरतरसम्बन्ध दर्शयति स इति । सोऽसौ पदभ्रकरुणः अनल्पकरुणः भगवान् पुराणः पुरुषः विहायप्रेमस्मितेन विहाप्रेमा स्मिर्तन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन् प्रोत्फुल्लयन् स्वदृष्टिपातेन सम्भावयन् विज विजयाय सर्वत्र परिभवाभावारा, चकागदनुग्रहाय च उत्थाय________________

श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। १६ । अहमात्मात्मनां धातः प्रेष्ठः सन् प्रेयसामपि। . अतो मयि रतिं कुयाद देहादिर्यत्कृते प्रियः ॥
३।६।४२ । २० । प्रेयान्न तेऽन्योऽस्त्यमुतस्त्वयि प्रभो
विश्वात्मनीक्षेन्न पृथग् य आत्मनः । अथापि भक्त्येश तथोपधावता-.
मनन्यवृत्त्याऽनुगृहाण वत्सल ॥४७॥३८ । २१ । एकस्त्वमेव भगवन्निदमात्मशक्त्या
मायाख्ययोरुगुणया महदाद्यशेषम् । माध्वाा मधुरया गिरा वाचा नः अस्माकं विषादं खेदं अपनयतात् अपनयतु। __१८। भगवद्दाक्येन तस्य श्रेष्ठत्वं विवृणोति अहमिति। हे धातः हे आदिपुरुष, अहम् आत्मनां जीवानां आत्मा। अतः प्रेयसाम् अतिप्रियाणाम् अपि मध्ये श्रेष्ठः प्रियतमः, सन् निरवद्यः । मधि रति कुर्यात् जीव इति शेषः । कथम् ? देहादिः यत्कृते यस्य मम कृते प्रियः।
२०। एकात्मभावापनस्य भगवत्प्रियत्व, तद्भावापनानाञ्च दास्यमाह प्रेयानिति। हे प्रभो, विश्वात्मनि परब्रह्मणि त्वयि प्रात्मनः जीवात् एकात्मतया पृथक् यः न ईक्षेत, अमुतः अमुभात् अन्यः न ते तव प्रेयान् प्रियतरः। अथापि एवम् अपि हे ईश, हे वत्सल भताजनप्रिय, अनन्य हत्या अव्यभिचारिण्या मक्त्या तथा एकात्मतया उपधावतां सेवतां अनुग्रहाण अनुग्रहं कुरु । ___ २१। एकोऽपि भगवान् सृज्यशक्तिषु प्रकाशमानोबहुधा विभातीत्याह एक इति। हे भगवन्, एकः त्वम् एव मायाख्यया उरुगुणया________________

भगवन्निद्देशः। ६३ सृष्टानुविश्य पुरुषस्तदसद्गुणेषु
नानेव दारुषु विभावसुवहिभासि ॥४।६।७। २२ । त्वं नित्यमुक्तपरिशुद्धविबुद्ध आत्मा
कूटस्थ आदिपुरुषो भगवांस्वाधीशः । यदुधावस्थितमखण्डितया स्वदृष्ट्या ट्रष्टा स्थितावधिमखो व्यतिरिक्त प्रारम ॥
४।६।१५। २३ । सत्याशिषो हि भगवंस्तव पादपद्म
माशौस्तथानुभजतः पुरुषार्थमूर्तेः। अप्येवमार्य भगवान् परिपाति दौनान्
वाशेव वत्सकमनुग्रहकातरोऽस्मान् ॥४।६।१७ बहुशक्तिविशिष्टया आत्मशत्या महदादि अशेष सृष्ट्वा पुरुषः अन्तर्यामी सन् अनुप्रविश्य तदसगुणेषु तस्याः शक्तः असत्सु सूक्ष्मेषु गुणेषु सृज्यशक्तिषु दारुषु विभावसुवत् अनलवत् नाना इव भासि ।
२२। एवं नानात्वेन प्रकाशमानोऽपि न तस्य जीवसाधामित्याह त्वमिति। त्वं व्यतिरिक्तः जीवविलक्षणः सन् भारी तिष्ठसि। तदेव दर्शयति-त्वं नित्यमुक्तपरिशजविवुद्धः प्रामा, जीवस्तु बदमलिनानभिन्नः ; त्वं कूटस्थः नित्यमविकारी, स तु विकारी ; त्वम् प्रादिपुरुषः, स तु आदिमान् , त्वं भगवान् ऐश्वर्यसम्मनः, स तु ऐश्वर्यहीनः ; त्व बाधीशः त्रयाणां गुणानां मृज्यशक्तीनाम् अधीशः, स तु परतन्त्रः । कुतएतईलक्षण्यम् ? यत् यतः बुवावस्थिति बुधेः तां ताम् अवस्थाम् प्रखण्डितया स्वदृष्ट्या चिच्छत्या द्रष्टा। प्रतएव खितौ पालने त्वम् अधिमखः यज्ञाधिष्ठाता विष्णुः । ..२३ । यद्यपि भगवत्कामा एव कृतार्थास्तथापि कामनान्तरनिपी________________

१४ - श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । २४ । स एव विश्वं मृजति सएवावति हन्ति च ।
अथापि धनहकारावाज्यते गुणकर्मभिः ॥ २५ । एष भूतानि भूतात्मा भूतेशो भूतभावनः । खशक्त्या मायया युक्तः सजत्यत्ति च पाति च ॥
४।११।२५।२६ । २६ । त्वं प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यनन्त
पानन्दमात्र उपपन्नसमस्तशक्ती । भक्तिं विधाय परमां शनकैरविद्याग्रन्थिं विभेत्स्यसि ममाहमिति प्ररूढ़म् ॥
४।११।३० । ड़ितान् दीनानपि सोऽनुग्रहातीत्याह सत्येति। हे भगवन्, तथा तेन प्रकारेण त्वमेव पुरुषार्थ इत्येवं प्रकारेण अनुभजतः जनस्य पुरुषार्थ मूर्तेः परमानन्दमूर्तेः तव पादपद्मम् पाशिषः राजमादेः सकाशात् सत्या पाशीः। एवमपि हे आर्य स्वामिन्, दीनान् कामनातरनिपीड़ितान् अस्मान् अनुग्रहकातरः नितान्त करुणापरवशः भगवान् वत्सकं वाया धेनुः इव परिपाति।
२४। एवं दौनेष्वनुप्रहपरवशोऽपि नासी विकारं भजते निरभिमानवादित्वाह स इति । स एव अवति रक्षति, हन्ति च अवस्थान्तरतां प्रापयति च। प्रथापि एवं कृत्वापि अनहङ्कारात् अभिमानविरहितत्वात् गुणकम्मभिः सूज्यशतिक्रियाभिः न अजाते लिप्तः भवति ।
२५। निरभिमानिने हेतुमाह एष इति । एष भूतानि स्वशक्तिविलासत्वात्, भूतात्मा भूतानाम् आत्मा कारणम्, भूतेशः भूतानां नियामकः, भूतभावनः भूतानां तत्तद्रूपतां प्रापकः, स्वशतया मायया युक्तः एष सृजति अत्ति भवस्थान्तरतां प्रापयति, पाति च रक्षति च । - २६॥ तं निरभिमानं भजन निरभिमानो भवसि त्वमित्याह________________

भगवनिर्देशः।
५ • २७ । नमः परम्मै पुरुषाय मायया
विन्यस्तनानासनवे गुणात्मने। नमः खरूपानुभवेन निर्धत
ट्रव्यक्रियाकारकविधमोर्मये ॥४।१७।२६ । २८ । नूनं वतेशस्य समौहितं जनै
स्तन्मायया दुर्जययाऽकृतात्मभिः । न लक्ष्यते यस्त्वकोरदकारय
द्योऽनेकएकः परतश्च ईश्वरः ॥४।१७।३२ । त्वमिति । उपपत्रसमस्तशती विद्यमानाः निखिलाः शलयो यस्मिन् तस्मिन् आनन्दमाचे प्रत्यगात्मनि भगवति अननो परमां भक्तिं विधाय तदा शनकैः मम अहम् इति प्ररूढ़ दृढ़तामामम् अविद्यामन्यि विभेत्स्यमि भित्र करिष्यसि ।
२७। विविधतनुषु विराजमानोऽपि तत्तत्तनुसम्भूतद्रव्यक्रियादिवभिनिवेशविरहात् विकारविवर्जितोऽसावित्याह नम इति । मायया खशक्त्या विन्यस्तनानातनवे विरचिता नानातनवः प्रकाशस्थानानि येन तस्मै, गुणात्मने सृज्यशक्तिकारणाय परमी पुरुषाय नमः । स्वरूपानुभवेन स्वरूपोपलब्धधा नियतवरूपे स्थितत्वादिति भावः, निर्धतद्रव्यक्रियाकारकविभ्रमोमये निर्धताः निरस्ताः द्रव्यक्रियाकारकेषु यः विभ्रमः अहङ्कारः तबिमित्ताः जम्मयः विकाराः यस्मिन् तस्मै नमः ।
२८। एवं विविधतनुषु विराजमानोऽपि न तस्य दुर्विज्ञेयत्वमपगच्छतोत्याह नूनमिति। यः तु ईश्वरः अकरोत् खयम्, प्रकारयत् अन्य न, यः एकः सन् परतः मायाबः अनेकः, तस्य ईशस्थ समीहितं चेष्टित दुज यया सन्मायया नूनम् अक्ततामभिः विक्षिप्तचित्तैः जनैः न लक्ष्यते।________________

६
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । २६ । सर्गादि योऽस्थानुरुणद्धि शक्तिभि
व्यक्रियाकारकचेतनात्मभिः । तस्मै समुन्ननिरुवशक्तये
नमः परस्मैः पुरुषाय वेधसे ॥४।१७।३३ । ३० । त्वमेक आद्यः पुरुषः सुप्तशक्ति
स्त्वया रजःसत्त्वतमो विभिद्यते। महानहं खं मरुदनिर्वाधराः
मुरर्षयो भूतगणा इदं यतः ॥४।२४।६३ । ३१ । नमोनमः लेशविनाशनाय ..
निरूपितोदारगुणाह्वयाय । मनोवचोवेगपुरोयवाय साक्षमागैरगताध्वने नमः ॥४।३०।२२ ।
२८। एवं तस्य दुर्विज्ञेयत्वेऽपि समस्तशक्तिमूले तस्य स्थिति पश्यतस्तहन्दनैव कर्तव्येत्याह सर्गादोति । द्रव्यक्रियाकारकर्थितनात्मभिः शक्तिभिः यः अस्य जगतः सर्गादि जन्मस्थितिभङ्गम् अनुरुणद्धि अनुवर्तते करोति, तसौ समुद्रहनिरुतशक्तये समुद्रहाः उत्कटाः निरुद्धाः अप्रकटाः शक्तयः यस्य तस्मै वेधसे नियन्त्रे परस्मै पुरुषाय नमः । ___ ३०। समस्तशक्तिमूले पश्यतापि तं ततो भिवत्वेन स ग्रहीतव्य इत्याह त्वमिति । त्वं सुबशक्तिः प्रात्मन्यवरुदशक्तिः पाद्यः एकः पुरुषः । तया शक्त्या रजःसत्त्वतमः, महान्, अहङ्कारः, खम् आकाशः, मरुत् वायुः, अग्निः, वार् वारि, धरा क्षितिः, सुरर्षयः सुराः देवाः ऋषयः, भूतगणाश्च एवम् इदं जगत् यतः पुरुषात् विभिद्यते विभिनं भवति । ___३१। साधकानुभूत्य नुसारतो विविधनामगुणैः परिचितोऽपि न
तया शतया________________

भगवन्निईशः। . ३२ । एतत् पदं तज्जगदात्मनः परं
सकृहिभातं सवितुर्यथा प्रभा। यथाऽसवोजाग्रति सुप्तशक्तयो
द्रव्यक्रियाज्ञानभिदाधमात्ययः ॥४।३१।१६ । ३३ । क्षेत्रन आत्मा पुरुषः पुराणः
साक्षात् वयंज्योतिरजः परेशः । नारायणो भगवान् वासुदेवः स्वमाययात्मन्यवधीयमानः ॥
तस्यावाङ्मानमगोचरत्वं तिरोभवतीत्याह नम इति। लेशविनाशाय मबदुःखहरणाय, निरूपितोदारगुणावयाय निरूपिताः उदाराः गुणाः आह्वयाः नामानि च यस्य तस्मै नमः नमः। एवमपि मनोवचोवेगपुरोजवाय मनोवचसोः वेगात् अपि पुरः भग्रे जवः वेगः यस्य मनोवचसोरगोचरायेत्यर्थः, सर्वाक्षमार्गः अगताध्वनाय सर्वेषाम् अक्षाणां चक्षुरादौनां मार्गः अगतः अनवगतः अध्वा यस्य तस्मै नमः। .
३२। अन्वयेन जगत् तत्पदत्वेन प्रतिभातं व्यतिरेकेण च साक्षासद्दशनं भवतीत्याह एतदिति। मवितुः सूर्यस्य यथा प्रभा, तथा मवत् एकदा विभातं स्फुरितम् एतत् विश्वं जगदात्मनः जगत्कारणस्य परं तत् शास्वप्रसिद्ध पदं प्रकाशस्थानम् ; प्रजापति सुषुप्तौ असवः प्राणाः यथा सुप्तशायः निरुतशकायः, तथा समाधावसौ द्रव्यक्रियाज्ञानभिदाभ्रमात्ययः द्रव्यादीनां भिदा भेदः एव भ्रमः तस्य अत्ययः तिरोधानं यस्मात् सः। - ३३। एवं स्वशत्याविष्कृतलोलत्वेऽपि सर्वथागोचरत्व न सस्थापास्तं चेत्, कथं पुनः स साक्षासम्बन्धेन ग्रहीतव्यइत्याह क्षेत्रन इति । क्षेत्रनः प्रकृतिजीवाधिष्ठाता, आत्मा व्यापी, पुरुषः जगत्कारणः, पुरालः________________

६८.
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ३४ । यथानिलः स्थावरजङ्गमाना
मात्मखरूपेण निविष्ट ईशत् । एवं परो भगवान् वासुदेवः
क्षेत्रन आत्मेदमनुप्रविष्टः ॥५।११।१३।१४ । ३५ । भजे भजेन्यारणपादपङ्कजं
भगस्य कृत्स्नस्य परं परायणम् । भक्तोष्वलं भावितभूतभावनं भवापहं त्वा भवभावमीश्वरम् ॥५।१७।१८।
अनादिः, माक्षात् अपरोक्षः, स्वयंज्योतिः खप्रकाशः, अजः जन्मरहितः, परेशः सर्वेश्वरः, नारायणः जीवान्तर्यामी, भगवान् ऐश्वर्यसम्पत्रः, वासुदेवः सर्वभूतानामाश्रयः, आत्मनि जीवे अवधीयमानः अवस्थाप्न मानः आत्मन्यात्मानं संस्थाप्य तबियन्तृत्वेन वर्तमान इत्यर्थः ।
३४ । दृष्टान्तेन सएष माक्षात्सम्बन्धोविवियते यथेति । यथा अनिलः वायुः स्थावरजङ्गमानां मध्ये आत्मस्वरूपेण प्राणरूपेण निविष्टः प्रविष्टः सन् ईशेत् नियमयेत्, एवं परः परमः, भगवान् : ‘सुदेवः, क्षेत्रज्ञः आत्मा व्यापी इदं विश्वम् अनुप्रविष्टः आत्मस्वरूपेण भात्मनामामरूपेण ईशत् ईशीत नियमयेत् ॥
३५। एवं साक्षात्प्रकाशमानं भगवन्तं तदुपयोगिभिर्विशेषणजातेरनुभवगोचरं करोति साक्षात्सम्बन्धेन भज इति । हे भजन्य भजनीय, अरणपादपङ्कजं अरणं शरणं पादपङ्कजं यस्य तं, कत्नस्य भगस्य ऐश्वर्यस्य परम् अयनम् आश्रयम्, भक्तेषु अलं अत्यर्थम् भावितभूतभावनं भावितं प्रकटितं भूतभावनं भूतप्रतिपालनं स्वरूपं येन तं, भवापहं संसारहर, भवभाव भवं भावयति पालयति इति तथा त्वा त्वाम् ईखरं भजे।________________

१६
.
भगवनिर्देशः । •३६ । यस्मिन्नसंख्येयविशेषनाम
रूपाकृतौ कविभिः कल्पितेयम् । संख्या यया तत्त्वदृशाऽपनीयते
तस्मै नमः सांख्यनिदर्शनाय ते ॥५॥१८।३३। ३७ । नमः परायावितथानुभूतये
गुणाचयाभासनिमित्तबन्धवे। . अदृष्टधाम्ने गुणतत्त्वबुद्धिभि
निवृत्तमानाय दधे स्वयम्भुवे ॥६।४।२३ । ३६। यस्य संख्यातीतमैश्वयं बुद्धिविषयं कत्तुं परिमितसंख्यया संख्याय तत्त्वज्ञानेन तत् परिमितत्वमपनीयते, तमनन्तश्वयं भगवन्त प्रस्तौति यस्मिविति । असंख्येयविशेषनामरूपाकतो असंख्येयाः अनन्ताः विशेषाः येषां तानि नामानि रूपाणि आकृतयश्च यस्य तादृशे यस्मिन् त्वयि कविभिः कपिलादिभिः कल्पिता इयं संख्या चतुर्विशत्यादिसंख्या यया तत्त्वदृशा तत्त्वज्ञानेन अपनीयते तस्मै सांख्यनिदर्शनाय परमार्थरूपाय ते तुभ्य नमः।
३७। किंवा तस्य परमार्थरूपं को वा तस्य जीवजगनां सम्बन्धः, कंवा नासावधिगम्यः, तदाह नमस्कारमुखेन नम इति । पराय सोंत्तमाय अवितथानुभूतये अवितथा अनुभूतिः चिच्छक्तिः यस्य तस्मैएतेनास्य परमार्थरूपमुक्तम्-; गुणत्रयाभासनिमित्तबन्धवे गुणत्रयाभासः गुणत्रयोपहितचैतन्यः जीवः निमित्तं सर्जनशक्तिः तयोः बन्धवे सुहदे नियन्त्रे-एतेन जीवजगडयां सम्बन्धउक्तः-; गुणतत्त्वबुद्धिभिः गुणेषु मृज्यशक्तिषु तत्त्वबुद्धिः स्रष्टबुद्धिः येषां तैः अदृष्टधाम्ने अदृष्टं धाम स्वरूपं यस्य तस्मै –एतेन कैर्नाधिगम्य इत्युक्तम्- ; निवृत्तमानाय निरस्तावप्रये स्वयम्भुवे स्वप्रकाशाय नमो दधे नमनं करोमि ।________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ३८। यच्छतयो वदतां वादिनां वै.
विवादसंवादभुवो भवन्ति । कुर्वन्ति चैषां मुहुरात्ममोहं
तस्मै नमोऽनन्तगुणाय भूम्ने ॥६।४।३१ । ३६ । तमेव देवं वयमात्मदैवतं
परं प्रधानं पुरषं विश्वमन्यम् ॥ व्रजाम सर्व्व शरणं शरण्यं खानां स नो धास्यति शं महात्मा ॥
. ६।६।२७। • ३८। ‘यस्मिन् यतो येन च यस्य यसौ यद्यो यथा कुरुते कार्यते च । परावरेषां परमं प्राक् प्रसिद्धं तद्ब्रह्म तचतुरनन्यदेकम् ॥’ (६।४।३०) इति मर्वकारणत्वेन एहोतं ब्रह्म न हि विवादास्पदम्, विरोधस्तु तच्छत्तयभिव्यक्तिविचारण भून आत्मप्रकाशस्येयत्ताभावात्। अतएव तदनन्तगुणत्वेन गृहीयादिति तद्रपाय तस्मै नमस्करोति । यच्चक्षयः सर्चकारणस्य ब्रह्मणः शक्तयः वदतां तयाख्यातॄणां मीमांसकान। विवादसंवादभुवः वादप्रतिवादभूमयः भवन्ति, एषां वाद प्रतिवापरायणानां मुहुः आत्ममोहं च आमनि मोहं खपक्षएव निर्दोष इति मोहं कुर्वन्ति जनयन्ति, तस्मै अनन्तगुणाय भून्ने नमः ।
३८। भमत्वे विश्वात्मकत्वं खोलत्य कारणत्वेन तदनन्यत्वञ्च संसाध्यात्मदैवतत्वेन परमपुरुषत्वेन च तं गृहाति समिति । तं विविधभावन प्रकाशमानम् एव देवम् आत्मदैवत, विश्वं विश्वात्मकम्, अन्यं विखादन्य, परं कारमं, शरण्य, प्रधानं पुरुषं परमं पुरुषं च ; वयं सर्वे शरणं व्रजाम, स महात्मा महान् आमा स्वानाम् आत्मीयानां नः अस्माकं शं कल्याणं धास्यति विधास्यति ।________________

तव
भगवनिर्देशः। १०१ • ४० । विदितमनन्त समस्त तव
जगदात्मनो जनैरिहाचरितम् । विज्ञाप्यं परमगुरोः
कियदिव सवितुरिव खद्योतः ॥६।१६।४६ । . ४१ । अहं वै सर्वभूतानि भूतात्मा भूतभावनः ।
शब्दब्रह्म परब्रह्म ममोभे शाश्वती तनू ॥ ४०। स एव प्रात्मनो गुरुः, सर्वश्च हहतं जानाति, अतस्तदिजाप्यं न किञ्चिदप्यस्तोत्याह विदितमिति । है अनन्त, जगदात्मनः तव इह जनैः प्रचरितं समस्तं विदितम्। परमगुरोः तव विज्ञाप्य विशेषेण प्रकाशनीयं कियदिव न किमपि, सवितुः सूर्यस्य खद्योतः इन, तैर्यथा किमपि प्रकाशनीयं नास्ति तहत् ।
४१। तस्य सर्वकारणत्वं भगवहाकोनेव प्रतिपादयति अहमिति । अहं वै सर्वभूतानि। कथम् ? भूतात्मा भूतानां कारणम्, भूतभावनः भूतानां परिपालकः, शब्दब्रह्म वेदः, परब्रह्म तत्प्रतिपाद्यं कारणरूपि परं ब्रह्म, उभे मम शाखती शाखत्यो तनू । अत्र श्रीमनीवः-‘भगवतः परमकारणत्वात् तदंशत्वेनैव ब्रह्म श्रूयते….. अत्र शब्दात् ब्रह्मणः साहचात् परब्रह्मणोऽप्यंशत्वमायाति । इति। वस्तुतस्तु शब्दब्रह्मसाहचर्यात् वेदप्रतिपाद्यं कारणं ब्रह्म तत्र प्रत्याभेदेन ग्रहोतं यत् तदवाभिप्रेतम् । उपनिषदि यत्र प्रपञ्चोपशमत्वेन साक्षादपरोच परं ब्रह्मोपदिशति, तत्र वेदप्रतिपाद्यं ब्रौव प्रक्षतेर्वियुज्य परिग्रहीतमित्येकलप्रदर्शनाय शाखती तनू इत्युक्तिः। वेदस्य च तथाल तज्ञानखरूपेणैक्यादिति बोध्यम् । ‘वेदस्य शब्दरूपलादाकाशगुणत्वेनानित्यशायाः तथा परब्रह्मणशानिहेशत्वेनावम्तुत्वशङ्काया वारणायाह-शाखती शाखल्यो नित्यसत्ये एव’ इति श्रीमदिखनाथः ।________________

१०२ - श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। . ४२ । लोके विततमात्मानलोकं चात्मनि सन्ततम् । उभयञ्च मया व्याप्त मयि चैवोभयं कृतम्
६।१६।५११५२ । ४३ । अनन्ताव्यक्तरूपेण येनेदमखिलं ततम् ।
चिदचिच्छक्तियुक्ताय तस्मै भगवते नमः ॥७।३।३४ । ४४ । केवलानुभवानन्दस्वरूपः परमेश्वरः। ।
माययान्तर्हितैश्वर्य ईयते गुणसर्गयां ॥७।६।२३ । ४५ । नतोऽस्मानन्ताय दुरन्तशक्तये
विचित्रवीर्याय पवित्रकर्मणे । ४२। स पुनस्तस्यात्मनोऽपरोक्षज्ञानमुपदिशति लोकइति । लोके भोग्यप्रपञ्चे आत्मानं भोक्तारं जीवम् आत्मनि भोक्तरि लोकं भोग्यत्वेन सन्ततं व्याप्तम्, उभयं तदुभयञ्च मया कारणात्मना व्याप्तम्, मयि च एव उभयं कृतं कल्पितं पश्येदित्यूह्यम् ।
४३। सातीतं चिदचिच्छक्तियुक्तञ्च ब्रह्म न भिवमित्याह अनन्तेति। हे अनन्त, अव्यक्तरूपेण अव्यक्तेन मनोवचनागोचरेण रूपेण येन इदम् अखिलं विश्वं ततं व्याप्तम्, तस्मै चिदचिच्छनियुक्ताय परापरप्रकृतियुक्ताय भगवते नमः। ‘चिच्छक्तिर्विद्या अचिच्छतिर्माया’ ‘चिच्छक्तिः स्वरूपभूता अचिच्छक्तिर्माया’ चेत्युक्ती न विरुष्यते गौतोक्तपरापरप्रकृतिसमवेन तयोग्रहणात् ।
४४। तस्य चिदचिच्छवियुक्तत्वेऽपि चिदानन्दस्वरूत्वमेव नित्यम् । एवमपि यबोपलभ्यते स तत्तु सृष्ट्यावरणाहतवादित्याह केवलेति । परमेखरः केवलानुभवानन्दवरूपः ईयते प्रकटीभवति । यद्येवं कथं न स सर्वत्रोपलभ्यते ? गुणसर्गया गुणात्मकः सर्गः यस्याः तया मायया स्वशक्त्या अन्तर्हि तश्वर्यः अन्तर्हितम् ऐवयं येन सः ।
४५। एवमन्तहितैश्वर्यत्वेऽपि भक्तसबिधी तस्याप्रचुतखरूपख’________________

भगवनिर्देशः । १०३ विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान गुणोः
खलोलया संदधतेऽव्ययात्मने ॥७।८।४० । ४६ । नैवात्मनः प्रभुरयं निजलाभपूर्णो
मानं जनादविदुषः करुणो वृणीते। यद्यज्जनो भगवते विदधीत मानं ‘तच्चात्मने प्रतिमुखस्य यथा मुखश्रीः ॥
७६।११ । भाति, शक्तिकृतविचित्रता तु तस्य खरूपसौन्दर्यमाविष्करोतीत्याह नतइति। दुरन्तशक्तये अनसशक्तये-‘दुर्गेयोऽन्तो यासां तथाभूताः शक्तयोयस्य तस्मै श्रीमश्विनाथः, विचित्रवीर्याय विचित्राणि वीर्याणि प्रभावाः यस्य तस्मै, पवित्रकम्मण पवित्राणि श्रवणमात्रेण शोधकानि कम्माणि यस्य तस्मै, गुणैः सृज्यशक्तिभिः स्वलीलया विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान् संदधते विदधते ; एवमपि अव्ययात्मने अप्रत्युतस्वरूपाय नतः प्रणतः अस्मि। ___४६। एवं तस्याप्रच्युतस्वरूपत्वे न पुनः पूजाद्यपेक्षा। निजलाभपूर्णोऽपि स यत् पूजादि स्वीकरोति तत् साधकस्यैव पूर्णतासम्पादनायेत्याह नेति । अयं प्रभुः ईश्वरः निजलाभपूर्णः निजलाभेन निजैश्वर्ये ण एव पूर्णः, अतः आत्मनः मानं पूजाम् अविदुषः ज्ञानसम्पहीनात् अल्पकात् जनात् नैव वृणोते नैव इच्छति। करुणः कृपालुः कृणोते च स्वीकरोति च। कथम् ? जनः यद् यद् मानं पूजां भगवते विदधीत, तच प्रतिमुखस्य मुखत्रीः यथा, तथा प्रात्मने स्वस्मै भवति । अत्र श्रीम ज्जीवः स्वपचे विशेषार्थमेवं निरपादयत्,-‘भक्तास्तु श्रीभगवतोऽपि खत एव परमाभीष्टरूपाः, भक्तिरेव भक्तानां मुखरूपेति, “भत्या तुतोष” इत्येवोत्कर्षयम् स्वकर्तव्यत्वेन तामेव निगमयितुमाह नैवात्मन इति । अयं प्रभुरात्मनो मानं पूजां निजभक्तात् न वृणोते नेच्छति । तत्र हेतुः ।________________

१०४ . श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। ४७ । नैषा परावरमतिर्भवतोननु स्या
ज्जन्तोर्यथात्ममुहदो जगतस्तथापि । संसेवया सुरतरोरिव ते प्रसादः
सेवानुरूपमुदयो न परावरत्वम् ॥७।६।२७ । निजस्य भक्तास्य लाभेनैव पूर्णः परमसन्तुष्टः । हेवन्तरं-करुणः पूजार्थतत्प्रयासादावसहिष्णुः । कथम्भूतात् जनात् ? अविदुषः पितुरग्रेबालबत्, तस्याग्रे किच्चिदपि न जानतः । एषा स्वस्य जनैकवर्गत्वेन दैन्योक्तिः। यहा तदावेशेनान्यत् किञ्चिदपि न जानत इत्यर्थः । उभयत्र पक्षेऽपि तस्य तस्य कारण्य हेतुरिति भावः। तर्हि किं जनस्तस्य मानं न कुरुत वेत्याशङ्कयाह यदिति। स च जनरे यत् यत् यं यं मानं भगवते विदधीत सम्पादयति स सोऽप्यात्मार्थमेव । तत्सम्मानमात्रेणैव स्वसम्माननाभिमननात् सुखं मन्यमानः तन्मान करोत्येवेत्यर्थः । तत्सम्मानमात्रेण वसन्मानच तदकजीवनस्य जनस्य युक्तएवेति दृष्टान्तमाह-यथा मुखे या शोभा क्रियते तन्मात्रमेव प्रतिमुखे शोभायै भवति नान्यदिति।’ इति। प्रतिमुखं दर्पणादौ प्रतिबिम्बितं मुखमिति नेयम् ।
४७। न केवलं कृपया पूजां स्वीकरोति, किन्तर्हि मिषानु. ग्रहच वितरति । एवमनुग्रहवितरणन न तस्मिन् वैषम्यदोष उपतिष्ठत इति प्रतिपादयति दृष्टान्तेन नेति। जन्तोः प्रावतस यथा, तथा जगतः आत्मसुहदः पात्मनः मुहदः च भवतः एषा परावरमतिः अयमतमः अयमधमः इति मतिः मनु न स्यात् । तथापि सुरतरोः कल्पवृक्षस्य इव ते तव प्रसादः अमुग्रहः समवया भवति। न परावरत्वं किन्तहि सेवानुरूपम् उदयः सम्मलाभः, सम्मलाभ न परावरत्वं किसहि मेवैव कारणम्। सेवाब तत्तत् प्रार्थनम् । तत्तदिच्छानुसारणति श्रीमत्वामी।________________

भगवनिर्देशः।
१०५ • ४८ । कोन्वत्र ते ऽखिलगुरो भगवन् प्रयास
उत्तारणेऽस्य भवसम्भवलोपहेतोः । मूढ़े षु वै महदनुग्रह आर्तबन्धो
किन्तेन ते प्रियजनाननुसैवतां नः ॥७।६।४२ । ४६ । स विश्वकायः पुरुहूत ईशः
संत्यः स्वयंज्योतिरजः पुराणः । धत्तेऽस्य जन्माद्यजयात्मशक्त्या
तां विद्ययोदस्य निरीह आस्ते ॥८।१।१३ । ४८। यद्येवं सेवमानानां कृतार्थता, ततः किं मूढ़ानां न सहतिः ? तेषामपि सहतिः स्यादेव। यदि तेषां सहतिर्भवेत् किमु वतयं तप्रियजनाननुसेवमानानामित्याह कइति। है अखिलगुरो, अविशेषण सर्वेषां ज्ञानदातः भगवन, अस्य विश्वस्य भवसम्भवलोपहतोः उत्पत्तिस्थितिसंहरणकारणस्य तव उत्तारण सर्वेषाम् उद्धरणे कोनु पत्र ते प्रयासः । हे आर्तबन्धो दौनबन्धो, मूढ़े षु ते महदनुग्रहः महानुकम्या। ते तव प्रियजनान् भत्तान् अनुसेवतां अनुसेवमानानां नः अस्माकं तेन उत्तरणेन किम्, न कोऽपि तत्र तव प्रयास इति भावः ।
४८। जगत्सर्जनपालनादौ यथा न तस्य कोऽपि विकारः, खशतया तत्सत्कम्म साधयतोऽपि न कम्मलेपः, तथानुग्रहव्यापारोऽपि तथेति दर्शयति स इति। स ईशः ईखरः विश्वकायः विखमेव कायः तनुः प्रकाशस्थानं यस्य सः, पुरुइतः पुरूणि बहनि इतानि यस्य सः, सत्यः सर्वसत्ताहेतुखरूपः, स्वयंज्योतिः स्वप्रकाशः, पजः जन्मरहितः, पुराणः नित्यः ‘पुरापि नवत्वादिकारान्तरशून्यः । आत्मशक्या अजया मायया अस्य विश्वस्य जमादि धत्ते, अथच विद्यया चिच्छज्या वस्त्ररूपेण तां मायाम् उदस्य अपातत्य निरोहः कार्यव्यस्तताशून्यः पास्ते ।
१४________________

१०६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ५० । ईहते भगवानीशो न हि तत्र विसज्जते। .
आत्मलाभेन पूर्णार्थो नावसीदन्ति येऽनु तम् ॥ ५१ । तमौहमानं निरहङ्कृतं बुधं
निराशिषं पूर्णमनन्यचोदितम् । नृन् शिक्षयन्तं निजवर्त्मसंस्थितं
प्रभु प्रपद्येऽखिलधर्मभावनम् ॥८१।१५।१६ । ५२ । यः कश्चनेशोबलिनोऽन्तकोरगात्
प्रचण्डवेगादभिधावतोभृशम् । भीतं प्रपन्नं परिपाति यद्या
न्मृत्युः प्रधावत्यरणं तमीमहि ॥बा२।३२ । ५०। कम्म कलापि कम्मंशून्यता कथं सम्भवति, तदनुसरहीन वा किं भवति तदेवाह ईहत इति। भगवान् ईशः ईखरः ईहले कम्म करोति, न हि तत्र कम्मणि विषनते प्रासक्तः भवति। कथमेवं भवति ? प्रात्मलाभेन पूर्णार्थः निजैखये ण पूर्ण प्रयोजनं यस्य सः। ये जनाः तम् अनु अनुवर्तमानाः, न ते अवसौदन्ति अवसायिस्ताः भवन्ति ।
५१। तस्य विशेषकार्योल्लेखेन पूर्वोतामेव स्वष्टं विकृणोति तमिति। ईमानं की भाचरन्त अथच निरहङ्कतं कन्माभिमानशून्य, बुध बोधस्वरूपम् अतएव कम्पलेपशून्यम्, निराशिषं निराकाशम्, पूर्णम्, अनन्यचोदितम् अनन्यनियुक्तं, नृन् शिक्षयन्तम् पात्मवर्म देशयन्तं, निजवर्म संस्थितम् पात्मनः वर्मनि सम्यक् स्थितं न कदापि तसः विचलितम् इत्यर्थः, अखिलधर्मभावनं निखिलधर्मप्रवर्तकम्, प्रभु परमेशं प्रपद्ये शरणं व्रजामि।
५३। न केवल स धमानुपदिशति भौताच परिपातीत्यार य________________

भगवनिर्देशः । १०० ५३ । नमो भगवते तस्मै यतएतच्चिदात्मकम् ।
पुरुषायादिबीजाय परेशायाभिधीमहि ॥ ५४ । यस्मिन्निदं यतश्चेदं येनेदं यदं खयम् ।
योऽस्मात् परस्माञ्च परस्त प्रपद्य खयम्भुवम् ॥ ५५ । यः खात्मनीदं निजमाययार्पितं
कचिद्विभातं क च तत्तिरोहितम् । अविदृक् साक्षुाभयं तदीक्षते
स आत्ममूलोऽवतु मां परात्परः ॥८।३।२-४ । इति। बसिनः बलवतः, प्रचहवेगात् प्रचण्डः उग्रः वेगः जवः यस्य तस्मात्, भृशम् अभिधावतः आभिमुख्येन द्रुतमागच्छतः पन्तकोरगात् पन्तकः मृत्युः स एव उरगः सर्पः तस्मात् भोतं त्रस्त, प्रपत्र शरणापर्व कथम ईशः ईश्वरः परिपाति सर्वतो रक्षति ; यनयात् मृत्युः प्रधावति, तम् भरणं शरणम् ईमहि व्रजेम।
५३ । सर्वञ्चासौ चेतयतइत्याह नम इति । पुरुषाय पूर्ष कारणलेन प्रविष्टाय, प्रादिबोजाय प्रादिः प्रकतिः बीजं पुरुषः तद्रूपाय परापरप्रवतियुक्तलाय, परेशाय परमशास्त्रे तस्मै भगवते नमः नमनम् अभिधीमहि अभिध्यायेम चिन्तापथेन नमस्खयाम, यतः एतत् देहादि चिदामक चेतनक्रियासम्पबम् ।
५४ । सर्वं हि तस्यैखर्यमित्याह यस्मिविति । इदं विश्वं यस्मिन् प्राधारे, यतः सदुपादानात, येन कर्चा, यः स्वयं विश्वरूपः, यः पस्मात् कार्थात् परमात् कारणात् परः, तं स्वयम्भुवं स्वप्रकाशं प्रपद्य धरणं ब्रजामि।
५५ । न खलु निखिलप्रकाश्य प्रकाशितमस्ति । एवं चेत् स्यात प्रकाभ्यस्येयत्ताप्राप्तिः, प्रकाशक स्थापीयत्तायाति । स पुनर्यत् प्रकाशित________________

०८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ५६ । दिदृक्षवो यस्य पदं सुमङ्गलं
विमुक्तसङ्गामुनयः सुसाधवः । चरन्त्यलोकव्रतमव्रण वने
भूतात्मभूताः सुहृदः स मे गतिः ॥८।३।७ । ५७। तस्मै नमः परेशाय ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये ।
अरूपायोरुरूपाय नम आश्चर्यकर्मण ॥शः । ५८ । नमोनमस्तेऽखिलकारणाय
निष्कारणायातकारणाय । यदप्रकाशितं वा तदुभयं समं पश्यति खन्नानस्य शेयत्वात् स्वयम्भुरित्याह यइति। स्वात्मनि अर्पितम् इदं विखं क्वचित् विभातम् अभिव्यताम्, क च तत् तिरोहितम् अनभिव्यक्तम्, तत् उभयम् अविघटक अलुप्तदृष्टिः माक्षी आत्ममूलः स्वयम्भुः-खप्रकाशः-श्रीमविश्वनाथः-यः ईक्षत, स परात्परः परात् प्रकाशकात् चक्षुरादेरपि परः प्रकाशकः माम् अवतु रक्षतु।
| व्यताव्यतनिखिलजः स कथमस्माकं साक्षाद्दर्शन विषयः स्यादित्याशङ्का परिह माह दिदृक्षव इति| यस्य सुमङ्गलं पदं दिट्टक्षवः मुतासङ्गाः सुसाधवः मुनयः भूतात्मभूताः भूतानाम् आत्मभूताः सुहृदः सन्तः वने अव्रणम् अच्छिद्रम् अलोकव्रतं ब्रह्मचादि चरन्ति, स मे मम गतिः |
५७। तत्माक्षाकारोपयोगिस्वरुपाण्यभिव्यनक्ति नमस्कारमुखेन तस्माइति। ब्रह्मण अनन्तशक्तये, अरूपाय स्वरूपातिरिक्तरूपहीनाय, उरुरूपाय स्वरूपसम्भूतानन्तरूपाय, आश्चर्यकम्र्मणे तस्मै परेशाय नमोनमः।
१८। नमइति । अखिलकारणाय सर्वकारणरूपाय, अतएव________________

भगवनिर्देशः ।
१०८ सागमानायमहाणवाय
नमोऽपवर्गाय परायणाय ॥८३।१५ । ५६ । नमोऽस्तु तस्मा उपशान्तशक्तये
खाराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने। गुणेषु मायारचितेषु वृत्तिभि
न सज्जमानाय नमखदूतये ॥८।५।४४। ६० । त्वं ब्रह्म परमं गुह्यं सदसद्भावभावनः ।
नानाशक्तिभिराभातस्त्वमात्मा जगदीश्वरः ॥८॥२४ स्वयं निष्कारणाय, कारणत्वेऽपि अद्भुतकारणाय मृदादिवहिकारशून्यत्वात् लोकातीतकारणाय, सागमानायमहार्णवाय सर्वे पागमाः पञ्चराचादय पात्रायाः वेदा तेषां महार्णवाय अनन्ताकराय-‘तरमाणामिव पर्यवसानस्थानाय’–श्रीमविश्वनाथः, अपवर्गाय मोक्षरूपाय, मतएव परायणाय उत्तमानाम् आश्रयाय ते तुभ्यं नमोनमः ।
६८। अधुना प्रपञ्चातीतत्वेन तल्लोलां दर्शयति नमस्कारमुखेन नम इति। उपशान्तशक्तये उपाशान्ता उपरता शक्तिः यस्य, खाराज्यलाभप्रतिपूरितात्मने स्वाराज्यलाभेन स्वस्मिन् विराजमानत्वेन प्रतिपूरितः पूर्णतामाप्तः आमा स्वरूपं यस्य, मायारचितेषु खशक्तिनिर्मितेषु गुणेषु सज्यशक्ति वृत्तिभिः दर्शनादिभिः न सज्जमानाय प्रसक्लाय, नभखदतये नभाखान् वायुः तस्येव अतिः लीला यस्य तस्मै नमः अस्तु । .. ६.। स्वयं नभखानिव लीलापरः सन् नानाशक्तिभिरसर्वहिरामानमाविष्करोतोत्याह मिति । त्वं परमं गुह्यं ब्रम अथच सदसधक्तिभावनः सदसन्तः स्थूलसूक्ष्माः व्यतयः भावाः देवतिर्यगादयः ताः भावयतीति तथा, नानाशक्ति भिः प्राभातः त्वम् आमा पाममामामा, जगदीखरः जगति प्रकाशमानः ईखरः ।________________

११. श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ६१ । स त्वं समौहितमदःस्थितिजन्मनाशं
भूतहितञ्च जगतो भवबन्धमोचौ। वायुर्यथा विशति खं च चराचराख्य
सर्वं तदात्मकतयावगमोऽवरूत्से ॥८।१२।११ ६२ । चित्रं तवेहितमहोऽमितयोगमाया
लीलाविमृष्टभुवनस्य विशारदस्य । सर्वात्मनः समदृशो विषमखभावो
भक्तप्रियो यदसि कल्पतरुखभावः ॥८।२३।८। ६१। जगजीवानां न किमपि ततो वहिर्विवते, अतः सर्च तज्ज्ञानविषयमित्याह स त्वमिति । सर्वं समोहितं, प्रदःस्थितिजन्मनाशं प्रमुष्य जगतोजमादि, भूतहितं भूतानां चेष्टा, जयतः भवबश्वमोची सर्वम् एतत्-वायुः यथा चराचराख्यं देहजातं खं च विशतिसथा तदात्मकतया सर्वस्यामतया अवगमः प्रानरूपः स त्वम् अवरःतसे व्याप्रोषि जानासि ।
६२। समदृशोऽपि भक्ताप्रियत्वं चित्रमिति प्रतिभाति वैषम्यकार पात्। न खलु तस्मिन् वैषभ्य विद्यत इति प्रतिपादयति चित्रमिति । पमितयोगमायालीलाविमृष्टभुवनाय भमिता प्रचिन्या योगमाया पघटनघटनशक्तिः तस्या या लीला तया विसृष्टानि विरचितानि भुवनानि येन तस्य, सर्वात्मनः सर्वेषामात्मनः, विशारदस्य सर्वज्ञस्य, पतएव समदृशः तव ईहितं चेष्टितं अहो चित्रम्। कथम् ? भातप्रियः सन् त्वं विषमखभावः । नायं विषमस्वभावः, यत् यस्मात् कल्पतरखभावः सन् त्वं भक्तप्रियः । यो हि येन भावेन त्वामाश्रयति, सं तेव भावेन ददासोति नात्र वैषम्यम्, उपयोगिता विना तत्तत्सम्पदग्रहणसामाभावात्, सामर्थ्यन्तु क्रमादेवाभिव्यक्ति ।________________

भगवनिर्देशः । । ६३ । त्वं सर्वलोकस्य मुहत् प्रियेश्वरो
द्यात्मागुरुनिमभीष्टसिद्धिः । तथापि लोको न भवन्तमन्धधी
र्जानाति सन्त हृदिबद्धकामः ॥८।२४।५२ । ६४ । अहं भक्तपराधीनो ह्यस्वतन्त्रइव हिज ।
साधुभिर्गस्तहृदयो भक्तैर्भक्तजनप्रियः ॥ ६५ । नाहमात्मानमाशासै महतः साधुभिर्विना ।
श्रियञ्चात्यन्तिकौं ब्रह्मन् येषां गतिरहं परा ॥ ६३ । यदिदं वैषम्य प्रतिभाति, न तत्तस्मिन् किन्तहि जनेषु तत्सौहृद्यबोधविरहितेषु । भक्तास्तं महत्त्वेन रन्ति, अतस्तेषां तत्साक्षात्काररूपपरमसम्पल्लाभः, अभक्तास्त तथालेन न रहन्ति, प्रतस्तेषां स्वखविमत्यनुसारेण विषमफललाम इति दर्शयति लोकानामबताख्यापनेन त्वमिति। त्व सर्वलोकस्य सुहृत्, प्रियेश्वरः प्रियश्च ईखरच, भामा, गुरुः, ज्ञानम, अभीष्टसिद्धिः, तथापि अन्धधीः बदकामः लोकः हदि सन्तं त्वां न जानाति ।
१४। भर्भप्रियस्य विशेषसम्बन्धं दर्शयति भगवहाक्येन पहमिति। हे हिज, प्रहं हि प्रस्वतन्त्र इव भक्तपराधीनः भक्तीः साधुभिः ग्रस्त हदयः अधिकृतहदयः, अतएव भताजनप्रियः भक्तजनएव प्रियः यस्य, भतजनस्य प्रियः च । कथं भगवतः परमस्वतन्त्रस्यान्याधीनत्वं ख्यापयति संहितति जिज्ञासायां तेषां तदिच्छाधीनत्वे खेच्छाधीनत्वमेव तन्मूलमिति ज्ञेयम् । इच्छा तु तत्वरूपाभिन्ना।
६५ । नाहमिति। मतः साधुभिः विना न अहम् पास्मानम् आत्यन्तिकों श्रियं च प्राशासे स्मृहयामि । निस्पृहस्य कथमेवं भवति सकारणमाह, अहं येषां परा गतिः ।________________

११२ श्रीमद्गीताप्रपूतिः । ६६ । ये दारागारपुत्राप्तान् प्राणान् वित्तमिमं परम् ।.
हित्वा मां शरणं याताः कथं तांस्त्यत्तुमुत्महे ॥ ६७। मयि निर्बहृदयाः साधवः समदर्शनाः ।
वशे कुर्वन्ति मां भक्त्या सस्त्रियः सत्पतिं यथा ॥ ६८। मत्सेवया प्रतीतच्च सालोक्यादिचतुष्टयम् ।
नेच्छन्ति सेवया पूर्णाः ‘कुतोऽन्यत् कालविप्लुतम् ॥ ६६ । साधवो हृदयं मह्यं साधूनां हृदयन्त्वहम् । मदन्यत् ते न जानन्ति नाहं तेभ्यो मनागपि ॥
६।४।६३-६८ । ७० । त्वमेक एवास्य सतः प्रसूति
स्त्वं सन्निधानं त्वमनुग्रहश्च । ६६। ‘येषामहं परा गतिः’ इति स्वयं वितणोति य इति। दारागारपुचाप्तान् प्राणान् वित्तम् इदं परं च लोकं हित्वा मां शरणं याताः प्राप्ताः, कथं तान् भक्लान् त्यक्तुम् उत्सहे।
६७। मयोति । मयि निर्बहृदयाः समदर्शनाः साधवः-भन्न्स्त्रियः सत्पतिं यथा-तथा भक्त्या मां वशे कुर्वन्ति ।
६८। मदिति। मत्सेवया ममतया सालोकादिचतुष्टयं प्रतीत च प्राप्तम् पपि सेवया भक्त्या पूर्णाः प्राप्तकामाः न इच्छन्ति ; कालविनुतं कालकवलाधीनम् अन्यत् विषयसुखं कुतः ?
६८ । साधव इति । साधवः मयं हृदयम्, पहं साधूनां तु हृदयम्, ते मदन्यत् न जानन्ति, तेभ्यः मनाक् अपि किञ्चित् पपि न पहं जानामि।
७.। न बेकान्तभावं विना तं सर्ववत्वेन कोऽपि ग्रहोतं शकोति, नानाभावविकवेन चित्तेन पुनः स तं बहुत्वेन पश्यति, एका________________

भगवनिर्देशः ।
११३ त्वन्मायया संवृतचैतसम्त्वां
पश्यन्ति नाना न विपश्चितोये ॥१०।२।२८ । ७१ । ज्ञानविज्ञाननिधये ब्रह्मणेऽनन्तशक्तये । ..
अगुणायाविकाराय नमस्ते प्राकृताय च ॥ ७२ । कालाय कालनाभाय कालावयवसाक्षिो ।
विश्वाय तदुपद्रष्ट्र तत्कचें विश्वहेतवे ॥ ७३ । भूतमात्तेन्द्रियप्राणमनोबुद्ध्याशयात्मने। .
विगुणेनाभिमानेन गूढ़खात्मानुभूतये ॥ ७४ । नमोऽनन्ताय सूक्ष्माय कूटस्थाय विपश्चिते ।
नानावादानुरोधाय वाच्यवाचकशक्तये ॥ ७५ । नमः प्रमाणमूलाय कवये शास्त्रयोनये । प्रवृत्ताय निवत्ताय निगमाय नमो नमः ॥
१०।१६।४६-४४ । न्तित्वञ्च न मियतीत्वाह त्वमिति । कार्यभूतस्य अस्य संसारवृक्षस्य एकः एव त्वं प्रसूतिः जन्मस्थानं कारणं, त्वं सविधानं सम्यग्विलयस्थानं, वम् अनुग्रहः च अनुग्रहातीति पालकः । त्वमायया संवृत्तचेतसः पिहितज्ञानाः त्वां नाना पश्यन्ति, ये विपश्चितः ज्ञानवन्तः न ते तथा पश्यन्ति ।
७१-७५ । भगवत्खरूपप्रतिबोधाय तत्स्वरूपाण्यभिधीयन्ते कुलकेन ज्ञानेति। ज्ञानविज्ञाननिधये जानं ज्ञप्तिः विज्ञानं चिच्छक्तिः तयोः निधये ताभ्यां ज्ञेयज्ञानाभ्यां पूर्णाय, अनन्तशक्तये, अगुणाय मृज्यशत्यतीताय, अविकाराय, प्राकृताय प्रकृतेः प्रवर्तकाय, अप्राकताय वा पाठः–प्रकृत्यतीताय ; कालाय कालस्वरूपाय कालप्रवर्तकाय, काल
१५________________

११४ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ७६ । त्वय्यव्ययात्मन् पुरुष प्रकल्पिता
लोकाः सपालाबहुजीवसङ्गुलाः । यथा जले संजिहते जलौकसो
ऽप्युदम्बरे वा मशकामनोमये ॥१०॥४०॥१५ । भाभाय कालशक्त्याश्रयाय, कालावयवसाक्षिणे कालावयवानां सृध्यादिसमयानां साक्षिण, विश्वाय विश्वरूपाय, तदुपद्रष्टे तत्माक्षिणे, तत्कचें, विश्वहेतवे सर्वकारकरूपाय ; भूतमात्रेन्द्रियप्राणमनोबुद्ध्याशयात्मने भूतादिवरूपाय भूतानां भूतम्-इन्द्रियाणाम् इन्द्रियम् इत्येवं सर्वकारकरूपाय, त्रिगुणेन सृज्यशक्तिमता अभिमानेन अहङ्कारण अहं ब्रह्मास्मीति सर्वतोऽभिव्यक्तवचनेन गूढ़वात्मानुभूतये गूढ़ा प्रच्छादिता खानाम् आत्मनां जोवानां जीवोऽस्मीति अनुभूतिः येन तस्मै,-सर्चत ईखरकर्तृत्वाभिव्यक्ती जीवकर्तृत्वज्ञानं विलुप्यते ईश्वर एव अहं खरूपेण प्रकाशते इत्येवंरूपाय-; अनन्ताय, सूक्ष्माय, कूटस्थाय, विपयिते सर्वज्ञाय, नानावादानुरोधाय अस्तिनास्तीत्यादीन् नानावादान् अनुरुणदि अनुवर्तते यः तस्मै, वाच्यवाचकशताये अभिधानाभिधेयशक्तिभेदादपि नानात्वेन प्रतीयमानाय नमः ; प्रमाणमूला चक्षुरादीनां चक्षुरादिरूपाय, कवये खयं तनिरपेक्षज्ञानाय, शास्त्रयोनये वेदात्मकनिःश्वासाय, प्रहत्तये प्रहत्तिस्वरूपाय, निवृत्तये नित्तिखरूपाय, निगमाय शास्त्रस्वरूपाय नमोनमः।
७६। तस्य सर्वात्मकत्वेऽपि तस्मिन्बेव सर्व विचरन्ति, प्रथ न त परस्परं वा जानातीत्याह त्वयोति। हे अव्ययात्मन्, त्वयि पुरुष, सपालाः साधिपाः बहुजीवसङ्गुलाः लोकाः प्रकल्पिताः । मनोमये ममःप्रधान मनोवृत्तिव्यङ्गे त्वयि-जले यथा जलौकसः उदुम्बर उडुम्बरान्तःके गरेषु मशकाः यथा परस्परवानिभिज्ञाः सञ्चरन्ति तथा ब्रह्माण्हामि सञ्चरन्ति ।________________

•
भगवन्निद्देशः। ११५ . ७७ । दृष्टं श्रुतं भूतभवहविष्यत्
स्थास्नुश्चरिष्णुमहदल्पकञ्च। विनाऽच्युताबस्तुतरां न वाच्य
स एव सर्वं परमार्थभूतः ॥१०।४६।४३ । ७८ । एकएवाद्वितीयोऽसावैतदात्म्यमिदं जगत् । आत्मनात्माश्रयः सभ्याः सृजत्यवति हन्त्यजः ॥
१०।७४।२१। ७६ । यत्र येन यवो यस्य यस्मै यद्यद् यथा यदा । स्यादिदं भगवान् साक्षात् प्रधानपुरुषेश्वरः ॥
१०८५।४। ७७। तनिरपेक्षं न किञ्चिदस्तीत्याह दृष्टमिति। दृष्टं, श्रुतं, भूतभवद्भविष्यत् भूतं, भवत् वर्तमान, भविष्यत् च, स्थानः स्थितिमान्, चरिष्णुः, महत्, अल्पकं च, अच्युतात् पप्रच्युतस्वभावात् ईखरात् वस्तुतरां न बाच्यम्, परमार्थभूतः सएव सर्वम् ।
७८ । सर्बात्मकलमाह एक इति। है सभ्याः, एकः अहितीयः एव असौ एतत् जगत् ऐतदात्माम् एष परमेशः आत्मा यस्य तत् एतदात्म तस्य भावः ऐतदात्मा एतत्खभावम्, आत्मना आमाश्रयः अन्धनिरपेक्षः, अजः सजति भवति हन्ति। इदं पूर्ववति च पद्यं वैष्णतोषणोसम्मतमन्ये न दृश्यते।
७। सर्वकारकक्रियाव्याप्यं निखिलं भगवत्स्वरूपं व्यननीत्याइ यति। यत्र अधिकरण, येन करणन, यतः अपादानात्, यस्य सम्बधेन, यी सम्प्रदानाय, यत् यत् कत्तुं कम च, यथा यदा क्रियाविशेषणे, एतत्सर्वात्मकं इदं जगत् प्रधानपुरुषखरः प्रधानं भोग्यं पुरुषः भोला तयोः ईखरः भगवान् त्वम् एव साक्षात् ।________________

११६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ८० । नश्वरीष्विह भावेषु तदसि त्वमनश्वरम्। . यथा द्रव्यविकारेषु द्रव्यमानं निरूपितम् ॥
१०८५॥१२ । ८१ । जय जय जयजामजित दोषम्भौतगुणां
त्वमसि यदात्मना समवगड्डसमस्तभगः । अगजगदोकसामखिलशक्त्यवबोधक ते क्वचिदजयात्मना च चरतोऽनुचरेनिगमः ॥
१०८७।१४ । ८२ । इति तव सूरयस्वाधिपतेऽखिललोकमल
क्षपण कथाऽमृताब्धिमवगाह्य तमांसि जहुः । ८० । सर्वस्मिन् योऽसावनखरांशः स एव स इत्याह नखरेष्विति । द्रव्यविकारेषु घटकुण्डलादिषु यथा द्रव्यमानं मृत्सुवर्णादि निरूपितं तथा इह नखरेषु भावेषु यत् अनखरं तत् त्वम् असि ॥
८१। स्वशक्त्याविष्कृते निखिले जगति स वाग्विषयोभवति, अथच तदेव जीवदृष्टिमाणोति, सुतरां समस्तावरणानातं सशक्तिकतद्दर्शनमेव श्रेयः, तत्तु केवलं भगवदनुग्रहणैव सिद्धातीति तदेवाभिदधाति जयेति । हे अजित, मायया अनभिभूत, जय जय। दोषभीतगुणां दोषाय आनन्दास्यावरणाय ग्टहीताः गुणाः सृज्यशक्तयः यया ताम्, अजां मायां जहि अपसारय । नानेन तव ऐश्वर्यविलोपः स्यात्-यत् यस्मात् अगजगदोकसां अगानि स्थावराणि जगन्ति जङ्गमानि ओकांसि शरीराणि येषां तेषां जीवानां, हे अखिलशक्त्यवबोधक, त्वम् आत्मना समवरुडसमस्तभगः संप्राप्तसमस्तैश्वर्यः असि। एवं कथं वाग्विषयोऽहं भवेयम् ? कचित् मृध्यादौ अजया खशक्त्या आत्मना च चरतः क्रीड़तः तवकम्मणि षष्ठी–निगमः वेदः अनुचरेत् प्रतिपादयेत्।
८२। निखिलपापनिरसनः सएवेत्याह इतीति। है बाधि________________

भगवन्निद्देशः। ११० किमुत पुनः स्वधामविधुताशयकालगुणाः परम भजन्ति ये पदमजस्रमुखानुभवम् ॥
१०८७।१६ । ८३ । तव परि ये चरन्त्यखिलसत्त्वनिकेततया
तउत पदाक्रमन्त्यविगणय्य शिरोनितेः । परिवयसे पशूनिव गिरा विबुधानपि तां
स्त्वयि कृतसौहृदाः खलु पुनन्ति न ये विमुखाः॥ ८४ । त्वमकरणः स्वराडखिलकारक-शक्तिधर
स्तव बलिमुद्दहन्ति समदन्त्यजयाऽनिमिषाः । पते, मायेश अधिोमध्यवर्तमानानां सर्वेषाम् अधीखर, सूरयः विवेकिनः तव अखिललोकमलक्षपणकथामृताब्धिं सकलजनहजिननिरसनहेतुकीर्तिसुधासिन्धुम् अवगाह निषेव्य तपांसि कच्छ्रसाधनानि जहुः त्यतिवन्तः । हे परम सर्वोत्कृष्ट, किमुत वक्तव्यम् ये पुनः स्वधामविधुताशयकालगुणाः स्वधाम्रा स्वरूपविस्फुरणन विधुताः त्यक्ताः आशयगुणाः अन्तःकरणधम्माः रागादयः कालगुणाः जरादयः च यः ते अजस्रसुखानुभवम् अखण्डानन्दानुभवं पदं स्वरूपं भजन्ति सेवन्ते तथाभूताः दुःखानि त्यजन्तीति । ____८३। तद्भजनेनैव विमुक्तिः अभजने पुनर्बन्ध इत्याह तवैति । अखिलसत्त्वनिकेततया सर्वभूतवासतया ये तव-कम्मणि षष्ठी– परिचरन्ति ते अविगणय्य गणनाम् अकृत्वा निऋतेः मृत्योः शिरः पदा आक्रमन्ति मृतत्योर्मुडि पदं दधति, विबुधान् अपि अभक्तान् तान् गिरा वाचा पशून् इव परिवयमे बध्नासि, त्वयि ये कृतसौदाः ते पुनन्ति आत्मानम् अन्यान् अपि, न य विमुखाः ॥ ८४। मन्द्रियविवर्जितोऽपि म तत्तच्छक्तिधरः, तमेव सर्च________________

११८
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। वर्षभुजोऽखिलक्षितिपतेरिव विश्वसृजो . विदधति यत्र ये त्वधिलवा भवतचकिताः ॥
८७॥२७॥२८॥ ८५ । मायायैर्नवभिस्तत्त्वैः सविकारमयो विराट् ।
निर्मितो दृश्यते यव सचिल्के भुवनत्रयम् ॥ बलिमाहवन्तीत्याह त्वमिति। त्वम् प्रकरणः चक्षुरादीन्द्रियविहीनः अथच अखिलकारकशक्तिधरः अखिलानां प्राणिनां यानि कारकाणि इन्द्रियाणि तेषां शक्तिं धारयति प्रवर्त्तयतीति तथा, खराट् स्वस्मिन् विराजमानः, वर्षभुजः अखिलक्षितिपतैरिव विश्वसृजः अनिमेषाः देवाः अजया मायया सह तव बलिम् उद्दहन्ति, समदनि च मनुष्यप्रदत्तं इथकव्यादिकं भक्षयन्ति च, यत्र ये तु अधिकताः त्वबियुक्ताः ते भवतः चकिताः भीताः विदधति तदाज्ञापालनं कुर्वन्ति ॥
८५। ग्रन्थेऽस्मिन् भगवद्दर्शने शिरःकरपादादि परिकल्पितम् । एतत्तु स्थूलं भूतादिकं सूक्ष्मत्वेन परिणामितं तहिशिष्टमरूपरूपकल्पनमिति दृष्टव्यम्। शौनकप्रश्ने दृश्यते
तान्चिकः परिचर्यायां केवलम्य थियः पतेः ।
अङ्गीपाश्रमायुधाकल्पं कल्पयन्ति यथैव यैः ॥ (१२।११।२।३) इति । टीका च-‘परिचयायामुपासनायां विषये केवलस्य चैतन्यस्य घनस्याङ्गानि पादादीनि, उपाङ्गानि गरुड़ादीनि, प्रायुधानि सुदर्शनादौनि, प्राकल्याः कौस्तभादयः तेषां इन्हैक्यं, तद्यथा कल्पयन्ति यैश्च तत्त्वैः कल्पयन्ति, सबोवर्ण येति ।’ इति। वैष्णवसम्मानितगोपालतापन्याञ्च दृश्यते ;
सत्त्वरजस्तमइति अहङ्कारश्चतुर्भुजाः । पञ्चभूतात्मकं शङ्ख करे रजसि संस्थितम् ॥ बालस्वरूपमन्यन्न मनश्शक निगद्यते । पाद्या माया भवेच्छाई पद्म विश्वं करे स्थितम् ॥________________

भगवनिर्देशः । ८६। एतई पौरुषं रूपं भूः पादौ द्यौः शिरोनभः। नाभिः सूर्योऽक्षिणी नासे वायुः कणौ दिशः प्रभोः ॥
पाद्या विद्या गदा वेद्या सर्वदा मे कर स्थिता। धार्थकामकयूगर्दिव्यैर्दिव्यमहीरितः॥ कलस्तु निर्गुणं प्रोन मान्यते पाद्यया यया । माला निगद्यते अन्नन् तव पुत्रस्तु मानदः ॥ • कूटस्थ मत्स्वरूपञ्च किरौटुं प्रवदन्ति माम्।
तरीतम प्रस्फुरन्तं कुण्डल युगल स्मृतम् ॥ इत्यादि । अन्यत्र चान्यद्रूपं कस्थितम् ; कल्पनाया अनित्यत्वात् स्वमनोविलासत्वात्। अतएव हि श्रीमद्रामानुजीयाः–“पुरुषस्य कौस्तुभाकारत्वं, प्रकृतेः श्रीवत्सरूपत्वं, महतो गदारूपत्वं, सात्त्विकाहाङ्कारस्य शङ्खरूपत्वं, तामसाहङ्गारस्य साङ्गत्वं, ज्ञानस्य खगरूपत्वम्, अज्ञानस्य तदाधारकत्त्वम्, मनसश्चक्रत्वं, जानेन्द्रियाणां शररूपत्वं, सूक्ष्मस्थूलभूतानां वनमालात्वम्’ इति। ‘सुदर्शनं मनस्तत्त्वमिति सहस्रनाम भाथे। धनुरिन्द्रियाहङ्काररूपं । चित्ततत्त्वरूपं पन्नम्। तच त्रैलोक्याख्यमिति विष्णुधर्मोत्तरी । शङ्कः भूताद्यहङ्कारः। कौमोदकी तु बुद्धिः । इत्यादि मुक्ताफलटीकायाम्। __ प्रथमन्तावत् स्थूलस्य विनिगमनमाह येन च सूक्ष्मस्य परिकल्पन सुलभं स्यात् मायायैरिति। मायाद्यैः प्रकृतिसूत्रमहदहजारपञ्चतन्मात्रः नवभिः तत्त्वैः सविकारमयः विकाराः एकादशेन्द्रियाणि पश्चमहाभूतानीति षोड़श तम्मयः विराट् निम्मितः, यत्र विराजि सचित्के चेतनाधिष्ठिते भुवनत्रयं दृश्यते।
८६। एतदिति। एवत् वै पुरुषस्य वैराजस्य रूपम्-ईखरणाधिष्ठितत्त्वात् तदभेदविवक्षया तत्स्वरूपमुच्यते। अङ्गकल्पनामाहप्रभोः भूः पादौ, द्यौः शिरः, नभः नाभिः, सूर्यः अक्षिणी, वायुः मासे, दिशः कौँ। भूः पादाविस्थादिभिः भूराद्यनुवादेन भगवत्पादादिभावना विधीयते ।________________

१२. श्रीमद्गीताप्रवृत्तिः । ८७। प्रजापतिः प्रजननमपानो मृत्युरौशितुः ।
तबाहवो लोकपाला मनश्चन्द्रो भुवो यमः ॥ ८८ । लज्जोत्तरोऽधरोलोभो दन्ता ज्योत्स्ना स्मयोभमः ।
रोमाणि भूमहा भूमो मेघाः पुरुषमूईजाः ॥ ८८ । यावानयं वै पुरुषो यावत्या संस्थया मितः ।
तावानसावपि महापुरुषो लोकसंस्थया ॥ ६० । कौस्तुभव्यपदेशेन स्वात्मज्योतिर्बिभर्त्यजः ।
तत्प्रभाव्यापिनी साक्षात् श्रीवत्समुरसा विभुः । ६१ । स्वमायां वनमालास्यां नानागुगामयौं दधत् ।
वासश्छन्दोमयं पीतं ब्रह्मसूत्रं वित्वरम् ॥ ८७। प्रजापतिरिति। ईशितुः प्रजापतिः प्रजननम् , मृत्युः अपानः पायुः, लोकपाला तहाहवः तस्य ईशितुः बाहवः, चन्द्रः मनः, यमः भुवी।
८८। लज्जेति। लज्जा उत्तरः दन्तच्छदः, लोभः अधरः निम्नदन्तच्छदः। ज्योत्स्ना दन्ताः, भ्रमः स्मयः, भूरुहाः वृक्षाः भूम्नः रोमाणि, मेघाः पुरुषमूईजाः पुरुषस्य केशाः।
८८। अनुक्तमन्यदप्येवमूह्यमित्याह यावानिति। यावान् अयं व्यष्टिपुरुषः स्वमानतः सप्तवितस्तिः, यावत्या संस्थया अवयवसन्निवेशन मितः, लोकसंस्थया असौ अपि महापुरुषः तावान् ।
८०। भूषणादीन्याह कौस्तुभेति। अजः कौस्तुभव्यपदेशन खात्मज्योतिः शुद्धजीवचैतन्य बिभर्ति। व्यापिनी तत्प्रभा तस्य कौस्तुभस्य प्रभा या-इन्द्रियहारा प्रकाशः-ताम् उरसा वक्षसा श्रीवत्सं विभुः बिभुति ।
८१। स्वमायामिति। वनमालाख्यां नानागुणमयों स्वमायां, छन्दोमयं पोतं वासः, त्रिवृत्खरं प्रणवं ब्रह्मासत्रं दधत् ।________________

भगवन्निईशः । १११ ६२ । बिभर्ति सांख्यं योगच्च देवो मकरकुण्डले ।
मौलिं पदं पारमेष्ठं सर्वलोकाभयङ्करम् ॥ ६३। अव्याकृतमनन्ताख्यमासनं यदधिष्ठितः।
धर्मज्ञानादिभिर्युक्तं सत्त्व पद्ममिहोच्यते ॥ ६४। ओजसहोबलयुतं मुख्यतत्त्वं गदां दधत् ।
अपां तत्त्वं दरवरं तेजस्तत्त्वं सुदर्शनम् ॥ ६५। नभोनिभं नभस्तत्त्वमसिचर्म तमोमयम् ।
कालरूपं धनुः शाङ्गं तथा कर्ममयेषुधिम् ॥ ६६ । इन्द्रियाणि शरानाहुराकूतौरस्य स्यन्दनम् ।
तन्मात्राण्यस्याभिव्यक्तिं मुद्रयार्थक्रियात्मताम् ॥
८२। बिभर्तीति । देवः सांख्यं योगं च मकरकुण्डले, मल - लोकाभयङ्करं पारमेष्ठं पदं ब्रह्मलोकं मौलिं किरीटं बिभर्ति ।
८३। अव्याकृतमिति। अव्याकृतं प्रधानम् अनन्ताख्यम् आसनम्, यत् अधिष्ठितः अधिष्ठाय स्थितः तत् प्रासनभूतं पचं धर्मज्ञानादिभिः युक्तं सत्त्वं सत्त्वगुणः इह उच्यते ।
८४। प्रोजइति । भोजःसहोबलयुतं मुख्यतत्त्वं प्राणतत्त्वं गदाम्, अपां तत्त्व दरवरं शङ्ख, तेजस्तत्त्व सुदर्शनं दधत् । ___५। नभइति। नभोनिभं नभस्तत्त्व तमोमयम् असिचम्म, कालरूपं शाङ्ग धनुः, तथा कर्ममयेषुधिं दधदिति शेषः। . ८६। इन्द्रियाणोति। इन्द्रियाणि शरान, प्राकुतीः क्रियाशक्तियुक्तं मनः अस्य स्यन्दनम्, तमात्राणि पस्य रथस्य अभिव्यक्ति बहिःप्रकाशं, मुद्रया धृतया अर्थक्रियात्मतां वरदाभयदादिरूपत्वं बिभर्ति।________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः।
१२२ ६७। मण्डलं देवयजनं दीक्षा संस्कार पात्मनः। .
परिचया भगवत आत्मनो दुरितक्षयः ॥ ६८। भगवान् भगशब्दार्थ लीलाकमलमुद्दहन् ।
धर्म यशश्च भगवांश्चामरव्यजनेऽभजत् ॥ ६६ । आतपरन्तु वैकुण्ठं हिजा धामाकुतोभयम् ।
विहेदः सुपर्णाख्यो यनं वहति पूरुषम् ॥ १०० । अनपायिनी भगवती श्रीः साक्षादात्मनोहरः ।
विष्वक्सनस्तन्त्रमूर्तिर्विदितः पार्षदाधिपः ॥
नन्दादयोऽष्टी हास्थाश्च तेऽणिमाद्या हरीगंगाः ॥ १०१ । वासुदेवः सङ्कर्षणः प्रद्युम्नः पुरुषः स्वयम्।
अनिरुद्ध इति ब्रह्मन् मूर्तिवाहोऽभिधीयते ॥ ८७। मण्डलमिति। देवयजनं देवपूजाभूमिः मण्डलं सूर्यमण्डलम्, दीक्षा प्रात्मनः संस्कारः पूजायोग्यता साक्षात्प्राप्तियोग्यतेति श्रीमनौव, भगवतः परिचर्या आत्मनः खस्य दुरितक्षयः पापक्षयः ।
८८। भगवानिति। भगशब्दार्थम् ऐश्वर्यादिषाड़ गुण्यं बोलाकमलं करस्थपनं भगवान् उद्दहन्, धमें यशः च चामरव्यजने भगवान् पभजत् ।
८८। प्रातपत्रमिति । अकुतोभयं वैकुण्ठं धाम आतपत्रम्, सुषख्यिः गरुड़ाख्यः त्रिहहेदः ऋग्यजुःसामरूपः यज्ञ पूरुष विष्णुं वहति ।
१०.। अनपायिनीति। साक्षात् आत्मनः हरेः अनपायिनी शक्तिः भगवती श्रीः, तन्त्रमूर्तिः पञ्चरात्राद्यामपमरूपः पार्षदाधिपः विश्वक्सेनः विदितः, हरेः पणिमाद्याः गुणाः नन्दादयः अष्टौ हास्थाः हारपालाः। १०१। तस्यैव
पासनामाह वासुदेव इति । हे ब्रान,________________

भगवनिर्देशः। १२३ १०२ । स विश्वस्तैजसः प्रातस्तुरीय इति वृत्तिभिः । अर्थेन्द्रियागयज्ञानर्भगवान् परिभाव्यते ॥
१२।१११५-२२ । स्वयं पुरुषः वासुदेवः चित्तं महान्, सङ्घर्षणः अहङ्कारः, प्रद्युम्नः बुद्धिः, अनिरुद्धः मनः इति मूर्त्तिव्यूहः अभिधीयते। अधिभूतरूपेण महान्, अध्यात्मरूपेण चित्तम्, उपास्यरूपेण वासुदेवः, इत्येवमन्यत्र ।
१०। तस्यैवाध्यात्मभावेन चतुर्थोपासनामाह सइति। स भगवान् विश्वः, तेजसः, प्राज्ञः, तुरीयः इति वृत्तिभिः जाग्रदाद्यवस्थाभिः अर्थेन्द्रियाशयज्ञानैः अर्थाः वहिर्विषयाः जाग्रदवस्था, इन्द्रियं ममः तस्मिन् विलौनाः विषयाः स्वप्रावस्था, आशयः चेतः प्रपञ्चं विश्वं यस्मिन् एकीभूतम् सुषुप्तावस्था,ज्ञानम् एकात्म प्रत्ययसारं प्रपञ्चातीतावस्था इत्येतैः परिभाव्यते। परिभाव्यते इत्येतत्पदं सर्वत्र योजनीयम्। भः पादाविति भावयेत्, द्यौः शिर इति भावयेत् इत्यादि। तत्र ‘मन्त्रमूर्ति ममूर्तकम्’ इति न्यायात् सूक्ष्मत्वेन स्वरूपत्वेन चिन्तनमिति ध्येयम् ।
भगवविद्देशप्रधानऽस्मिन्नध्याये परापरप्रकृतियुक्तं परब्रह्म जगज्जीवञ्च सर्वमात्मन्यन्तर्भूय विद्यमानमित्येतद्विषेण निरूपितम्। प्रथमं सर्वातोतं परं ब्रह्म, तदनन्तरं सर्वान्तर्यामी परमात्मा, तदनन्तरं मान्तर्भावको भगवानुपास्वत्वेनोपासकैहोत इति क्रमसनिवेशः । इति श्रीसात्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपृत्तौ भगवनिर्देशो नाम
चतुर्थोऽध्यायः ।________________

पञ्चमोऽध्यायः।
विषयिनिर्देशः। १ । अतः परं यदव्यक्तमवाढ़गुणवृंहितम् ।
अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् स जीवो यत् पुनर्भवः ॥१।३।३२ १। जीवात्मा विषयौ भगवतः परा प्रवतिः। सएव ब्रह्मपरमात्मभगवविद्देशादनन्तरं निर्णेतव्यः । तत्रेदं प्रथमं विवेच्यम्-हिविधी हि देही जीवस्य शास्त्रनिहिष्टौ स्थूलः सूक्ष्मश्च । स्थूलस्य पुनरिहलोकावस्थानकाले स्थितिनं तु प्रयाणकाले। प्रयाणकाले तु सूक्ष्मएव जीवसंनया देहादपैति । अतएव जीवशब्देन जीवात्मा जीवोपार्धािलङ्गदेहस्वेत्युभयमेवाभिधीयते। मनोमय एवासो लिङ्गदेहः, पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि तु तस्यैव दर्शनश्रवणादिशक्तयः । अतएवाह श्रुतिः ‘मनोऽस्य दैवं चक्षुः’ ‘मनसा ह्येव पश्यति मनसा शृणोति’ इत्यादि। मनोमयत्वेनैव हि जीवस्य संसारे स्थितिः परलोके प्रयाणञ्च। अयं पक्षः श्रीमद्योगाचार्यस्थ । सांख्यास्तु अहङ्कारं बुद्धावन्तर्भूयैकादर्शन्द्रियाणि पञ्चतन्मात्राणि बुद्धि वेति सप्तदशावयवकं लिङ्गशरीरमित्याहुः । तेषामेव पक्षः संहितायामस्यां एहोत इति लख्यते। वस्तुतस्तु जीवस्यान्तःकरणोपाधिकत्वं मांख्या अन्ये च मन्यन्त, तदेव च श्रीमद्योगाचार्यसम्प्रतमिति मनोमयएव लिङ्गदेह इति सिद्धान्तः समौचौनः । एवं सति सार्वकालिकानां पण्डितानां मतेनैक्यं भवति। आत्मा विज्ञानमय इति श्रौतसिद्धान्तचैवमेव सिहाति। जीवात्मा मानसक्रिययात्मानं नित्यं व्यनतीति मानसोपाधिक एव स यायो ब्रह्मसम्पनत्वादन्यत्र । एवमेवहि सोऽत्र व्याख्यातः, अतइति। अतः–________________

विषयिनिर्देशः। १२५ २ । यया सम्मोहितो जीव आत्मानं त्रिगुणात्मकम् ।
परोऽपि मनुतेऽनथं तत्कृतश्चाभिपद्यते ॥१।७।५ । ३ । स श्रेयसामपि विभुर्भगवान् यतोऽस्य
भावः स्वभावविहितस्य सतः प्रसिद्धिः । देहे स्वधातुविगमेऽनुविशीयमाणे व्योमेव तत्र पुरुषो न विशौर्यबेऽजः ॥२।६।४६ एतद्रूपं भगवतोद्यरूपस्य चिदात्मनः।
मायागणेविरचितं महदादिभिरामनि ॥ (१।३।३०) इति स्थूलरूपात्परम् अन्यत् रूपं यत् अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् दर्शनश्रवणातोतवस्तुत्वात् अव्यता सूक्ष्मम, अव्यूढगुणवृहितम् प्रव्यूढ़ाः अपरिस्फुटाः शक्तिमात्रत्वेन विद्यमानाः गुणाः सृज्यशक्तयः तैः वृहितं परिपुष्टं यत् मनोमयमिति यावत्, स जीवः ; यत् यस्मात् मनोमयत्वात् पुनर्भवः पुनः पुनः जन्म लोकात् लोकान्तरप्राप्तिः॥
२। जीवो हि स्वयं त्रिगुणातीतः। स तु मनसा पश्यन् शृणन् स्मृशन् जिघ्रन्, तत्तहिषयाभिनिवेशवशात्तगुणैरुपरतो भवति। सुतरां त्रिगुणातीतोऽप्यात्मानं स त्रिगुणात्मकं मन्यते । विषयसम्बन्धवशादुत्पत्रएष मोहः विषयाणां भगवच्छतिकतत्वात् तच्छक्तिसम्भूत इति सरलसिद्धान्तः। तमिममाश्रित्याह ययेति। यया मायया भगवच्छत्या सम्मोहितः स्वरूपावरणेन विक्षिप्तः जीवः परोऽपि त्रिगुणातीतः अपि प्रात्मानं विगुणात्मकं मन्यते, तत्कतं त्रिगुणकृतम् अनर्थं शरीरन्द्रियवश्यतासाधक कर्तृत्वादिकं च अभिपद्यते प्राप्नोति ।
३। सर्वफलदातुर्भगवतो जीवस्यैहिकपारलौकिकस फललामः । स तु सम्भवति देहापगमेऽपि तस्य नित्यकालस्थितौ। तत्तथैवाभिदधाति सइति। अस्य भावस्वभावविहितस्य भावानां मृज्यशतीनां खभावेन व क्रियया विहितस्थ व्यवस्थितस्य सतः कार्यस्य यतः भगवतः________________

१२६ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ४ । यदर्थेन विनामुष्य पुंस पात्मविपर्ययः ।
प्रतीयते उपद्रष्टुः खशिरश्छेदनादिकः ॥ ५। यथा जले चन्द्रमसः कम्पादितत्कृतो गुणः । दृश्यतेऽसन्नपि ट्रष्टुरात्मनोऽनात्मनोगुणः ॥
३।७।१०।११। ६ । एवं पराभिध्यानेन कर्तृत्त्व प्रकृतेः पुमान् ।
कर्मसु क्रियमाणेषु गुणैरात्मनि मन्यते ॥३।२६।६ ।
प्रसिद्धिः निष्पत्तिः, स भगवान् श्रेयसाम् अपि विभुः दाता। योऽयं जीवः फलभोक्ता न स नश्येदित्याह-स्वधातुविगमे स्वारम्भकधातूनां भूतानां विगमे वियोगे सति अनुशीर्यमाणे अपि देहे व्योम इव पुरुषः जोवः न विशौर्यते न विनश्यति, यतः अजः न देहेन सह जातः । .
४। त्रिगुणातीतोऽपि जीवो मनश्चक्षुषा भगवच्छक्तिरचिताम् विषयानुपभुङक्त, तेन च तदुपरतस्य तस्य त्रिगुणात्मकत्वाभिमान उपतिष्ठत इत्युक्त ; कथं तत्सम्भवतीति दृष्टान्तेन प्रतिपादयति यदिति । यत् यस्मात् भगवच्छक्तिमायाहेतोः अर्थेन कारणेन प्रयोजनेन च विना पपि कालत्रयेपि यद्यपि तस्य सोऽर्थो नास्ति तथापि अमुष्य पंसः जीवस्त्र—उपद्रष्टुः खप्रदर्शिनः स्वशिरश्छेदनादिकः यथा–तथा आत्मविपर्ययः स्वस्थान्यभावापबता-ज्ञानानन्दवंश इति श्रीमदिखनाथः –प्रतीयते।
५। दृष्टान्तान्तरमुपन्यस्यति यथेति । यथा जले प्रतिविम्बितस्त्र चन्द्रमसः चन्द्रस्य कम्पादिकः तत्कृतः जलोपाधिकृतः गुणः धमः, तथा अनामनः देहादेः गुणः धर्मः असन् अपि मृषा अपि द्रष्टुः तदभिमानिनः पात्मनः जीवस्य दृश्यते।
। जीवस्य स्वस्थान्ययावेऽपि विषयसनादन्यभावापनताप्रतीति________________

विषयिनिर्देशः। १२० ७.। भूनेन्द्रियान्तःकरणात् प्रधानाजीवसंजितात् । आत्मा तथा पृथक् द्रष्टा भगवान् ब्रह्मसंत्रितः ॥
____३।२८५४१ । ८। भूतैः पञ्चभिरारब्धे देहे देयबुधोऽसकृत् ।
अहं ममेत्यसबाहः करोति कुमतिर्मतिम् ॥३।३१।२६ ६ । देहेन जीवभूतेन लोकालोकमनुव्रजन् ।
भूञान एव कमाणि करोत्यविरतं पुमान् ॥ रित्यस्य कारणं स्पष्टमभिदधाति एवमिति । एवं पराभिध्यानेन प्रकत्यावेगेन परापरप्रकृत्योरविभक्तत्वाभिमननेन पुमान् जीवः प्रकृतेः गुगौः सृज्यशक्तिभिः क्रियमाणेषु कम्मसु अात्मनि कर्तृत्त्व मन्यते । ___ । परापरप्रकृतिभ्यामोखरस्तु पृथक्त्वेन द्रष्टव्य इत्याह भूतेति । भूतेन्द्रियान्तःकरणात् आत्मा परमात्मा पृथक् , प्रधानात् भगवदैवर्यरूपात् द्रष्टा अन्तर्यामी पृथक्, जीवसंजितात् जीवात्मनः ब्रह्मसंजितः भगवान् पृथक् ।
८। एवमोखरात् पृथक्त्वे सिद्धे जीवस्य देहेऽहबुहिरव कुमतिरित्याह भूतैरिति । पञ्चभिः भूतैः आरब्धे देहे अबुधः अज्ञानः असहाहः असदाग्रहः, कुमतिः कुबुद्धिः देही जीवः असकृत् पुनः पुनः अहम् मम इति मतिं करोति ।
। मनोमयदेहेनास्य लोकात् लोकान्तरगमनं तत्र तत्र कम्मानुष्ठानञ्चाह देहेनेति। जीवभूतेन दर्शनादिशक्तियुक्तमनोमयेन देहेन—
संप्रसन्ने भगवति पुरुषः प्राकृतैर्गुणः।
_ विमुक्ती जीवनिर्मुक्तो ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ (४।११।१४) इत्यत्र गुणकार्यत्वेन देहोऽयं गृहीतः ‘मनः षष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिखानि कर्षति।’ (गौ १५॥७) इत्यनुशासनात्-लोकात् लोकम् ‘वाभ्यां विश्वमजत्’ इति ऋगुक्तरीत्या अनुव्रजन् परिभ्रमन् पुमान् जीवः तत्त________________

१२८
श्रीमगौताप्रपूर्तिः। १० । जीवोऽस्यानुगतो देहो भूतेन्द्रियमनोमयः । तन्निरोधोऽस्य मरमामाविर्भावस्तु सम्भवः ॥
३।३१।४२।४३। ११ । स जन्मनोपशान्तात्मा निःसङ्गः समदर्शनः ।
ददर्श लोक विततमात्मानं लोकमात्मनि ॥ १२। आत्मानं ब्रह्म निर्वाण प्रत्यस्तमितविग्रहम् ।
अवबोधरसैकात्म्यमानन्दमनुसन्ततम् ॥४।१३।७।८। लोकगतभोगान् भुञ्जानः एव अविरतं प्रतिनियतं कम्मं करोति, न कुत्राप्यालस्येन समयमतिवाहयतीति भावः। न खन्नु वक्तव्यं नेदं मतमुपनिषत्सम्मतमिति। दृश्यते हि छान्दोग्ये—-‘स एष ये चैतस्मादव्वाञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां च’ (१।३।७।६) इति-~-मनुष्यभोग्यलोकानां बहुत्वम् ।
१०। किंवा जीवात्मनोजन्ममरणं तदाह जीव इति। जीवः दर्शनादिशक्तियुक्तमनोमयदेहः अस्य जीवात्मनः अनुगतः अनुवर्ती सन् भूतेन्द्रियमनोमयः स्थ लभूतादियुक्तः देहः भोगायतनं भवति। तविरोधः तस्य देहस्य निरोधः कार्यायोग्यता अस्य जीवस्य मरणम्, प्राविर्भावस्तु तस्य पुनर्देहाकारण प्रकाशः सम्भवः अन्म ।
११।१२। ध्रुवपुत्वस्योत्कलस्य प्रत्यक्षानुभूत्या योगभूमौ जोवब्रह्मणोः परोक्षापरीक्षदर्शनं विकृणोति युग्मकेन सइति आत्मानमिति । अम्मना आजन्म उपशान्तात्मा शमप्रधानचित्तः, निःसङ्गः पनासक्तः, समदर्शनः जानकाकारतया भामा तु सर्वत्र समः स्वखरूपेणैकः इति दृष्टिशीलः, स ध्रुवतनयः उत्कलः लोके सर्वत्र आत्मानं जानाकारेल विततं व्याप्तम्, पात्मनि पात्मचैतन्ये लोकं सर्वम् ; अवबोधरसैकामाम् एकखरूपत्वं यस्य तथाभूतम्, अनुसन्ततं सर्ववानुस्यूतम्,________________

विषयिनिर्देशः। २६ १३। एकः शुधः स्वयंज्योतिर्निगुणोऽसौ गुणाश्रयः ।
___ सर्वगोऽनादृतः साक्षी निरात्मात्मात्मनः परः ॥ १४ । यएवं सन्तमात्मानमात्मस्थ वेद पूरुषः । नाज्यते प्रकृतिस्थोऽपि तद्गुणैः स मयि स्थितः ॥
४॥२०॥७८।
प्रत्यस्तमितविग्रहं निरुपाधिकम् पात्मानं खं निर्वाणं शान्तं ब्रह्म तेन अभिन्न ददर्श। ज्ञानाकारण सवात्मदर्शनं परोक्षम, आत्मनि सर्चदर्शनमपरोक्षम् ; स्वरूपैक्येन ब्रह्मदर्शनं परोक्षम् ; ब्रह्मणि प्रत्यस्तमितनिखिलोपाधिकस्य तदर्शनमपरोक्षमिति नेयम् ।
१३। जीवात्मनो देहयुक्तत्वमुक्ता सम्प्रति देहादस्य पार्थक्य प्रदयति पृथं प्रति भगवहाक्येन एकइति। आत्मा एकः देहो हि बालयुवादिभेदादनेकः, अात्मा शुद्धः देहो हि मलिनः, आत्मा खयंज्योतिः चैतन्यस्वरूपः देहो हि जड़ः, आमा निर्गुणः प्राकृतिकगुणविरहितः देहो हि प्राकृतिकगुणयुक्तः, असौ आत्मा गुणाश्रयः गुणानां सृज्यशक्तीनां प्रकाशभूमिः देहोहि गुणाश्रितः, आमा सर्वगः चैतन्यत्वात् सर्वत्राव्याहतगतिः देहोहि परिच्छिन्नः स्थाने बडः, प्रात्मा अनाहतः देहगेहादिभिरनाच्छादितः देहो हि आहतः, आत्मा साक्षी दृष्टा देहो हि दृश्यः, आत्मा निरात्मात्मा निरात्मनः अचेतनस्य देहस्य पात्मा चेतयिता, अतएव स आत्मनः देहात् परः ततो भिवः। एवं जीवस्य देहेन नवधा वैलक्षण्य प्रदर्शितम्।
१४। एवं देहादात्मनः पार्थक्य ज्ञान किं भवति तदाह यइति । यः पुरुषः जीवः एवं सन्न भावापतम् प्रामस्थ स्वस्मिन् स्थितम् आत्मानं वेद स प्रकृतिस्थः अपि तद्गुणैः तहिकारैः न अज्यते न लिप्यते, स मयि अन्तर्यामिणि स्थितः।________________

१३० श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १५। परित्यक्तगुणः सम्यग्दर्शनो विशदाशयः ।
शान्तिं मे समवस्थानं ब्रह्मकैवल्यमश्नुते ॥ १६ । उदासीनमिवाध्यक्षं द्रव्यज्ञानक्रियात्मनाम् ।
कूटस्थमिममात्मानं यो वेदाप्नोति शोभनम् ॥ १७ । भिन्नस्य लिङ्गस्य गुणप्रवाहो
ट्रव्यक्रियाकारकचेतनात्मनः । दृष्टासु सम्पत्सु विपत्म सूग्यो न विक्रियन्ते मयि बदसौहृदाः ॥
४।२०।१० –१२ ।
१५। परित्यक्तति । परित्यक्त गुणः गुणसम्बन्धविरहितः, सम्यग्दर्शनः, विशदाशयः प्रसन्नमनाः सन् मे मम समवस्थानं म्वखरूपणावस्थितिः एव बह्मकैवल्य ब्रह्माभिवत्वेन केवलौभावः तादृशीं शान्तिम् अश्रुते अनुभवति ।
१६। उदासीनमिति । द्रव्यज्ञानक्रियात्मनां दहज्ञान अंन्द्रियमनसाम् उदासीनं निर्लिप्तम् अध्यक्षम् इव स्थित कूटस्थम् अविकारिणम् . आत्मानं यः वेद जानाति स शोभनम् अध्यात्मलक्ष्मी-सोऽभवं सोऽभयम् इति पाठे मोक्षम्-आप्नोति ।
१७। कथं वा जीवात्मनोऽविकारित्वं सम्भवति तदाह भिवस्येति । द्रव्यक्रियाकारक चेतनात्मनः द्रव्याद्यालकस्य भिवस्य लिङ्गस्य देहस्थ गणप्रवाहः संसारः, न तु पात्मन इति शेषः । अतः मयि अन्तर्यामिणि न तु देहे बसौहृदाः सूरयः विवेकिनः दृष्टासु प्राप्तासु सम्पत्सु विपत्सु देहाधिष्ठितत्वात् न विक्रियन्ते न विकारं प्राप्नुवन्ति। तेषां देहे स्थित्वापि न देहे स्थितिर्भगवत्येव, अतो देहातविकारणास्पृष्टास्ते ।________________

१३१
वियिनिर्देशः । .१८ । यदा रतिर्ब्रह्मणि नैष्ठिको पुमा
नाचार्यवान् ज्ञानविरागरंहसा । दहत्यवीयं हृदयं जीवकोशं
पञ्चात्मकं योनिमिवोत्थितोऽग्निः ॥ १६ । दग्धाशयो मुक्तसमस्ततद्गुणो
नैवात्मनो बहिरन्तर्विचष्टे । परात्मनोर्यावधानं पुरस्तात् खप्ने यथा पूरुषस्तदिनाशे ॥
१८। दर्शनादिशक्तियुक्तमनोमयदेहेन विषयान् ध्यायति जीवः । यदा तु ब्रह्मानुरागोद्दीप्तहदयः, तदा यन्मनो विषयानुबध्यासीत् तस्य ब्रह्मानुरागेण तिरोधानं दैवचक्षुष्टवलाभव पूर्वस्वभावपरित्यागात् । दग्धमित्युपचारस्तु तविमित्तमेव, अन्यथा ‘मनसैवाप्तव्यम्’ ‘दृश्यते त्वग्रया बुधा’ ‘हृदा मनीषा मनसाभिकृप्तः’ इत्याद्याः श्रुतयो न सिद्यन्ति । हृदयस्य पूर्वस्वभावपरित्यागरूपदाहं प्रदर्शयति यदेति। यदा ब्रह्मणि नैष्ठिको निष्ठां प्राप्ता स्थिरतरा रतिः भवति, तदा पुमान् जीवः प्राचार्यवान् ज्ञानदीपदपरमगुरुसहायः सन् ज्ञानविरागरंहसा ज्ञानवैराम्यतीव्रवेगेन अवीर्य निर्वासनं पुनः प्ररोहाक्षम पञ्चात्मकं पञ्चमहाभूतप्रधानं यहा अविद्यास्मितारागद्देषाभिनिवेशाः पञ्च तदात्मकम् जीवकोशं जीवावरकं हृदयं-उस्थितः प्रज्वलितः अग्निः योनिम् परणिम् इव-दहति विषयानुबन्धितामस्य हापयति ।
१८। एवं हृदयस्य विषयसम्बन्धपरिहारण भगवदनुरागोद्दीप्तत्वे तेनाव्यवहितसम्बन्धो जीवस्य भवतीत्याह दग्धेति। दग्धाशयः दग्धः आशयः हदयम् उपाधिः यस्य, अतएव मुक्तसमस्ततद्गुणः मुक्ताः समस्ताः तद्गुणाः कर्तवादयः येम स जीवः आत्मनः बहिः प्रपञ्चम् अन्तः सुख________________

१३२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । २० । आत्मानमिन्द्रियार्थञ्च परं यदुभयोरपि । .
सत्याशय उपाधौ वै पुमान् पश्यति नान्यदा ॥ २१ । निमित्ते सति सर्वत्र जलादावपि पूरुषः । आत्मनश्च परस्थापि भिदां पश्यति नान्यदा ॥
४।२।२६-२६ । २२ । तत्त्वं नरेन्द्र जगतामथ तस्थुषाञ्च
देहेन्द्रियासुधिषणात्मभिगवृतानाम् । यः क्षेत्ववित्तपतया हृदि विष्वगाविः प्रत्यक् चकास्ति भगवांस्तमवेहि सोऽस्मि ॥
४।२२।३७। दुःखादिकं न विचष्टे न पश्यति । कथं न पश्यति ? पुरस्तात् पूर्व यत् परात्मनोः परः परमात्मा प्रामा जीवात्मा तयोः व्यवधानं व्यवहितसम्बन्धः पासीत्, तहिनाशे तस्य व्यवधानस्य विनाशे-स्वप्ने यथा पुरुषः मनःकल्पितवस्तुजातं पश्यति स्वप्रभङ्गे पुनर्न पश्यति-तथा नाग्यकिञ्चन पश्यति अव्यवहितं परमात्मानमेव पश्यतीत्यर्थः ।
२०। विषयप्रवणदयोपाधिरेव व्यवधायक पासोदिति स्पष्टमभिदधाति प्रामानमिति। प्रात्मानं स्वम्, इन्द्रियार्थं भोग्यं च एतदुभयोः अपि यत् परम् अतीतम् सुखदुःखञ्च उपाधौ प्राशये हृदये सति पुमान् जीवः पश्यति, अन्यदा तदपगमे न पश्यति।
२१। तदेव दृष्टान्तमुखेन प्रतिपादयति निमित्त इति । सर्वत्र जलादौ निमित्ते सति पपि पुरुषः यथा विम्बप्रतिविम्बयोः भिदां भिवलं पश्यति, अन्यदा जलाद्यभावे न, तथा आत्मनः प्रतिविम्बथानीयस्थ, परस्य परमात्मनः विम्बस्थानीयस्य, हृदयोपाधी निमित्त सति भिदां पश्यति, न तदपगमे ।
२२। तदेवमव्यवहितसम्बन्धमुना जीवात्मपरमात्मनोः नियम्य________________

विषयिनिर्देशः । १३३ . २३ । तस्यानया भगवतः परिकर्मशब
सत्त्वात्मनस्तदनुसंस्मरणानुपा। ज्ञानं विरक्तिमदभूनिशितेन येन
चिच्छेद संशयपदं निजजीवकोशम् ॥४।२३।११ २४ । एवं स वीरप्रवरः संयोज्यात्मानमात्मनि ।
ब्रह्मभूतो दृढ़ काले तत्याज खं कलेवरम् ॥४।२३।१३ नियन्त्रोरेकतरस्यान्यस्यैकान्ताधीनतया पुनरभिवतया स्थितिमाह पु, प्रति सनत्कुमारवाक्येन तत्त्वमिति। हे नरेन्द्र, तत् तस्मात् पनात्मरतेरनर्थहेतोः त्वं जगतां जङ्गमानाम् अथ तस्थुषां स्थावराणां देहेन्द्रियामुधिषणात्मभिः देहः च इन्द्रियाणि च असवः प्राणाः च धिषणा बुद्धिः च आत्मा अहंभावः च तैः आहतानां च हृदि यः क्षेत्रवित्तपतया क्षेत्रविदं जीवं तपति नियमयति इति क्षेत्रवित्तपः तस्य भावः क्षेत्रवित्तपता तया अन्तर्यामिरूपेण विष्वक् व्याप्तित्वेन, प्राविः प्रत्यक्षवेन, प्रत्यक् आन्तरत्वेन चकास्ति प्रकाशते तम् अवेहि,-सोऽमि इति नियम्वस्य नियन्तुः सम्यगधीनतयाऽभेदात्, ‘तदंशत्वेन नित्यतदधिष्ठानत्वेन’ इति श्रीमज्जीवः। सोऽस्ति इति पाठे स एव एकः अस्ति क्षेत्रवित्तपतयेति शेषः ।
२३। संशयपदजीवकोशच्छेदनमाह तस्येति । भगवतः परिकम्मशुद्धसत्त्वात्मनः परिकम्मणा परिचर्यया शुद्धसत्त्वः प्रामा मनो यस्य तस्य राजः तदनुस्मरणानुपूर्त्या तस्य भगवतः अनुस्मरणन निरवच्छेदस्मरणेन अनुपूर्तिः संपूर्तिः पूर्णताप्तिः यस्याः तथाभूतया पनया भत्तया विरक्तिमत् वैराग्य युक्त ज्ञानम् अभूत, निशितेन तोलोन सेन जानेत्र संशयपदं सन्देहास्पदं निजजीवकोशं स्वस्य जीवकोश उदवं चिच्छेद, संशयनिरसनेन तविरास इति फलितार्थः ।
२४। जीवात्मपरमात्मनोरकीकरणन तनुत्यागोहि . योमिनो________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। २५ । प्राणेन्द्रियमनोधर्मानात्मन्यध्यस्य निर्गुणः ।
शेते कामलवान् ध्यायन् ममाहमिति कर्मकृत् ॥ २६ । यदात्मानमविज्ञाय भगवन्तं परं गुरुम् ।
पुरुषस्तु विषज्जेत गुणेषु प्रकृतेः खदृक् ॥ २७ । गुणाभिमानी स तदा कर्माणि कुरुतेऽवशः । शल कृष्ण लोहितं वा यथा कमाभिजायते ॥
४२६॥२५–२७ । योगस्य पूर्णतेत्याह पृथोः खानुष्ठानेन एवमिति। एवं स वीरप्रवरः पात्मजयात् शूर श्रेष्ठः आत्मानं नियम्यम् आत्मनि नियन्तरि परमात्मनि दृढ़ संयोज्य ब्रह्मभूतः ब्रह्मणा एकीभूतः खं कलेवरं देहं तत्याज । एवं हि षष्ठे दधीचस्तनुत्यागः
एवं कृतव्यवसितो दध्यङडाथर्वणस्तनुम् । " पर भगवति ब्रह्मण्या मानं सन्न यन् जहौ ॥ (६।१०।११) इति । सवयन् एकीकुर्बन्।
२५। विषयासक्तानां जीवानां गतिं वक्तुमुपक्रमते प्रायेणेति । प्राणिन्द्रियमनोधर्मान् प्रशनापिपासादीन् प्राणधम्मान, अन्धत्वादोन् इन्द्रियधमान्, कामादोन् मनोधमान् निर्गुणोऽपि खयम् पात्मा गुणातीतोऽपि आमनि खस्मिन् अध्यास्य भारोप्य कर्मवत् स मम अहम् इति कामलवान् विषयसुखलेशान् ध्यायन् चिन्तयन् शैते।
२६।२७। ततः किं भवति तदाह युग्मकेन यदेति गुणति । यदा मात्मानं चैतन्यखरूपं भगवन्त परं गुरुम् अविज्ञाय खट्टक प्रकाशस्वभावोऽपि पुरुषः जीवः तु प्रकृतेः गुणेषु विकारेषु विषज्जते आसक्तो भवति, तदा स गुणाभिमानी तत्तहिकाराः प्रात्मनः इति मननपरः अवशः सन् कम्माणि कुरुत शुक्लं सात्त्विकं, कृष्णं तामसं, लोहितं राजसं कर्म यथा तथा जायते तत्तत्प्रधानलोकेषु । यथात्रैव–________________

विषयिनिर्देशः । १३५ २८ । तथा कामाशयो जीव उच्चावचपथा भ्रमन्। उपर्यधो वा मधे वा याति दिष्टं प्रियाप्रियम् ॥
.४।२६।३१ । २६ । एवं पञ्चविधं लिङ्गं विवत् षोड़शविस्तृतम् ।
एष चेतनया युक्तो जीव इत्यभिधीयते ॥४।२६।७४
शलान् प्रकाशभूयिष्ठान् लोकानाप्नीति कर्हिचित् ।
दुःखीदर्कान् क्रियायामान् तमाशीकीत्कटान क्वचित् ॥ (४।२९।२८) इति । जम्म च तत्र तत्र कार्यानुसार्येव
क्वचित् पुमान् क्वचिच्च स्त्री क्वचिनीभयमन्धधौः ।
दैवी मनुष्यनिर्यग्वा यथाकर्मगुणं भवः ॥ (४।२।२९) इति । तत्र तत्र सुखदुःखप्राप्तिश्च
क्षुत्परीतो यथा दीनः सारमेयी यह ग्रहम् ।
चरन् विन्देत यद्दिष्ट दण्डमोदनमेव वा ॥ (४।२।३० ) इति । २८। जीवस्य विश्वभ्रमणं भोगच स्पष्टवाक्येनाह तथेति। कामाशयः कामव्याप्तः प्राशयः यस्य विविधाभिलाषानुविछहदयः जीवः तथा पूर्वोक्तेन प्रकारेण उच्चावचपथा उच्चनीचमार्गेण देवयानपिटयाणन भ्रमन् उपरि अधः मध्ये वा दिष्ट कम्मानुरूपं प्रियाप्रियं याति प्राप्नोति। २८। जीवोऽपि
यर्थमेऽविकताभावास्तथा ते विकृतः सह ।
नानावीयाः पृथग्भूता विराजं जनयन्ति हि ॥ (१०।३।१५) इत्येवं विराड़ वदित्याह एवमिति। एवं पञ्चविधं पञ्चतन्मात्रात्मक त्रिवत् त्रिगुणं षोड़शविस्तृतं षोड़शविकाराः एकादशेन्द्रियाणि पञ्चमहाभूतानि च तैः विस्तृतं विस्तारं प्राप्त लिङ्गम् अहङ्करणम् । एष संघातः चेतनायुक्तः बुधा सम्मिलितः जीवः इति अभिधीयते। यद्य________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ३० । तावानयं व्यवहारः सदाविः
पेलजसाक्ष्यो भवति स्थूलसूक्ष्मः । तस्मान्मनोलिङ्कमदो वदन्ति
गुणागुणवस्य परावरस्य ॥५॥११।७। प्यहङ्कार बुद्धावन्त कादशेन्द्रियाणि, तन्मात्राणि बुद्धिश्चेति सप्तदशावयवः लिङ्गदेह एव जीव इति व्यवहारः, तथापि,
जग्टहै पौरुषं रूपं भगवान् महदादिभिः ।
सम्भूतं षोड़शकलमादी लोकसिमक्षया ॥ (१।३।१) इत्यत्र स्थूलसूक्ष्मावयवयुक्तो यथा विराडुक्तः, तथात्रापि ।
भनेन पुरुषो देहानुपादत्ते विमुञ्चति । हर्ष शोकं भयं दुःखं सुखं चानेन विन्दति ॥ यथा तृणजलू केयं नापयात्यपयाति च । म त्यजेन्मियमाणोऽपि प्राग्देहाभिमतिं जनः ॥ यावदन्यं न विन्देत व्यवधानेन कर्मणाम् ।
मनएव मनुष्येन्द्र भूतानां भवकारणम् ॥ (४।२८।७५—-७७) इत्येतत सब वृहदारण्यको ‘तद्यथा ढणजलायुका’ इत्याद्यनुरूपम् ।
यथानुमीयते चित्तमुभयरिन्द्रियहितैः। एवं माग्दहज कर्म लक्ष्यते चित्तत्तिभिः ॥ नामुभूत कचानेन देहेमाष्टमश्रुतम् । कदाचिदुपलभ्येत यद्रूपं यागात्मनि ॥ तेनाम्य तादृशं राजन् लिङ्गिनी देहसम्भवम् । श्रद्धत्वामनुभूतोऽर्थो न मनः प्रष्टुमर्हति ॥ मनएव मनुष्यस्य पूर्वरूपाणि शंसति ।
भविष्य तय भद्रंस तथंध न भविष्यतः ॥ (४।२९६३-६६) इत्येतत् ‘लिङ्ग मनो यत्र निषतम् इत्येतदर्थानुमारि ।
३०। स्थूलसूमादिकं स स जीयो मनसा पश्यति मन एव च बन्धमोक्षकारणमित्याह तावानिति । स्थलमा तावान् समनः पयम् चाविः प्रकाशमानः व्यवहारः प्रापचिकविषयः सदाबेजमायः________________

विषयिनिर्देशः । ‘३१ । क्षेत्रन्नएता मनसो विभूती
र्जीवस्य मायारचितस्य नित्याः । आविहिताः क्वापि तिरोहिताश्च .
शुद्धोविचष्टे यविशुद्धकः ॥५।११।१२ । ३२ । यथाजस्तमसायुक्त उपास्ते व्यक्तमेव हि ।
न वेद पूर्वमपरं नष्टजन्मस्मृतिस्तथा ॥ ३३ । पञ्चभिः कुरुते स्वार्थान् पञ्च वेदाथ पञ्चभिः ।
एकस्तु षोड़शन बीन् वयं सप्तदशोऽश्रुते ॥ क्षेत्रजस्य दृश्यः भवति। तस्मात् अदः मनः परावरस्य परस्य सूक्ष्म स्य प्रवरस्य स्थूलस्य च गुणागुणत्वस्य गुणत्वं गुणाभिमानित्वम् अगुणवं गुणविरहितत्वं तस्य लिङ्ग कारणम् ।
३१। जीवात्मनोऽन्तःकरणहत्तिसाक्षित्वमाह क्षेत्रज्ञ इति। मायारचितस्य जीवस्य जीवोपाधः प्रविशुद्ध कर्तुः मनसः अन्तःकरणस्य क्वापि जाग्रत्स्वप्रयोः आविहिताः आविर्भूताः क्वापि सुषुप्तौ तिरोहिताः एताः प्रसिद्धाः नित्याः प्रवाहरूपेणाविच्छिनाः विभूतीः वृत्तीः क्षेत्रः जीवात्मा विचष्टे पश्यति । ___३२। यदि वर्तमानजन्मनोऽपि पूर्व जन्मासीत् कथं तन्त्र जीवो जानाति तत्कारणमाह यथेति । तमसा निद्रया युक्तः यथा, तथा अनः जीवः मष्टजम्मस्मृतिः व्यक्त वर्तमानं देहं हि उपान्ते सेवते, न पूर्वम् अपरं भावि देह वेद जानाति ।
३३ । इन्द्रियैस्तस्य विषयोपादानमाह पञ्चभिरिति। पञ्चभिः कनेन्द्रियैः स्वार्थान् ग्रहणादीन् कुरुते, अथ पञ्चभिः ज्ञानेन्द्रियैः पञ्च शब्दादीन् वेद, षोडशेन मनसा स्वयम् एकः तु सप्तदशः षोडशोपाध्यन्त. गतोऽपि त्रीन् ज्ञानकर्मेन्द्रियमनोविषयान् अश्नुते प्राप्नोति ।________________

१३८ श्रीमगीताप्रपूत्तिः । ३४ । तदेतत् षोड़शकलं लिङ्ग शक्तित्रयं महत् । .
धत्तेऽनु संमृति पुंसि हर्षशोकभयाहिताम् ॥ ३५ । देह्यज्ञोऽजितषड! नेच्छन् कमाणि कार्यने।
कोशकार इवात्मानं कर्मणाच्छाद्य मुद्यति ॥ ३६ । न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते यवशः कर्म गुणैः स्वाभाविकैबलात् ॥ ३७। लब्धा निमित्तमव्यक्तं व्यक्ताव्यक्तं भवत्युत ।
यथायोनि यथावौज स्वभावेन बलीयसा ॥
३४ । अस्य लिङ्गदेहस्यैव संसारकारणत्वमाह तदिति। तदेतत् शक्तित्रयं सत्त्वादिशक्तित्रयकार्य महत् अनादि षोड़शकलम् एकादशेन्द्रियाणि पञ्चतन्मात्राणोति षोड़शांशं लिङ्ग लिङ्गशरीरं पुंसि जीवे अनु अन्वनु हर्षशोकभयादितां हर्षशोकभयाकुलितां संमृति संसारं धत्ते । ___ ३५। कथं तस्यैवं भवति तदाह देहौति। देही जीवः अज्ञः अजितषडर्गः अनभिभूताः षट् कामादयो येन तथाभूतः नेच्छन् अनिछबपि कम्माणि कार्यते गुणैरिति शेषः। कोशकार कौट इव प्रात्मानं कम्मणा वकृत्येन आच्छाद्य मुच्चति निर्गमीपायं न जानाति ।
३६। अनिच्छन्नपि जीवः कैः कम्माणि कार्यते तदाह न होति । कश्चित् जीवः न हि क्षणम् अपि जातु कदाचित् अकम्पकत् तिष्ठति । अवशः परतन्त्रः सन् स्वाभाविकैः स्वभावसिझैः गुणैः रागादिभिः बलात कम्म कार्यते ।
३७। जीवस्य माटपिटसदृशो देहो भवतीत्याह ल ति । अव्यतम् प्रतिसूहाम्-अष्टमिति व्याख्यातारः-निमित्त कारणं लब्धा बलीयसा स्वभावेन यथायोनि उत यथावोज व्यक्ताव्यक्त स्थलसूक्ष्मम् शरीरं भवति।________________

विषयिनि देशः। १३६ ३८.। एष प्रकृतिसङ्गेन पुरुषस्य विपर्ययः। .. पासीत् सएव नचिरादौशसङ्गाहिलीयते ॥
६।१।४६-५५॥ ३८ । एष नित्योऽव्ययः सूक्ष्म एष सर्वाश्रयः खट्टक् ।
आत्ममायागुणैर्विश्वमात्मानं सृजते प्रभुः ॥ ४० । न ह्यस्यास्ति प्रियः कश्चिन्नाप्रियः खः परोऽपि वा ।
एकः सर्वधियां द्रष्टा कर्तृ णां गुणदोषयोः ॥ ३८। तस्य बन्धस्य मुक्तेश्च कारणमाह एष इति। प्रकृतिसङ्गेन पुरुषस्य जीवस्य एष विपर्ययः स्वरूपविच्युतिः आसीत् ; ईशसङ्गात् परमेशानुरागात् स एव विपर्यायः नचिरात् अविलम्बेन विलीयते विनष्टः भवति ।
३८। जीवस्य स्वगतस्वरूपोल्लेखादनन्तरं परमेश्वरक्ततं तस्य जोवलमित्याह एष इति । एष जीवः नित्यः ; कथम् ? अव्ययः अपक्षयशून्यः ; तत् कुतः ? सूक्ष्मः जमादिशून्यः ; तञ्च कुतः ? साश्रयः जन्मादिमतः देहादेः आश्रयः न तु देहादिरूपः, अतः स्वदृक् स्वप्रकाशः ; कुतोऽस्य प्रभवः ? प्रभुः परमेश्वरः आत्ममायागुणैः स्वशतया विखं जगत् आत्मानं जीवात्मानं सृजते व्यक्तीकरोति। पद्यमिदं समग्रं ब्रह्मैक्यमाश्रित्य श्रीमता स्वामिना जीवपक्षे, श्रीमता जीवेन परमात्मपक्ष व्याख्यातम्, वयन्तु मध्यपथमाश्रितवन्तः, श्लोकाक्षरानुवर्तनेन तथैव स्फुटभासमानत्वात्।
४०। प्रियोऽयमप्रियोऽयं स्वोऽयं परोऽयमिति दृष्टिगुणवतपार्थक्यप्रतिभासात, आमनस्तु स्वरूपतः सदैकरूपत्वम् । एवं सति तस्य विचित्रबुद्धीनां सुहृदादिना द्रष्टुत्वमात्र सियति । तदेवाह न होति । अस्य जीवात्मनः न कश्चित् पतिप्रियः, न कश्चित् अप्रियः, न कश्चित्________________

१४. श्रीमगीताप्रपतिः । ४१ । नादत्त आत्मा हि गुण न दोषं न क्रियाफलम्। उदासौंनवदासीनः परावरहगीश्वरः ॥
६।१६।६-११ । ४२ । न श्रोता नानुवक्तायं मुख्योऽप्यत्र महानसुः ।
यस्त्विहेन्द्रियवानात्मा स चान्यः प्राणदेहयोः ॥ ४३ । भूतेन्द्रियमनोलिङ्गान् देहानुच्चावचान् विभुः । __भजत्युत्सृजति धन्यस्तच्चापि खेन तेजसा ॥ खः पात्मनीनः, न कश्चित् परः अपि वा। स एकः सुहृदादिसङ्गरहितः गुणदोषयोः कर्तण मित्रादीनां सर्वधियां विचित्रबुद्धीना द्रष्टा।
४१। जीवस्य सम्यगपारतन्त्रामाह नादत्त इति। आत्मा जीवात्मा गुणं सुखं दोषं दुःखं, क्रियाफलं च राज्यादिकं न आदते ; परावरदृक् परस्य कारणस्य अवरस्य कार्यस्य च साक्षी न तु भोक्ता, प्रतएव उदासीनवत् पामीनः, ईश्वरः देहादिपारतम्बाशून्यः ॥
४२। एवं नीवस्योदासोनवत्त्व सिद्धं न तु सर्वथोदा मानत्वं, सुतरां न तस्य द्रष्टुत्ववोटत्ववक्तृत्वादेः परिहाणिः, सएव हि इन्द्रिययोगेन वक्ति, शृणोति, पश्यति। एतदेवाह न श्रोति। अत्र महान् सर्वेन्द्रियचेष्टाहेतुः मुख्यः असुः प्राणः अपि न श्रोता न अनुवक्ता ; यः इन्द्रियवान् आत्मा, स च प्राणदेहयोः अचेतनयोः भन्यः सचेतनः । अतएव स एव हि श्रोता वक्तेति निर्गलितार्थः॥ ___ ४३ । भूतेन्द्रियसंयोगवियोगी संस्थान्तर्निहितबलेन सियत इत्याह भूतेति । विभुः समर्थः विविधभावापत्रः स अन्यः देहेभ्यः भूर्तन्द्रियमनोलिङ्गान् भूतन्द्रियमनोभिर्मियन्ते खत्यन्ते इति तथा सान् उच्चावचान् देहान् भजति उत्सजति, तत् च भजनं उतरजनं खेन
पराक________________

कर्म
विषयिनिर्देशः। ४४ । यावल्लिङ्गान्वितो यात्मा तावत् कर्मनिबन्धनम्। ततो विपर्ययः केशो मायायोगोऽनुवर्तते ॥
७।२।४५-४७। ४५ । कमाण्यारभते देही देहेनात्मानुवर्सिना ।
कर्मभिस्तनुते देहमुभयं त्वविवेकतः ॥७।७।४७ । • ४६ । जीवराशिभिराकीर्ण पाण्डकोशाङ्गिपो महान् । तन्मूलवादच्युतेज्या सर्वजीवात्मतर्पणम् ॥
___७।१४।३६ । तेजसा अन्तर्निहितबलेन-‘सर्वस्वरूपत्वेनोपासितस्य भगवतस्तेजसा’ इति श्रीमजीवः । न खलु जीवस्यान्तर्निहितं बलं भगवनिरपेयमिति तत्वम्।
४४। यद्यात्मनोऽन्तर्निहितबलेन देहधारणं देहोत्सजनच मिहाति कथं दृश्यते तस्य बन्धनं, तदाह यावदिति। यावत् हि पामा लिङ्गान्वितः मनोमयलिङ्गशरीरेण युक्तः सावत् कम्मनिबन्धनम्। ततः कम्मनिबन्धनात् विपर्ययः देहधर्माभिनिवेशः, क्लेशः, मायायोगः मायया योगः तत्कम्मसम्बन्धः अनुवर्तते । प्रात्मनोऽन्तर्निहितबलसत्त्वेऽपि यावहेहे तस्य वासः, तावद्धोजनपानादि सलमनुवर्तते तेन च स बस्तिष्ठतौति फलितार्थः॥
४५। जीवः स्वानुवर्तिना देहेन कर्माण्यनुष्ठाय तैः कम्मभिः पुनर्देहवान् भवति। उभयमेतदविवेकफलमित्याह कर्माणोति । प्रात्मानुवर्तिना स्वानुगामिना देहेन देही कर्माणि प्रारभते, कम्मभिः देहं तनुते निर्माति, उभयम् एतत् तु अविवेकतः स्वाज्ञानतः । ___४६। जगदिदं समस्त जीवैराकीर्णम्। केन पुनस्तेषां स्वस्थ च तर्पणं भवति तदाह जीवेति। महान् पाण्डकोषाधिपः पाण्डकोशः ब्रह्माण्डकोशः एव अडिपः तरुः जीवराशिमिः पाकीर्णः व्याप्तः ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूतिः। ४७ । यतोयतो धावति देवचोदितं
मनो विकारात्मकमाप पञ्चसु । गुणेषु माया रचितेषु देह्यसौ
प्रपद्यमानः सह तेन जायते ॥ ४८ । ज्योतिर्यथैवोदकपार्थिवेष्वदः
समीरवेगानुगतं विभाव्यते। . तमूलं तस्य वृक्षस्य मूलम् अच्युत इति शेषः, सुतरां अच्युतेज्या भगवदसंना सर्वजीवात्मतर्पण सर्वेषां जीवानाम् आत्मनः स्वस्य च तर्पण
प्तिहेतुः। भगवदर्चनया सर्वत्र आत्मनि च भगनावस्फूर्तिः तया च तृप्तिरुपतिष्ठते । एकैकेन जीवेनैकस्य भगवतोऽनया कथं सर्वेषां जीवानां दृप्तिः ? एकस्मिन् संक्रामितो भगवत्प्रभावस्तत्सविहितान् जनान् परम्परया दूरवर्तिनोऽपि भगवईमुख्यं हापयित्वा तञ्चित्तान् करोतीति प्रत्यक्षम् । यदेवं सङ्कुचितभूमौ लक्ष्यते, तस्यैवेन्द्रियप्रत्यक्षासीतभूमावपि विस्तारः सर्वतोविसारिभगवद्भावेनेति कोऽत्र मंशयहेतुः। वस्तुतस्तु सर्वभूतेषु भगवदीक्षणपरायणानां सर्वभूः सह भमवत्येकत्वं, सर्वभूतानाञ्च तैरिति साधनस्यास्यावश्यम्भावि फलम् । अच्युतेज्यया माधनमिदमेव परिरह्यते संहितायामस्याम्। . ४७। देवतिर्यमादिदेहधारणस्य कारणसुपन्यस्यति यतइति । पञ्चसु मायारचितेषु मायया नानादेहरूपण निम्मितेषु गुणेषु भूतेषु देवचोदितं देवेन. फलाभिमुखेन कर्मणा चोदितं नानाविकारात्मक मनः यतो यतः यद्यद् देवतिर्यगादिरूपं प्रति धावति, पाप च अभिनिवेशन प्राप्तवत्, असौ देही प्रपद्यमानः तदेवाह मिति मन्यमानः तत्र तब तेन मनसा सह जायते । । ___४८। देहगतस्य जीवस्य कथं मोहउपतिष्ठते तदाह ज्योतिरिति ।________________

विषयिनिर्देशः । १४३ एवं स्वमायारचितेष्वसौ पुमान् गुणेषु रागानुगतो विमुच्यति ॥
१०।११४२।४३। ४६ । देहोऽपि ममताभाक् चेत् तीसौ नात्मवत्प्रियः ।
यज्जी_त्यपि देहेऽस्मिन् जीविताशा बलीयसौ ॥ ५० । तम्मात् प्रियतमः स्वात्मा सर्वेषामेव देहिनाम् । तदर्थमेव सकलं जगच्चैतच्चराचरम् ॥
१०।१४।५३।५४ । अदः चन्द्रादि ज्योतिः यथा उदकपार्थिवेषु उदकेषु पार्थिवेषु तैलतादिषु समोरवेगानुगतं समोरस्य वायोः वेगम् अनुगतं कम्पादियुक्त विभाव्यते प्रतीयते, एवं स्वमायारचितेषु स्वाज्ञानकल्पितेषु गुणेषु सत्त्वाधुदिक्तेषु देहेषु रागानुगतः असो पुमान् विमुद्धति मोहम् अभिनिवेशं प्राणोति । यत्र रागो जायते तत्राभिनिवेशन तद्भावापव्रतोपतिष्ठते, देहे राग पात्मनि तद्भावापत्रतां जनयति ।
४। एवं देहाभिनिवेशवानप्यात्मार्थमेव स प्रियः, न तु देहार्थमित्याह देह इति। चेत् असो देहः अपि ममताभाक् तर्हि न पात्मवत् प्रियः, यत् यस्मात् अस्मिन् देहे जौर्यति अपि भासन्नमरणे अपि जीविताशा जीवाम इति आशा बलीयसी। देहे मृतेऽपि नाहं मिये इत्येतत् जीविताशां दर्शयति । देहाथं देहस्य प्रियत्वे निराशैव तदोपतिष्ठते।
५०। केवलं नामा प्रियः, तदर्थमेव निखिलं विश्वं प्रियमित्याह तस्मादिति। तस्मात् पूर्वोत्तात् कारणात् सर्वेषाम् अपि देहिनां खामा खस्य पात्मा प्रियतमः । एतत् समय चराचर जगत् च तदर्थम् एव प्रियमिति शेषः ।________________

१४४. श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ५१ । नात्मनोऽन्येन संयोगोवियोगश्चासतः सति।
तहेतुत्वात् तसिहेर्ट गपाभ्यां यथा रवः ॥ ५२ । जन्मादयस्तु देहस्य विक्रिया नात्मनः क्वचित् ।
कलानामिव नैवेन्दोमतिर्यस्य कुहरिव ॥ ५३ । यथा शयानात्मानं विषयान् फलमेव च । अनुभुङ्गेऽप्यसत्यर्थे तथाप्नोत्यबुधी भवम् ॥
१०॥५४॥४६-४८ । ५१। पात्मार्थ निखिलं विश्वं प्रियं न तछेतोरित्यस्य कारणमात्मप्रकाश्यत्वात् तस्य स्वतः प्रियत्वाभाव इत्याह रुकिाणों प्रति श्रीकृष्णवाक्येन नामन इति। हे सति, अन्येन प्रधिभूतादिना पात्मनः संयोगः वियोगः च न । कुतः १ पसतः प्रसवात् प्रन्यस्येत्यर्थः । कथमन्यस्यासत्वम् ? तत्प्रसिद्धेः तस्य अन्यभूतन्द्रियादेः प्रसिद्धः प्रकाशस्य ततुकत्वात् भामहतुकत्वात्, यथा रवेः हेतुत्वात् दृगरूपाभ्यां परस्परमसिद्धिः। भूतेन्द्रियादौनामसत्वमत्र नात्यन्तासत्वापक्षयोता, तथा सति प्रामप्रकाश्यत्वमेव तेषां न स्यात् । प्रकाशक पात्मा तबिना, अन्यथा तस्य प्रकाशकत्वस्यैवाप्रसिद्धिः। प्रात्मन्यसति सत्यपि भूतादौ प्रकाशकाभावात् तेषां प्रतीतिरेव न स्यात् ।
५२ । जन्मसरणादयो देहस्य नामन इति दृष्टान्तेन प्रतिपादयति जन्मादय इति। जन्मादयः तु देहस्य विक्रिया न कचित् पात्मनः । तत्र दृष्टान्तः कलानाम् एव जम्मादयः न इन्दोः यथा तहत, यथा च कलानां मृतिः नाशः कुहः अमावस्या अस्य इन्दोः मृतिः क्षयः इत्युच्यते।
५३ । यदि जन्मादयो नास्मनः, तत् कथ भोक्तभोग्यभोगविभागस्तस्मिन्नुपपद्यते तदाह यथेति। यथा शयानः जनः असति अपि अर्थे पात्मानं भोतारं, विषयान् भोग्यान, फलं भोगम् एव च अनुभुङ्क्त, तथा________________

विषयिनिर्देशः ।
१४५ .५४ । स्थिरतरजातयः स्युरजयोत्थनिमित्तयुजो
विहर उदीक्षया यदि परस्य विमुक्त ततः । न हि परमस्य कश्चिदपरो न परश्च भवे
हियत वापदस्य तव शून्यतुलां दधतः ॥ ५५ । अपरिमिता ६वास्तनुभृतो यदि सर्वगता
स्तर्हि न शास्यतेति नियमो ध्रुव नेतरथा । अजनि च यन्मयं तदविमुच्य नियन्तृ भवेत्
सममनुजानतां यदमतं मतदुष्टतया ॥ अबुधः अन्नः भवम् प्राप्नोति। पानभोजनादिकं सर्च देहस्य भोग्य न त्वामनः ; तत उपकारः देहस्यैव नामनः, स एव वस्तुतः भोला न पुनराया। आत्मनि यत्तत्तदारोपः स मिध्यैव ।
५४। जीवो भगवच्छक्तिसम्भूत एवेत्याह स्थिरति। हे विमुक्त नित्यमुक्त, यदि उदौक्षया ईक्षणलेशन ततः अजातः परस्य प्रतीतत्वेन वर्तमानस्य प्रसङ्गस्य तव अजया मायया विहरः विहारः भवति तदा उत्यनिमित्तयुजः उस्थितानि प्राविभूतानि निमित्तानि मनोमयलिङ्गशरीराणि तैः युज्यन्ते इति तथा स्थिरतरजातयः स्थिराश्च चराश्च जातयश्च जात्यालिङ्गिताः देहाः येषां ते जीवाः स्युः भवेयुः। कथमुत्थान निमित्तापक्षा-शून्यतुलां दधतः शून्यसाम्य भजतः अपदस्य वाङ्मानसयोरगोचरस्य परमस्य कारुणिकस्य वियतइव आकाशमहशस्य तव कश्चित् अपरः खोयः परः अखीयश्च न भवेत् ।
५५। न हि जीवा अनन्तानित्याः सर्वगताइत्याह अपरिमिता इति। हे ध्रुव, यदि तनुभृतः प्राणिनः अपरिमिताः अनन्ताः ध्रुवाः नित्याः, सर्वगताः तर्हि शास्यता नियम्यता इति नियमः शास्त्रानुशासनं न स्यात्, इतरथा अननम्तत्वादित्वे पुनः न स्यात् इति न, स्यादेव
१८________________

.
A
श्रीमद्गीताप्रपृत्तिः। ५६ । न घटत उगवः प्रकृतिपुरुषयोरजयो
रुभययुजा भवन्त्यसुभृतो जलबुडुदवत् । त्वयि तहमे ततो विविधनामगुणैः परमे सरित वार्णवे मधुनि लिल्युरशेषरसाः ॥
१०।८।२६-३१ । ५७ । स यदजया त्वजामनुशयीत गुणांश्च जुषन्
__ भजति सरूपतां तदनु मृत्युमपेतभगः । नियम्यत्वमित्यर्थः। तत् जीवाख्यं वस्तु यन्मयम् प्रजनि जातं तत् विकारजातम् अविमुच्य अपरित्यज्य नियन्तृ भवेत्, तहिकारजातस्येति शेषः। समं जीवनियन्तृत्वसम भगवत्रियन्तृत्वमित्येवम् अनुजानतां यत् अमतम् अविज्ञातं-म हि ते जानन्तीति श्रुतिनिर्देशः-तत् मतदुष्टतया मतस्य ज्ञातस्य दुष्टतया दोषयुक्ततया। श्रहमात्मानं जानामौति जीवो वक्तुं समर्थः, न तथा परमात्मा मया ज्ञातइति वक्तुं स समर्थः, यतो न कोऽपि तं सर्वथा जानाति ।
५६। जीवस्य यनित्यत्वमपास्तं तत् तस्य मकरुपत महिण्यति प्रदर्शनाय भगवत्परप्रतित्वेन तस्थाजत्वमभिदधाति न परत इति । प्रजयोः प्रकृतिपूरुषयोः उद्भवः न घटते। उभययुजा उभययोः प्रकृतिपूरुषयोः युजा योगेन जलबुडुदवत् जलवायुयोगेनोत्पबबुडुद इव असुभृतः प्राणादुरपाधयः जीवाः भवन्ति जायन्त इत्यर्थः। भगवत्प्रकृतिरूपेण ते नित्याः न पुनरुपाधियोगन जीवत्वाप्तौ इति फलितार्थः । ततः तस्मात् ते इमे जीवाः विविधनामगुणैः परमे त्वयि-सरितः नद्यः अर्णवे समुद्रे, अषरसाः अम्नादिनिखिलरसाः मधुनि इव-लिल्धु : लोनाः बभूवुः ।
५७। जीवोऽयं बद्धः, भगवांस्तु निस्वभुक्ता इति भेदं दर्शयति स यदिति। स तु जीवः यत् यस्मात् अजया मायया पजाम् अविद्याम्________________

विषयिनिर्देशः । १४७ स्वमुत जहासि तामहिरिव त्वचमात्तभगो महसि महीयसेऽष्टगुणिते ऽपरिमेयभगः ॥
१०८७३८। ५८ । नात्मा जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ
न क्षीयते सवनविद् व्यभिचारिणां हि। सर्वत्र शश्वदनपाय्युपलब्धिमा
प्राणो यथेन्द्रियवलेन विकल्पितं सत् ॥ पज्ञानताम् अनुशयोत प्रालिङ्गेत, ततः गुणान् देहेन्द्रियादीन् जुषन् सेवमानः सरूपता देहादिसमानधम्मत्वं भजति प्राप्नोति, तदनु तदनन्तरम् अपेतभगः विलुप्तेश्वर्यः मृत्यु संसारं मरत्वं परिवर्तनशीलत्वं भजति। भगवतो जीववैलक्षण्यं दर्शयति-त्वम् उत पात्तभगः नित्यप्रामेश्वर्यः तां मायाम्-अहिः त्वचम् इव-जहासि। अपरिमेयभगः अपरिमितेवर्यः अष्टगुणिते अणिमाद्यष्टविभूतिमति महमि परमैश्वर्या महीयमे पूजात्वेन विराजसे।
५८। सदैकरूपत्वरूपं नित्यत्वं निषिध्य ज्ञानरूपत्वं तस्यापरिहाय स्वरूप खितस्य जीवस्य ज्ञानत्वं नित्यत्वं चोपदिति नात्मेति । भामा जीवात्मा-शुद्धः जीवइति श्रीमज्जीवः-न जजान न जातः, न मरि थति न मृतोभविष्यति। जन्ममरणाभावादेव तदन्तरास्तितालक्षणो विकारोऽपि नास्ति ; न एधते वईते, न असौ क्षीयते क्षयं प्राप्नोति, अद्विक्षयाभाबादेव विपरिणामोऽपि निरस्तः, हि यस्मात् व्यभिचारिणाम् मननपायिनां बालथुवादिदेहानां सवनक्त् ितत्तत्कालद्रष्टा- न ह्यवस्थानिचयानां द्रष्टा तदवस्थो भवतीत्यर्थः । निरवस्थः कोऽयमात्मेत्यपेक्षयाह-सर्वत्र सकलदेश शश्वत् सकलकाले पनपायि अनुवर्त्तमानम् उपलब्धिमाचं जानकरूपम् । सर्वदेशे सर्वकाले ज्ञानस्थानपायित्वं कुतः, यतो नीलक्षानं नष्टं पीतज्ञानं जातमिति दृश्यते ? मैवं-सत्________________

१४८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ५६ । अण्डेषु पशिषु तरुष्वविनिश्चितेषु
प्राणो हि जीवमुपधावति तत्र तत्र । सन्ने यदिन्द्रियगणेऽहमि च प्रसुप्ते कूटस्थ पाशयमृते तदनुस्मृतिर्नः ।
११३।३८३६ । ६ ० । विसर्गाद्याः श्मशानान्ताभावा देहस्य नात्मनः। .
कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्मना ॥११।७।४८
नित्यकालस्थायि ज्ञानमेव इन्द्रियबलेन इन्द्रियशक्त्या तेषां ग्रहणसामात् विकल्पितं विविधभावेन कल्पितं नौलाद्याकारत्वेनोपस्थापितं नौलाद्याकारहत्तय एव जायन्त नश्यन्ति च, न ज्ञानमिति भावः। कुत्रास्य दृष्टान्तइत्यपक्षयाह-यथा प्राणः । एको हि प्राणः सर्वविधषु प्राणिष्यनुस्यतो न यथा विकारं भजते तथा ।
५८ । प्रथम प्राणस्याविकारित्वं प्रदर्श्य तदनन्तरमिन्द्रियलयेन निर्विकारात्मोपलब्धिं दर्शयति अण्डेष्विति। अण्डेषु अण्डजेषु, पशिषु जरायुजेषु, तरुषु उद्भिज्जेषु, अविनिश्चितेषु प्रविनिर्णीतोत्यति निषुखेदजेबिति व्याख्यातारः-प्राणः हि तत्र तत्र जीवम् उपधावति अनुवर्तते प्राणत्वेन सर्वत्र तिष्ठति। दृष्टान्ते निर्विकारत्वप्रदर्शनानन्तरं दार्शन्तिके चात्मनि निर्विकारत्वं दर्शयति-यत् यदा इन्द्रियगणे प्रसुप्त लोने, अहमि च सनेलोने प्राशयं लिङ्गशरीरम ऋते विना कटस्थः निर्विकारः आत्मा, पतः नः अस्माकं तदनुस्मृतिः तस्य विशेषज्ञानशून्यस्य सुखात्मनः सुषुप्तिसाक्षिणः अनुस्मृतिः-सुखमहमखास न किञ्चिदवेदिवमिति-मनुस्मरणम् ।
६.। जायदवसायां वस्तुनिचयः, खप्रावस्थायां तत्संस्कार उप- तिष्ठते, सुषुप्तावस्थायां नापि वस्तु नापि संस्कारस्तिष्ठति। अत________________

विषयिनिर्देशः। १४६ ६१ । विलक्षणः स्थूलसूक्ष्माहेहादात्मेक्षिता खदृक् ।
यथाग्निर्दारुणो दाद्याहाहकोऽन्यः प्रकाशकः ॥ ६२ । निरोधोत्पत्त्य गुवहन्नानात्वं तत्कृतान् गुणान् ।
अन्तःप्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान् परः ॥ इन्द्रियनिचयः अहमिति ज्ञानञ्च विलयं प्राप्नोति। तहिलये हि तन्मयस्य लिङ्गशरीरस्यापि विलयः। लिङ्गशरीरविलये पात्मनः सुखस्वरूपत्वं विना नान्यत् किञ्चिदनुभवविषयं तिष्ठतौति सुखमहमखास न किञ्चिदवेदिषमिति सप्तोत्थितस्य स्मरणं दर्शयति। एवं निखिलविषयसम्पर्कवर्जनेनात्मनोऽविकारित्वं प्रदर्य बहिश्यमाना विविधा अवस्था अपि नात्मन इत्यभिदधाति विसर्गाद्या इति। विसर्गः जन्म आद्यः भारम्भः येषां, श्मशानान्ताः श्मशानं शवशयनं नाशः अन्तः परिसमाप्तिः येषां ते भावाः अवस्थाः-अव्यक्तवर्मना अपरिलक्षितमार्गेण कालेन आदित्येन चन्द्रस्य नित्यं स्वरूपेणावस्थितस्य कलानाम् आदित्य- . . मण्डलसम्पर्काल्पसम्पर्कासम्पर्कवशादुदितानां भावाः क्षयद्यवस्थाः यथा, तथा~-देहस्य न पात्मनः। तथाहि ज्योतिःशास्त्र—
तरणिकिरणसमादेष पीयूषपिण्डोदिनकरदिशि चन्द्रश्चन्द्रिकाभित्रकास्ति । तदितरदिशि बालाकुन्तलखामलथौर्घटइव निजमूर्तिच्छायया वातपस्थः ॥ इति । ६१। स्थूलसूक्ष्माद्देहाज्जीवात्मनो विलक्षणत्वं दृष्टान्त न प्रतिपादयति विलक्षण इति। अामा ईक्षिता द्रष्टा, खट्टक् खप्रकाशः, सुतरां स्थूलसूक्ष्मात् स्थूलात् प्रकाश्यात् स्वप्रकाशत्वेन, सूक्ष्मात् प्रकाश्यात् द्रष्टुत्वेन विलक्षणः विसदृशः। तत्र दृष्टान्तः-यथा प्रकाशकः अग्निः दाह्यात् दारुणः काष्ठात् अन्यः ॥
२। देहगुणाध्यासमाह निरोधेति। यथा अग्निः निरोधोत्यत्यबहनानात्वं निरोधः नाशः उत्पत्तिः जन्म, पणः सूक्ष्मत्वं, यहत् महत्त्वं, नानात्वच इति तत्कतान् दारुकतान् गुणान् प्राधत्ते, तथा________________

४
१५०
श्रीमद्गीताप्रवृत्तिः। ६३ । योऽसौ गुण विरचितो देहोऽयं पुरुषस्य हि । ___ संसारस्तन्निबन्धोऽयं पुंसोविद्या छिदात्मनः ॥
११।१०।८-१० । ६४ । गुणाः सृजन्ति कर्माणि गुणोऽनुसृजते गुणान् ।
जीवस्तु गुणसंयुक्तो भुङ्क्ते कर्मफलान्यसौ ॥ ६५ । यावत् स्याद्गुणवैषम्य तावन्नानात्वमात्मनः ।
नानात्वमात्मनोयावत् पारतन्वा तदेव हि ॥ परः देहात् अन्यः प्रात्मा अन्तःप्रविष्टः देहाभ्यन्तरप्रविष्टः देहगुणान् पनित्यत्वादीन् आधत्ते।
६३ । असङ्गस्य तस्य कथमेवं देहम्मधम्मवत्त्वं तदाह यइति । मुणैः सृज्यशक्तिभिः यः असौ सूक्ष्मः अयं च स्थूलः देहः विरचितः, पुरुषस्य जीवस्य संसारः तविबन्धः तछेतुकः, पुंसः जीवस्य पात्मनः विद्या ज्ञानं छित् छेत्री संसारस्येति शेषः ।
६४। प्रकृतियोगादेव जीवस्य भोक्तृत्वमित्याह गुणाइति । गुणाः सृज्यशक्तयः कम्माणि सृजन्ति-सृज्यशक्तिनिर्मितदेहादीनां चेत.. ततसृज्यशक्तिप्रभावादेवोत्पद्यन्ते इति तत्त्वम् ; गुणाः इन्द्रियाणि इति व्याख्या तु सृज्यशक्त्युत्यवानां तेषां करणत्वेन क्रियोत्पत्तिवशात् साध्वी । गुणः एका सृज्यशक्तिः गुणान् अम्याः सृज्यशतीः अनु अनुवर्त्य सृजते– सृज्यशक्तीनां परस्परसम्मेलनेन सृष्टिः, सा तु एका एका शक्तिः पन्याभिः अन्याभिः सृज्यशक्तिभिः सनिपत्य सियति। असी जौवः त गुणसंयुक्तः सृजाशक्तिसमन्वितः तत्कतेन्द्रियादिभिः अन्वितः कमफलानि भुंक्त सज्यशक्त्युत्पन्नकम्मजनितफलानि भोग्यत्वेन राहाति।
६५। जीवस्य परमात्मतः जीवान्तरतश्च पार्थक्यं मुज्यशक्तियोगादेवत्याह यावदिति। यावत् गुणवैषम्य गुणानां स ज्यशक्तीनां वैषम्म________________

विषयिनिर्देशः ।
१५१ ६६ । यावदस्यास्वतन्त्रत्वं तावदीश्वरतो भयम्॥ य एतत् समुपासीरंस्ते मुह्यन्ति शुचार्पिताः ॥
११॥१०॥३१-३३ । ६७ । एकस्यैव ममांशस्य जीवस्यैव महामते । बन्धोऽस्याविद्ययानादेविद्यया च तथेतरः ॥
११११११४ ।
भिवभिन्नभावापनता तावत् प्रात्मनः तदभिनिवेशवतः नानात्व पार्थक्यम्, अहं सुखी,त्व दुःखी, स तु सुखदुःखातीतः, इत्यादि जीवस्य जीवान्तरतः, पापाचरणन मालिन्यवशात् परमात्मानुभूतिवजितस्य ततः पार्थक्यम् । यावत् आत्मनः जीवस्य नानात्व परमात्मनः जीवान्तरतः च पार्थक्यम् तत् तावत् एव हि पारतन्त्र स्वरूपविचातिवशात् इन्द्रियाधीनत्वम् । ___६६। खरूपविचातिरूपपारतन्त्राफलमाह यावदिति। यावत् अस्थ जीवस्य अस्वतन्तत्व’ तावत् ईश्वरतः नियन्तुः भयम्—- तदानुगत्याभावात् पापाचरणमवश्यम्भावि, ततो दण्डभयं विद्यते। ये जोवाः एतत् अखत लत्वम् समुसोरन् सेवेरन् ते शुचा अर्पिताः शुचा शोकेन अनुतापेन अर्पिताः प्रोताः मन्तः मुह्यन्ति मोहं प्राप्नुवन्ति ।
६७। एवमस्वातन्वेषण पृथग्भावमुग्लिख्य तस्य बन्धमोक्षकारणमाहान्तर्यामिवाक्येन एकस्येति। हे महामते, एकस्य एव मम अंशस्य अंशस्येव अंशस्य परिमितचित्खरहस्य अस्य जीवस्य अविद्यया विषयाभिनिवेशरूपाज्ञानेन अनादिः जीवपरम्परया प्रवाहक्रमेण उपस्थितः बन्धः ; विद्यया परमात्माभिनिवेशवशादुत्पन्नेन ज्ञानेन तथा इतरः मोक्षः।________________

१५२
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। ६८ । न तथा बध्यते विद्वांस्तत्र तत्रादयन् गुणान् । प्रकृतिस्थोऽप्यसंसक्तो यथा खं सवितानिलः ॥
११।११।१२। ६६ । गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजाः ।
जीवस्य देहमुभयं गुणाश्चेतो मदात्मनः ॥ ७० । गुणषु चाविशञ्चित्तमभीक्षणं गुणसेवया ।
गुणाश्च चित्तप्रभवा मद्रूप उभयं त्यजेत् ॥
६८। एवं प्रकृत्य भिनिवेशवशात् चेत् बन्धः, किं जीवः सर्वथा प्रकृतिसम्बन्धं परिहातुं समर्थः । विषयिणस्तस्य विषयः प्रकतिः । विषयसम्बन्धाभावे तस्य विषयित्वमेव न स्यात् । विषयित्वविनाशे पुनः पुरुषार्थताहानिः, कि ततो बन्धमोक्षविचारण ? अस्योत्तरं पठति। यथा जीवान्तर्यामी नियमनादिव्यापार प्रहत्तोऽपि निर्लेपवशाब बरः, तथा जीवो विषयान् भुनानोऽप्यनासक्तिवशान तैर्बद्द इत्याह तथेति। तत्र तत्र गुणान् विषयान् अदयन् भुनानः प्रकृतिस्थः अपि असंसक्तः आसक्तिविरहितः सन् विहान् विवेकी–यथा खम् भाकाशः, सविता सूर्यः, अनिलः वायुः–तथा न बध्यते बडः भवति ।
६। जीवस्य देहं निर्दिशति गुणेष्वति । हे प्रजाः पुत्रकाः, गुणेषु इन्द्रियवृत्तिषु चेतः . आदिशते, आविशति चेतसि गुणाः च इन्द्रियवृत्तयः च आविशन्ति। मदात्मनः अहम् अन्तर्यामी एव आत्मा नियन्ता यस्य तस्य जीवस्य गुणाः इन्द्रियहत्तयः चेतः उभवं देहम् ।
७.। भगवदभिनिवेश एवैतदुभयविधदेहस्य त्यागइत्याह गुणेविति। अभीक्ष्णं पुनः पुनः गुणसेवया विषयमेवया गुणेषु विषयग्राहकेन्द्रियवृत्तिषु चित्तम् पाविशत् । गुणाः इन्द्रियहत्तयः च चित्तप्रभवाः________________

विषयिनिर्देशः ।
१५३ ७१ । जाग्रत् स्वप्नः सुषुप्तञ्च गुणतो बुद्धिवृत्तयः । तासां विलक्षणो जीवः साक्षिवेन विनिश्चितः ॥
११।१३।२५-२७। ७२ । अनाद्यविद्यायुक्तस्य पुरुषस्यात्मवेदनम् ।
खतो न सम्भवेदन्यस्तत्त्वज्ञो ज्ञानदोभवेत् ॥ ७३ । पुरुषश्वरयोरत्र न वैलक्षण्यमणपि । तदन्यकल्पनापार्था ज्ञानञ्च प्रकृतेर्गुणः ॥
११।२२।१०।११। चित्तसमुत्पन्नाः। मद्रूपः मद्भावापन्नः सम् उभयं गुणचित्ताभिनिवेश त्यजेत् जह्यात्॥ ___ ७१। गुणचित्तमयो जीवदेहो यदि तस्य स्वाभाविकः स्यात् न तं जातु स परित्यक्तुं शक्येत, अतस्ततो जीवस्य वैलक्षण्यमाह जाग्रदिति। जाग्रत् जागरः, स्वप्रः, सप्तं सुषुप्तिः गुणतः सृज्यशक्तितः बुद्धिवृत्तयः । तासां बुद्धिवृत्तीनां साक्षित्वेन द्रष्टत्वेन विनिश्चितः जीवः विलक्षणः विसदृशः।
७२। अज्ञानस्य जीवस्य ज्ञानप्राप्तिन स्वतो भवेदतस्ततोऽन्यो ज्ञानदाता ईश्खर इत्याह अनादौति । अनाद्यविद्यायुक्तस्य प्रादिरहिताज्ञानयुक्तस्य पुरुषस्य आत्मवेदनम् पात्मस्वरूपज्ञानं स्वतः न सम्भवेत, सुतरां अन्यः तत्त्वज्ञः परमेश्वरः ज्ञानदः भवेत् ।
७३ । पुरुषः प्रकृतिश्च परमेश्वरस्यैव प्रकृतिः, सुतरां तेन तयोः स्वरूपैक्यं स्यादेव, यदि न स्यात् विषयविषयिणोः प्रकतिपुरुषयोः परस्परं परमेशन च नित्यसम्बन्धो न भवेत्। अतस्तयोरीवरेण स्वरूपैक्य दर्शयति पुरुषेति। अत्र पुरुषश्वरयोः जीवेश्वरयोः अणु अपि अल्पम् अपि न वैलक्षण्यम्, उभयोः जानवरूपत्वात्, सुतरां तदन्यकल्पना ईश्‍वरात् अन्यः पुरुषः इति कल्पना अपार्था व्यर्था । प्रारपि________________

१५४
श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। ७४ । नृत्यतो गायतः पश्यन् यथैवानुकरोति तान् ।
एवं बुद्धिगुणान् पश्यन्ननौहोऽप्यनुकार्यते ॥
११।२२।५२ ।
७५ । तयोरेकतरोद्यर्थः प्रकृतिः सोभयात्मिका ।
ज्ञानन्त्वन्यतमोभावः पुरुषः सोऽभिधीयते ॥११।२४।४ ७६ । सत्त्वं रजस्तमइति गुणा जीवस्य नैव मे । चित्तजा यैस्तु भूतानां सज्जमानो निबद्धयते ॥
११।२५।१२। न स्वरूपानक्यम्, कुतः ?–जानं च सत्त्वगुणवेन प्रकृतेः गुणः। प्रकाशः सत्त्वम्, प्रकाशोन्मुखं रजः, अप्रकाशस्तमः, सुतरामेकस्यैव प्रकाशस्य सत्त्वस्यावस्थाहयं रजस्तमदति ‘ज्ञानञ्च प्रकृतेर्गुणः’ इत्युक्तिः साध्वी। ___ ७४ । प्रकृत्तिहीनोऽपि जीवात्मा बुद्विगुणाननुकृत्य प्रहत्तिमान् प्रतीयत इत्याह नृत्यत इति । नृत्यतः गायतः जनान् पश्यन् यथा एवं तान् अनुकरोति तहतस्वरतालादि गतिं रसांश्च अनुकरोति मनसि अनुवर्त्तयति, एवं बुद्धिगुणान् बुद्धापस्थापितविषयान् पश्यन् अनः प्रक्रियः अपि अनुकार्यते बुद्धिगुणैरिति शेषः । ___ ७५। प्रकृतिः कार्यकारलामिका जीवोज्ञानमात्रमित्याह तयोरिति । “वाननोऽगोचरं सत्यं विधा समभवत् वृहत् । (११।२४।३) इति तयोः विधाभूतयोः सत्वरूपस्य ब्रह्मणोऽशयोः एकतरः हि अर्थः प्रकृतिः, सा उभयात्मिका कार्यकारणामिका; अन्यतमः भावः तु ज्ञानम्, स पुरुषः जीवः अभिधीयत कथ्यते । ___७६। नित्यस्खप्रकाशज्ञानखरूपस्येखरस्य ज्ञानस्य कदाचित् प्रकाशोमुखता, कदाचित् प्रकाश इति न सम्भवति, जीवस्य तु परिमितमानस्य तथा भवतीत्याहान्तर्यामिवाक्येन सत्त्वमिति । सत्त्वं रजः________________

विषयिनिर्देशः। ७७ । सम्पद्यते गुणैर्मुक्तो जीवो जीवं विहाय माम् ।
जीवो जीवविनिर्मुक्तो गुणैश्चाशयसम्भवैः । मयैव ब्रह्मणा पूर्णी न बहिर्नान्तरं चरेत् ॥११॥२५॥३५ ७८ । गुणमय्या जीवयोन्या विमुक्तो ज्ञाननिष्ठया ।
गुणेषु मायामात्रेषु दृश्यमानेष्ववस्तुतः। वर्तमानोऽपि न पुमान् युज्यतेऽवस्तुभिर्गुणैः ॥
१०२६।२। ७६ । नात्मा वपुः पार्थिवमिन्द्रियाणि
देवाह्यमुर्वायुजलं हुताशः। तमः चित्तजाः चित्तप्रभवाः चित्ते अभिव्यक्ताः गुणाः जीवस्य एव न मे परमात्मनः गुणनियन्तुः । यैः गुणैः भूतानां देहरूपाणाम् अन्येषां च विषयाणां मध्ये सज्जमानः अभिनिविष्टः जीवः निबद्यते । __ ७७। भगवदभिनिवेश एव स्थूलसूक्ष्मदेहत्याग्र इत्युक्तम् । तदा ब्रह्मणैव पूर्णः न बहिष्ठेषु नान्तरस्थेषु विषयेषु रमते स इत्याहान्तर्यामिवाक्येन सम्पद्यत इति । जीवः गुणैः मुन्नः गुणातीतः सन् जीवं जीवत्वकारणमनोमयलिङ्गशरीरं विहाय त्यत्वा मां सम्पद्यते प्राप्नोति। जीवनिर्मुक्तः मनोमयलिङ्गशरीररहितः आशयसम्भवैः चित्तप्रभवैः गुणैः च मुक्तः जीवः मया ब्रह्मणा एव पूर्णः न बहिः विषयेषु न अन्तः तत्स्मृतिषु चरेत् रमेत। ___ ७८। विषयेषु निर्लेपभावेन तदा स्थितिर्भवतीत्याह गुणमय्येति । जाननिष्ठया गुणमय्या जीवयोन्या ज्ञानोपाधिना विमुक्तः पुमान् जीवः अवस्तुतः प्रसदिति भावेन दृश्यमानेषु मायमात्रेषु गुणेषु वर्तमानः अपि गुणः पवस्तुभिः न युजाते।
७। कथं न युजात तत्कारणमाह नात्मेति । पार्थिवं वपुः,________________

१५६
श्रीमगीताप्रपृत्तिः। मनोऽन्नमात्रं धिषणा च सत्त्व
महङ्कृतिः खं क्षितिरर्थसाम्यम् ॥११।२८।२४ । ८० । यथा नभो वाय्वनलाम्बुभूगुण -
गतागतैर्वर्तुगुणैर्न सज्जते। तथाक्षरं सत्त्वरजस्तमोमलै
रहमतेः संमृतिहेतुभिः परम् ॥११।२८।२६ । ८१ । यथा घनोऽकप्रभवोऽर्कदर्शितो
ह्यकांशभूतस्य च चक्षुषस्तमः । एवं त्वहं ब्रह्मगुणस्तदीक्षितो
ब्रह्मांशकस्यात्मन आत्मबन्धनः ॥१२।४।३१ । इन्द्रियाणि, देवाः इन्द्रियाधिष्ठातारः, अK: प्राणः, मनः, धिषणा बुद्धिः, सत्त्वं चित्तम्, अहङ्गतिः, वायुजलम् वायुः जलम्, खम् आकाशः, क्षितिः, एतं न पामा भवति। कथम् ? अबमा शरीरवत् परोपभोग्यम् ; वायादिपञ्चभूतानि अर्थसाम्यम् अर्थाः शब्दादयः साम्यं प्रकृतिः अतः जड़त्वात् न आत्मा ।
८.। एवं बुद्दयामङ्गत्वेन स्थिती निर्लेपभाव उपतिष्ठते तदेवाइ यथेति। वायुनलाम्बुभूगुणैः शोषणदहनलेदनरजोधूसरत्वादिभिः गतागतेः आगमापायिभिः स ऋतुगुणैः वा नभः पाकाशः यथा न सज्जत तथा अहंमतेः परम् अक्षरं मुक्तात्मा संमृतिहेतुभिः सत्त्वरजस्तमोमलैः न सज्जते ।
८१। जीवात्मपरमात्मनोः स्वरूपैक्य ऽपि कथं वा स्वरूपमावृतं भवति येन दर्शनप्रतिबन्ध उपतिष्ठते तदाह यथेति। अर्कप्रभवः— सू-कृष्टरसजातं दृष्टिभूत्वा वर्षतीति—अर्कसमुत्पन्नः, अर्कदर्शितः अर्केणैव प्रकाशितः घनः मेघः यथा अशिभूतस्य तेजसांशस्वरूपस्य________________

विषयिनिर्देशः। १५७ ८२ । खप्ने यथा शिरश्छेदं पञ्चत्वाद्यात्मनः खयम् ।
यस्मात् पश्यति देहस्य तत आत्मा धजोऽमरः ॥ ८३ । घटे भिन्ने यथाकाश आकाशः स्याद्यथा पुरा ।
एवं देहे मृते जीवो ब्रह्म सम्पद्यते पुनः ॥ ८४ । मनः सृजति वै देहान् गुणान् कर्माणि चात्मनः ।
तन्मनः सृजते मायां ततो जीवस्य संमृतिः ॥
चक्षुषः तमः अर्कदर्शनप्रतिबन्धकः अन्धकारः भवति, एवं ब्रह्मगुणः ब्रह्मकार्यभूतः अहम् अहङ्कारः तदीक्षितः तेन ब्रह्मणा प्रकाशितः ब्रह्मांशकस्य पात्मनः जीवस्य आत्मबन्धनः ब्रह्मस्वरूपदर्शनप्रतिबन्धकः भवति।
८२। स्वप्ने स्वशिरईदनदर्शनवत् देहस्य पञ्चत्वादि पात्मनः पञ्चत्वादीति पश्यति, वस्तुतः आत्मा अजोऽमर इत्याह खान इति । खप्ने यथा आत्मनः शिरश्छेदं स्वयं पश्यति, तथा यस्मात् यतः देहस्य पञ्चत्वादि अात्मनः पञ्चत्वादि पश्यति, ततः आत्मा हि अजरः अमरः ।
८३। मनोमयलिङ्गिदेहोऽयं व्यवधायको जीवात्मपरमात्मनोः, तहेहापगमे जीवस्य ब्रह्मसम्मवतेत्याह घट इति । घटे भिन्ने यथा आकाशः पुरा यथा तथा आकाशः स्यात्, एवं देहे मनोमयसिङ्गशरीरे मृते तत्त्वज्ञानेन विलौने जीवः पुनः ब्रह्म सम्पद्यते—
विशीको ब्रह्मसम्पच्या सचिवाईतसंशयः ।
लीनप्रकतिनैर्गुण्यादलिङ्गत्वादसम्भवः ॥ (१।१५।३१) । इत्यत्र ब्रह्मसम्पत्तिर्लिङ्गशरीरतिरोधानसहभाविनी।
८४। देहादिकं सर्च मनोविलासमात्रमिति तत्त्वज्ञानन तेषां विलयः सम्भवति, तदेवाह मन इति। मनः वै एव आत्मनः देहान् गुणान् कम्माणि च सृजति ; तत् मनः मायां सृजते ; ततः मायाद्य________________

१५८. श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ८५ । स्नेहाधिष्ठानवर्त्यग्निसंयोगो यावदीयते ।
ततो दीपस्य दीपत्वमेवं देहकृतो भवः ।
रजःसत्त्वतमोवृत्त्या जायतेऽथ विनश्यति ॥ ८६ । न तत्रात्मा खयंज्योतिर्योव्यक्ताव्यक्तयोः परः ।
आकाश व चाधारोध्रुवोऽनन्तोपमस्ततः ॥ ८७। एवमात्मानमात्मस्थमात्मनैवामृश प्रभो। बुड्यानुमानगर्भिण्या वासुदेवानुचिन्तया ॥
१२।५।४-६ ।
पाधिसमुदायात् जीवस्य संमृतिः संसारः। चिन्मात्रस्य देहादिष्वभिनिवेशो मनसैव भवति । एषोऽभिनिवेशो घनीभूतः मोहं जनयति । स एव मोहो मायारूपेण जीवस्य खरूपाच्छादनेन संसाराय भवति । . ८५। अजस्यापि जीवस्य जन्म देहातमित्याह दृष्टान्तमुखेन नेहेति। नेहाधिष्ठानवर्त्यग्निसंयोगः स्नेहस्य तैलस्य अधिष्ठानम् आधारः तस्मिन् या वतिः तस्याम् अग्निसंयोगः यावत् ईयते अनुवर्तते, ततः तावत् दीपस्य दोपत्वम् । एवं देहलतः भवः जन्म वस्येति शेषः। रजःसत्त्वतमोवृत्त्या जीवो जायते, अथ अनन्तरं विनश्यति अन्तईते।
८६। तज्जन्ममरण’ न वस्तुतो जीवस्येत्याह न तत्रेति। तत्र जानि मरणे च न आत्मा। कुतः ? यः व्यक्ताव्यक्तयोः स्थूलसूक्ष्मदेहयोंः परः अन्यः, ततः स स्वयं ज्योतिः स्वप्रकाशः, पाकाशः इव देहादेः आधारः, ध्रुवः निर्विकारः, अनन्तोपमः अनन्तस्य ब्रह्मणः उपमः सदृशः ‘स चानन्त्याय कल्पते’ इति श्रुतत्वात् । ___८७। सएव चिन्तनीय इत्याह परिक्षितं प्रति शुकः एवमिति । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण, हे प्रभो राजन्, प्रामस्थ देहादिस्थम् प्रात्मानं________________

विषयिनिर्देशः। १५६ जोत्रम् आमना मनसा एव प्रामृश विचारय । केनोपायेन ? वासुदेवानुचिन्तया वासुदेवस्य सर्वचित्ताधिष्ठातुः अनुगता चिन्ता यस्यां तया अनुमानगर्भिण्या दृष्टदृश्यान्वयष्यतिरेकयुक्तया बुड्या ।
विषयिनिर्दे शेऽस्मिन्बध्याये तस्य मनोमयदेहयुक्तत्व’, देहादिभ्यस्तस्य वैलक्षणय, ब्रह्मणा स्वरूपैक्य’, देहादिष्वनभिनिवेशन स्थितौ तस्य मुक्तिः परमात्मनि स्थितिश्चेत्यादिकं निर्णीतम् । इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूर्ती विषयिनिर्देशो नाम
पञ्चमोऽध्यायः ।

-________________

षष्ठोऽध्यायः।
. विषयनिर्देशः। ५ । जगृहे पौरुषं रूपं भगवान् महदादिभिः ।
सम्भूतं षोड़शकलमादौ लोकसिमक्षया ॥१।३।१ । २ । स वै भवान् वेद समस्तगुह्य- .
मुपासितो यत् पुरुषः पुराणः। ’ परावरेशो मनसैव विश्वं
मृजत्यवत्यत्ति गुगोरसङ्गः ॥१।५।६ । १। भगवतोऽपरा प्रतिविषयो विषयिणो जीवस्य भोग्यत्वात् । अतएव विषयिनि शादनन्तरं विषयनिर्देश प्रारभ्यते। न हि पुनरसावपरा प्रवतिर्भगवनिरपेक्षा, स्वात्मप्रकाशे तदीक्षणसापेक्षत्वात्तस्याः । स च जीवो विराड देहे भगवतप्रथमावतरणभूमिः। विराड देहस्त प्रकृतियोगादभिव्यज्यते। विराड़ जीवएवेति सिद्धावपि न म भगवविरपेक्ष इति अन्तर्यामिणा परमात्मना नित्यसम्बद एव स गृह्यते । तदेवं जीवः प्रकृतिः परमात्मा चेति त्रितयस्य नित्यसम्बन्धप्रदर्शनायाह जग्टहइति। भगवान् सर्वातीतसन्तिर्भावकः परमपुरुषः लोकसिसृक्षया लोकप्रादुर्भावार्थम् आदी सृष्टेः प्राक् महदादिभिः महदहझारपञ्चतन्मात्रैः सम्भूतं सुनिष्पन्न षोड़शकलम् एकादर्शन्द्रियाणि पञ्चमहाभूतानीति षोडशकलाः यस्मिन् तादृशं पौरुषं रूपं जीवदेहं जरहे ग्रहीतवान् स्वीकृतवान् ।
२। ‘न प्रपञ्चस्वभावं ब्रह्म’ इति न्यायात् प्राकृतिकगुणस्तस्यासम्बन्धः, अथ च तत्सम्बन्धं विना न जातु सृष्टिः सम्भवति । तस्य सङ्कल्पमात्रेण चेत् सृष्टिः, कोऽयं सङ्कल्पः ? भगवम्मन इति
विन________________

‘विषयनिर्देशः । … ३ । पाद्योऽवतारः पुरुषः परस्य · कालः खभावः सदसन्मनश्च ।
ट्रव्यं विकारो गुणइन्द्रियाणि विराट् खराट् स्थाष्णु चरिष्णु भूम्नः ॥२।६।४०
मनसवासृजत् पूर्व प्रजापतिरिमाः प्रजाः । देवासुरमनुष्यादीन् नभस्थलजलौकसः ॥ (६।४।१९) । सः द मनसा विश्वमात्मनानुप्रविश्य सः ।
गुणैः कुर्वद्विराभाति कन्वत् खपटगू यथा (१२।१०।३०) इत्यादिस्मरणात् । सहल्योवा मनोवा चेत् भगवतः पृथक् स्यात्, तस्य विकारित्वमवश्यम्भावि। स्थान्च तत्तस्योपाधिः जीवस्येव। प्रतोऽ पृथक्त्वमेव तस्याभ्युपगन्तव्यं चित्तरूपेण । यद्यपृथक् कथं मन इति निर्देशः ? मनसि जीवोजगञ्च तदभिवतया सत्ताकारण तिष्ठति। एवं परेऽपि जीवजगतोस्तत्मत्ताभिवतया स्थितिप्रदर्शनाय मनइति निर्देशः । वस्तुतस्तु मनो न चितः पृथक् । मनसा सृष्टिरित्युक्ते चित्स्वरूपगतयोस्तत्सत्तयापृथगजीवजगतोरभिव्यक्तिरेव व्यज्यते । एतदेवाभिधत्ते व्यासवाक्येन नारदं प्रति स वै इति। यत् यस्मात् भवता पुराणः पुरुषः उपासितः, तस्मात् अएष भवान् समस्तगुचं वेद । कोऽयं पुराणः पुरुषः किं वा गुह्यम् ? परावरेशः कार्यकारणनियन्ता गुणैः सृज्यशक्तिभिः प्रसङ्गः प्रविलिप्तः मनसा एव सङ्कल्पमात्रेण एव विश्व सृजति, प्रवति रक्षति, अत्ति संहरति ।
३। तस्मात् परमपुरुषात् पुरुषादीनामभिव्यक्तिस्तेषु च तस्यावतरणमाइ भाद्य इति । परस्य भूमः पुरुषः प्रकृतिप्रवर्तकः जीवः प्रायः पवतारः, तदनन्तरं कालः, स्वभावः, सदसत् कार्यकारणामिका * प्रकतिः, मनः महत्तत्त्वं मननशक्तिः, द्रव्यं महाभूतानि, विकारः पहकारः, गुणः सत्त्वादिसृज्यशक्तिः, इन्द्रियाणि, विराट् समष्टिशरीरम्,________________

१६२ श्रीमगीताप्रपूत्तिः। स्वराट वैराजः, स्थाणु स्थावरम्, चरिष्णु जङ्गमं व्यष्टिशरीरम् परस्य भूम्नः अवतार इति शेषः। अवतारः-‘प्राकतवैभवे खेच्छाविर्भावः’ इति श्रीमज्जीवः । अत्र सर्वेषामविशेषणावतारत्वमुक्तमिति खौकत्य श्रीमत् स्वामिना कालादयः शक्तयः, ‘मनादीनि कार्याणि, ब्रह्मादयो गुणावताराः, दक्षादयो विभूतय इति विवेतव्यम्’ इत्युच्यते । पुरुषकालादिषु तस्यैवाविर्भावस्तात्त्विकोऽन्यथा तेषां क्रियाकारित्वाभावएव प्रसज्येत । अतएवानाविशेषण सर्वेषामवतारत्वेन ग्रहणम् । प्रतपाइ .
द्रव्य कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च ।
वासुदेवात्परी ब्रह्मन् न चान्योऽर्थोऽस्ति तत्त्वतः ॥ (२।५।१४) इति । स्कन्धेऽस्मिन् सृष्टिप्रक्रियेवं प्रदर्शिता ;
काल कर्म स्वभावं च मायेशो मायया वया। पात्मन् यदृच्छया प्राप्तं विबुभूषुरुपाददै ॥ कालाइ णव्यतिकरः परिणामः स्वभावतः । कम्मेणी जन्म महसः पुरुषाधिष्ठितादभूत् ॥ महतस्तु विकुर्वाणाद्रजःसत्त्वीपवृहितात् । ममःप्रधानस्वभवद ट्रव्यज्ञानक्रियात्मकः ॥ सोऽहकार इति प्रोती विकुर्वन् समभूचिधा। वैकारिकस्त जसथ तामसति यद्दिा । ट्रन्यभक्तिः क्रियाशक्तिनिश क्रिरिति प्रभो ॥ . सामसादपि भतादवि कुर्वाणादभून्नभः । तम्य मात्रागणः शब्दो लिङ्ग यदृष्टदृश्ययोः । नभसोऽथ विकुर्वाणादभूत् स्पर्श गुणोऽनिलः । परान्वयाच्छन्दवांश्च प्राणोजः सही बलम् ॥ पायोरपि विकुण्णात् कालकर्म स्वभावतः । उदपद्यत तेजो वै रूपवत् स्पर्शशब्दयत् ॥ तेजसस्त विकुर्बाणादासौदम्भीरसात्मकम् । रुपयत् स्पर्शवचाम्भी घोषवञ्च परान्वयात् ॥ विशेषस्तु विकुर्वाणादम्भसी गन्धवानभूत् । परावयाट्रसस्पर्शशब्दरूपगुणान्वितः ॥________________

विषयनिर्देशः। १६३ ४ । सा वा एतस्य संद्रष्टुः शक्तिः सदसदात्मिका। ___ माया नाम महाभाग ययेदं निर्ममे विभुः ॥ ५ । कालवृत्त्या तु मायायां गुणमय्यामधोक्षजः ।
पुरुषेणात्मभूतेन वीर्यमाधत्त वीर्यवान् ॥३।५।२५।२६ ६ । विश्वं वै ब्रह्मतन्मावं संस्थितं विष्णु मायया।
ईश्वरेण परिच्छिन्नं कालेनाव्यक्तमूर्त्तिना ॥३।१०।१२
वकारिकान्मनी जशे देवा वैकारिका दश । दिग्वाताव प्रचतोऽश्विवकीन्द्रीपेन्द्रमिषकाः । तेजसात्तु विकुर्बाणादिन्द्रियाणि दशाभवन् । ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिर्बुद्धिः प्राणस्तु तेजमौ । श्रोत्रं त्वग्घ्राणजिह्वा वाग्दोर्मेद्राधिपायवः ॥ यदै तेऽसाता भावा भूतेन्द्रियममोगणाः । यदायतननियाचं न कुर्ब्रह्मवित्तम ॥ सदा संहत्य चान्योऽन्यं भगवच्छतिचोदिताः ।
सदसत्त्वमुपादाय चोभयं समजु यदः ॥ (२।५।२१-३३) इति । एवं तृतीयस्कन्धस्याध्याये पञ्चमे, षष्ठे, दशमे, षड़ विंशे सृष्टिप्रक्रिया द्रष्टव्या।
४। तस्य सर्जनशक्तिमाह सेति । हे महाभाग, एतस्य संद्रष्टुः मा वा सदसदामिका कार्यकारणरूपा दृश्यादृश्यानुसन्धानरूपा वा माया नाम शक्तिः, यया शक्त्या इदं विश्वं विभुः निर्ममे सृष्टवान् ।
५। न हि पुनः केवलं जड़शक्त्या सृष्टिः सम्भवति, अतस्तस्यां चिच्छत्यभिनिवेशमाह कालबत्त्येति । कालबत्त्या कालशत्या गणमयां क्षुभितगुणायां मायायां वीर्यवान् चिहतियुक्तः परमात्मा आत्मभूतन आत्मांशभूतेन पुरुषेण पाद्यावतारेण वौवें जौवाख्यं पाधत पारितं कृतवान् ।
। विखमिदं ब्रह्मसत्तायां तदभिवतयावखितं, कालशक्त्या________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ७। स एष प्रकृति सूक्ष्मां दैवी गुणमयौं विभुः ।
यदृच्छया चोपगतामभ्यपद्यत लीलया ॥ ८। गुणैर्विचिवाः सृजती सरूपाः प्रकृति प्रजाः ।
विलोक्य मुमुहे सद्यः सह ज्ञानगृहया ॥३।२६।४।५ ‘वासुदेवात्परो न चान्योऽर्थोऽस्ति’ इति न्यायात्-खेच्छया पृथक कतमित्याह विखमिति। विष्णुमायया विष्णोः सर्वान्तर्भावकस्य ईखरस्य मायया सर्जनशत्या सह विश्वं वै ब्रह्मतमात्र ब्रह्मतादात्मयापर्व सत् संस्थितं तस्मिन् विलीनभावेन स्थितम्, अव्यक्तमूर्तिना ईखरेण क; कालेन वप्रभावरूपेण इच्छाशक्त्या निमित्तेन परिच्छिन्न पृथक प्रकाशितम्।
७। खेच्छयैव सर्जनशक्तिखोकारमाह सइति। स एष विभुः सूक्ष्माम् अव्यक्तां, देवों देवस्य विष्णोः शक्ति, गुणमयों सृज्यशक्तिसम्पनी लीलया उपगतां समीपस्थां प्रकृतिं यदृच्छया एव अभ्यपद्यत ऐक्षत।
८। तस्या जीवज्ञानावरकत्वमाह गुणैरिति । गुणैः सत्यशक्तिभिः विचित्राः विविधरूपाः सरूपाः सदृशीः प्रजाः मृजतौं प्रकृतिं विलोक्य जानगृहया ज्ञानाहत्या मद्यः स जीवः मुमुहे पात्मानं विस्मृतवान् । इममेवा) स्पष्टतयाह सप्तविंशे
प्रकृतिस्थोऽपि पुरुषो नाज्यते प्रकृतेर्गुणोः । अविकारादकतृत्वानिर्गुणत्वान्जलार्कवत् ॥ मएव यहि प्रकृतेर्गुणश्चभिविषज्जते । पहंक्रियाबिमूढात्मा कर्तास्मीत्यभिमन्यते ॥ सेन संसारपदवीमवशीऽभ्येत्य नितः । प्रासंगिकः कर्मदोषैः सदसन्मियोनिषु ॥ पर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिन निवर्तते। ध्यायती विषयानम्य म्ब प्रेऽमर्थागमी यथा ॥ (२।२७।१-४) इति ।________________

विषयनिर्देशः। । कार्यकारणकर्तृत्वे कारण प्रकृतिं विदुः । भोक्तृत्व सुखदुःखानां पुरुषं प्रकृतेः परम् ॥
__ ३।२६।८। १० । केचित् कर्म वदन्त्येनं खभावमपरे नप ।
एक कालं परे दैवं पुंसः काममुतापरे ॥ ११ । अव्यक्तास्याप्रमेयस्य नानाशक्युदयस्य च । न वै चिकौर्षितं तात कोवेदाथ स्वसम्भवम् ॥
४।११।२२।२३।
८। विषयविषयिणोः पृथक् सम्बन्धं दर्शयति कार्योति । कार्यकारणकर्तृत्वे कार्य शरीरं कारण समनस्कानौन्द्रियाणि तेषां कतले क्रियाकारित्वे प्रकृति कारण हेतुं विदुः ; सुखदुःखानां भोक्तृत्वे प्रकृतेः परं पुरुषं कारण विदुरिति शेषः ।
१०। ‘वासुदेवात्परो न चान्योऽर्थोऽस्ति’ इति न्यायात् कम्मादिकं यत् किञ्च कारणत्वेनाग्रे परिग्रहोतं तन्मय नेश्वरतो भिमिति स्पष्टमाह केचिदिति मनुवाक्येन। हे नृप ध्रुव, केचित एनं परमेखर कम्म, प्रपरे स्वभावम्, एके कालं, परे देवं, अपर उत पुंसः पुरुषस्त्र कामं सहस्प वदन्ति ।
११। एतेषां शक्तिरूपेण तस्मादुदयात् गौणकारणत्वं मूलकारणत्वमौखरस्यैव। तत्वपश्यन्तो गौणकारणान्येव वादिनी मूलकारणमिव गृहन्ति। नैतचित्रम्, तस्वैच्छाशक्तेर्लेशमपि ज्ञातुमसमर्थोजनः कथं स्वात्मकारण तं जानीयात् । एतदेवाह पव्यक्तस्येति । भव्यतस्य चक्षुराद्यगोचरस्य अप्रमेयस्य प्रमाणातीतस्य नानाशक्त्युदयस्य नानाशतीमाम् उदयः सम्भवः यस्मात् तस्य, हे तात ध्रुव, चिकीर्षितम् एव पका________________

१६६
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। १२ । मन्यमान इदं विश्वं मायारचितमात्मनि। .
अविद्यारचितं खप्रगन्धर्वनगरोपमम् ॥ १३ । मात्मस्वापत्यसुहृदोबलमडकोष
मन्तःपुरं परिविहारभुवश्च रम्याः । भूमण्डलं जलधिमेखलमाकलय्य कालोपसृष्टमिति स प्रययौ विशालाम् ॥
४।१२।१५।१६। १४ । यथैव सूयात् प्रभवन्ति वारः
शन्ति काले। भूतानि भूमौ स्थिरजङ्गमानि तथा हरावेव गुणप्रवाहः ॥४।३१।१५ ।
शक्तिलेशम् एव कोऽपि न वेद, पथ खसम्भवं स्वस्थ उत्पत्तिकारण तं कः बेदः, न कोऽपौत्यर्थः। ।१२।१३। अधदानी भुवस्थानुभूत्यामनो देहायतीतत्वं स्वाज्ञानकवितवमादिदृष्टान्तेन साधयति युग्मकेन मन्यमान इति आत्मेति । अविद्यारचितं स्वाज्ञानकलित खपगन्धर्वनमरोपमम् पात्मनि स्वस्मिन् मायारचितं भगवच्छत्या निर्मितम् इदं विश्वं देहादि मन्धमानः ध्र वः पात्मण्यपत्यसुखदः पाला देहः च, स्त्री च, अपत्यं सन्ततिः च, सुहत् व तान्, बलं सैन्य, ऋई कोशं धनागारं, अन्तःपुरं शुद्धान्त, रम्याः परिविहारभुवः विहारभूमीः च, जलधिमेखलं भूमण्डलं कालोपमुष्ट’ कालेन संयोजितम् इति भाकला विममय्य विशाला बदरिकाश्रम प्रययो। …….१४. काले प्रभवं विलयञ्च प्रदर्श्व प्रभवबिलययोर्मध्ये भगव________________

विषयनिर्देशः। . १५ । स वासनात्मा विषयोपरतो
गुणप्रवाहो विकृतः षोड़शात्मा। बिभ्रत् पृथङ्नामभिरूपभेद
मन्तर्वहिष्टं च पुरैस्तनोति ॥ १६ । दुःखं सुखं व्यतिरिक्तञ्च तीव्र
कालोपसन्न फलमाव्यमक्ति। आलिय मायारचितान्तरात्मा
खदेहिनं संसृतिचक्रकूटः ॥५।११।५।६। छतिनिर्मितत्त्वं द्रढ़यित्वा हरेरेव मूलकारणत्वं स्फोटयति यति । यथा एव वारः अलानि काले वर्षाकाले सूर्यात् प्रभवन्ति उजवन्ति, काले ग्रोभे पुनः तस्मिन् सूर्ये प्रविशन्ति, यथा च स्थिरजङ्गमानि भूतानि भूमौ प्रविशन्ति, तथा गुणप्रवाहः चेतनाचेतनात्मकः प्रपञ्चः हरौ प्रविशति तत उद्भूयेति शेषः।
१५। यद्यामा देहाद्यतीतः कुतस्तस्य नामरूपादिभेदस्सदार स वासनेति । स वासनात्मा वासनायुक्तः पात्मा विषयोपरतः विषयः उपरक्तः अनुविधः, अतः गुणप्रवाहः गुणैः इतस्ततः चाल्यमानः, विकृतः कामादिपरिणामवान्, षोड़शामा षोडषकलासु भूतेन्द्रियरूपासु मुख्यः, पृथक् नामभिः सह पृथक् रूपमेदं देवमानवादिरूपं बिश्चत् अन्तर्वहिष्टम् उत्कृष्टत्वम् अपकृष्टत्वं च पुरैः देहः हेतुभूतैः तनोति। नामाभिरूपभेदमित्यत्र रेफलोपे दीर्घाभाव पार्षः ॥
१६। सुखदुःखादिकञ्च सयं तस्य देहकृतमित्याह दुःखमिति । संसृतिचक्रकूटः संसृतिचक्रे कूटयति छलयतीति संसारचक्रे पञ्चमपरः मायारचितान्तरात्मा मामा शरीरं—-मायया रचितः अन्तरामा पन्तःशरीरं जीवोपाधिः स्वदेहिनम् प्रालिम मुखं दुःखं व्यतिरिक्त च________________

१६८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १७। पदं तथा गुणकमानुबई
वृत्तीर्मनः श्रयतेऽन्यत्र तत्त्वम् । एकादशा सम्मनसो हि वृत्तयः
पाकूतयः पञ्चधियोऽभिमानः । १८। मात्राणि कमाणि पुरञ्च तासां
वदन्ति हैकादश वीर भूमौः। गन्धाकृतिः स्पर्शरसश्रयांसि
विसर्गरत्यर्त्यभिजल्यशिल्पाः ॥ मोहं च तीव्र दुर्निवारं कालोपसन्न कालप्राप्तं फलं पाव्यनक्ति सर्व्वतः सृजति।
१७। सम्पति मनसो वृत्तीर्दर्शयति पदमिति । तथा नैर्गुण्यावखायाः पन्यत्र गुणकम्मानुबई मनसः पदं स्वरूपम्। मनः तत्त्वं तदा हत्तीः अयते। कति संख्यकास्तावृत्तयः ? मनसः एकादश हि वृत्तयः पासन् । कास्ता ? प्राकूतयः क्रियाकारकाः पञ्च-कर्मेन्द्रियाणि, धियः प्रानकाराः पञ्च-जानेन्द्रियाणि, अभिमानः च इति ।
१८। नासां वृत्तीनां विषयान् दर्शयति मात्राणोति। हे वीर रहगण, माचाणि मोयन्ते बुद्धिविषयोक्रियन्ते विषयाः एभिः इति माचाणि रूपादयः पञ्च, कम्माणि विसर्गादयः पञ्च, पुरं च देहं च तासां वृत्तीनां एकादश भूमौः विषयान् वदन्ति। तत्र गन्धाकृतिः गन्धः च पाकृतिः रूपं च, स्पर्शरसत्रयांसि स्पर्शः च, रसः च, श्रवः शब्दः च, एते पञ्चज्ञानेन्द्रियवृत्तीनां विषयाः, विसर्गरत्यय भिजल्पशिल्पाः विसर्गः त्यागः, रतिः सम्भोगः, पतिः गतिः, अभिजल्यः वानियोगः, शिल्प करनिष्पाद्यक्रिया, एते विसर्गादयः पञ्चकर्मेन्द्रियहारा कम्माकारहत्तीनां विषयाः।________________

विषयनिर्देशः । २६ । एकादशं खोकरण ममेति
शय्यामहं हादशमेकाहुः । ट्रव्यखभावाशयकर्मकालैरेकादशामी मनसो विकाराः । सहस्रशः शतशः कोटिशश्च
क्षेत्रज्ञतो न मिथो न स्वतः स्युः ॥५॥११॥६-११ २० । यदा क्षितावेव चराचरस्य
विदाम निष्ठां प्रभवञ्च नित्यम् । तन्नामतोऽन्यावहारमूलं
निरूप्यतां सक्रिययाऽनुमेयम् ॥ १८। एकादशस्य पुरस्याभिमानविषयत्वमाह एकादशमिति । एकादशं पुरं शरीरं मम इति स्वीकरणम्-न हि शरीरं ज्ञेयतया गन्धादिवत्, न हि कार्यतया विसर्गादिवत्, किन्तर्हि अभिमानतः मम इति खीकरणात् भोगायतनम् । एके पुरम् एव शय्याम् अहम् अहङ्कारं हादशं विषयम् आहुः। तत्र हि जीवः अहङ्कारेण शेते यतः पुरि शयनात् पुरुष इत्युच्यते। मनोविकाराणामसंख्यभेदानाह– अमी एकादश मनसो विकाराः ट्रव्यस्वभावाशयकम्मकालैः द्रव्याणि विषयाः, स्वभावः परिणामहेतुः, आशयः संस्कारः, कम्मं अदृष्ट’, कालः क्षोभकः, एतैः निमित्तभूतैः न क्षेत्रज्ञतः जीवतः, न मिथः परस्परतः, न खतः किन्तहि पारिशेष्यात् भगवच्छक्तितएव शतशः सहस्रशः कोटिशः स्युः ।
२०। सर्वेषां विकारजातानां सन्मूलकत्वमाह यदेति। यदा क्षितौ मृदि एव चराचरस्य नित्यं प्रभवं जन्म निष्ठां नाशं च विदाम, तत् तदा नामतः नाममात्रात् अन्यत् सक्रियया सन्मात्रेण स्थिति________________

१७. श्रीमगीताप्रतिः । २१ । एवं निरुतं क्षितिशब्दवृत्त
मसन्निधानात्परमाणवो ये। अविद्यया मनसा कल्पितास्ते
येषां समूहन कृतोविशेषः ॥ २२ । एवं कृशं स्थूलमणुर्वृहद्य
दसञ्च सज्जीवमजीवमन्यत् । ट्रव्यखभावाशयकालकर्म नानाजयावहि कृतं द्वितीयम् ॥५।१२।८-१०
व्यापारण व्यवहारमूलं तत्तहस्तुव्यवहारस्य मूलं कारणं निरूप्यताम् । तथा च श्रुतिः-“वाचारम्भण’, विकारोनामधेयं, मात्तिकेत्येव सत्यम् ।”
२१ । घटादिषु विकारजातेषु मुदित्येव सत्यमिति निर्धारण न पुनः मृदः सत्यवं दर्शयतीत्याह एवमिति। असविधानात् असत्र सूक्ष्मेषु परमाणुषु निधानात् लयात् क्षितिशब्दहन्तं क्षितिशब्दस्य वर्तनम् सत्ता अपि एवं मिष्यात्वेन निरुक्तम् । ये परमाणवः, ते मनसा अलिताः । कथं कल्थिताः १ येषां परमाणनां समूहेन विशेषः चितिशब्दवाचः कतः तेषां समूहरूपस्य विशेषस्य अन्यथानुषपत्त्या कल्पितास्ते परमालवः। भवन्तु ते सदा सत्याः ? न, समूहरूपस्थ विशेषस्थाक्यविनिरूपणाशक्यत्वात् अविद्यया अज्ञानेन कल्पिताः ते। परमातूनां कलितबमाधुनिकाअपि स्वीकुर्वन्ति ।
२२। एवं भगवच्छतिकतं हैत अनातिरितामसन्यमित्याह एकमिति। एवम् अन्यत् यत् कशं, स्थूलम्, अणः, वृहत्, असत् कारणं, सत् कार्य, जीवं चेतनम, अजीवम् भवेतन, द्रव्य स्वभावाशयकालकम द्रव्यं च, स्वभावः च, आशयः संस्कारः च, कालः च, की च हितीय इतं, तत् सर्च नाना उपलक्षितया अजया मायया भगवच्छत्या बातम् ।________________

E
• विषयनिर्देशः। १७१ २३ । सर्वेऽपि शूरसेनेमे शोकमोहभयार्तिदाः ।
गन्धर्वनगरप्रख्याः स्वप्रमायामनोरथाः ॥ २४ । दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते मनोभवाः । कर्मभिर्ध्यायतो नाना कमाणि मनसोऽभवन् ॥
६।१५।२३।२४। २५ । गुणव्यक्तिरियं देवी व्यञ्जको गुणभुक् भवान् ।
त्वं हि सर्वशरीयात्मा श्रीः शरीरन्द्रियाशयः । नामरूपे भगवती प्रत्ययस्त्वमपाश्रयः ॥६।१६।१२ । २३। विषयाणामनित्यत्वेन मिथ्यात्वनिरूपणमित्याह शूरसेनं प्रत्यतिरावचनेन सर्व्व इति। हे शूरसेन, शोकमोहभयार्तिदाः सर्वे अपि इमे शब्दादयः विषयाः गन्धर्वनगरप्रख्याः भागमापायित्वात् गन्धर्वबगरतुल्याः-गन्धवनगरं ह्यकरमादेव क्वचिदायाति अपयातिचेति प्रसिद्धम्, स्वप्रमायामनोरथाः स्वप्रः च, माया च, मनोरथः च यथा तहत् ।
२४। एषामागमापायित्वं मनोमात्रविजृम्भितमित्याह दृश्यमाना इति। अर्थेन तात्विकस्वरूपेण विना दृश्यमाना एते पुनः न दृश्यन्त, अतएव मनोभवाः मनोमात्रविजृम्भिताः। एते पापपुण्यकता इति मीमांसकाः, तत् कथं मनोमात्रविजृम्भिता इति सिद्धान्तः ? कम्मभिः कमवासनाभिः विषयान् ध्यायतः पुंसः मनसः मनोनिमित्तात् नाना कम्मावि अभवन्, पतो मनएव कारणम् ।
२५। एवं विषयाणां मिथ्यात्व प्रतिपाद्य तेषां भगवच्छक्तिमूलकल तसाच तदखतन्त्रत्वमाह गुणव्यक्तिरिति । इयं देवी माया शक्तिः गुणातिः गुशानां सूज्यशक्तीनां व्यक्तिः प्रकाशरूपा, भवान् परमपुरुषः व्यञ्चक : मृज्यशक्तीनां प्रकाशकः, गुणभुक् सृज्यशक्तीनां पालकः, त्वं________________

१७२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। २६ । वितथाभिनिवेशोऽयं यद्गुणेष्वर्थदृग्वचः । यथा मनोरथः स्वप्नः सर्वमैन्द्रियकं मृषा ॥
७२।४८॥ २७ । प्रत्यगात्मखरूपेण दृश्यरूपेण च स्वयम् । व्याप्यव्यापकनिर्देश्यो ह्यनिर्देश्योऽविकल्पितः ॥
७।६।२२ । । मान्तर्यामी सर्वशरीर्य्यात्मा सर्वेषां शरीरिणाम् आत्मानाम् आत्मा, श्रीः प्रकृतिः मायाशक्तिः, शरीरेन्ट्रियाशयः, तत्तद्रूपतया त्वत्तस्तेषामुद्भवः स्थितिश्च त्वातिरिक्तानां तेषामसम्भवात्,भगवती मायाशक्तिः नामरूपे, त्वं परमात्मा नामरूपयोः प्रत्ययः प्रकाशकः अपाश्रयः आधारः । शक्त्यात्मभूतसृज्यशक्तिसंस्थानविशेषानामरूपे। शक्तिः परमात्मनः, तत्तस्मात्तयोः प्रकाशः।
२६ । यदि भगवच्छक्तिमूलकमेव सर्व विषयजातं तत्कथं तस्य मिथ्यात्व प्रतिपादितम् ? तस्य कारणमाह वितथेति । गुणेषु सृज्यशक्तिषु अर्थदृग्वचः अर्थः विषय इति दृक् दृष्टिः वचः वचनं च यत्, मोऽयं वितथाभिनिवेशः वितथः मिथ्याभूतः अभिनिवेशः राज्यशक्त्यतिरितानां विषयाणां मिथ्याभूतत्वात् । यथा स्वप्नः यथा मनोरथः तथा ऐन्द्रियकं पक्षुरादिषु भासमानं सर्च मृषा। मृज्यशक्तिसंनिवेशविशेषा एव विषया इत्याधुनिकाअपि वदन्ति ।
२७। जगति जीवे च प्रकाशमानत्वात् अनिद्देश्योऽपि अविकल्पितोऽपि निद्देश्यो भवति भगवानित्याह प्रत्यगात्मेति । अनिद्देश्यः अविकल्पितः भगवान् परमात्मा स्वयं प्रत्यगात्मस्वरूपेण प्रत्यगात्मा द्रष्टा भोका तत्स्वरूपेण ज्ञानादिना तदभेदेन, दृश्यरूपेण च दृश्यं जगत् तद्रूपेण तदभेदेन व्याप्यव्यापकनिहें श्यः जगद्र्पण व्याप्यतया प्रत्यगामरूपेण व्यापकतया निहें श्यः उपलभ्यः ।________________

विषयनिर्देशः। १७३ २८ । अष्टौ प्रकृतयः प्रोक्तास्वय एव हि तद्गुणाः ॥ विकाराः षोड़शाचार्यैः पुमानेकः समन्वयात् ॥
७७॥२२॥ २६ । आदावन्ते जनानां सवहिरन्तः परावरम् ।
ज्ञानं ज्ञेयं वचो वाच्यं तमोज्योतिस्त्वयं स्वयम् ॥ ३० । आबाधितोऽपि ह्याभासो यथा वस्तुतया स्मृतः ।
दुर्घटत्वादैन्द्रियकं तवदर्थविकल्पितम् ॥ २८। पूर्वाचार्यसिद्धानि तत्त्वान्याह अष्टाविति । अष्टौ प्रकृतयः -मूलप्रवतिर्महदहकारी पञ्चतन्मात्राणि च ; त्रयः–सत्त्वरजस्तमांसि एव हि तहुणाः तस्याः प्रकृतेः गुणाः न तु स्वतन्त्राः ; विकाराः षोड़श-एकादशेन्द्रियाणि पञ्चमहाभूतानि; समन्वयात् एषां साक्षित्वेन सम्बन्धवशात् पुमान् एकः ; एते प्राचार्यः कपिलादिभिः प्रोक्ताः ।
२८ । अधुना सर्वस्य परमात्मानन्यत्वेन विस्पष्टतोऽहैततत्त्वमुपदेष्टुमाह आदाविति। जनानाम् उत्पत्तिमतां देहादीनाम् पादौ जन्मतः प्राक् कारणत्वेन, अन्त उत्पत्त्यनन्तरं अवधित्वेन सत्-‘परमात्मलक्षणं सर्वकारणं वस्तु सत् वर्तमानम्’ इति श्रीमज्जीवः-सन्मानं यत्, तदेव बहिः भोग्यम्, अन्तः भोक्त, परावरम् उच्चनीचम्, ज्ञानं ज्ञेयं, वचः वाच्यम्, तमः अप्रकाशः, ज्योतिः प्रकाशः, अयं स्वयं ज्ञानी तु जीवोऽपि, सर्वेषां तेषां सन्मूलकत्वात् ।
३०। यद्येवं परमात्मानन्यत्वमेव पारमार्थिकं तत् कथं तस्मादत्यन्तपृथगिवार्थजातं प्रतीयते तत्राह आबाधित इति। आबाधितः अपि युक्त्या सर्व्वतः बाधितः अपि निरस्तखतन्त्रसत्तः अपि यथा आभासः सूर्यादिप्रतिरश्मिः वस्तुतया स्वतन्त्र पदार्थतया स्मृतः कल्पितः,________________

१७४
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ३१ । क्षित्यादौनामिहार्थानां छाया न कतमापि हि।
न संघाती विकारोऽपि न पृथङ्नान्वितो मृषा ॥ ३२ । धातवोऽवयवित्वाच्च तन्मात्रावयवैर्विना ।
न स्युसत्यवयविन्यसनवयवोऽन्ततः ॥ तहत् ऐन्द्रियकं चक्षुरादिग्राह्यं सर्च विकल्पितं विविध कल्पितम् । कथं विकल्पितमिति ? दुर्घटत्वात् स्वातन्त्रानिरूपणस्य दुष्परिकल्पनीयत्वात्।
३१। कथ दुर्घटत्वमित्याह क्षित्यादीनामिति । इह क्षित्यादीनाम् अर्थानां छाया ऐक्यकुछयालम्बनं देहादि न कतमा अपि न अन्यतमा अपि भवति । केषां न कतमेति स्फोरयति-छायेयं न संघातः, न विकारः, न पृथक, न अन्वितः, अतएव मृषा देहादः स्वातन्वेषणावस्थितिरिति शेषः। तत्र प्रथम संघातो न प्रतिपनो भवति, यतो देहारेकदेशाकर्षणेन न सर्वाकर्षणं सियति, न खलु वृक्षाकर्षऐन वनमाकष्टं भवति । न च विकारः-तत्रारब्धावयबिनः पृथक्त्वाप्रतीतः। न पृथक्-देहादेरेकत्वप्रतीतः। न च पुनरन्वितः- पदि प्रत्यवयवमन्वयः स्यात् अङ्गलिमात्रेऽपि देहबुद्धिः स्यात् ; अंबान्बये पुनः अवयवानां सम्बन्धोऽविनिर्णय एव स्यात् अंशस्यानस्यात् ।
३२। एवं देहादेः खातन्त्रारूपं मिथ्यात्वमुक्त्वा तद्धेतूनां क्षित्यादौनामपि तथात्वं प्रतिपादयति धातवश्व। धातवः महाभूतानि तमात्रावयवैः तमात्रैः सूक्ष्मः अवयवैः विना न स्युः तेषाम् अवयवित्वात् । तर्हि अवयव एव सत्यः स्वतन्बदति चेत् न-असति अवयविनि अवयवः अन्ततः असन्, अवयविसद्भाव विना परमासुलक्षणावयवसद्भावे प्रमाणाभावात्। उत्तमेतत् ‘एवं निरुता क्षितिशब्दत्तम्’ (२१) इत्यत्र । उक्तमत्र श्रीमज्जीवन—‘तस्मादैक्यबुद्धयालम्बनरूपं यत् प्रतीयते सत् सर्वत्र परमात्मलक्षणं सर्वकारणं वस्त्वेवेति साधूक्तम्—-“आदावन्ते________________

विषयनिर्देशः । १७५ ३३ । स्यात् सादृश्यममस्तावहिकल्पे सति वस्तुनः ।
जाग्रत्वापो यथा खप्ने तथा विधिनिषेधता ॥ .. जनानां सत्” इत्यादिना’ इति। एवमेव हि तीयेऽप्युक्तम्—-
इति तासां स्वशनीनां सतीनामसमेत्य सः । प्रसुप्तलोकतन्त्रानां निशाम्य गतिमीश्वरः ॥ कालसंज्ञा ततो देवी विभच्छक्तिमुक्रमः । त्रयोविंशतितत्त्वाना गणं युगपदाविशत् ॥ सोऽनुप्रविष्टी भगवाटारूपेण सं गणम् ।
भिन्न संयोजयामास सुप्त कर्म प्रबोधयन् ॥ इति । अतएव ‘यस्थ पृथिवी शरीरम्’ इत्यादौ सर्वस्य परमामशरीरत्वेन प्रसिद्धिः, परमात्मवस्तु शरीरित्वेन। तदेवमवयवरूपेण प्रधानपरिणामः सर्वत्रावयवि तु परमात्मवस्त्वेवेति सिद्धम् । ततोमिथ्यात्वेऽप्यमिथ्यात्वमेव जगत उपपद्यत इति ।
३३ । परमात्मानन्यत्वसाधनाय देहादीनां खातबारूपमिप्यावे साधितेऽपि सेषामतिरोधानात् तगतदोषाः परमात्मानमेव स्मशान्ति । एतनिवारणायाह स्थादिति। वस्तुनः परमात्मनः विकल्ये सति खशक्तिकते (२५) बहिः अन्तः परम् अवरम् (२८) इत्यादिविविधभदे सति तावत् सादृश्यभ्रमः तस्मिन्नेव बहिरन्तरित्यादि सदृशत्वस्य भान्तिः स्यात्। स्वशतिकतानां तेषां भेदानां तस्मिबारोपएक अमः। एवं सति ज्ञानज्ञेयवचोवाच्यादीनामपि सृज्यशक्तिकतामा भ्रान्तित्वमेवायाति, सुतरां शास्त्रस्य विधिनिषेधकता न सिाति, प्रतपाइ-खने खप्रमध्ये यथा जाग्रत्वापी जाग्रदवस्था निद्रावस्था इति व्यवस्था भवति अन्यथा समाधिरेव स्यात्, तथा भ्रममध्ये विधिनिषेधता ब स्थातः भविष्यति । अयं भावः, स्वप्रमध्ये जाग्रदवस्थाया विद्यमानखात् यथा वस्तुदर्शनं भवति, तथा भ्रममध्ये ज्ञानस्य विधमानत्वात् विधिनिषेधघटिता भगवत्प्रेरणा मभवति ।________________

३
१७६
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। ३४ । भावाद्वैतं क्रियाहैतं द्रव्याद्वैतं तथात्मनः । . वर्तयन् खानुभूत्येह बीन् स्वप्नान् धुनुते मुनिः ॥ ३५ । कार्यकारणवस्त्वैक्यमर्शनं पटतन्तुवत् ।
अवस्तुत्वादिकल्पस्य भावाहेतं तदुच्यते ॥ ३६ । यद्ब्रह्मणि परे साक्षात् सर्वकर्मसमर्पणम् ।
मनोवाक्तनुभिः पार्थ क्रिया तं तदुच्यते ॥ ३४। कथं सिदद्वैतभावना तदाह भावनात्रयोपदेशन भावाईतमिति । भावाईतं क्रिया तं तथा द्रव्याईतं स्वानुभूत्या वर्तयन् पालोचयन् मुनिः आत्मनः त्रीन् स्वप्नान् वस्तुभेद-कम्मभेद-फलभेदरूपान् धुनुते निवर्तयते।
३५। अवस्तुहैतमाह कार्येति। पटतन्तुवत् तन्तुरेव वस्तु न तु पटइति सादृश्येन विकल्पस्य भेदस्य अवस्तुत्वात यत् कार्यकारणवस्त्वैक्यमर्शनं कार्यकारणयोः वस्त्वं क्यस्य मर्शनम आलोचनं तत भावाहेम वस्त्वं क्यम् उच्यते। कार्य्यस्यागमापायित्वात् कारण स्य नि । वात् कारणमेव वस्तु न तु कार्यमिति पटतन्तुबु गहन्न कनकादिवज्ज्ञेयम् । किमिदं वस्त्वं क्यम् ? वस्तुनि सन्मात्रे ऐक्यम् अभिन्नता। दृश्यमानं सर्वमदृश्ये विलाप्य ब्रह्मसत्तायां स्थितियोगिनां पौली ; सैव च शक्तितक्रियामात्रदर्शनव्यग्राणाम् ।
३६। क्रियाहैतमाह यदिति। हे पार्थ युधिष्ठिर, पर ब्रह्मणि मनोवाक्तनुभिः कृतानां कम्मणां समर्पण यत् तत् क्रियाईतम् उच्यते । ‘उद्देश्यफलभेदो हि क्रियाभेदे हेतुः, ईखरार्पणे च तदभावात् क्रियाणामहतम्’ इति स्वामी। भगवदाज्ञापालनमेवोद्द शाम्। आज्ञापालनेन फलमिदं लभ्यते मयेति फलस्पृहा उद्देश्यतः विच्छेदं साधयति । यदि
क्या
य________________

विषयनिर्देशः।
१७७ ३७ । पात्मजायासुतादीनामन्येषां सर्वदेहिनाम् । ____ यत् स्वार्थकामयोरैक्य द्रव्याद्वैतं तदुच्यते ॥
७।१५।५७-६५। ३८ । सएव खप्रकृत्येदं सृष्ट्वाग्रे त्रिगुणात्मकम् । . तदनु त्वं ह्यप्रविष्टः प्रविष्ट इव भावासे ॥
न फलस्पृहा स्यात्, तदा भगवदाज्ञायास्तदभेदात् तदनुसरणोत्पत्रक्रिया तक्रियैव भवेदविरोधादिति क्रियाई तमुपतिष्ठते ।
३७। द्रव्याई तमुच्यते आत्मेति । प्रात्मनः स्वस्य जायासुतादीनाम् अन्येषां सर्चदेहिनां च स्वार्थकामयोः स्वार्थः-तत्तद्रव्याणां भगवविद्दिष्टप्रयोजनं -कामश्च तद्भोगाभिलाषश्च तदुभयोः ऐक्यम् अविरोधिभावः यत्, तत् द्रव्याई तम् उच्यते। अतएवाह गीतायाम्- “धम्माविरुद्दोभूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ।” ( गो ७।११) इति । यो प्रयोजनाय यस्य सृष्टिः, तदेव तस्य धम्माविरुद्धभाव इति ज्ञेयम् ।
किमिदं सात्वतसंहितासम्मतमद्दतत्त्वं श्लोकवयेणात्र स्पष्टमभिव्यकम्। प्रथमन्तावत् कार्यकारणयोरनन्यत्वेन सर्वेषां कार्यभूतानां वस्तूनां तत्कारणेन भगवतैक्यदर्शनं, हितीये तु यया जीवानुष्ठितक्रियया हैतभाव उपतिष्ठते तस्याः क्रियाया भगवत्प्रेरणासम्भूतत्वात् तस्यैव मेति क्रियासम्भूतवैतनिवृत्तिः, तीये पुनः अन्यैर्व्यवहारकालेऽनुभूतं हैतं तदैव निवर्तते यदा तत्तदुताभिलाषास्तत्तविहितभगवदभिप्रायेणैक्यौं भजन्ते।
३८। एवमद्दततत्त्वे सिद्धेऽपि न जातु प्रकृतेस्तक्रियायायासत्यत्वमापतति सृष्टिप्रक्रियातस्तदेव दर्शयति स एवेति । स एव प्रकृतेः परः पुरुषः एव त्वं स्वप्रकत्या स्वशक्त्या विगुणात्मकं प्रकाशनकाशोमख्याप्रकाशरूपाः वयः गुणाः सज्यशक्त यः तदात्मकं तदुपादानम्________________

१७८ श्रीमगीताप्रतिः । ३६ । यर्थमे विकृताभावास्तथा ते विकृतः सह। .”
नानावीयाः पृगभूता विराजं जनवन्ति हि॥ ४० । सन्निपत्य समुत्पाद्य दृशान्तेऽनुगता इव । प्रागेव विद्यमानत्वान्न तेषामिह सम्भवः ॥
१०३।१४-१६ । ४१ । स्वत्तोऽस्य जन्मस्थितिसंयमान् विभी
वदन्त्यनीहादगुणादविक्रियात् । त्वयोश्वरे ब्रह्मणि नो विरुद्धाते
त्वदाश्रयत्वादुपचर्यते गुणैः ॥१०।३।१६ । इदं जगत् सृष्ट्वा तदनु सृध्यनन्तरम् अप्रविष्टः हि प्रविष्टः इव भाव्यसे निरूप्यसे । पृथिव्यादिष्वन्तर्यामितया विद्यमानोऽपि तदतीतो हि मः, अतस्तेषु प्रविष्ट इव भासमानोऽप्यप्रविष्ट एव ।
३८६४० । न केवलं परमपुरुषस्यैव सर्वकारणतया मृष्टेः प्राक् विद्यमानतया घप्रविष्टत्वे प्रविष्टवत् भासमानता, किन्तरि त्वच्छतविकाशानामपि तथा, अतएव तान् दृष्टान्तत्वेनोपन्यस्यति यथेति सनिपत्येति । इमे अविकताः भावाः महदादयः यथा तथा इति दृष्टान्तः । ते अविकृताः भावाः पृथगभूताः नानाधौयाः परस्परासंश्लिष्टसामाः सुतरां विशिष्ट कार्यासमर्थाः, अतः समुत्पाद्य षोड़शविकारानुत्पाद्य तैः विकृतैः षोड़शविकारैः सह सबिपत्य विराजं जनयन्ति, अनुगताः इव दृश्यन्ते। तेषाम् अविकृतभावानां प्राक् एव उत्पत्तेः पूर्वम् एव विद्यमानत्वात् , न तेषाम् इह सृष्ट कार्य सम्भवः प्रवेशः ।
४१। अप्रविष्टोऽपि प्रविष्ट इव स भातौत्युक्त्वा कर्तृत्वेऽप्यकत्र्तृत्वमस्याह त्वत्त इति । है विभो, भनीहात् प्रयवशून्यात् प्रगुणात्________________

-
विषयमियः। १७ ४२ । सत्त्वं रजस्तम इति भवत निर्गबो गुमान। क्रीड़न्नतीतोऽच गुणैः सजत्यवति हन्खजः ॥
१०।४६।४। ४३ । खं वायुयोतिरापोभूस्तत्कृतेषु यथाशयम् । आविस्तिरोऽल्पभूयें को नानात्वं यात्यसावपि ॥
१०८५।२५। प्रकाशप्रकाशोन्मुख्याप्रकाशरूपत्वविरहितात् प्रविकियात् विकारविहीनात् त्वत्तः प्रस्य जगतः जन्मस्थितिसंयमान् वदन्ति, तदेतत् ईखरे ब्रह्मणि त्वयि नो न विरुवाते। कथम् ? त्वदाश्रयत्वात् गुणैः सृज्यशक्तिभिः कुर्वशिः त्वयि उपचर्यते सृध्यादिकर्तृत्वमिति शेषः । __४२। न हि सृज्यशक्तिस्वीकारं विना सृष्टिः सम्भबति, स्वयं सृज्यशक्तयश्च तं बिना न सृष्टिव्यापारं साधयितुं समर्थाः ; एवं सति मृध्यादिकतत्वोपचारस्तस्मिन् कथमुपदिश्यते ? अत्र सिद्धान्तमाह सत्त्वमिति। निर्गुणः गुणातीतः-अन्यथा तैरव बहः स्थात्-सत्त्वं रजः तमः इति गुणान् सृज्यशक्तीः भजते स्वीकरोति तेषामाश्रयत्वात् ; प्रतीतः गुणातीतः अपि अत्र गुणेषु क्रीड़न लीला विदधत् अजः जन्मरहितः स गुणैः सृज्यशक्तिभिः सृजति अवति रक्षति हन्ति च । स्वयन्तु सान् प्रयोजयबपि तदाश्रयत्वात् तदीतत्वात् निर्विकारस्तिष्ठतौति भावः । ___४३ । मृजाशक्तिभिरुत्पनेषु पृथ्यादिषु तस्य प्रकाशस्तत्तदुपाध्यनुमारण प्रकटाप्रकटाल्पभूरित्वेन भवतीत्याह खमिति। खं,वायुः,जयोतिः, पापः, भूः, तत्कृतेषु एषु यथाशयं यथोपाधि प्राविः पाविर्भाव; तिरः तिराभावः पल्पभूरि इत्यादिरूपेण एकः अपि असौ नानात्वं याति । वस्तुतस्तु सोऽपरिवर्तनीय एव तिष्ठति ; द्रष्टुरुपाधिभेदासामणदेव प्रतीयते ।________________

१८०
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ४४ । जनिमसतः सतो मृतिमुतात्मनि ये च भिहां
विपणमृतं स्मरन्त्युपदिशन्ति त आरुपितैः । त्रिगुणमयः पुमानिति भिदा यदबोधकृता त्वयि न ततः परत्र स भवेदवबोधरसे ॥
१०८।२५ । ४५ । सतहदमुत्थितं सदिति चेन्ननु तर्कहतं
वाभिचरति क्व च क्व च मृषा न तथोभययुक् । वावहृतये विकल्पदृषितोऽन्धपरम्परया भ्रमयति भारती त उत्तिभिरुक्थजड़ान् ।
१०८७॥३६ ।
४४। विविधनमस्वरूपाणि विवृणोति जनिमिति। असतः जनिम् उत्पत्ति जगतः ये वैशेषिकाः, ब्रह्मत्वस्य तु ये पातञ्जलादयः, सतः एव—पड़िन्द्रियाणि षड़ बुद्धयः षड़ विषयाः सुखं दुःखं शरीरश्चेति एकविंशतिप्रकारस्य दुःखस्य-मृतिं नाशं मोक्षं ये नैयायिकाः,रत अपि आत्मनि भिदा भेदं ये च सांख्यादयः, विपणं कम्मफलाहारं ऋतं सत्यं ये च मीमांसकाः स्मरन्ति वदन्ति, ते आरुपितैः आरोपितैः भ्रमैः एव उपदिशन्ति। कथमेषामुपदेशो भ्रमविजृम्भित इति निर्देशः ? यत् यस्मात् त्वयि त्रिगुणमयः पुमान् पुरुषः इति भिदा भेदः अबोधकृता अज्ञानविजृम्भिता–न हि तव त्रिगुणमयत्वं विना सत्तहादिनां पक्षः मिद्धाति ; त्वयि तु विगुणमयत्वं न सम्भवति– ततः परत्र परे असङ्गे अवबोधरसे जानधन त्वयि न स प्रबोधः प्रज्ञानता भवेत् सम्भवेत्। ___४५। न हि जातु नित्याया भगच्छतेर्मिथ्यात्वं कुत्रचिच्छास्त्रे प्रतिपादितं किन्तर्हि तदुत्थितं दर्शनादिविषयं सर्वमागमापायित्वा________________

विषयनिर्देशः। १८१ ४६.। शोकमोहौ सुखं दुःखं देहोत्पत्तिश्च मायया ।
खप्नो यथात्मनः ख्यातिः संसृतिर्न तु वास्तवी ॥ ४७ । विद्याविद्ये मम तनू विडाधव शरीरिणाम् । मोक्षबन्धकरी आद्ये मायया मे विनिर्मिते ॥
११।११।२।३ । मृषेति निर्णीतम् । ननु भगवच्छक्तेः सत्यत्वे तदुत्थितं सर्वं सत्यमनश्वरमित्यायाति, न ह्येतद्युक्त्या प्रतिपन्न भवति तदाह सतइति । सतः इदं जगत् उत्थितम्, अतः सत् नित्यकालस्थायि इति चेत्, न, तर्कहतं युक्त्या नित्यकालस्थायित्वं व्याहतम्-नु-तके, यतः क च कस्मिन् काले व्यभिचरति रूपान्तरतां भजते, क च कस्मिन् काले मृषा असत्त्वं याति। चेबित्यकालस्थायि सत्यं स्यात्, न तथा उभययुक् रूपान्तरलमसत्त्वमित्युभययुक् भवेत्। एवमस्याचिरस्थायित्वे कथं चिरस्थायित्वज्ञानमुत्पद्यते ? तबाह-व्यवहृतये संसारप्रसिद्धये अन्धपरम्परया विकल्पः अचिरस्थायित्वे स्थायित्वनमः इषितः इष्टः । न केवलं पृथग्जनानां स्थायित्वबुद्धिरस्मिन् दृश्यते, किन्तहि वेदवादिनामपोत्याहते तव भारती वेदलक्षणा उरुवृत्तिभिः बह्रीभिः गौणलक्षणादिवत्तिभिः उक्थजड़ान् कम्मश्रद्धाभाराक्रान्तमन्दमतीन भ्रमयति मोहयति। कम्मानुष्ठानादनुष्ठाता स्वर्गे पुनरक्षय्य भोग लभतेति वाक्यैः भोग्यानां चिरस्थायित्वे तेषां भूषाखासः समुत्पन्नः ।
४६। संसारस्य स्वप्नवदचिरस्थायित्वं स्पष्टवाक्येनाह शोकमोहाविति। मायया भगवच्छत्या शोकमोही सुखं दुःखं देहोत्यत्तिः च । यदि भगवच्छक्तिरेव तेषां जनयित्री, स्यात्तेषां तदा नित्यत्वं ; न तथेत्याह—स्वप्रः यथा आमनः ख्यातिः सांस्कारिकाचिरस्थायिज्ञानं, तथा संसृतिः संसारः न तु वास्तवी वस्तुत्वेन स्थायिनी।
४७। विद्यया मुक्तिरविद्यया बन्धनमिति यत् तदपि भगवच्छक्ति________________

१८२ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ४८ । सत्त्व ज्ञानं रजः कर्म तमोऽज्ञानमिहोच्यते । .
गुणव्यतिकरः कालः खभावः सूवमेव च ॥ ४६ । पुरुषः प्रकृतिप्रतमहङ्कारो नभोऽनिलः ।
ज्योतिरापः क्षितिरिति तत्त्वानुाक्तानि मे नव ॥ ५० । श्रोत्रं त्वग्दर्शनं घ्राण जिह्वे ति ज्ञानशक्तयः ।
वाक्पाण्युपस्थपाय्वतिः कमाण्यङ्गोभयं मनः ॥ कृतमित्याह विद्येति। हे उदव, मे मम अन्तर्यामिणः मायया चिच्छत्या निम्मित मम अन्तर्यामिणः मोक्षबन्धकरी मोक्षबन्धसाधिके पाये अनादी विद्याविद्य तन क्रियाप्रकाशभूमौ बिडि जानीहि । अवेद विवेचम्, विद्याविद्ययोर्भगवच्छक्तिनिर्मितत्त्वे जीवबुद्धिनिष्ठत्वमेव तयोरायाति, सर्वविधनिभाणस्य तहुही विहितत्वात्। एवं सति सुधिविद्या कुबुधिरवियेति सिद्धाति। शोकमोहादिकं सर्च कुबुद्देरुदेति, भगवदुपासनादिकन्तु सुबुद्धरित्येकस्था बन्धकत्वम्, अपरस्या मोक्षकरत्वम् ।
४८। सृज्यशक्तीनां स्वरूपाण्याह सत्त्वमिति । तव ज्ञान प्रकाशस्वरूपं, रजः कम्म प्रकाशोमुख्यं प्रकाशोन्मुखतायां क्रियाशीलत्वं घटते इति कम तत्स्वरूपम्, तमः प्रज्ञानम् अप्रकाशः, गुणव्यतिकरः गुणानां व्यतिकरः क्षोभः यस्मात् स कालः, खभावः, सूत्र महत्तत्त्वम् ।
४८। सत्वान्याह पुरुषदति । पुरुषः, प्रकृतिः, व्यक्तं महत्तत्त्वम्, अहसारः, नमः आकाशम्, अनिलः वायुः, ज्योतिः तेजः, पापः, क्षितिः मे मम नव तत्त्वानि उत्तानि । नभइत्यादिभिः पञ्चतभाषाणीति ष्याख्यातारः। तत्त्वमुक्ता गौताभाथे।
५०। ज्ञानेन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाण्याह प्रोत्रमिति । अङ्ग है उडव, योत्र, त्व, दर्शनं, घावं, जिहा इति ज्ञानशायः पञ्च ज्ञाने
था।________________

विषयनिर्देशः। १८३ ५१ - शब्दः स्पर्शोरसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः ।
गत्युक्त्युत्मर्गशिल्पानि कमायतनसिञ्चयः ॥ ५२ । सर्गादौ प्रकृतिर्यस्य कार्यकारणरूपिणी । सत्त्वादिभिर्गुणैर्धत्ते पुरुषोऽव्यक्त ईक्षते ॥
११।२२।१३-१७ । न्द्रियाणि ; वाक, पाणिः, उपस्थः, पायुः, अधिः कम्माणि कर्मशक्तयः कर्मेन्द्रियाणि, मनः उभयम् उभयेन्द्रियसाधारणम् । __५१। इन्द्रियाण विषयानाह शब्द इति। शब्दः, स्पर्शः, रसः, गन्धः, रूपं च इति अर्थजातयः विषयतया परिणतानि पञ्चभूतानि ; गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि गतिः च, उक्लिः च, उत्सर्मों च, शिल्पं च कम्मायतनसिञ्चयः कम्मायतनानां कर्मेन्द्रियाणां सिञ्चयः फलानि । ___ ५२ । प्रकतिपुरुषविवेकमाह सर्गादाविति। अस्य विश्वस्थ सर्गादौ सृष्टेः प्राक् प्रकतिः कार्यकारणरूपिणी कार्याणि षोड़शविकाराः कारणानि महदहङ्कारपञ्चतन्मात्राणि तद्रूपिणी, सत्त्वादिभिः गुणैः मृज्याद्यवस्थां धत्ते उपादानकारणत्वात्, पुरुषः तु अव्यक्तः अपरिणामी निमित्तभूतः केवलम् ईक्षते। अतः परिणामिन्याः प्रकृतेः पुरुषो भिन्नः। अत्र (११॥२२॥१८-२४) भिवभिन्दै षिभिः कृतं तत्त्वप्रसंख्यानं निबद्धम् ; तद्यथा-(१) सप्त तत्त्वामि-आकाशादयः पञ्च, जौवः, आत्मा च ; (२) षट्तत्त्वानि—-आकाशादयः पञ्च, परमात्मा च ; (३) चत्वारि तत्त्वानि–तेजः, प्रायः, अबम्, प्रात्मा च । (४) सप्तदश तत्त्वानि—पञ्चभूतानि, पञ्चतमात्राणि, पञ्चेन्द्रियाणि, मनः, प्रामा च ; (५) षोड़शतत्त्वानि–पञ्चभूतानि, पच्चतम्मात्राणि, पञ्चेन्द्रियाणि मनश्च ; (4) त्रयोदश तत्त्वामि—पञ्चभूतानि, पञ्चेन्द्रियाणि, मनः, आत्मा, परमात्मा च ; (७) एकादश तत्त्वानि~-पञ्च________________

१८४
श्रीमगौताप्रपतिः। ५३ । ममाङ्ग माया गुणमय्यनेकधा
विकल्पबुद्धीश्च गुणैविधत्ते।
वैकारिकस्विविधोऽध्यात्ममेक
मथाधिदैवमधिभूतमन्यत् ॥ ५४ । हापमाकं वपुरत्र रन्ध
परस्परं सिद्धयति यः खतः खे । आत्मा यदेषामपरो य आद्यः खयानुभूत्याऽखिलसिद्धसिद्धिः । एवं त्वगादि श्रवणादि चक्षुजिह्वादि नादादि च चित्तयुक्तम् ॥
१।२२।३०।३१। भूतानि, एञ्चेन्द्रिपाणि, आत्मा च ; ( ८ ) नव तत्त्वानि—-प्रकृतिः, महान्, अहङ्कारः, पञ्चतन्मात्राणि, पुरुषश्न। एवं प्रसंख्यानमुखाइ —-
इति नाना प्रसंख्यानं तत्त्वानामषिभिः कृतम् ।
सव्वं न्याय्य युक्तिमत्त्वाद विदुषां किमशोभनम् ॥ (११।२२।२५ इति । ५३ । वैकारिकसर्गमाह
प्रकृतिः पुरुष ति विकल्पः पुरुषर्षभ ।
एष वैकारिकः सर्गो गणव्यतिकरात्मकः ॥ (११।२२।२९) इति पुरुषो परिणामी प्रकृतिः परिणामिनीति प्रकतिपुरुषयोरत्यन्त भेदमुद्दिश्य ममेति । अङ्ग हे उद्धव, गुणमयी मम माया गुणैः सृज्यशक्तिभिः अनेकधा विकल्पबुद्धीः विकल्पो भेदः तडुछीः च विधत्ते । विकल्पबुद्धीनामनेकत्वेऽपि स्थूलतस्त्रिविधी वैकारिकः सर्गः।-एकम् अध्यात्मम्, अथ अपरम् अधिदैवम्, अन्यत् अधिभूतम् ।
५४ । तानि स्फुटतया दर्शयति दृगिति । दृक् चक्षुः—अध्यामम,________________

विषयनिर्देशः । १८५ ५५.। मनः कर्ममयं नृशामिन्द्रियैः पञ्चभियुतम् । लोकालोकं प्रयात्यन्य आत्मा तदनुवर्तते ॥
१०२२।३६ ।
रूपं—अधिभूतम्, पत्र रन्ध्र चक्षुर्गोलके प्रविष्टम् पार्क वपुः अंशः-~~ अधिदैवम् । एतत् वयं परस्परं सियति। न हि चतुर्विना दर्शन सिधति ; न चेत् रूपं स्यात्, किं वा चक्षुषोदर्शनविषयं स्यात् ; स्थाञ्चेत् रूपं तथापि तत्प्रकाशकः सूर्यश्चेत्र स्यात् चक्षुषः प्रवृत्तिरेव नोपपद्यत, प्रत पाह—खे आकाशे यः भूयः स स्वतः सिद्धाति । अध्यात्माधिभूताधिदेवतातिरिता पात्मा तेभ्यो भित्रः स्त्र प्रकाशः परप्रकाशकश्चेत्याह–यत् यस्मात् प्रामा एषाम् अध्यात्मादीनाम् आद्यः कारण, तस्मात् एतेभ्यः अपरः भिवः । यः पात्मा स्वया अनुभूत्या स्वतःसिहप्रकाशेन अखिलसिद्धसिधिः अखिलानां सिद्धानां परस्परप्रकापकानां सिधिः प्रकाशकः सर्वेषां तेषां सामान्यतशित्प्रकाश्यत्वात् । चक्षुषि दर्शितं वैविध्यमिन्द्रियान्तरेष्वतिदिशति एवमिति,—-एवं चक्षुयथा तथा त्वगादि-वक्, स्पर्शः, वायुः। श्रवणादि—श्रवणं, शब्दः, दिशः ; जिह्वादि-जिह्वा, रसः, वरुणः ; नासादिनासा, गन्धः, अखिनौः, चित्तयुक्ताम् चित्तेन युक्तम् । अन्तःकरणमपि त्रिविधं तद्यथा -चित्तं, चेतयितव्य, वासुदेवः ; मनः मन्तव्य, चन्द्रः ; बुद्धिः, बोहव्य, ब्रह्मा ; अहङ्कारः, अहर्तव्यम्, कद्रः।
५५। सम्प्रतीन्द्रियाणां मनसश्च विकृतेर्मूलोद्देश्यं जीवगतिप्रदर्शनेन दशयति मम इति। नृणां मनुष्याणां कम्ममयं मनः पञ्चभिः इन्द्रियैः ज्ञानेन्द्रियैः युतं लोकात् लोकं प्रयाति, अन्यः मनसो भिन्द्रः एव पामा तत् मनः अनुवर्तते अनुगच्छति। एतलोकलोकान्तरगमनं जीवस्य गीताभाष्ये विशेषतः प्रदर्शितम् ।________________

ur
१८६ श्रीमद्भौताप्रपूर्तिः। ५६ । सत्त्वसङ्गादृषीन् देवान् रजसासुरमानुषान् । तमसा भूततिर्यक्त्वं भामितो याति कर्मभिः ॥
१।२२।५१ । ५७ । यथाम्भसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव ।
चक्षुषा भाम्यमाणेन दृश्यने भ्रमतीव भूः ॥ ५८ । यथा मनोरथधियो विषयानुभवो मृषा। खप्रदृष्टाश्च दाशार्ह तथा संसार आत्मनः ॥
११।२२।५३।५४ । ५६ । शमो दमस्तितिक्षेचा तपः सत्यं दया स्मृतिः ।
तुष्टिस्त्यागोऽस्पृहा श्रद्धा होर्दयादिः स्खनिर्वृतिः ॥ ५६। एवं लोकलोकान्तरभ्रमणे सत्त्वादीनां गतिनियामकत्वमाह सत्त्वेति। कम्मभिः मामितः लोकलोकान्तरे भ्राम्यमाणः सत्त्वसङ्गात् ऋषीन् देवान्, रजसा असुरमानुषान्, तमसा भूततिर्यक्त्व याति प्राप्नोति ।
५७।५८ । आत्मा चेत् मन एवानुगच्छति, स्वयमविकार्येत तिष्ठति, कथं तस्मिन् चलत्वमनुभूयते दृशान्तभुवन तत्कारणं दर्शयति युग्मकेन यधति यथेति । यथा प्रचलता अम्भमा तटस्था. तरवः अपि चलाः इव दृश्यन्ते, चक्षुषा भ्राम्यमाणन यथा भूः भ्रमती इव दृश्यत, यथा मनोरथधियः खप्रदृष्टाः च मृषा, तथा, हे दाशाह उद्धव, आत्मनः संसारः विषयानुभवः मृषा मिथ्या॥ ___५८ । सत्त्वादिनिमित्तगत्युलेखादनन्तरं तेषां वृत्तौराह शम इति । शमः अन्तरन्द्रियनियमनं, दमः वाह्येन्द्रियनियमनम्, तितिक्षा दुःखसहनम्, ईक्षा विवेकः, तपः स्वधम्भवतित्वम्, सत्यं यथाभूतार्थभाषणम्, दया भूतेषु दुःखग्रस्तेषु, स्मृतिः पूर्वपरानुसन्धानम्, तुष्टिः यथालाभ________________

विषयनिर्देशः।
१८७ ६० । काम ईहा मदस्तृष्णा स्तम्भ आशीर्भिदा सुखम् ।
मदोत्माहो यशः प्रीतिर्हास्यं वीर्य बलोद्यमः ॥ ६१ । क्रोधो लोभोऽनृतं हिंसा यात्रा दम्भः क्लमः कलिः ।
शोकमोही विषादात्ततॊ निद्राशा भीरनुद्यमः ॥ ६२ । सत्त्वस्य रजसश्चैतास्तमसश्चानुपूर्वशः ।
वृत्तयो वर्णितप्रायाः सन्निपातमथो शृणु ॥ सन्तोषः, त्यागः व्ययशीलता, अस्पृहा विषयवैराग्यम्, श्रद्धा आस्तिक्यम्, द्रीः अनुचितकम्मणि लज्जा, दया दानम् ; आदिशब्देन आर्जवविनयादि, खनिवृतिः प्रात्मरतिः । “सत्त्वस्य रजसञ्चैतास्तामसञ्चानुपूर्वशः” इत्युक्तत्वात् एते सत्त्ववृत्तयः।
६.। रजसोहत्तौराह कामेति। कामः अभिलाषः-स्वर्गादि, ईहा व्यापारः-यज्ञादि, मदः दर्पः, तृष्णा लाभ सत्यसन्तोषः, स्तम्भः गर्वः, आशीः धनाद्यभिलाषण देवतादिप्रार्थनम, भिदा अहमन्य इति भेदबुद्धिः, सुखं विषयभोगः, मदोत्साहः मदेन युयाद्यभिनिवेशः, यशःप्रीतिः स्तुतिप्रियता, हास्यम् उपहासः, वौर्य प्रभावाविस्कारः, बलो. द्यमः बलेन उद्यमः,-न्यायेनोद्यमः सात्त्विकएव ।
६१। तमोत्तौराह क्रोधइति। क्रोधः असहिष्णुता, लोभः व्ययपराङ्मुखता, अनृतम् असत्यम, हिंसा परपीड़ा, याजा दैन्यप्रदशनम्, दम्भः आत्मनो धाम्भिकत्वख्यापनम्, क्लमः श्रमः, कलिः कलहः, शोकमोही अनुशोचनं भ्रमच, विषादातॊ दुःखं दैन्यं च, निद्रा तन्द्रा, आशा ममेदं भविष्यतीति प्रतीक्षा, भीः भयम्, अनुद्यमः जाड्यम् ।
६२। सत्त्वादोनों वृत्तीरुद्दिश्य सम्प्रति मियाणां तेषां वृत्तौवर्णयितुमुपक्रमते सत्त्वस्येति। अनुपूर्वशः क्रमेण लोकत्रयेण सत्त्वस्य, रजसः च, तमसः च एताः वृत्तयः वर्णितप्रायाः अन्या अपि अह्या इति भावः ; अथ अनन्तरं सबिपातं विमित्रं शृणु।________________

४
१८८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ६३ । सन्निपातस्त्वमिति ममत्युद्धव या मतिः ।
व्यवहारः सन्निपातो मनोमात्रेन्द्रियासुभिः ॥ ६४ । धर्मे चार्थे च कामे च यदासौ परिनिष्ठितः ।
गुणानां सन्निकर्षोऽयं श्रद्धारतिधनावहः ॥ ६५ । प्रवृत्तिलक्षणे निष्ठा पुमान् यहि गृहाश्रमे ।
खधर्मे चानु तिष्ठेत गुणानां समितिर्हि सा ॥ ६६ । पुरुषं सत्त्वसंयुक्तमनुमौयाच्छमादिभिः ।
कामादिभौरजोयुक्तं क्रोधादास्तमसा युतम् ॥ ६३। मित्राणां वृत्तीराह सत्रिपात इति विभिः। हे उदव, सविपातः तु-अहमिति ममति या मतिः-अहं शान्तः, अहं कामी, पर क्रोधी, मम शान्तिरस्ति, मम कामोऽस्ति, मम क्रोधोऽस्ति इत्यादि सविपातकार्यमेव, पहमिति ममेतीत्यस्य सर्वत्तिसामानाधिकरणदर्शनात्। मनोमान्ट्रियासुभिः मनः च, मात्रालि स्पर्शादी, च, इन्द्रियाणि च, प्रसवः प्राणाः च तैः सात्त्विकराजसतामसैः बवहारः सत्रिपातः विमित्रएव ।
६४। धम्मइति । धर्मे च अर्थे च कामे च यदा असो पुरुषः परिनिष्ठितः निष्ठायुक्तः, तदा अहारतिधनावहः श्रद्धादिसमुत्पादकः गुणानां सत्त्वरजस्तमसा सविकर्षः सनिपातः अयं, धम्मादीनां सत्त्वरजस्तमःकार्यत्वात् ।
६५। प्रहत्तीति । प्रकृत्तिलक्षणे काम्यधर्मे निष्ठा, तथा पुमान् यहि यदा यहाथमे तिष्ठेत पनु पश्चात् खधर्मे च तिष्ठेत, सा हि धर्मनिष्ठायां गुणानां सत्तरजस्तमसा समितिः सबिपातः। .
६६। कैर्लक्षणः सत्तादियुक्तत्वं पुरुषस्य निर्णीयात् सदाइ पुरष________________

विषयनिर्देशः। १८८ ६७.। यदा भजति मां भक्त्या निरपेक्षः खकर्मभिः ।
तं सत्त्वप्रकृति विद्यात् पुरुषं स्त्रियमेव च ॥ ६८ । यदा त्वाशिष पाशास्य मां भजेत खकर्मभिः ।
तं रजःप्रकृतिं विद्याहिंसामाशास्य तामसम् ॥ ६६ । सत्त्वं रजस्तम इति गुणा जीवस्य नैव मे ।
. चित्तजा यैस्तु भूतानां सज्जमानो निबद्यते ॥ ७० । यदेतरी जयेत् सत्त्वं भाखरं विशदं शिवम् ।
तदा सुखेन युज्येत धर्मज्ञानादिभिः पुमान् ॥ मिति त्रिभिः । शमादिभिः सत्तसंयुक्त, कामादिभिः रजोयुक्त, क्रोधाद्यैः तमसा युतं पुरुषम् अनुमौयात् ।
६७। यदेति । यदा निरपेक्षः सन् स्वकम्यमिः भन्या माम् अन्तर्यामिणं भजति, तं पुरुषं स्त्रियम् एव च सत्वप्रति विद्यात् ।
६८। यदेति। यदा तु पाशिषः धनाभिलाषान् प्राशास्य पाकाय स्वकम्मभिः माम् अन्तर्यामिणं भजते पुरुषः, सं रजःप्रकृति, हिसाम् पाशास्त्र यः भजते तं तामसं तमःप्रकति विद्यात् जानीयात् । __६८। सत्त्वरजस्तमांसि जीवोपाधौ चित्ते व्यज्यन्ते न तु परमामनीत्याह सत्त्वमिति । सत्त्व रजः तमः इति गुणाः जीवस्य, मे मम सर्वान्तर्यामिणः न एव। कथम् ? एते चित्तजा; चित्ते एव जायन्ते अभिव्यक्ताः भवन्ति । यैः गुणैः तु भूतानां देहरूपाणाम् अन्येषां च मध्ये सज्जमानः निमज्जमानः जीवः निबचाते बहो भवति। ___७.। एकेन गुणिनान्यगुणहये पराभूते तस्यैकस्योट्रेके किं भवति लदाह यदेति त्रिभिः। यदा सत्त्वम् इतरौ रजस्तमसी जयेत् अभिभवेत्, तदा तत् भाखर प्रकाशकं विशदं खच्छ शिवं शान्तं भवति,________________

१६० श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ७१ । यदा जयेत् तमः सत्त्व रजः सङ्गं भिदा बलम् । .
तदा दुःखेन युज्येत कर्मणा यशसा श्रिया ॥ ७२ । यदा जयेट्रजः सत्त्व तमो मूढं लयं जड़म् ।
युज्येत शोकमोहाभ्यां निट्रया हिंसयाशया ॥ ७३ । यदा चित्तं प्रसौदेत इन्द्रियाणाञ्च निर्वृतिः ।
देहेऽभयं मनोऽसङ्गं तत् सत्त्व विवि मत्पदम् ॥ ७४ । विकुर्वन् क्रियया चाधीरनिवृत्तिश्च चेतसाम् ।
गात्रावास्था मनोभ्रान्तं रजएतैर्निशामय ॥ तेन च पुमान् सुखेन धम्मज्ञानादिभिः युज्येत। आदिशब्दात् शमादिभिश्च । ___ ७१। यदेति। यदा रजः तमः सत्त्व जयेत् अभिभवेत्, तदा तत् सङ्ग सङ्गहेतः भिदा भेदहेतुः, बलं बलहेतुः भवति, तेन च दुःखेन, कम्मणा, यशसा, श्रिया च पुमान् युज्येत ।
७२ । यदेति। यदा तमः रजः सत्त जयेत् अभिभवेत. तदा तत् मूढ़ विवेक,शकं, लयम् प्रावरणात्मक, जड़म् अनुचमात्मक भवति। तेन च शोकमोहाभ्यां, निद्रया, हिंसया, आशया च पुमान् युज्यत । __ ७३ । पुनश्चीट्रिक्तसत्त्वस्य. लक्षणान्याह यदेति। यदा चित्तं प्रसीदेत स्वच्छ भवेत्, इन्द्रियाणां च नि तिः उपरतिः, देहे अभयं, मनः प्रसङ्ग भवेत्, तत् तदा मत्पदं मम अन्तर्यामिणः पदम् उपलब्धिस्थानं सत्त्वम् उद्रित विधि। .
७४। पुनश्चोद्रितरजसो लक्षणान्याह विकुलविति। यदा क्रियया विकुर्वन् विकारं प्राप्नुवन् प्राधौः समन्तात् विक्षिप्तधीः चेतसा बद्दीन्द्रियाणाम् अनित्तिः अनुपरतिः च, गात्राखाख्यं गात्राणां कहें________________

विषयनिर्देशः । १६१ ७५ । सौदञ्चित्तं विलीयेत चेतसो ग्रहणेऽक्षमम् ।
मनो नष्टं तमोग्लानिस्तमस्तदुपधारय ॥ ७६ । एधमाने गुणे सत्त्वे देवानां बलमेधते।
असुराणाञ्च रजसि तमस्युद्धव रक्षसाम् ॥ ७७ । सत्त्वाज्जागरणं विद्याट्रजसः खप्नमादिशेत् ।
प्रखापं तमसा जन्तोस्तुरीयं विषु सन्ततम् ॥ ७८ । उपर्युपरिगच्छन्ति सत्त्वे न ब्राह्मणा जनाः ।
तमसाधोऽध प्रामुख्याद्रजसान्तरचारिणः ॥
न्द्रियाणाम् अस्वास्थ्य विकाराधिक्यं, मनो भ्रान्तं चञ्चलम् अस्थिरं भवति, तदा रजः उद्रितं निशामय जानीहि ।
७५। पुनवोद्रिततमसो लक्षणान्याह सौददिति । सीदत् तिरोभवत् चेतसः ग्रहण चिदाकारपरिणामे अक्षम सत् चित्तं विलीयते, मनः नष्टं लोनं, तमः अज्ञानम्, ग्लानिः विषादः च भवति, तत् तदा तमः उद्रितम् उपधारय बिद्धि ।
७६ । एधमान इति। है उद्धव, सत्त्वे गुण एधमाने हहिं प्राप्ते देवानां निहत्तिप्रधानानाम् इन्द्रियाणां बलम् एधते वईते, रजसि एधमाने असुराणां प्रवृत्तिप्रधानानाम् इन्द्रियाणां बलं बईते, तमसि एधमाने रक्षसां मोहप्रधानानाम् इन्द्रियाणां बलं बईते । ___ ७७। सत्खादिति । सत्त्वात् जागरणं विद्यात् जानीयात्, रजसा स्वपम् आदिशेत् नि शेत्, तमसा प्रस्खापं गभीरनिद्राम् आदिशेदितिशेषः। तुरीयं चतुर्थावस्थान्तरं त्रिषु जागरणादिषु सन्ततम् अनवच्छिवम् एकम् आत्मतत्त्व जानीयात् ।
७८। सत्त्वादिभिरूादिगतौराह उपर्युपरोति । सत्त्वेन ब्राह्मणा ब्रह्मज्ञाः-आब्रह्मण इति पाठे ब्रह्मलोकम् अभिव्याप्य,-जनाः उप________________

श्राम
१६२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ७६ । सत्त्वे प्रलीनाः खर्यान्ति नरलोकं रजोलयाः। .
तमोलयास्तु निरयं यान्ति मामेव निर्गुणाः ॥ ८० । मदर्पणं निष्फलं वा सात्त्विकं निजकर्म तत् ।
राजसं फलसङ्कल्पं हिंसाप्रायादि तामसम् ॥ ८१ । कैवल्यं सात्त्विकं ज्ञानं रजो वैकल्पिकञ्च यत् ।
प्राकृतं तामसं ज्ञानं मनिष्ठ निर्गुणं स्मृतम् ॥ युपरि गच्छन्ति, तमसा पधोधः, रजसा प्रामुख्यात् स्थावरान् पार्थिवलोकान् अभिव्याप्य अन्तरचारिणः मध्यलोकविहारिणः, भवन्ति । तत्तमस्य गीताभाष्ये द्रष्टव्यम्। ___७। मृत्युकाले गुणानुसारतो गतौराह सत्तइति । सत्त्वे प्रहाडे प्रलीमाः मृताः स्वर् स्वर्ग यान्ति, रजोलयाः रजसि प्रपचे लयः मृत्युः येषां ते नरलोक यान्ति, तमोलयाः तमसि प्रवृहे लयः मृत्युः येषां ते निरयं यान्ति, निर्गुणाः गुणातीताः माम् अन्तर्यामिणम् एव यान्ति । ____८०। गुणभेदेन कमाण्याह मदर्पणमिति। निष्फलं फल स्पृहाशून्यं मदर्षणं मम अन्तर्यामिणः प्रीत्युद्देशेन कृतं यत् निजकय स्वभावविहितं कम्म तत् साविकम् । फलसकप फलं सकल्पते अस्मिन् इति फलसङ्कल्प यत् निजकम तत् राजसं। हिंसाप्रायादि हिंसोद्देशेन आतं हिंसाबहुलञ्च यत् निजकम्म तत् सामसम्। मादिशब्दात् दम्भमास
यादिकतम् । ___ ८१। गुणनिर्गुणभेदेन चानचातुर्विध्यमाह कैवल्यमिति । कैवल्यं देहादिव्यतिरिक्तामविषयं ज्ञानं सात्तिकम् ; यत् च ज्ञानं वैकल्पिक देहाद्यतिरित्तात्मविषयं सत् राजसम् ; प्राकृतं बालमूढादिजानतुल्य जानं तामसम् ; मनिष्ठं परमात्मविषयं ज्ञानं निर्गुणं गुणतोतं स्मृतम् ।________________

विषयनिर्देशः। १६३ ८२.। वनञ्च सात्त्विको वासो ग्रामो राजस उच्यते।
तामसं द्यूतसदनं मन्निकेतन्तु निर्गुणम् ॥ ८३ । सात्त्विकः कारकोऽसङ्गो रागान्धो राजसः स्मृतः ।
तामसः स्मृतिविभ्रष्टो निर्गुणो मदपाश्रयः ॥ ८४ । सात्त्विक्याध्यात्मिकी श्रद्धा कर्मश्रद्धा तु राजसी।
तामस्यधर्मे या श्रद्धा मत्सेवायान्तु निर्गुणा ॥ ८५ । पथ्यं पूतमनायस्तमाहायं सात्त्विकं स्मृतम् ।
राजसञ्चेन्द्रियप्रेष्ठं तामसं चार्त्तिदाशुचि ॥
८२। गुणनिर्गुणभेदेन वासचातुर्विध्यमाह वनमिति। वन विविक्तत्वात् सात्त्विकः वासः, ग्रामः अविविक्तत्वात् राजसः वामः ; यूतसदनं द्यूतकोड़ास्थानं तामसम् ; मनिकेतं तु मम अन्तर्यामिणः निकेतनं प्रकाशभूमिः तु निर्गुणं गुणातीतस्थानम् ।
८३ । गुणनिर्गुणभेदेन कर्तुचातुर्विध्यमाह सात्त्विक इति । सात्त्विकः कारकः कती असङ्गी अनासक्तः, राजसः कर्ता रागान्धः अत्यभिनिवेशवान् स्मृतः, तामसः कर्ता स्मृतिविभ्रष्टः अनुसन्धानशून्यः, मदपाश्रयः मदेक शरणः निर्गुणः निरहङ्कारत्वात्। . ८४। गुणनिर्गुणभेदेन श्रद्दाचातुर्विध्यमाह सात्त्विकीति । सात्त्विको श्रद्धा आध्यात्मिको, राजसो श्रद्धा तु कम्मश्रद्धा, अघमें या श्रद्धा सा तामसी, मत्सेवायां मम अन्तर्यामिणः भजने श्रद्धा तु निर्गुणा गुणातीता।
८५। गुणभेदेनाहारभेदमाह पथ्यमिति। पथ्यं हितं, पूर्त शुद्धम्, अनायस्तम् अनायामतः प्राप्तम् पाहायं सात्त्विकं स्मृतम् ; इन्द्रियप्रेष्ठ कटुम्न लवणादि राजमम् आहार्यम्, पार्तिदाशचि पौड़ा
२५________________

श्रीमगीताप्रपतिः । ८८ । सात्त्विक मुखमात्मोत्य विषयोत्व न राजसम् ।
तामसं मोहदैन्योत्यं निर्गुणं मदपाश्रयम् ॥ ८७। द्रव्यं देशः फलं कालो ज्ञानं कर्म च कारकः ।
श्रद्धाऽवस्थाकृतिनिष्ठा वैगुण्यः सर्वएवहि ॥ ८८ । सर्च गुणमया भावाः पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः । ___दृष्टं श्रुतमनुध्यातं बुद्धया वा पुरुषर्षभ ॥
१०२५।२-३२ ।
करम् पशुचि च तामसम् पाहाय॑म् । चशब्दात् मनिवेदितं निर्गुणम् इत्यभिप्रेतमिति श्रीमत्वामी।
८६ । गुणनिर्गणभेदेनसुखचातुबिध्यमाह सात्त्विक मिति । पामोर्ख सुखं सात्त्विलम्, विषयोस्य सुखं तु राजसं, मोहदेन्बोस्य सुखं तामसम्, मदपाश्रयं सुखं निर्गुणम् ।
८७। उक्तं संसारहेतुभूतं बैगुस्थमुपसंहरति बाभ्यां ट्रष्यमिति । द्रव्यं पश्यपूतादि, देशः वनग्रामादिः, फलं ‘सात्त्विक सुखम्’ इत्यादि । कालः ‘यदा भजेत मां भक्त्या’ ‘यदेतरी जयेन् सत्त्वम्’ इत्यादिना यः अर्थात् उक्तः, ज्ञानं ‘कैवल्यं साविकम्’ इत्यादि, कम ‘मदर्पणम्’ इत्यादि, कारकः कर्ता ‘सात्त्विकः कारकोऽसङ्गी’ इत्यादि, अहा ‘साखियाध्यामिकी’ इत्यादि, अवस्था ‘सत्त्वान्जागरणम्’ बन्यादि, पातिः ‘उपर्युपरि मच्छन्ति’ इत्यादिना उता देवत्वादिरूपा, विहा ‘सखे प्रलोना खर्याति’ इत्यादिनोक्तः खर्गादिः, सर्वएव हि गुणः विगुणामकः मुखव्यतिकरस्यापरिहार्यत्वात्, सात्त्विक राजसमित्यादिकथमन्तु तसत्प्राधान्यविवक्षया । .. ८८। अनुतसंग्रह करोति सर्व इति । है पुरुषर्षभ, हरे, ऋतं,________________

विषयनिर्देशः ।
१६५ ८६ । शोकहर्षमयक्रोधलोभमोहमहादयः । पहङ्कारस्य दृश्यन्ते जन्म मृत्युश्च नात्मनः ॥ ।
१०२८।१५ ॥ ६० । यत् सामान्यविशेषाभ्यामुपलभ्येत स भ्रमः ।
अन्योन्यापाश्रयात् सर्वमाद्यन्तवदवस्तु बत् ॥ ६१ । विकारः ख्यायमानोऽपि प्रत्यगात्मानमन्तरा।
न निरूप्योऽस्त्यणुरपि स्याच्चेच्चित्सम आत्मवत् ॥ बुड्या वा अनुध्यातं यत्किञ्च, पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः पुरुषप्रवत्यधिष्ठित सर्वे भावाः गुणमयाः ।
८८। यावदहंज्ञानं स्फुरति तावदेव शोकादयो दृश्यन्ते ; प्रती वस्तुविचाराच्छोकादयो देहाभिमानवतोऽहंज्ञानस्यैव प्रतीयन्ते मत्वात्मनो देहायतीतस्य । तस्मात्तदेवाह शोकेति। शोक-हर्ष-भय-क्रोधलोभ-मोह-महादयः जन्म मृत्युव अहवारस्य दृश्यन्ते, न पात्मनः । पादिशब्देन ‘स्थूलोऽहं,’ ‘कशोऽहम्’ इत्याद्यहंज्ञानम् ।
८.। कार्यकारणवादस्य दोषमुद्भावयति यदिति । सामान्यविशेषाभ्यां सामान्य कारणं विशेषः कार्य ताभ्यां यत् उपलभ्येत, स भ्रमः। कथम् ? अन्योन्यापाश्रयात् । न हि कारणं दिना कार्य, कायं विना कारणं सिहाति । यदि वदसि सत्यां कार्योत्यत्ती कारणस्य कारखधा न तु तत्पूर्व, तर्हि यत् भागन्तवत्, तत् सर्वम् अवस्तु । यदि हि कारणस्य कारणत्वं नासीत् पश्चात् कार्य सम्बन्धात नाहं, तदा पादौ कारणलाभावादन्तेऽपि कारणत्वाभावः प्रसज्येत। अतस्तस्य पादान्तववादवस्तुत्वं, कार्यस्याधि तथा।
६१। किं पुनस्तत्त्वं तदाह विकार इति । विकारः स्थायमानः प्रकाशमानः अपि प्रत्यक्षतः दृश्यमानः अपि तदखीकारासामर्थ________________

१६६
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ६२ । न हि सत्यस्य नानात्वमविद्वान् यदि मन्यते ।
नानात्वं छिट्रयोर्यहज्जयोतिषोतियोरिव ॥ ६३ । यथा हिरण्य बहुधा प्रतीयते
नृभिः क्रियाभिर्व्यवहारवर्त्मसु । एवं वचोभिर्भगवानधोक्षजो व्याख्यायते लौकिकवैदिकजनैः ॥
१२।४।२७-३० । दपोति भावः प्रत्यगात्मानं परमात्मानम् अन्तरा विना स्वातवरणति भावः अणुरपि अल्पांशः अपि न निरूप्यः, सर्वस्य चित्प्रकाश्यत्वात् । तं विनाणुरपि चेत् स्यात्, चित्ममः स स्वप्रकाशः आत्मवत् एकरूपः स्यात् । अतो विकारः प्रकाश्योविषयः, प्रत्यगात्मा प्रकाशको विषयोति सिद्धम् । अतएवोक्तम्
द्रव्य कम च कालश्च स्वभावी जीव एव च ।
यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया ॥ (२।१०।१२) । ८२। विकारश्चेत् चित्प्रकाश्यः, तं विना न तस्य मिश्चिः, तदा तस्यास्वातन्चो परमात्मनः सोपाधिकत्वमायाति, मोपाधिवात्वे पुनस्तस्य नानात्वमनिवार्यम् । तस्मिन् प्रकाशमानैर्विकारैर्न भवति तस्य नानात्वमिति दृष्टान्तयोगाटुपपादयति न होति। न हि सत्यस्य सर्वविकारमूलस्य नानात्वं, यदि तस्य नानात्वं मन्यते स अविद्वान् अज्ञानी। कथं तदा नानात्वं प्रतीयते ? छिद्रयोः महाकाशघटाकाशयोः, ज्योतिषोः गृहाङ्गनगतसर्वव्यापितेजसोः, वातयोः वाहाशरीरस्थयोः वायोः इव नानात्वम्। सर्वातीतः स परात्मा सर्वमन्तर्भूय विद्यमानः, सुतरामन्तर्वाह्यविद्यमानत्वात् प्रतिवस्तु परिच्छिववत् प्रतीयते, वस्तुतो न स तथेति फलितार्थः । - ८३। यदि नैवं नानावं कथं वा भगवांस्तत्तबामभिर्बहुधाभि________________

विषयनिर्देशः। ‘१७ धीयते तदाह यथेति। यथा व्यवहारवर्मसु तृभिः हिरण्य स्वस क्रियाभिः तत्तद्र्चनाभेदैः बहुधा कटकुण्डलादिरूपेण समीयते प्रतीयते, एवं लौकिकैः वैदिकैः वचोभिः भगवान् अधोक्षजः सर्बेन्द्रियातीतः जनः बहुधा व्याख्यायते। नामभेदे न वस्तुभेद इति फलितार्थः । दृष्टान्ततः पुनः कार्यकारणयोरनन्यत्वं ध्वनितम्॥
विषयनिर्देशाख्येऽस्मिन्नध्याये भगवत्सर्जनशक्तेस्तदात्मभूतसृज्यशक्तीनाञ्च नित्यत्वं, विश्वस्य तदुत्पन्नस्य खातन्त्रप्रणासत्त्वम्, अईततत्त्वं, जीवस्य गुणानुसारि लोकलोकान्तरभ्रमणं, भगवनिष्ठत्वस्य गुणातीतत्वमित्यादिकं निरूपितम्। इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपृत्तौ विषयनिर्देशो नाम
षष्ठोऽध्यायः ।________________

सप्तमोऽध्यायः।
दर्शनश्रवणनिर्देशः। १। तच्छद्दधाना मुनयो ज्ञानवैराग्ययुक्तया ।
पश्यन्त्यात्मनि चास्मानं भक्त्या श्रुतगृहीतया ॥
श२।१२।
१। एवं ब्रह्मपरमात्मभगवत्तत्प्रकृतिहयनिर्देशानन्तरमपरोक्षज्ञानमूलं दर्शनं श्रवणञ्च निर्णेतुमध्याय भारभ्यते
यो मा पश्यति सर्वत्र सर्व च मयि पश्यति । (३०) समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन परमेवरम् ।
विनश्यत्व विनश्यन्त यः पश्यति स पश्यति ॥ (१३।२७) इत्यादिषु यद्दर्शनं
न श्रीष्यमि विनासि ( १८५८) इत्यत्र च यच्छ्रवणमुद्दोषितं तत्प्रपूर्तिरूपः। तबादौ साधारणता दर्शनं निर्णीयते तदिति। श्रद्दधानाः मुनयः ज्ञानवैराग्ययुक्तया श्रुतरहौतया वेदासरवणेन प्राप्तया भक्त्या पात्मनि क्षेत्रज्ञे तत्-बापरमात्मभगव
छब्दसंज्ञितमहयं ज्ञानतत्त्वम्-आत्मानं परामानं पश्यन्ति साक्षात् कुर्चन्ति। प्रात्मानं—‘स्वरूपाख्य-जीवाख्य-मायाख्य-शक्तीनामाश्रयम्’ इति श्रीमजीवः । ज्ञानवैराग्ययुक्तया भक्तवत्यनेन निहत्तियोगादनन्तरं निवृत्तिपरिपुष्टप्रवृत्तियोगस्योल्लेखः ॥ संहितायामस्यामयं पारमहस्थधम्मत्वेनोक्तः, तद्यथा पञ्चमस्कन्धे-“महानुभावः परमसुहागवावृषभापदेश उपशमशीलानामुपरतकमां महामुनीनां भक्ति ज्ञानवैराग्यलक्षणं पारमहंस्यधर्ममुपशिक्षमाणः . . . . . भरतं धरणीपालनायाभिषिच्च________________

दर्शनश्रवणनिर्देशः । १६८ २.। भिद्यते इदययन्थिश्विद्यन्ते सर्वसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि दृष्टएवात्मनीश्वर ॥
१।२।२१। ३। पार्थिवादारुणो धूमस्तस्मादग्निस्त्रयीमयः । तमसस्तु रजस्तस्मात् सत्त्व यब्रह्मदर्शनम् ॥
११२।२४। …… ब्रह्मवर्तात् प्रवव्राज।” ( ५।५।२८ ) इति। उपरतकम्मणां वैदिकथागादितो निहत्तानां । हरितोषशकी तु भक्तापन्त लम् ।
२। क्षेत्रज्ञे परमात्मनि दृष्टे सति किं भवति तदाह भिद्यत इति । पात्मनि शेरचे ईखर दृष्ट मति एव पस्य हृदयन्धिः पिबहपवनरुधः भिद्यते, अतः सर्वसंशयाः सर्वे संशयाः अमभावनादिकपाः विद्यन्ते, कम्माणि अनारधफलानि च चीयते॥
३। भगवदर्शनेषदर्शनादर्शनभेदं दर्शयति दृष्टान्तमुखेन पार्थिवादिति। पार्थिवात् खतःप्रवृत्तिप्रकाशरहितात् दारुणः काठात् धूमः प्रतिस्वभावः, तस्मात् प्रवृत्तिस्वभावात् धूमात् त्रयीमयः वेदोतकरीप्रचुरः पतिः प्रकाशस्वभावः यथा, तथा तमसः ब्रह्मदर्शनप्रतिरोधिनः रजः ; रजसः प्रवृत्तिमतः उपाधियोगादोषदर्शनोपयोमिनः यत् सत्त्व, सद बनदर्शनम् । अयं भावः-यनीयकाष्ठस्य देवाधिष्ठानजनितलियाप्रदर्शकता नास्ति, तस्य प्रकत्तिप्रकाशविरहितत्वात् ; धूमस्य पुनः प्रवृत्तिमत्त्वात् तत्र देवाधिष्ठानजनितेषत्क्रियाप्रदर्शकलमस्ति ; अनिल प्रकाशवत्त्वात् देवाधिष्ठानजनितक्रियां साक्षात् दर्शयति । एवं तमसा प्रधाननाच्छन्नस्य न भवति जातु ब्रह्मदर्शनम्, रजसा तु सर्वच भगवत्किसादर्शनं भवति, न तु खयं भगवान् दृक्पवगतो भवति ; सत्त्वेन तु चित्तनैनात्यात् माक्षात् तस्य दर्शनं सिद्यति ।________________

२०० श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ४ । यत्रेमे सदसट्रप प्रतिषिड्वे स्वसंविदा ।
अविद्ययात्मनि कृते इति तद्ब्रह्मदर्शनम् ॥ ५ । यद्येषोपरता देवी माया वैशारदी मतिः । सम्पन्न एवेति विटुर्महिम्नि खे महीयते ॥
११३।३३।३४ । ६ । स वेद धातुः पदवौं परस्य
दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः । ४। उपाधियोगाद्भगवदर्शनं न चेत् साक्षाद्दर्शनं कदा साक्षाद्दर्शनं भवति तदाह यत्रेति । अविद्यया अज्ञानेन आत्मनि चित्स्वरूपे, इमे -महदादिभिर्मायागुणैर्वैराजन क्षेत्रवेन च विरचिते-सदसद्रूपे स्थूलसूक्ष्मरूप कृते इति स्वसंविदा स्वरूपसम्यगज्ञानेन यत्र यदा प्रतिषि भवतः तत् तदा ब्रह्मदर्शनं भवति । “विराइविदुषाम्” (१०४३।१७) इत्यानुसारेण स्थूलसूक्ष्मरूपत्यागेन भवति साक्षाद्यदर्शनमिति नेयम् ।
५। कथमेवं भवति तदाह यदौति। यदि एष भगवतन्वरूपाच्छादकसदसद्पविधात्री वैशारदी-विशारदः निम्माणकुशलः ईखरः तस्येयं वैशारदी देवी क्रीड़ननिरता माया उपरता निवृत्ता भवति स्वयमावरणमपाकरोति, तदा मतिः साक्षाद्भगवज्ञानं भवति । तया च जीवः सम्पन्नः ब्रह्मसम्पनः एव इति विदुः पण्डिताः । कथं सम्पन्नः ? खे महिम्नि खमहिमहेतुभूते ब्रह्मणि तबिरपेक्षमहिमत्वाभावात् महीयते पूज्यते महिमान्वितः भवति। तथा च युतिः
समाने वृक्षे पुरुषी निमग्रोऽनौशया शोचति मुह्यमानः ।
जुष्टं यदा पश्यत्यन्ध भीशमस्य महिमानमेति वीतशोकः ॥ (मु, ३।१।२) इति । ..६। भगवद्भजनशोलायैव न तु सर्वस्मै माया स्वयमावरणमपाकरोतीत्याह स वेदेति। दुरन्तवीर्यस्य अनभिभवनीयसामर्थस्य रथात________________

दर्शनश्रवणनिर्देशः। २०१ योऽमायया सन्ततयानुवृत्त्या
भजत तत्पादसरोजगन्धम् ॥१।३।३८ । ७ । तस्मिंस्तदा लब्धरुचमहामुने
प्रियशवस्यस्खलिता मतिर्मम । ययाहमेतत् सदसत् स्वमायया
पश्ये मयि ब्रह्मणि कल्पितं परे ॥१।५।२७ । ८। तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलोपस्थास्थितः ।
आत्मनात्मस्थमात्मानं यथाश्रुतमचिन्तयम् ॥
पाणेः-रथाङ्गं तेजस्तत्त्वं तदेव पाणी करे यस्य-स्वकरगर्तन वाधीनेन तेजसा शक्त्या क्रियानिवाह कस्य तस्य परस्य धातुः विधातुः पदवी स्वरूपं मायावरणविमुक्तं स वेद जानाति, यः अमायया अकुटिलभावेन सन्ततया निरन्तरया अनुवृत्त्या तदानुकूल्येन तत्यादसरोजगन्ध भजत । गन्धमिति पदेनापापविशुद्धस्वरूपं व्यनक्ति, न हि तच्छरणापव्रतां विना वासनाविकारनित्तिर्मायावरणविमुक्तभगवत्स्वरूपप्रकाशश्च जीवसबिधौ। __७। अनन्तरं श्रीमन्नारदानुभवेन दर्शनं श्रवणञ्चोभयं निर्णेतं श्रीमद्याससविधावुपवर्णितं तस्य स्वजीवनवृत्तमुपन्यसितुमुपक्रमते तस्मिविति। हे महामुने व्यास, लब्धरुचेः श्रद्धानन्तरं प्राप्त रुचेः मम तस्मिन् प्रियवसि प्रियं श्रवः श्रवणं यस्य तस्मिन् भगवति अस्खलिता अप्रतिहता मतिः अभवत् ; यया मत्या पर ब्रह्मणि मयि च एतत् सदसत् स्थलसूक्ष्मं खमायया खविषयकभगवन्मायया कल्पितम् अहं पश्ये। मायावरणविमुक्तो भूत्वात्मनो भगवतश्च साक्षाज्ञानं लब्धवानिति भावः ।
८। एवमुपक्रम्य श्रीमन्नारदजीवनवृत्तमुपन्यस्यति तमिममिति ।
२६________________

२०२
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। । ध्यायतश्चरणाभोज भावनिर्जितचेतसा ।
औत्कण्ठयाश्रुकलाक्षस्य हृद्यासोन्मे शनैईरिः ॥ १० । प्रेमातिभरनिर्भिन्नपुलकाङ्गोऽतिनिर्वतः ।
आनन्दसंप्लवे लौनो नापश्यमुभयं मुने । ११ । रूपं भगवतो यत्तत् मनःकान्तं शुचापहम् ।
अपश्यन् सहसोत्तस्थे वैक्लव्यादुर्मना इव ॥ गृहानिर्गमानन्तरं तस्मिन् निर्मनुजे जनशून्ये अरण्ये पिप्पलोपस्थे अश्वस्थमूले आस्थितः उपविष्टः आत्मना बुद्धद्या प्रामस्थ हृदिस्वम् पात्मानं परमात्मानं यथाश्रुतं भिक्षुभिरुपदिष्टां रीतिमनतिक्रम्य अचिन्तयम् अध्यायम्।
| एवं चिन्तयतस्तस्य हदि भगवानाविबभूवेत्युचते ध्यायत इति| भावनिर्जितचेतसा भावेन भक्त्या निर्जितं वशीकृतं यत् चेतः तेन भगवतः चरणाम्भोजं ध्यायतः औत्कण्ठयाश्रुकलाक्षस्य औत्कण्ठान वैवश्खेन अश्रुकलायुक्त अक्षिणो यस्य तस्य मे मम हृदि हरिः शनैः स्वरूपविभवाविष्कारक्रमेण पासीत् आविर्बभूव |
१०। तदाविर्भावे किमभवत् तदाह प्रेमेति । प्रेमातिभरनिर्भिवपुलकाङ्गः प्रेमः प्रतिभरण निर्भिवः अभिव्यक्तः पुलकः अङ्गेषु यस्य, प्रतिनिवृतः निरतिशयप्रशान्तः, आनन्दसंभवे आनन्दाना महापूर लोनः सन् उभयम् पात्मानं परमात्मानं च न अपश्यम् । अानन्दजनितमूर्छाऽभवदिति तलम् ।
११। नेयं मूछो दीर्घकालव्यापिनी। मूपिगमे स्वसौन्दर्यमहिना भगवविद्यमानमा पुनः प्रतिभाति। न सदानन्दजनितमूर्छाया वितलावस्थापगता, अतः शून्यमनस्कत्वमुपतिष्ठते, लद्रूपच्च तिरोधते। तान्थेबाह रूपमिति। मनःकान्तम् अभीष्ट’, शुचापई________________

दर्शनश्रवणनिर्देशः। २०३ १२ । दिदृक्षुस्तदहं भूयः प्रणिधाय मनो दृदि।
बीक्षामाणोऽपि नापश्यमविसप्तधातुरः ॥ १३ । एवं यतन्तं विजने मामाहामोचरीगिराम् ।
गम्भीरश्नक्षाया वाचा शुचः प्रशमयन्निव ॥ १४ । हन्तास्मिन् जन्मनि भवान् मा मां द्रष्टुमिहार्हति ।
अविपक्वकषायाणां दुईर्शीऽहं कुयोगिनाम् ॥ शोकापनुदं भगवतः यत् रूपं स्वरूपसौन्दर्य तत् सहसा अपश्यन् नालोकयन् वैवष्यात् वियोगक्लेशात् दुम्भनाः इव उत्तस्थे वास्थितः रूपदर्शनादियुक्तः बभूवे। स्मृतावानयनद्योतनार्थमुत्तमपुरुषे लिट् ।
१२। रूपदर्शनवियोगानन्तरं न तत् पुनर्यत्नेन दृग्गोचरीभवतीत्याह दिदृक्षुरिति । भूयः पुनः तत् रूपं दिदृशुः द्रष्टुमिच्छुः हदि मनः प्रणिधाय स्थिरोकत्य वीक्षमाणः विशेषभावेन निरीक्षणपरायणः पपि न अपश्यं दृष्टवान् । अतः प्रविष्टप्तः टप्तिमलभमानः इव पातुरः क्लिष्टः अभवम् ।
१३ । दर्शनानन्तरं श्रवणं परिसान्वनायाभवत्, तदेवाह एवमिति । एवं विजने यतन्त मां गिरामगोचरः वाचामतीतः देखरः गम्भीरलक्षणया गम्भीरा हृदवगाहिनी अथच अक्षणा सूक्ष्मा अान्तरप्रतीतिमात्रविषया एवम्भूतया वाचा-‘महद्भूतम्’ इति वचनाविवसितमेवेति तत्त्वम्शुचः प्रशमयन् इव पाह। ।१४। किमाह तदर्णयति हन्तेति । हन्त–सानुकम्पसम्बोधने -हे नारद, पस्मिन् जन्मनि अपरिहचित्तमलावस्थायां भवान् माम् इह अस्मिन् प्रदेशे द्रष्टुं मा अर्हति न योग्यः भवति। कथम् ? अविपक्ककषायाणां न विपक्षाः न दग्धाः कषायाः मलाः कामादयः येषां तेषां कुयोगिनाम् अनिष्पवयोगानाम् अहं दुईशः सति संविधावपि सैन दर्शनीयः।________________

२०४
श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १५ । सकृद्यद्दर्शितं रूपमेतत् कामाय तेऽनघ ।
मत्कामः शनकैः साधुः सर्वान् मुञ्चति इच्छयान् ॥ १६ । सत्सेवयाऽदीर्घयापि जाता मयि दृढ़ा मतिः ।
हित्वावद्यमिमं लोकं गन्ता मज्जनतामसि ॥ १७ । मतिर्मयि निबद्देयं न विपोत कहिंचित् ।
प्रजासर्गनिरोधेऽपि स्मृतिश्च मदनुग्रहात् ॥ १५। भगवदर्शनकामानां चित्तकषाये विद्यमानेऽपि तेषामनुरागोहोपनाय, तेन च विषयविषणापादनाय करुणया सकद्दर्शनदान घटते । साधकसम्प्रदायानुभूतस्यास्यानुग्रहस्याभिप्रायं स्वयं भगवान् विकृणोति सतदिति । हे अनघ अनि फलप्रयास, एतत् रूपं सकत् मया यत् दर्शितं तत् ते तव कामाय अनुरागाय । त्वत्कामिन किमित्यत आह-मत्कामः पुमान् शनकैः क्रमेण साधुः सन् सान् कृच्छयान् कामान् अन्यवासनाः मुञ्चति परित्यजति ।
१६ । अनुग्रहकारणं दर्शयति सदिति। प्रदीर्घया मकालव्यापिन्या अपि सत्सेवया सतां साधूनां मेवया मयि ते मतिः दृढ़ा जाता। किभनया भविष्यति ? इमं पार्थिवविषपाभिनिवेशवशात् अवयं निन्दनीयं लोकं पार्थिवजीवनप्रचुर संसारं हित्वा त्यक्षा मज्जनतां मत्पार्षदतां गन्ता अति गमिष्यसि । परिहतपार्थिवजीवनस्य भगवानेव लोकोभवति ‘एषोऽस्य परमोलोकः’ इति श्रवणात् ; सुतरां संसारे स्थितोऽपि स भगवत्येव निवसति, स च तदा तस्यैव जनो भवति नान्यस्य -
स जहाति मति नोके वेद च परिनिष्ठिताम् । (४।२८।४६) इति स्मरणात् ।
१। “मर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथम्ति च” ( गौ १४।२)________________

दर्शनश्रवणनिर्देशः। २०५ १८ । एतावदुत्तोपरराम तन्मह
तं नभोलिङ्गमलिङ्गमीश्वरम् । अहञ्च तस्मै महतां महीयसे शौविनामं विदधेऽनुकम्पितः॥
१६१५–२५। इत्येतदध्यायारम्भे निर्दिश्यान्ते ..
मा च योऽव्यभिचारण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान् समतीतातान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ (गौ १४।२६) इत्यत्र गुणातीतत्वेन ब्रह्मणि स्थिति
ब्रह्मणोहि प्रतिष्ठाहममृतस्यावायस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकम्य च ॥ (गौ १४।१७) इति भक्तोः पात्रचोका कोऽयं तत्परमज्ञानफलं लभते तदवबोधयत् परात्मा। तदेतवित्यकालिकमाशावचनं श्रीमन्नारदायाप्यवोचत् स इत्याह मतिरिति। मयि निबद्धा इयं मतिः न कहिचित् विपद्येत। न केवलं मतिर्न विपद्येत किन्तर्हि मदर्शनश्रवणविषया स्मृतिरपौत्याह मदनुग्रहात् मदनुकम्पावशात् प्रजासर्गनिरोधे प्रजानां सर्गे सृष्टी, निरोधे लये प्रात्मन्यवरोधे अपि स्मृतिः च न विपद्येत इति शेषः ।
१८। कोऽयमेवमाह तनिर्णयपूर्वकं तल्लक्षणं श्रीमबारद स्थानुग्रहवीकारञ्चाभिदधाति एतावदिति । तत् नभोलिङ्ग नभः पाकाशम् एव लिङ्गं मूर्तिः यस्य अमूर्तमिति यावत्, अलिङ्ग-सविहित अपि न लियते केनापि वायचिड्रेन न ज्ञायते इति अलिङ्ग-चक्षुराद्यविषयम् ईश्वरं सर्चनियन्तृ महत् भूतं—“अस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद्यत् ऋग्वेदः” इत्याद्यनुसारत; गादिप्रवक्त एतावत् उक्का उपरराम निवृत्तम् अभवत्, अहं च अनुकम्पितः सन् तस्मै महतां महीयसे शौर्णा शिरमा अवनामं प्रणामं विदधे कृतवान् ।________________

२०६ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १६ । प्रगायतः स्ववीयाति तीर्थपादः प्रियनवाः ।
पाहत इव मे शीघ्र दर्शनं याति चेतसि ॥१६॥३३ २० । भक्तियोगेन मनसि सम्यक् प्रविहिवऽमले ।
अपश्यत् पुरुषं पूर्ण मायाञ्च तदपाश्रयाम् ॥१७॥४ । २१ । शृण्वन्ति गायन्ति गुणन्त्यभीक्षणशः
स्मरन्ति नन्दन्ति तवहितं जनाः । तएव पश्यन्त्यचिरेण तावक भवप्रवाहोपरमं पदाम्बुजम् ॥११८३६ ।
१८। काले कषायधिगमे किमभवत्तदाह प्रगायत इति। तीर्थपादः तीर्दभूतः पादः यस्य थत्पादस्पर्शात् पापमालिन्यमपगतं भवति एवभूतः प्रियश्रवाः प्रियं अवः श्रवणं यस्य स खवीर्याणि स्वस्य वीयाणि सामाविष्कारान् लोलाः इति यावत् प्रगायतः मम चेतसि आहत इव-‘पातानं विनापी’ति-श्रीमद्विखनाथः-शीघ्र दर्शमें याति खरूपसौन्दर्यम् भाविकरोति । ८ २०। श्रीमहासोऽपि तं परमपुरुषमपश्यदित्याह भनियोजननि । भक्तियोगेन सम्यक् प्रणिहिते निश्चलोकते, अमले कषायविरहिते मनसि पूर्ण पुरुषं तदपाश्रयो तदधीनां मायां च पपश्यत् साक्षात्कतवान् ।
२१। के पुनस्तं पश्यन्ति तदाह गुणन्तौति। वे जनाः तव हित लोलो शृण्वन्ति, गायन्ति, रणन्ति सुवन्ति, स्मरन्ति पूर्वानुभूतं सरणविषयं कुर्वन्ति, नन्दन्ति अन्धः कोर्षमानम् अभिनदन्ति, ते एव अधिरण तूर्ण सावकं त्वदीयं भवप्रवाहोपरमं संसारपरम्परायाः उपरमः निहत्तिः यस्मिन् ताण पदाम्बुजं पश्यन्ति साक्षात् कुर्वन्ति ।________________

दर्शनश्रवणनिर्देशः। २०७ २२ । जलाशयमचवाणः प्रविवेश तमाश्रमम्॥
ददर्श मुनिमासीनं शान्तं मौलितलोचनम् ॥ २३ । प्रतिरुडेन्द्रियप्राणमनोबुद्धिमुपारतम् ॥ स्थानत्रयात् परं प्राप्तं ब्रह्मभूतमविक्रियम् ॥
१।१८।२५।२६ । २४ । एवं खचित्ते खतएव सिद्ध
मात्मा प्रियोऽर्थो भगवाननन्तः । तनिर्वतो नियतार्थों भजेत
संसारहेतूपरमश्च यत्र ॥२।२।६। २२।२३ । परिक्षिदाख्यानेन शमीकर्बधसाक्षात्कारं दर्शयति हाभ्यां जलाशयमिति प्रतिरक्षेति । जलाशयम् प्रचक्षाणः अपश्यन् सं प्रसिद्धम् श्रावमं प्रविवेश। शान्त, मौलितलोचनम्, पासीनम् उपविष्ट, प्रतिरहेन्द्रियमाणमनोबुद्धि प्रतिरुताः प्रत्याहताः इन्द्रियादयो येन तम्, अतएव उपारतं सर्वतो निहतं, स्थानत्रयात् जात्रदादिलक्षणात् परं तुरौर्य पदं प्राप्त, ब्रह्मभूतं ब्रह्मलि स्तिम्, अविक्रिय विकाररहितं मुनि शमौकं ददर्श ।
२४। कथं वा सर्वातीतस्य परब्रमणः साक्षात्कारः सम्भवति तत् प्रदर्शयति एवमिति। एवं खचित्ते स्वस्थ हदि स्वतः एव सिद्धः नियतविद्यमानः, पामा पामनः प्रात्मा, प्रियः सर्वमादन्तरतमत्वात्, अर्थः सत्यः सारासारः स्वस विद्यमानताया हेतुः, भगवान् सबैखयपूर्णः प्रतएव ऐमर्यभूलजगदादी नियनकाशमानः, अनन्तः भगवदात्मनः अन्तविशिष्टजगतः काधाररूपः। एवं विशेषणनिचयेन साक्षात्कारसम्भावना प्रतिपाद्य साधकस्य कर्तव्यमाह-तवितः तदनुभवानन्दन निर्वतः, नियताः दृढनिश्चयः सम् से भजत सेवेत, यत्र भजन संसार________________

२०८
श्रीमगीताप्रपूर्तिः । २५ । तेनात्मनात्मानमुपैति शान्त
मानन्दमानन्दमयोऽवसाने। एतां गतिं भागवतौं गतो यः
स वै पुनर्नेह विषज्जतेऽङ्ग ॥रा२।३१ । २६ । भूयस्त्वं तप आतिष्ठ विद्याञ्चैव मदाश्रयाम् ।
ताभ्यामन्तहृदि ब्रह्मन् लोकान् ट्रक्ष्यस्यपाहतान् ॥ २७ । तत आत्मनि लोके च भक्तियुक्तः समाहितः ।
ट्रष्टासि मां ततं ब्रह्मन् मयि लोकांस्त्वमात्मनः ॥ हेतूपरमः च भवति। एवमेवाह श्रीमत्प्रह्लादः
कोऽतिप्रयासीऽसुरवालका हरेरुपासने स्वे हदि छिट्रवत् सतः ।
खस्यात्मनः सग्ल्युरशेषदेहिनां सामान्यतः किं विषयोपपादनैः ॥ (३।१४) इति । . २५। प्रात्मसाक्षात्कारानन्तरं भगवत्साक्षात्कारी भवतीत्याह तेनेति। तेन प्रात्मना विज्ञानतत्त्वेन प्रानन्दमयः शुद्धखरूपानभवेन पानन्दपूर्णः सन् भवसाने तदतिक्रमणोईभूमावारोहणे शान्त चोपशमम् मानन्दं रसस्वरूपम् आत्मानम् आमनामात्मानम् उपैति उपगच्छति तत्साक्षात्कारं करोति। यः एतां भागवतों भगवत्प्राप्तिरूपां गतिं गतः प्राप्तः, अङ्ग हे राजन्, स पुनः इह संसारे न विषब्जते न आसक्तः भवति–“विषयेषु गरिष्ठोऽपि रागो यत्र विलीयते” इति न्यायात् । .. २६। भगवद्दर्श नेन तस्मिन् स्थितान् लोकानपि पश्यन्ति साधकाः खहदये भगवतीत्याह बीमब्रह्माणं प्रति भगवहाकोन भूय इति । हे ब्रह्मन्, त्वं भूयः तपः मदाथयां विद्यां च प्रातिष्ठ। किन्तेन भविष्यति ? ताभ्यां तपोविद्याभ्यां अन्तर्हृदि अपाहतान् भव्यक्तायक्तिमापवान् लोकान् द्रक्षासि। . २७। असहदि लोकाभिव्यक्ती किं कर्तव्य किं वा ततोमवेत________________

दर्शनश्ववणनिर्देशः। २०६ २८। यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम्॥
प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यात् ताव कश्मलम् ॥ २६ । यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयः । खरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्यमृच्छति ॥
३।६।३०–३३ । ३० । कृत्वा दयाञ्च जीवेषु दत्वा चाभयमात्मवान् ॥ मय्यात्मानं सह जगत् ट्रक्ष्यस्यात्मनि चापि माम् ॥
३।२११३१ ।
तदाह तत इति। ततः लोकदर्शनानन्तरं भक्तियुक्तः समाहितः च सन् पात्मनि स्वस्मिन् लोके च ततं व्याप्तं स्थितं मां परमात्मानं मयि च लोकान् पात्मनः जीवान् च त्वं द्रष्टासि द्रक्ष्यसि । ___ २८। सर्वत्रैवं भगवद्दर्शनेन किं भवति तदाह यदेति। दारुषु अग्निम् इव सर्वभूतेषु स्थितं मां परमात्मानं लोकः जनः यदा प्रतिचक्षीत पश्येत् तर्हि तदा एव कश्मलं मोहं जयात् त्यजेत् ।
२८ । एवं दर्शनानन्तरं जीवब्रह्मणोः स्वरूपैक्यं तेन च स्वस्मिन् विराजमानत्वमुपतिष्ठत इत्याह यदेति। यदा भूतेन्द्रियगुणाशयैः रहितम् प्रात्मानं स्वरूपेण खरूपैक्येन मया उपेतं नित्ययुक्तम् एकीभूतं पश्यन् भवति जनः, तदा खाराज्यं स्वस्मिन् विराजमानत्वं मोक्षम् ऋच्छति प्राप्नोति ;
३०। भगवत्यात्मानं जगकोभूतं पश्यति साधक इति पुनश्च श्रीमतकई में प्रति भगवडाक्येन प्रतिपादयति कत्वेति । जीवेषु दयाच्च कत्वा अभयं च दत्वा पात्मवान् वशीकतमनाः त्वम् आत्मनि स्वस्मिन् मा, मयि च प्रामानं ख जगत् च सह एकीभूतं द्रष्यसि ।________________

२१. श्रीमगीताप्रपतिः । ३१ । मामात्मानं खयंज्योतिः सर्वभूतगुहाशयम्। पात्मन्येषात्मना वीचा विशोकोऽभयमच्छसि ॥
३।२४।३६ । ३२ । पात्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तमवस्थितम् ।
अपश्यत् सर्वभूतानि भगवत्यपि चात्मनि ॥३।२४।४६ ३३ । एतद श्रद्धया भक्त्या योगाभ्यासन नित्यशः । समाहितात्मा निःसङ्गो विरल्या परिपश्यति ॥
३३२।३० । ३४ । तत्त्वं कुरु मया दिष्टमग्रमत्तः प्रजापते॥ मदादेशकरी लोकः सर्वत्राप्नोति शोभनम् ॥
४।२०।३३।
३१। भगवद्दर्शनेन किं भवति तदाह श्रीमत्कई में प्रति तत्पुत्र श्रीमत्कपिलवाक्येन मामिति। वयंज्योतिः सर्वभूतमुपायर्य माम् आत्मानं परमात्मानम् पात्मना मनसा पामनि स्वभिमन् बौक्षा दृष्ट्वा विश्लोकः अपगतशोकः सन् प्रभयं मोक्षम् ऋच्छसि प्रासासि। __३२। श्रीमत्कई मस्य भगवद्दर्शनमाह प्रामानमिति । सर्वभूतेषु अवस्थित प्रामानं वं भगवन्तं च, अपि च भगवति पामनि खम्मिन च सर्वभूतानि अपश्यत् सः ।
३३। कैरुपायैब्रह्मदर्शनं भवति तदाह एतदिति। बाया, भक्त्या, नित्यशः योगाभ्यासन, विरल्या वैराग्येश समाहितामा समाहितचित्तः, निःसङ्गः अनासतः सन् एतत् वै मा परिपबति साचात् प्रत्खच करीति ।
३४। ममेवदादेशवासनेन बमवषिषयोऽपि न बन्धनाय किन्तर्षि________________

सया
प्रजापालन
दर्शनश्रवणनिर्देशः । २११ ३५ । तस्मिन्नु ह वा उपशमशीलाः परमर्षयः सकलजीवनिकायवासस्य भगवतो वासुदेवस्य भौतानां शरणभूतस्य श्रीमञ्चरणारविन्दाविरतस्मरणाविगलितपरमभक्तियोगानुभावन परिभावितान्तहदयाधिगते भगवति सर्वेषां भूतानामात्मभूते प्रत्यगात्मनावात्मनस्तादाम्यमविशेषण समीयुः ॥१।२७। कल्याणाय भवतीत्याह तत्त्वमिति। हे प्रजापते पृथो, पप्रमत्तः सन् मया धादिष्ट तत् प्रजापालनं कुरु। प्रजापालनव्यापार प्रवृत्तस्य मम योगभंशएव स्थादित्याशङ्कां निवर्तयितुमाह-मदादेशकरः मम प्रादेशकरः पाजाप्रतिपालकः सर्वत्र राज्यपालनादिसर्वविषयेषु शोभनं कल्याणम् पाप्नोति। तथा चाष्टमे
तथापि बदती भूमन् करिष्याम्यनुशासनम् ।
एतच्छेयः पर पुंसां यत्तवाज्ञानुपालनम् ॥ (८।२३।१७ ) इति । ३५। ज्ञानवैराग्ययुक्तया भक्त्या पारमहंस्यधम्माभिधेयया भगवसैकखमुपतिष्ठते तत्साक्षात्कारहारेणत्याह तस्मिविति। तस्मिन् पारमहंस्यायमे उपशमशीलाः परमर्षयः भग्नौधादयः दश सकलजीवनिकायवासस्य निखिलजोवसमूहनिलयस्य भौतानां प्रस्तानां शरणभूतस्य प्राशयभूतस्य भगवतः वासुदेवस्य श्रीमञ्चरणारविन्दयोः पविरतसमरणेन पविगलितः प्रखण्डितः यः परमभक्तियोगः तस्य पनुभावेन सामर्थेन परिभाविते विशोधिते अन्तई दये अन्तःकरणे अधिगते साक्षात्कृते सर्वेषां भूतानाम् भामभूते भगवति प्रत्यगात्मनि भामनामामनि पामनः स्वस्य च भविशेषेण तादाय सहावापरत्वम् एकत्वं समीयुः प्रापः।________________

२१२
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। ३६ । पाश्वास्य भगवानित्यं चित्रकेतुं जगद्गुरुः ।
पश्यतस्तस्य विश्वात्मा ततश्चान्तर्दधे हरिः ॥६।१६।५६ ३७ । क्वचिदुत्पुलकस्तूष्णीमास्ते संस्पर्शनिवृतः ।
अस्पन्दप्रणयानन्दसलिलामौलितेक्षणः ॥७।४।४१ । ३८ । यथा भ्राम्यत्ययोब्रह्मन् खयमाकर्षसन्निधौ।
तथा मे भिद्यते चेतश्चक्रपाणेर्यदृच्छया ॥७॥५॥१४ । ३६ । त्वं माययात्माश्रयया स्खयेदं
निमाय विश्वं तदनुप्रविष्टम् ।
३६ । स्वयं मगवान् साधकान् मधुरेण वचसाऽऽखासयतीति दर्शयति चित्रकेत्वाख्यानेन आखास्येति । इस्य भगवान् जगद्गुरुः विश्वात्मा हरिः चित्रकेतुं पुत्रवियोगखिन्नम् आश्यास्य सान्वयित्वा ततः तस्य । चित्रकेतोः पश्यतः अन्तर्दधे तिरोहितवान्।
३७। भगवत्संस्पर्शानुभावमाह प्रहादानुभावेन क्वचिदिति । क्वचित् उत्पुलकः रोमाञ्चिततनुः तूष्णीं मौनम् आस्ते, क्वचित् भंस्पर्शनिर्वृतः संस्पर्शः तद्भावापत्तिः तेन नितः सन्, अस्पन्दप्रणयानन्दसलिलामौलितेक्षणः अस्पन्दः स्थिरः यः प्रणयः तेन यः प्रानन्दः सेन यत् सलिलं तेन यक्ते आमौलिते ईषत्रीमिलिते ईक्षण नयने यस्य सः, तथाभूत आस्ते इति शेषः।
३८। भक्तिविमलचेतस्यनवच्छिन्ना भगवत्प्रेरणोपतिष्ठत इत्याह प्रसाददृष्टान्तेन । है ब्रह्मन्, आकर्षसन्निधौ अयस्कातसमीपे यथा अयः लोहं स्वयं भ्राम्यति, तथा चक्रपाणेः नित्य क्रियाशीलस्य यदृच्छया मे मम चेतः भिद्यते लोकवेदाचरतोऽन्यथा पापद्यते। . ३८ । न पुनः सृष्टिभगवदर्शनव्यवधायिका योगयुक्तानां सविधावित्याह त्वमिति । आमाश्रयया स्वया खाधौनया मायया इदं विश्व________________

२१३
दर्शनश्रवणनिर्देशः। पश्यन्ति युक्ता मनसा मनीषिणो
गुणव्यवायेऽप्यगुणं विपश्चितः ॥८।६।११ । ४० । साधूनां समचित्तानां सुतरां मत्कृतात्मनाम् । दर्शनानो भवेबन्धः पुंसोऽक्ष्णोः सवितुर्यथा ॥
१०।१०४१। ४१ । एवंविधं त्वां सकलात्मनामपि
खात्मानमात्मात्मतया विचक्षते । गुवकलब्धोपनिषत्सुचक्षुषा ये ते तरन्तीव भवानताम्बुधिम् ॥
१०।१४।२४ ।
निम्माय तदनु त्वं प्रविष्टः। एवं गुणव्यवाये गुणानां सृज्यशक्तीनां व्यवाये व्यवधायकत्वे अपि विपश्चितः शास्त्रज्ञाः मनीषिणः विवेकिनः युक्ता योगयुक्ताः त्वाम् अगुणं सृज्यशक्तिखभावविरहितं पश्यन्ति प्रत्यक्षीकुर्वन्ति ।
४.। भगवदर्शनेनैव साधूनां बन्धमूतिर्न तु स्वधम्मानुष्ठाननेत्याह साधूनामिति। दर्शनात् मम साक्षात्कारात् समचित्तानां मानापमानाक्षुब्धचित्तानां सुतरां मत्कृतात्मनां मय्यर्पितचित्तानां साधना स्वधर्मवर्तिनां बन्धः नो न भवेत्, सवितुः दर्शनात् पुंसः अक्ष्णोः चक्षुषोः यथा न बन्धः। साधूनां दर्शनादित्यन्वये तेषु भगवद्दर्शनस्यैव प्राधान्यम् ।
४१। किंखरूपण भगवान् साक्षाक्रियते तदाह एवमिति । एवंविधं प्रागुक्तं (२।४१) सकलात्मनाम् स्वात्मानं त्वां गुज़र्क लब्धोपनिषत्सुचक्षुषा गुरुरव अर्कः तस्मात् लब्धा उपनिषत् जानं तदेव सुचक्षुः तेन________________

२१४ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ४२ । त्वं हि ब्रह्म परंज्योतिर्मूढ़े ब्रह्मणि वाजये। यं पश्यन्त्यमखामान पाकाशमिव केवलम् ॥
१०६३।३४ । ४३ । शृण्वतां गदतां शवदतां वाभिवन्दताम्। नृणां सन्दधतामन्तईदि भास्यमलात्मनाम् ॥
१०८६।४६ । ४४ । यथा यथात्मा परिमृज्यतेऽसौ
मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानैः । तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्षण
चक्षुर्यथैवाचनसंप्रयुक्तम् ॥११।१४।२६ । पामामतया स्वस्थ पामतया ये विचक्षते सम्यक् पश्यन्ति ते भवावृताम्बुधि नवः एव पताम्बुधिः मिथ्यासमुद्रः तं तरन्ति इव । इवशब्देनसंसार स्थिता अपि ते संसारमतिक्रम्य खिता इति लक्षान्त इति ।
४२। तमाममामामानं सर्वविकारातीतमाकाममिव विमापदयास्तत्वरूपसाम्यात् पश्यन्तीत्याह त्वमिति। त्वं हि वयंज्योतिः चानघनं प्रेयमाचाणां प्रकाशकं वाचये अधषि वैदे निगूढ़ हस्थतया खितम्। यं खां विमलामानः त्वचापखरूपेण विथोधित- "
दयाः केवलम् पाकाणम् इव पश्यन्ति॥ … १३। कैरुपायैस्तेऽमलामानस्वां पातीव्या गवतामिति ।
खतां अवरुपरावां, मसात् मदतां कोयताम्, पर्वतां पूजयता त्या त्वाम् अभिवन्दतां नमस्कुर्चता, सन्दधताम् पाम्मन्यन्विषताम् प्रमसामना मुहदां हां दि भासि पानानं प्रकटयसि । विष्णुभत्यापञ्चवर्गोऽयं मुलाफले। …. ४॥ अमसामनामधिशासविषयानुसारेण चारचातवदर्शनं________________

. दर्शनश्रवणनिर्देशः। २१५ ४५ । मामेव सर्वभूतेषु बहिरन्तरपाहतम् । ईक्षेतात्मनि चात्मानं यथा खममलाशयः ॥
११।२६।१२। ४६ । संकीर्णमानो भगवाननन्तः
श्रुतानुभावो व्यसनं हि पुंसाम् । प्रविश्य चित्तं विधुनीत्यशेषं यथा तमोऽर्कोऽधमिवातिवातः ॥
१२।१२।४७।
भवतीत्याह यथेति। असौ भजनशीलः मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानः मत्पुण्यगाथाः मदीयाः पुख्यकथाः तासां श्रवणैः अभिधानः कोर्सनैः यथा यथा यत्र या विषये पामा परिमृज्यते शोध्यते, तथा तथा तत्र सत्र सूक्ष्म वस्तु–‘मदोयखरूपरूपगुणलोलायाथार्यम् इति श्रीमनीवः -पश्यति। तब दृष्टान्तः, यथा पचनसंप्रयुक्तं चक्षुः ।
४५। यथान्तस्तथा बहिर्भगवदर्शनं भवत्यमलाशयानामित्याह मामिति । सर्वभूतेषु पात्मनि च बहिः पन्तः पपाहतम् अनावरणं माम् एव यथा पाका तथा पात्मनि च प्रामानं पात्मनामामानं प्रमलाशयः निर्मलामा ति पश्खेत ।
४६। भगवदर्श नेनाशेषदुःखं निःशेषं निवर्तत इत्याह सोच॑मान इति। श्रुतानुभावः श्रुतः पनुभावः विशेषसामर्थ यस्य सः पनन्तः नित्यपूर्णः भगवान् सहीर्तमान; चित्तं प्रविश्य पुंसाम् पशेषं व्यसन दुःखं विधुनोति अपनुदति । तत्र दृष्टान्तः, यथा पर्कः तमः, पतिवातः मन मेघम् एव ।
दर्शनववधनि गामिनवायेऽनुरागोहीपनाय सहनदानं तद________________

२१६ श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। . नन्तरं विच्छेदः, विच्छेदेन कषायविमुक्ती स्वेच्छया दर्शन, भगवनिदेशश्रवणन्तु दर्शनानुसारि, तनिदेशानुसरण राज्यपालनादिकमपि न बन्धाय भवतीत्यादिकं निर्णीतम्। इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूतौं दर्शनश्रवणनिर्देशो नाम
सप्तमोऽध्यायः ।________________

अष्टमोऽध्यायः।
साधननिर्देशः । १। आपन्नः संसृति घोरां यन्नाम विवशोराणन् ।
ततः सद्यो विमुच्येत यदिभेति खयं भयम् ॥ २ । यत्पादसंश्रयाः सूत मुनयः प्रशमायनाः ।
सद्यः पुनन्युपस्पृष्ठाः खर्धन्यापोऽनुसेवया ॥ ३ । कोवा भगवतस्तस्य पुण्यश्लोकेद्यकर्मणः । शुद्धिकामो न शृणुयाद् यशः कलिमलापहम् ॥
१।१।११-१३। १२।३। दर्शनश्श्रवणनिर्देशादनन्तरं तत्साधनानि निर्णेतुमध्याय पारम्यते। तत्र प्रथमं भगवबामग्रहणतनाश्रयणमाहात्मामुधोथ तयशःश्रवणप्राधान्य प्रस्थायते पायव इति, यत्पादसंबया इति, क्रोवेति विभिः। घोरां भयावहां संमृति संसारम् आपनः प्राप्तः जनः विवशः भयविह्वलः सन् यवाम यस्य नाम गृणन् कीर्तयन् ततः संमृतेः सद्यः तत्क्षणात् विमुच्येत मुक्तो भवेत्। कथमेवं भवति ? यत् यतः भयं वयं नामः बिभेति भोतं भवति ; हे सूत, यत्पादसंश्रयाः यस्य पादौ संत्रयौ येषां, प्रशमायनाः प्रशमः प्रशान्तिः भगवविष्ठबुद्धिता स शव अयनं वर्म पाश्रयो वा येषां ते मुनयः मननशीलाः नियतभगवबिन्तानपरायणाः उपस्पृष्टाः सामीप्यतः स्पृष्टाः सन्तः पुनन्ति, खर्धन्यापः गायनलम् अनुसेवया नैरन्तर्येण सेवनेन “पापोऽस्मान् मातरः शन्नयब्लि” (१०।१७।१०) इति ऋगुक्तनित्याभिषेकक्रियया पुनन्ति पवित्री- . कुर्वन्ति ; तस्य एवम्भूतस्य पुण्यश्लोकेद्यकम्मणः पुखैः पवित्रः शोकः________________

२१८
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । . ४ । वासुदेव भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः ।
जनयत्याशु वैराग्य ज्ञानञ्च यदहेतुकम् ॥ ५ । धर्मः खनुष्ठितः पुंसां विश्वसनकथासु यः ।
नोत्पादयेद्यदि रतिं श्रमएव हि केवलम् ॥
यशोभिः इड्यानि स्तवनीयानि कम्माणि यस्य तस्य भगवतः कलिमलापहं यशः शुद्धिकामः को वा न शृणयात् ? शृणुयादेव। “अविपक्ककषायाणां दुई र्शोऽहं कुयोगिनाम्” (७।१४) इति हेतोः भगवदृश नतदाज्ञाश्रवणानुकूला शुद्धिरेव साधकः प्रार्थेति तत्साधनं तल्लीलाश्रवणं प्रथममुपन्यस्तम् ।
। निवृत्तानां चेत् प्रहात्तिप्रधान भक्तियोगे प्रवेशो नान्येषां तदा प्रथमसाधनप्रवृत्तानां हृदयवतां नास्मिन्बधिकार इत्यायाति, न च सिहाति श्रवणादिलक्षणसाधनभक्तियोगः। मैवमित्युपपादयितुमाह वासुदेव इति। वासुदेव सान्तर्यामिणि भक्तियोगः श्रवणादिलक्षणसाधनभतियोगः प्रयोजितः वैराग्यं भगवदनभिप्रेतविषयेष विरक्ति यत् च अहैतुकं शुष्कतर्काद्यगोचरं परब्रह्मतत्त्वविषयकोपनिषदं मानं तत् प्राशु अविलम्बेन जनयति उत्पादयति। भक्तियोगोऽयं साधनभक्तियोगः, अन्यथा ज्ञानवैराग्ययोः भत्त्यनन्सरमुत्पत्तिर्न सियति । ज्ञानवैराग्यपरिशोधितहदये या भक्तिरदेति सैव निहत्त्वनन्सरं प्रकृत्तिप्रधानभक्तियोग इति तत्त्वम्॥
५। न खलु विषयिणां विषयचर्चामृते भगवद्गुणश्रवणादिषु प्रत्तिरुत्पद्यते। कथं तेषां तब स्यादनुरागः ? स्वकम्णा भगवदाराधनया तेषामपि भवेत् सः। यद्येवं वकम्मानुष्ठानन म स जायते, सर्व तहिफलमित्याह धर्मम इति। पुंसां जनानां धम्मः स्वभावविहितकम्म खनुष्ठितः सम्यग अनुष्ठितः सन् विष्वक्सेनकथासु-विषु बहुपदा________________

साधननिर्देशः । २१६ ६ । धर्मस्य यापवय॑स्य नार्थोऽीयोपकल्पने।
नार्थस्य धसैंकान्तस्य कामो लाभाय हि स्मृतः ॥ ७। कामस्य नेन्द्रियप्रीतिर्लाभो जीवेत यावता । जीवस्य तत्त्वजिज्ञासा नार्थो यह कर्मभिः ॥
११२।७-१० ।
र्थानां विस्तारः, विषु पञ्चतौति विष्वक्-विष्वक् व्यापिनी सेनाषिञ्बन्धन इति धातोरुत्पत्तेः-खवशानयनोपायः यस्य तस्य कथासु यदि न रतिम् अनुरागम् उत्पादयेत् जनयेत् श्रमएव हि केवलम् श्रममात्रसारः विफल इति यावत् । एव हि केवलम् इत्यव्ययत्रययोगेन स्वर्गादिसर्वविधफलं वारयति। कथम् ? भगवहातिरिक्तः कोऽप्यन्यः फलदातास्तौति विश्वासस्थाविद्याविजम्भितत्वात्। विष्वक्सेन इति भगवहिशेषनाम दर्शयति फलान्तरप्रतिबन्धेन चरमे तदुमुखत्वमेव तादृशानामवश्यम्भावि, अन्यथा तस्य ववशानयनसामर्थ्य व्याहन्येत, विफलञ्च भवेत् विशेषमिदं नाम। स्ववशानयनन्तु तेषामनन्तकल्याणाय न तु खगौरवख्यापनार्थमिति सर्वमनवद्यम्।
६।७। न खल्वस्ति धम्मानुष्ठानस्यान्यमुद्देश्यमिति परमतखण्डनेन स्थापयति धम्मस्येति, कामस्येति । धर्मस्य फलम् अर्थः, ये हि धम्मानाचरन्ति तेऽर्थवन्तो भवन्ति इति ये वदन्त्य ज्ञाना एव ते। कथम ? पापवर्यस्य मुक्तिसाधकस्य धम्मस्य अर्थः न अर्थाय फलत्वाय। अर्थस्य च फलं कामः विषयभोग इति सिद्धान्तोऽप्य ज्ञानविजृम्भितः । कथम् ? धम्मैकान्तस्य धम्मकोद्देश्य कस्य कामः विषयभोगी न लाभाय फलत्वाय समृतः भोगलालसया धमहानः सम्भावनात् । इन्द्रियप्रीतिरेव विषयभोगस्य फलमिति ये मन्यन्ते ते जड़मतिः । कथम् ? कामस्य विषयभोगस्य इन्द्रियनीतिः न लाभः फलम्, किन्तर्हि यावता जीवेत तावान________________

२२०

श्रीमहौताप्रपूर्तिः। ८। पतः भिजिश्रेष्ठा वांश्चमविभागमः ।

खनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धिरितोषवम् । है । तस्मादेकेन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः । . श्रोतव्यः कीर्तितच्यश्च ध्येयः पूज्यश्च नित्यदा ॥

एव कामस्य लाभः। अर्थसम्बन्धेऽप्येवं भयं तथाहि सप्तमे

यावहि येत जठरं तावत् सत्त्व’ हि देहिनाम् ।

अधिक योऽभिमन्येत स से नो दण्डमहति ॥ (७।१४।८) इति । जीवनधारणं केवलं कम्मानुष्ठानायेति ये निश्चिन्वते तान् निराकरोति… इह जीवस्य जीवनस्य कम्मभिः यः अर्थः फलं, न स अर्थः, किन्तर्हि तत्त्वजिज्ञासा-तत्त्वमइयं ज्ञानवस्तु तअज्ञातुमिच्छव।

८। “वदन्ति तत्तत्त्वविदः” (१।३३) इत्यादिना तस्वम्, “तच्छहधानामुनयः” (११) इत्यादिना तत्त्वसाक्षात्कारचोका खभावविहितवर्णाश्रमाचारधर्मस्योद्देश्यं निर्णीयते अतइति । अतः तत्त्वसाक्षात्कारहेतोः, है हिजश्रेष्ठाः शौनकादयः, वर्णाश्रमविभागशः वर्णाश्रमविभागानुसारेण वस्त्रप्रकत्यनुसारतः विभक्तानां वर्णाश्रमाणां स्व खनुसत्य पंभिः जनः खनुष्ठितस्य सम्यक् अनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिधिः फलं हरितोषणम् हरः पाराधन, सदानापालनन तदनुमोदनलाभः ॥

। किन्तहरेराराधनं तदानापालनच तदेवाह तस्मादिति । तस्मात् हरितोषणैकलल्यत्वात् सावतां भक्तानां सत्त्ववतां-कैवल्यदीपिका-पतिः भगवान् एकेन मनसा ऐकान्तिकभावेन नित्यदा कालानवच्छेदेन श्रोतव्यः कीर्तितव्यः च, ध्येयः पूज्यः च। विष्णुभक्त्यङ्गचतुर्वर्गोऽयं मुक्ताफले। ‘न खलु श्रवणं कीर्तनं ध्यानं पूजनं च स्वभावविहितं किन्तर्हि भक्तिसाधनम् । तत्काचं वर्णात्रमधिभामोचितकर्मणा हरेराराधनमुखा तहिहाय भक्तिसाधनमुच्ची ! उचतेएतान्यपि________________

सावननिर्देश। १० । यदनुभ्यासिना युक्ताः कर्मयविनिबन्धनम् ॥
.. हिन्दन्ति कोविशसस्य कोनु कुवान् कथारतिम् ॥ ११ । शुश्रूषोः बहधानख वासुदेवकथारुधिः । स्थानमालेवया विप्राः पुण्यतीर्थ निषेवणात् ।
देवानी गुणलिकानाभानुविक कमेणाम् । मखएकमनसी इनिः स्वाभाविकी तु या ॥
पनिमित्ता भागवती भक्तिः—(१०१०)। इत्युमात्वात् खाभाविकानुष्ठेयानि वर्णावमधर्माविरोधीनि, तीन पूर्वापरविरोधः। वर्णाश्रममः श्रवणादिप्रधानी भगवतीषणय नित्यमनु ठेयः, अन्यथा तत्त्वसाक्षात्कारः सुदूरपराहतएव स्थादित्यभिप्रायः । तत्तत्कसाधनेषु बथा ब्रह्मदृष्टिस्तथा तलीलादर्शनादि कर्तव्यम् ।
१०। वर्णाश्रमधर्वेषु ध्यानस्थ प्राधान्यमन्बया तत्तदनुठेयानि भगवत्सम्बन्धविरहादधर्मायबोपकल्पेरन । एवं कस भगवजिसनप्रवेशात् कम्बन्धमोच्छेदोजायते। यस्य चिन्तनस्यैवं महत् फलं तस लोलावणे स्वतएवोदेत्यनुरागः। तदेव कथयति यदिति । कोविदाः विवेकिनः यदनुध्यासिना यस्थ अनुध्या अनुध्यान सा एवं प्रसिः खः तेन युक्ताः कांग्रन्बिनिबन्धन कममूलकाहारर बिन्दति तस्य कथारतिं कथानु अनुराग कोन कुर्यात् ! कुर्यादेव।
११। भगवत्कथायामनुरागः स्वाभाविकोऽपि विषयवासनामलिने चित्ते म स स्थिरतामुपैति विषयाभिलाषष्याहसलात, केरुपायैः सोऽविचलः स्यात्तनिवाह अश्रूषोरिति । है विप्राः, पुसतीर्थनिधयान् महत्सेवया तत्र ममता निवसता वा महतां साधूनां या सेवा उपनिहन तया विरलकवायस अहधानस्य साधुषु कथासु बाबुतख शुभचीः सेः कीर्तितानां भगवत्कथानां श्रवणेच्छोः वासुदेवकथारुचिः वासुदेक्स सद्वान्तर्यामिलः कथायां रुचिः खात्। बहरतः साधुता, साधुसङ्गात्
भग________________

२२२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १२ । शृण्वतां खकथाः कृष्णः पुण्यश्रवणकीर्तनः ।
इद्यन्तःस्थो अभद्राणि विधुनोति सुहत् सताम् ॥ १३ । नष्टप्रायवभद्रेषु नित्यं भागवतसेवया ।
भगवत्युत्तमश्लोके भक्तिर्भवति नैष्ठिको । १४ । तदा रजस्तमोभावाः कामलोभादयश्च ये ।
चेतएतैरनाविहं स्थितं सत्त्वे प्रसीदति ॥
बवणेच्छा, अवणेच्छातः रुचिरिति क्रमोऽत्र द्रष्टव्यः । रुचिरत्र भजनविषयेषु, अतएवाह वासुदेवकथारुचिरिति ।
१२। कथारुचनन्तरं किं भवति तदेवाह शृण्वतामिति । सतां साधूनां सुहद हितकारी पुण्यश्रवणकीर्तनः पुण्यं पवित्र श्रवणं कीर्तनच यस्य स वष्णः चित्ताकर्षणः-“कः कृष्ण ?” इत्यस्योत्तरे “पापकर्षणः” इति श्रीमचैतन्यदेवसम्मानिता गोपालतापनी। “पापानि प्रारब्धाप्रारब्धसञ्चितानि कर्षयति नाशयति, पापं चित्तमपि खलीलायामाकर्षयति ।” इत्यस्या व्याख्या। खमाधुर्येण चित्तमाकर्षनाति निरुक्तिरेव नानास्मिन् श्रीमद्देष्णवाचार्याणामादरे हेतुः, अतएव ‘रसो वै सः’, इत्यस्याः श्रुतेर्योजना तैरस्मिवेव नामनि-खकथाः स्वस्य पामनः कथाः शृण्वतां जनानां हृद्यन्तस्थः सन् अभद्राणि रागादिवासनाः विधुनोति निराकरोति।
१३। एवं रागादिवासनानिरासे निष्ठोत्पत्तिमाह नष्टेति । प्रभट्रेषु रागादिवासमासु नष्टप्रायेषु-साभद्रनाशस्य ज्ञानोत्तरकालत्वात् प्रायग्रहणं-नित्यं भागवतमेवया भक्तानां भगवदधिकतशास्त्राणां वा सेवया उत्तमोके भगवति नैष्टिको निवला विक्षेपकाभावात् भतिः भवति। … १४। ततः किं भवति तदाह लदेति। तदा नैष्ठिकभत्त्युदयक्षणे________________

साधननिईशः । २२० १५ । एवं प्रसन्नमनसो भगवद्भक्तियोगतः। भगवत्तत्त्वविज्ञानं मुक्तसङ्गस्य जायते ॥ -
२०१३–२० । १६ । वासुदेवपरा वेदा वासुदेवपरा मखाः ।
वसुदेवपरा योगा वासुदेवपराः क्रियाः ॥ १७। वासुदेवपरं ज्ञानं वासुदेवपरं तपः ।
वासुदेवपरोधर्मी वासुदेवपरा गतिः ॥१।२।२८।२६ ये रजस्तमोभावाः रजश्च तमश्च तत्प्रभवाः भावाश्च कामलोभादयः, एतैः चेतः अनाविद्धम् अनभिभूतं सत्त्वे स्थितं प्रसीदति उपशाम्यति ।
१५। एवं चित्तप्रसादे किं भवति तदाह एवमिति। एवं भगवद्भक्तियोगतः प्रसत्रमनसः, प्रतएव मुक्तासङ्गस्य त्यहाकामादिवासनस्य भगवत्तत्त्व विज्ञानं भगवत्तत्त्वसाक्षात्कारः-‘विज्ञानं साक्षात्कारः मनसि बहिर्वा भावनां विनैवानुभवः’ इति श्रीमन्जीवः–जायते ।
१६।१७। भगवत्तत्वसाक्षात्कारोन्मुखानां वेदादयः सर्वे भगवत्परत्वेन द्रष्टव्याः । ते पुनर्भगवत्परा एवेत्याह द्याभ्यां वासुदेवेति । वेदा वासुदेवपराः सान्तर्यामिपराः-अग्न्यादिषु तदधिष्ठातारमन्तर्यामिणमेव वैदिका पाराधितवन्तः ; मखाः यत्राः वासुदेवपराःयत्रो वै विष्णुरिति यवणात् सर्वान्तर्याम्याराधनपरा एव ते ; योगाः
योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां योयोविधित्सया ।

• ज्ञान कर्म च भनिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्रचित् ॥ (११।२०।६) इति जानकम्मभक्तियोगाः वासुदेवपराः ; क्रियाः नित्यानुष्ठेयनैसर्गिककम्माणि वासुदेवपराः सान्तर्यामिप्रेरणासम्भूतत्वात् ; शान शास्त्रजज्ञानं वासुदेवपरं सर्वेषां शास्त्राणं तदुहेश्यकत्वात् ; तपः शारीरं वालयं मानसमिति विविध ( गौ १३१४-१५) बासुदेवपरन, तब________________

१२४
श्रीमानौताप्रपूर्तिः । १८ । उफिष्टलेपाननुमोदितो हिजैः
सकृत् स्म भुञ्जे तदपास्तविलिमषः । एवं प्रवृत्तस्य विशुद्धचेतस
स्तधमएवात्मरूचिः प्रजायते ॥ १६ । तवान्वहं कृष्णाकथाः प्रमावता
मनुग्रहेणाशृणवं मनोहराः । ताः श्रद्धया मेऽनुपदं विशृखतः
प्रियश्रवस्यङ्ग ममाभवटुचिः ॥१।५।२५।२६ । सान्तर्यामिप्रेरणानुसरणाब् ; धम्मः स्वकम्य वासुदेवपरः तदाराधनारूपणानु यत्वात् ; गतिः लोकालोकान्तरगमनं वासुदेवपरा सर्वच तस्यवाधिष्ठानात, उतमेतदनुगीतासु
सम्यग्युबा स पात्मानमात्मन्येव प्रतिष्ठते । विनिवृत्तजरादुःखसुख खपिति चापि सः ॥ देहान् यथेष्टमभ्येति हित्व मा मानुषों नतम् ।
निदस्तु न कर्तव्यो भुनानेन कथचन ॥ (१८१३०३१) इति । १। श्रीमबारदजीवनवृत्तेन साधनानि तमिशीच दर्शयनि उशिष्टेति। हिजैः प्राषि खमभुरहस्यग्रहाशितः अनुमोदितः अनुन्धातः उच्छिलेपान् उकिष्टस्य लेपान पात्रसंलखान सकन मुझे म भुक्तवान्, तदपास्तकिल्मिषः तेन भोजनेन अपमतचिनमालियः । एवं प्रहत्तस्य विशुद्धचेतसः मम तहर्षे एव तेषां द्विजानां धर्मे परमेश्वरभजने एव भामचिः पालनः ममसः कचिः प्रनायने ।
१८ । न केवख भजने किन्तईि भगवति तम चिरभवदिखाड तबेति। सब रहस्यमहे भनाई प्रतिदिन मनोक्सः बसमा सत्यस्य चित्ताकर्षणस्य कथाः प्रमायसं कोर्षयता विवानम्म् असाहेग मानवं सतवानस्मि। मे मम अहया माया ताः कयाः परपद________________

40
साधननिर्देशः। २० । इत्यं शरत्प्राषिकावतू हरे
विशृण्वतो मेऽनुसवं यशोऽमलम् । सङ्कीतीमानं मुनिभिर्महात्मभि
भक्तिः प्रवृत्तात्मरजस्तमोपहा ॥१।५।२८ । २१ । यदत्र क्रियते कर्म भगवत्परितोषणम्।
ज्ञानं यत्तदधीनं हि भक्तियोगसमन्वितम् ॥ २२ । कुर्वाणा यत्र कमाणि भगवच्छिक्षयाऽसकृत् । गृणन्ति गुणनामानि कृष्णस्यानुस्मरन्ति च ॥
१॥५३५॥३६ । प्रतिपदं शृण्वतः मम, पङ्ग हे व्यास, प्रियवसि प्रियकोत्तौ भगवति रुचिः अभवत् । ___२०। भगवति रुच्यनन्तरं “तस्मिंस्तदा लब्धरुचेः” (७।७) इत्यादिना साक्षासम्बन्धं प्रस्तुयानुरागोदयमाह इत्यमिति । इत्थम् एवम्प्रकारण शरत्प्राकृषिको ऋतू अनुसवं त्रिकालं महात्मभिः सङ्कीर्त्यमा हरेः प्रमलं यशः विशृण्वतः मे मम पामरजस्तमोपहा पात्मनः मनसः रजस्तमोनिवर्तिका भक्तिः परानुरक्तिः प्रहत्ता।
२१। भगवत्परितोषकम्मणा कम्मनिर्धारः स्यादित्याह यदिति : पत्र भगवत्परितोषणं यत् कम्म क्रियते, ज्ञानं यत् तदधीनं तत्का धोनम् । कथम् ! हि यस्मात् भक्तियोगसमन्वितं स्मरण संयुक्तम् । भगवत्स्मरणकोर्सनादिना ज्ञानमुत्पद्यते, अतः भगवत्परितोषणकमाधीनं तदिति तत्वम्। एतेन सर्वत्र भागवते कमयोगः साधनभक्तावन्तर्भुत इति शेयम् ॥
२२। कथमनुतिष्ठेत् कर्मयोग तदाह कुर्वाणा इति। यत्र
यदा________________

२२६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। २३ । एतयातुरचित्तामा मावास्यच्या महः ।
भवसिन्धुलवो दृष्टो हरिचयानुवर्णनम् ॥ २४ । यमादिभिर्योगपथैः कामलोभहतो मुहुः । मुकुन्दसेवया यहत्तथात्माऽदा न शाम्यति ।
१६।३३।३४ ।
यत्करोषि यदवासि यचडीषि ददासि यत् ।
यत्तपस्यसि कोनेय तत् कुरुष्व मदपंचम् ॥ ( गौ १२७ । इति भगच्छिक्षया भगवतः शिक्षया कर्माणि पसात नित्यं कुर्वाणाः सन्तः कषणस्य चित्ताकर्षणस्य गुणनामानि गुणन्ति कीर्तयन्ति पम्मरन्ति च तमिति शेषः । भगवदर्पणन क्रियमाणं कर्म तहुणाद्यानुशोलने प्ररोचयति। अतः कम्तो भक्तियोग उपतिष्ठते । ‘कमिणोहि कम्मवैफल्याभावार्थं वैदिकमेव कम्म तस्मिबर्पयति । भक्ता भगवत्स्वामिकत्वेनैवात्मानं जानन्तः खकर्तव्य वैदिकं सौकिकं दैहिकं च कर्म खप्रभुप्रवर्यमान प्रतियतः सर्वमेव तस्मिन् समर्पयन्तीति महान् भदः’ इति श्रीमहिश्वनाथः ।
२३ । हरिलोलानुवर्णनेन विषयवासनानिहत्तिर्भवतीति कथयति एतीति। मानास्पर्शेच्छया मात्राः विषयाः तेषां स्पर्शाः भोगाः तेषाम् इच्छया पभिलाषेण मुहुः पातुरचित्तानां किष्टादयानाम् एतत् हरिचर्यानुवर्णनं हरिलोलानुवर्णनं हि एव भवसिन्धुपवः भवसिन्धौ प्रवः पोतः दृष्टः प्रत्यक्षीकतः। .
२४ । भगवत्सेवामात्रेण शान्तिरभ्युदेति, किम वलयं तदुपवर्णनेन संसारोत्तारो भवतीत्येतदाह यमादिभिरिति। मुहः कामलोभहतः पामा पहा साचात् मुकुन्दसेवया मुशिदातुः सेवया यहत् माम्यति, यमादिभिः योगपथैः न सथा।________________

सन्तो
…
साधननिवः । २० २५ । कुतः पुनर्गुणती नाम तख .
महत्तमैकान्तपरायमस्य । योऽनन्तशक्तिभंगवाननन्तो
महद्गुणत्वाद्यमनन्तमाहुः ॥१।१८।१६ । २६ । यत्रानुरक्ताः सहसैव धौरा
व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढम् । व्रजन्ति तत् पारमहंस्य मन्त्य
यस्मिन्नहिंसोपशमः खधर्मः ॥१।१८।२२ । २७ । तस्माज्ञारत सर्वात्मा भगवान् हरिरीश्वरः ।
श्रोतव्यः कीर्त्तितव्यश्च स्मर्तव्यश्चच्छताऽभयम् ॥२॥११५ २५। महत्तमः लौकिकसम्बन्धेनापि दौष्कुल्यमपयातौति
पहोवयं जन्मभृतोऽद्य हास्म बयानुहच्यापि विलोमजाताः ।
दीष्फ ल्यमाधि विधुनीति शीघ्र महतमानामभिधामयोगः ॥ (१।१८।१८) इत्यत्रोमा भगवत्रामग्रहणे तद्भवतीति किमुवतव्यमित्याह कुतइति । यः पनन्तः भगवान् पनन्तशक्तिः, यं महद्गुणत्वात् महत्सु अभिव्यतागुणत्वात् अनन्तम् पाहुः पण्डिताः तस्य अनन्तस्य नाम रणतः कीर्तयतः महत्तमैकान्तपरायणस्य महनमः अनन्तः एकान्तं परम् अयनम् पाश्रयः यस्य तस्य तदेकनिष्ठस्य कुतः पुनः दौफुल्यम् ।
२६। भगवदनुरागेण सर्वविधहिंसानिहत्तिरूपं पारमहस्यमुपतिष्ठत इत्याह यति। यत्र भगवति अनुरताः धौराः धौमन्तः देहादिषु जर्ट तं सनम् पासक्ति व्यपोह्य परिक्षाय सहसा एव तत् अन्त्य चरम पारमहस्यं परमहंसत्वं ब्रजन्ति, यस्मिन् पारमहस्ये पहिंसा उपशमः च स्वधर्मः खाभाविकधः । .
. - २७। प्रभयाकाहिष्णो हरित्रषणको तनम्मरणयात्मान निथुनीर
.
.
.
य
SIYSMS वकासमरा
TA________________

२२८ श्रीमहौताप्रपूर्तिः । २८ । एतन्निबिंद्यमानानामिच्छतामकुतोभयम् ।
योगिनां नृप निर्णीतं हरेर्नामानुकौर्तनम् ॥२।१।११ २६ । कस्तां त्वनादृत्य परानुचिन्ता
मृते पशूनसतौं नाम युञ्जयात् । पश्यन् जनं पतितं वैतरण्यां
खकर्मजान् परितापान् जुषाणम् ॥२।२।७। ३० । तस्मात् सर्वात्मना राजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्त्तव्यो भगवान् नृणाम् ॥
बित्याह तस्मादिति । तस्मात् देहादिष्वासक्तरामविनाशसाधनत्वात्’तस्मात् यस्मादन्येषां सदोषत्वात्’ इति कैवल्यदीपिका-हे भारत परिक्षित, सामा अतएव प्रियतमः, भगवान् प्रतएव स्वरूपसुन्दरः, ईखरः अतएव शरण्यः, हरिः बन्धहरः अभयं मोक्षं-‘सर्वभयनिवारकसर्वानन्दमयपुरुषार्थम्’ इति श्रीमज्जीवः-इच्छता जनेन श्रोतव्यः कौर्तितव्यः च स्मर्त्तव्यः च। विष्णुभनयन त्रिवर्गाज्यं मुक्ताफले ।
२८। नामकीर्तनमाह एतदिति। निर्विद्यमानानां निबेदसम्पवानां मुमूक्षणां भकुतोभयम् इच्छतां योगिनां भगवदद्योगाकाजिणां, हे नृप परिक्षित्, एतत् हरेः नामानुकीर्तनं निर्णीतम् ।
२८। ध्यानस्य प्राधान्य प्रस्तौति कइति । खकम्मंजान् परितापान प्राध्यामिकादिलेशान् जुषाणं सेवमानं वैतरण्याम् संमृतौ– यमहारस्थनदोतुल्यत्वात्-पतितं जनं पश्यन् पशून् ऋते विना कः तां परानुचिन्ता परस्य हरेः अनुचिन्ताम् अनुष्यानं धारणाम् पनादृत्य उपेक्ष्य असतों विषयानुचिन्ता नाम सम्भावनायां युचनात् कुर्यात् । .. ३०। पुनरपि श्रवण कोसनम्मरणान्याह तस्मादिति। तस्मात्________________

३
साधननिर्देशः। २२६ ३१ । पिबन्ति ये भगवत पात्मनः सतां
कथामृतं श्रवणपुटेषु संभृतम्। पुनन्ति ते विषयविदूषिताशयं
व्रजन्ति तच्चरणसरोकहान्तिकम् ॥२।२।३६।३७ ३२ । भकामः सर्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः ।
तौद्रेण भक्तियोगेन यजेत पुरुषं परम् ॥ ३३ । एतावानेव यजतामिह निश्रेयसोदयः ।
भगवत्यचलोभावो यहागवतसङ्गतः ॥ हरभजनस्य निखिलकल्याणमूलत्वात्, हे राजन् परिक्षित, सर्वत्र सर्बदा भगवान् हरिः तृणां जनानां श्रोतव्यः कौर्तितव्यः स्मर्तव्यश्च ।
३१ । श्रवणस्य प्राधान्यमाह पिबन्तीति। सतां साधूनाम् प्रात्मनः प्रात्मत्वेन प्रकाशमानस्य भगवतः श्रवणपुटेषु सम्भूतं सश्चित कथामृतं कथा एव अमृतं ये पिबन्ति स्वादविषयं कुर्वन्ति-भगवझोलाकथाः श्रवणपुटं पूरयित्वा वर्तन्ते, न पुनस्तास्तान् जहति, प्रतः पुनः पुनस्तासां स्वादग्रहणात् पिबन्तीत्युक्तम्-ते विषयविदूषिताशय विषयः विदूषितं मलिनौकतम् पाशयं चित्तं पुनन्ति शोधयन्ति, तच्चरणसरोरुहासिक तस्य भगवतः चरणसरोरुहस्य पन्तिक निकटं व्रजन्ति प्राप्नुवन्ति ।
३२। मनसः सचीवस्थायां भक्त्या भगवदुपासनमेव समुचितमित्याह प्रकाम इति। प्रकामः सर्वविधवासनाशून्यः एकान्तभक्तः सर्वकामः सर्वविधाभिलाषवान् वा मोक्षकामः मुमुक्तः, उदारधीः महाशयः, तीवेण एकान्तेन भक्तियोगेन परमपुरुषं यजत उपासीत ।
३३। इन्द्रियपाटवादिकामनया देवतान्तराराधनप्रवृत्तानां तत्तत् फलं तु सुच्छ, तत्तदनुहानेषु यजगवतानां सङ्गो लभ्यते तेन हि भगव________________

२३.
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ३४ । ज्ञानं यदाप्रतिनिवृत्तगुणोर्मिचक्र
मात्मप्रसाद उभयच गुणेष्वसङ्गः । कैवल्यसम्मतपथस्त्वथ भक्तियोगः कोनिवृतोहरिकथासु रतिं न कुयात् ॥
२३।१०-१२। ३५ । प्रायुहरति वै पुंसामुद्यन्नस्तञ्च यन्नसौ ।
तस्यः यत्क्षणोनीत उत्तमश्लोकवार्तया ॥२।३।१७ । त्यनुराग उदेति, तदेव नियसमित्याह पतावानिति । इह यजता देवताराधनपराणाम् एतावान् एव निश्रेयसोदयः निवेयसस्य परमपुरुषार्थस्त्र उदयः लाभः यत् भागवतसङ्गतः भागवतानां भगवदनुरताना सअन्तः भगवति पचलः भावः अनुरागः भवति।. .
३४। भगवतानां सागवद्गुणप्रसङ्गोऽवश्यम्भावी, पतस्तत्कथासु रतिं प्रस्तौति जानमिति । यत् या हरिकथासु पाप्रतिनिहत्तगुशोभिचक्रम् पा सर्वतः प्रतिमिहत्तम् उपरतं गुणोर्षीणां रागाटीमा चक्र समूहो यस्मात् तत् जानं, पामप्रसादः मनसः प्रसवता, उभयत्र बह पमुत्र च गुणेषु विषयेषु पसाः पनासक्तिः, पथ पनन्तरं कैवल्यसम्मतपथः कोवस्यम् इति एव सम्मतः पन्याः भक्तियोगः, एतानि उपतिष्ठन्ते, निवृतः श्रवणसुखेन सम्मेवः कः तास परिकबास रतिं न कुर्यात् ? कुद्यादेव। ..३५। भगवत्प्रसङ्ग विना कालहरनमाबुषोऽपचयः, पतएव न तथा कर्तव्यमित्याह भङ्गिविशेषेण पायुरिति । बसौ सूर्यः उद्यन् उनच्छन् पस्तं च यन् मच्छन् उत्तमनोकवार्तया भगवगुणकथन अक्षणः यस मूहलः मौतः पतिवाहितः तत्र तत्सम्बर्षीणम् प्रायः पत बिना पुंसां जनानां भावुः हरति.। भगवाणकयनेमाचयक________________

साधननिर्देशः । २३१ ३६ । यत्कीर्तनं यत्म्मरखं यदीक्षणं
यहन्दनं यच्छवणं यदहणम्। लोकस्य सद्यो विधुनोति कल्मषं
तस्मै सुभद्रश्रवसे नमोनमः ॥ . ३७ । विचक्षणा यञ्चरणोपसादनात्
सहं वादस्योभयतोऽन्तरात्मनः । विन्दन्ति हि ब्रह्मगतिं गतकमा
स्तम्मै सुभट्रश्रवसे नमोनमः ॥ ३८ । तपखिनो दानपरा यशखिनो
मनखिनो मन्त्रविदः सुमङ्गलाः । मुपतिष्ठतेऽतः तेनाक्षयत्वं प्राप्तमायुः प्रति न कालस्य कोऽप्यधिकार इति भावः ।
२६। पद्यस्वास्थानन्तरं श्रवणादिविरहितस्य जीवनस्य, दयस्थ, देहिकाहानाच वैफल्बम् (२।३।१८-२४) उक्का तैः कृतार्थतामाह चतुभिर्यदिति। यत्कीर्तनं यस्य कीर्तनं, यत्स्मरणं यस्य मरणं, यदीक्षणं यस्य दर्शनं, यहन्दनं यस्य वन्दने, यशवणं, यस्य श्रवणं यदहई यस्य पूजनं लोकस्य जनस्य कलाषं पापं सद्यः विधुनोति पपाकरोति तो सुभद्रश्रवसे सुभद्रं मुमङ्गलं अवः यश; यस्य तस्मै नमोनमः।
३७। विचक्षण इति । विचक्षणाः विवेकिनः यमरणोपसादनात यस्य चरणोपसत्ते : पन्तरामनः जीवस्य उभयतः दह परम च साम पासक्ति बुदस निराकस्य मतकमाः प्रयासविरहिताः सन्तबागति हि विन्दन्ति प्राप्नुवन्ति तसो बभत्रवसे नमोनमः।…. . : २८। तपखिन इति । तपस्विनः तपोनिष्ठाः, दानपराः धनादिवितरणपरायथाः, यशस्विनः कीर्तिमन्तः, मनजिनः संयतमनमः________________

२३२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः ।
क्षेमं न विन्दन्ति विना यदर्पणं
तस्मै सुभद्रश्रवसे नमोनमः ॥ ३८ । किरातहणाधपुलिन्दपुक्कसा
भाभौरकङ्कायवनाः खसादयः । येऽन्ये च पापा यदपाश्रयाश्रयाः
शुद्धान्ति तस्मै प्रभविष्णवे नमः ॥२।४।१५-१८ । ४० । शृण्वतः श्रद्धया नित्यं गणतश्च सुचेष्टितम् ।
कालेन नातिदीर्पण भगवान् विशते हृदि ॥ ४१ । प्रविष्टः कर्णरण खानां भावसरोरुहम् । धुनोति शमलं कृष्णाः सलिलस्य यथा शरत् ॥
२।८।४ -५ ।
विवेकिनः, मन्वविदः वेदनाः, सुमङ्गलाः सदाचाराः, यदर्पणं यस्मिन् तप पाद्यर्पणं विना क्षेमं निश्रेयसं न विन्दन्ति न प्राप्नुवन्ति, सौ सुभद्रश्रवसे नमोनमः । ___३८। किरातेति । किराताः, इणाः, पन्ध्राः, पुलिन्दाः, पुकसाः, भाभीराः, कहाः, यवनाः, खसादयः, पन्ये च ये पापाः पापकमाणः यदपायाश्रया यस्य भगवतः अंपाययाः भागवताः तेषाम् पात्रयाः शरणागताः सन्तः शान्ति पवित्रीभवन्ति ती प्रभविष्णवे प्रभावशालिने नमः। ___४०४१। एवं श्रवणकीर्तनेन भगवत्साक्षात्कारो मालिन्यापनयम भवतीत्या हाम्यां मखत इति प्रविष्ट इति । सुचेष्टित मनोहरलीसा वाया शृखतः, एषतः कोर्तयतः च इदि भगवान् नातिदोघेण कालेन पचिरेब विशते, कर्णरवेण खाना खानानां भावसरोरुहं भावोभक्तिः________________

साधननिर्देशः।
२३३ ४२ । पानेन ते देव कथासुधायाः
प्रवचमत्या विशदाशया ये। वैराग्यसार प्रतिलभ्य बोध
यथाजसान्वीयुरकुण्ठविश्वाम् ॥ ४३ । तथापर चात्मसमाधियोग-.
बलन जिवा प्रकृति बलिष्ठाम् । खामेव धीराः पुरुषं विशन्ति
तेषां श्रमः स्यान्न तु सेवया ते ॥३॥५॥४५॥४६ । ४४ । एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां
सुश्लोकमौलेगुणवादमाहुः । सएव सरोरुहं प्रविष्टः सन् क्ष्णः चित्ताकर्षणः शरत् यथा सलिलस तथा शमलं मालिन्य धुनोति प्रपाकरोति ।
४२२४३ । कथासुधापानेन किं भवति तत् तस्यानायाससाध्यत्वच्चाई पानेनेति तथेति द्वाभ्यां तत्वाधिष्ठातृदेवगणस्तुतिवाक्येन। हे देव, ते सव कथासुधायाः पानेन प्रहचभतया ये विशदाशयाः निम्मलचित्ताः’प्रोशितकतवाः’ इति श्रीमन्जीवः-ते वैराग्यसा वैराग्ये सारः बलं यस्य से बोधं ज्ञानं प्रतिलभ्य यथा अन्नसा प्रविलम्बेन प्रकुण्डधिका वैकुण्डलोंक प्राप्नोति, तथा अपरे धौराः विवेकिनः भामसमाधियोगबलेन पावनि समाधिः मनःवयं स एव योगः उपायः तस्य बलेन बलियो क्लयालिनों प्रकति जिला त्वाम् एव पुरुष विशन्ति। तेषां धौराणां श्रमः स्यात्, न तु ते तव सेवया त्वत्कथाश्रवणादिना श्रमः स्वादिति शेवः ॥
४४। वाक्चस्व गुरुकोर्सनं श्रवणस्य कथाश्रवणमेव फलमित्याह एकानोति। सोकमौलेः सयमःशिरोभूषरत्र भगवतः मुगकादं________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । श्रुतेश्च विशिरुपाकृतायां
कथासुधायामुपसंप्रयोगम् ॥३।६।३६ । ४५ । ये तु त्वदीयचरणाम्बुजकोषगवं
जिघ्रन्ति कर्णविवरैः श्रुतिवातनौतम् । भक्त्या गृहीतचरणः परया च तेषां
नापैषि नाथ हृदयाम्बुमहात् खपुंसाम् ॥ ४६ । तावड्यं द्रविणगेहसुहृन्निमित्तं
शोकः स्पृहा परिभवो विपुलश्च लोभः । तावन्ममेत्यसदवग्रह आतिमूलं यावन्न नेडिमभयं प्रणीत लोकः ॥३६५६
गुणकीर्तनं पुंसां जनानां वचसः एकान्तलाभम् पाहुः। विद्भिः उपाकतायां निरूपितायां कथासुधायाम् उपसंप्रयोग सविधौ अर्पणं श्रुतस्य श्रवणस्य एकान्तलाभम् पाहुरितिशेषः ।
४५। श्रवणानन्तरं भगवत्साक्षात्कारलक्षणा पराभक्तिरदेति, तया च निश्चलभावेन तदये भगवतः स्थितिर्जायते, एतदेवाह ये विति पादिपुरुषक्तस्तुतिवाक्येन। ये तु अतिवातनीतं श्रुतिः वेदः सा एव वातः तेन नौतं प्रापितं त्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं कर्णविवरैः जिघ्रन्ति -पुण्यत्वेन भगवलौलायाः सुरभित्वम्, अतः तथा वर्णितम्-हे नाथ, परया भत्या ग्रहीतचरणः त्वं तेषां स्वपुंसां स्वजनानां दयाम्बुरुहात् न पपैषि न पपयामि।
४६। भगवचरशरणापबतायां भयादिनिहात्तिरित्याह तावदिति । द्रविणगेहसुहबिमित्तं भयं, शोकः, स्मृहा, परिभवः पराजयः, विपुलः अपरिहप्तः लोभः च, पार्ति मूलं दुःखमूलं मम इति असदवग्रहः बस________________

साधननिर्देशः। ४७ । कोनाम लोके पुरुषार्थसारवित्
पुराकथानां भगवत्कथासुधाम् । आपीय कर्णाञ्जलिभिर्भवापहा
महो विरज्येत विना नरेतरम् ॥३।१३।५१ । ४८। यच्च वजन्त्यनिमिषामृषभानुवृत्त्या
टूरेयमाघुपरि नः स्महणीयशीलाः । भर्तुर्मिथः सुयशसः कथनानुरागवैलव्यवाष्पकलया पुलकीकृताङ्गाः ॥
३।१५।२५ । दाग्रहः तावत्, यावत् लोकः जनः ते तव अभयम् अद्धिचरणं न प्रवृणीत न आश्रयेत् ।
४७। पुरावृत्तानां मध्ये यत्र भगवद्गुणकीर्तनमस्ति तदेव सादरं श्रवणीयं, तत्रानादरः पशुत्वमेव व्यक्ति तदेवाह कोनामेति । लोके पुराकथानां पुराहत्तानां मध्ये भवापहां संसारनित्तिकरौं भगवत्कथासुधां भगवल्लीलामृतं कर्णाञ्जलिभिः पापीय नरेतरं पशु विना पुरुषार्थमारवित् कः नाम विरज्येत विरमेत् ? ___४८। भगवदनुसरणेन तत्कथानुरागेण च देवानामुपरि वर्तन्त इत्याह यदिति। अनिमिषां कालानधौनानां देवानाम् ऋषभानुकृत्या ऋषभः श्रेष्ठः हरिः तस्य अनुवृत्या प्रेरणानुसरणन दूरेयमाः दूरे यमो येषां ते कालभयातीताः, किञ्च भर्तुः हरेः सुयशः मिथः परस्परं कथनानुरागवैलव्यवाष्पकलया कथने यः अनुरागः तेन वैक्लव्य वैवश्यं तेन वाष्पकला तया सह पुलकोछतानाः पुलकीकतानि अङ्गानि येषां ते स्पृहणीयशीलाः नः अस्माकं देवानाम् उपरि यत् वैकुण्ठं तत् व्रजन्ति गच्छन्ति।________________

२३६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ४६ । नात्यन्तिकं विगणयन्यपि ते प्रसाद
किन्त्वन्यदर्पितभयं भुवउन्नयैस्ते। येऽङ्ग स्वदनिशरणाभवतः कथायाः
कीर्तन्यतीर्थयशसः कुशला रसन्नाः ॥३।१५।४८ ५० । न युज्यमानया भक्त्या भगवत्यखिलात्मनि ।
सदृशोऽम्ति शिवः पन्था योगिनां ब्रह्मसिद्धये ॥
३।२५।१६ ।
५१ । सतां प्रसङ्गान्मम वीर्यसंविदो
भवन्ति हृत्कर्णरसायनाः कथाः । तज्जोषणादाश्वपवर्गवर्त्मनि श्रद्धा रतिर्भक्तिरनुक्रमिष्यति ॥३।२५।२५ ।
४८। भगवनजनरसना न मुस्लिमपि वान्छन्ति किमुतान्यदित्याह नात्यन्तिकमिति । अङ्ग हे भगवन्, ये त्वदशिशरणाः त्वचरणग्यापनाः कीर्तन्यतीर्थयशसः कीर्तन्य कीर्तनाह तीर्थं पवित्रं च यशः यस्य एवभूतस्य भवतः कथायाः रसज्ञाः, प्रतएव कुशलाः से तव प्रसादम् पात्यन्तिकं मोक्षम् अपि न विगणयन्ति न प्राष्ट्रियन्ते, किन्तु किमुत ते तव धुवः उबयः उमणैः पर्पितभयम् पर्पितं निहितं भयं यस्मिन् तत् पन्यत् निकष्ट स्वर्गादिकम् ।
५०। भक्तिसाधनसदृशो न कोऽप्यन्यकल्याणकरः पन्याविद्यत इत्याह नेति। योगिनां ब्रह्मसिहये ब्रह्मसाक्षात्काराय पखिलामनि भगवति युज्यमानया भल्या सदृशः शिवः कल्याणकरः पन्याः मार्गः न बस्ति।
५१ । भन्युदयक्रममाह कपिलवाक्येन सतामिति । सतां साधूनां________________

साधननिईशः। २३७ ५२ । इमं लोकं तथैवामुमात्मानमुपयायिनम् ।
पात्मानमनु ये चेह ये रायः पशवो एहाः ॥ ५३ । विसृज्य सर्वानन्यांश्च मामेवं विश्वतोमुखम् ।
भजन्त्यनन्यया भक्त्या तान्मृत्योरतिपारये ॥
५४ । नान्यत्र मझगवतः प्रधानपुरुषश्वरात्। मात्मनः सर्वभूतानां भयं तीव्र निवर्तते ॥
३।२५।३६-४१।
प्रसङ्गात् सङ्गमात् मम अन्तर्यामिणः वीर्यसंविदः वीर्यस्य विक्रमस्य सम्यक् वेदनं यासु ताः हत्कर्णरसायनाः हत्कर्णयोः रसायनाः मुखदाः कथाः उपतिष्ठन्त इति शेषः, तज्जोषणात् तासां सेवनात् पाश सत्वरम् अपवर्गवमनि मुक्तिपथे अहा रतिः भक्तिः अनुक्रमिष्यति अनुक्रमेण भविष्यति। भक्तिरच प्रेमा।
५२-५४ । सबै परित्यज्य भगवद्भजनमेवाभयलाभ हेतुरित्याह इममिति विभिः । इमं तथा एव प्रमुं लोकम् उभयायिनं लोकहयगामिनम् पामानम्, प्रात्मानम् अनु ये च बह रायः धनानि, पशवः गवादयः, ग्रहाः पुत्रकालत्रादयः तान् अन्यान् च सर्वान् विसृज्य परित्यज्य विश्वतोमुखं-‘सत्तावानुसारल अनन्ताविर्भावम्’ इति श्रीमनीवःमाम् सर्वान्तर्यामिणम् अनन्यया भावान्तरामित्रया भया एब भजन्ति, तान् जनान् मृत्योः पतिपारये पतितारयामि। प्रधानपुरुषेशरात् प्रधान प्रकृतिः पुरुषः जीवः तयोः ईखरात् नियन्तः सर्वभूतानाम् पात्मनः मत् भगवतः अन्यत्र तौबं भयं न निवर्तते। पर कपिलोमी प्रकतिपुरुषातिरितस्येवरस्य ग्रहणात् निरोखरत्वं तसतस्थापास्तम्, पन्यथा भनौ तस्थाप्रवेशः।________________

२३८ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ५५ । यमादिभिर्योगपथैरभ्यसन् श्रद्धयान्वितः ।
मयि भावन सत्येन मत्कथाश्रवणेन च ॥ ५६ । सर्वभूतसमत्वेन निवरेणाप्रसङ्गतः ।
ब्रह्मचर्येण मौनेन स्वधर्मेण बलीयसा ॥ ५७ । यदृच्छयोपलब्धेन सन्तुष्टो मितभुङ्मुनिः ।
विविक्तशरणः शान्तो मैत्रः कमण आत्मवान् ॥ ५८ । सानुबन्धे च देहेऽस्मिन् न कुर्वन्नसदाग्रहम् ।
ज्ञानेन दृष्टतत्त्वेन प्रकृतेः पुरुषस्य च ॥ ५६ । निवृत्तबुद्धावस्थानो दूरीभूतान्यदर्शनः ।
उपलभ्यात्मनात्मानं चक्षुषवार्कमात्मदृक् ॥ ६० । मुक्तलिङ्गं सदाभासमसति प्रतिपद्यते।
सतोबधुमसच्चक्षुः सानुस्यूतमदयम् ॥३।२९।६-११ ५५-६०। भक्तिसाधनान्याह षड्भिः यमादिभिरिति। अक्षयान्वितः श्रया युक्ताः यमादिभिः योगपथैः अभ्यसन् चित्तम् एकाग्रीकुर्वन् आत्मानम् उपलभ्य सानुस्यूतम् प्रहयं प्रतिपद्यते इति षष्ठेनान्धयः। तत्र साधनानि कुत्रचित् करणेन कुत्रचित् विशेषणत्वेनसत्येन निष्कपटेन मयि अन्तर्यामिणि भावेन प्रेमा-‘निष्कामभजनप्रवृत्तिः’ इति कैवल्यदीपिका ; भावेन भक्त्या, सत्येन ‘यथार्थव्यवहारेण’ इति श्रीमजीवः, ‘सत्योभावः सत्यत्वभावना तेन, न तु मायाशवलितब्रह्मदृष्ट्या’ इति श्रीमहिखनाथः ; मत्कथाश्रवणेन च मम अन्तर्यामिणः कथायाः लोलायाः अवर्णन ; सर्वभूतसमत्वेन–‘सर्वभूतेषु विणुरधिठातेति समत्वम्’ इति कैवल्यदीपिका ; निबरेण वैरभावत्यागेन ; अप्रसङ्गतः निःसङ्गतः ; बलीयसा खधर्मेण ईखर्पितेन ; यदृच्छयोपलब्धेन सन्तुष्टः, मितभुक् मितभोजी ; मुनिः मननशीलः ; विविक्त________________

साधननिर्देशः। ६१ । अनिमित्तनिमित्त न स्वधर्मणामलात्मना।
तीव्रया मयि भक्त्या च श्रुतसंभृतया चिरम् ॥ ६२ । ज्ञानेन दृष्टतत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा।
तपोयुक्तोन योगेन तौद्रेणात्मसमाधिना ॥ ६३ । प्रकृतिः पुरुषस्येह दह्यमाना वहनिशम् । तिरोभवित्री शनकैरग्नेयॊनिरिवारणिः ॥
३।२७।२१-२३ । शरणः एकान्तवासी ; शान्तः शमत्वं प्राप्तः ; मैत्रः भूतेषु मित्रभावापत्रः ; करुणः कपालुः ; आत्मवान् जितमनाः ; सानुबन्धे पुत्रादिसहिते अस्मिन् देहे असदाग्रहम् अहं मम भावम् अकुर्वन्, प्रकृतेः पुरुषस्य च दृष्टतत्वेन दृष्टं तत्त्व येन तेन जानेन ; निहत्तबुद्धावस्थानः निहतानि बुद्धावस्थानानि जाग्रदादीनि यस्य स तथाभूतः ; दूरीभूतान्यदर्शनः दूरीभूतम् अन्यदर्शनम् आत्मव्यतिरिक्त ज्ञानं यस्य स तथाभूतः ; चक्षुषा अर्कम् इव प्रात्मना जीवेन प्रात्मानं परमात्मानम् उपलभ्य प्रात्मक् जोषस्वरूपं विमृशन् प्रथमं मुक्तलिङ्गं शरीररहितं प्रतिपद्यते जानाति, ततः प्रसति प्रपञ्चे स्थितस्य सतः सत्यस्वरूपपरमात्मनः प्राभासकम्, ततः तस्यैव सतः बन्धु सखायम् जानाति, ततः प्रसच्चक्षुः असतः प्रपञ्चस्य चक्षुः प्रकाशकं सानुस्यूतं सब व्याप्य स्थितम् अवयं ज्ञानवस्तु प्रतिपद्यते जानाति। व्याख्यानमिदं कैवल्यदीपिकासम्म तम्। तत्रायं विशेषः-बन्धु यसौ सोऽहमिति जानम् ; चक्षुः मिथ्यात्वप्रकाशकम्, प्रहयं सोऽस्माहमेवेति जानम् । इदन्तु श्रीमच्छङ्करमनुसृत्यैवोक्तम् । यथा तत्रैव-‘तदुक्तं शङ्कराचार्यः “योऽसौ सोऽहं सोऽस्माहमेवेति विदुर्यम्” इति।’ एतानि मुक्ताफले विष्णुभक्त्यङ्गाष्टादशवर्गत्वेन गृहीतानि ।
६१-६३। भक्तिसाधनानि पुनराह पनिमित्तेति । निमित्त________________

२४० श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ६४ । स्वधर्माचरणं शत्या विधाच्च निवर्तनम् ।
दैवाल्लब्धेन सन्तोष पात्मविञ्चरणाचनम् ॥ ६५ । ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरतिस्तथा ।
मितमध्यादनं शश्वविविक्तक्षेमसेवनम् ॥ ६६ । पहिंसा सत्यमस्तेयं यावदर्थपरिग्रहः । . ब्रह्मचर्यं तपः शौचं स्वाध्यायः पुरुषार्चनम् ॥ ६७ । मौनं सदासनजयः स्थैर्य प्राणजयः शनैः ।
प्रत्याहारश्चेन्द्रियाणां विषयान्मनसा हदि ॥ ६८ । खधिष्णानामेकदेशे मनसा प्राणधारणम् ।
वैकुण्ठलौलाभिध्यानं समाधान तथात्मनः ॥
निमित्तेन निमित्त फलं तब निमित्तं प्रवर्तक यसिन् तेन निष्कामेण वधमण, अमलामना निम्मलेन मनसा ; चिरं श्रुतसंभूतया श्रुतं कथाअवर्ण तेन संभूतया पुष्टया तीव्रया मयि भत्तया ; दृष्टतत्वेन–‘सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिरूपेण’ इति—केवलादीपिका-चनिन ; बलीयसा बैरामेख ‘गुणसङ्ग जनितरागरूपमलापनुत्या बलीयसा वशीकारसंचालक्षणेन’ रनि कैवल्यदीपिका, तपोयुकोन योगेन ध्यानेन ; तौवेश पात्मसमाधिना -ध्यानमेव पर्थमात्रनिर्भासं खरूपशून्यमिव समाधिरिति लक्षणम् । एभिः किं भवति तदाह-अम्नेः योनिः परणिः एव पुरुषस्य प्रसातिः तु. खंघादिभिः अहर्निशं दधमाना अभिभूयमाना शनकः क्रमशः तिरोभविषी तिरोहिता भवति। श्रवणलक्षणायाः भोः प्राधान्य खोकस्याह कैवल्वदीपिका-भक्तिमुत्याचं प्रकटौलत्य तत्तेजसा नम्वतीत्यर्थः’ इति। मुलाफले विभक्तासातवर्गत्वेन सहोतान्येतानि । ’
६४-६८। पुनरपि भक्तिसाधनाचा वधर्षेति। यतया साधाचरणं, विधनात् निषिहात् परधधात् च निवर्तनम् ; देवात्________________

साधननिर्देशः।
२४१ ६६ । एतैरनाश्च पथिभिर्मनीदष्टमसत्पथम् । बुद्ध्या युञ्जीत शनकैर्जितप्राणो यतन्द्रितः ॥
३।२८।२-90 लब्धेन पाहायर्यादिना सन्तोषः तुष्टिः, प्रामविचरणाचनम् प्रात्मविदां तत्त्वज्ञानां चरणार्थनं वन्दनादिकम् ; ग्राम्यधम्मनिवृत्तिः-‘ग्राम्यः त्रैवर्गिको धर्मः-स्त्रीद्यूतादिसेवा’ इति-कैवल्यदीपिका-तस्मात् नित्तिः ; तथा मोक्षधरतिः मोक्षसाधके धर्मे अनुरागः ; मितमध्यादनं मितं च मेध्यं च अदनम् अवम्-‘मितम्- “अई सव्यञ्जनावस्य हतीयमुदकस्य च। वायोः सञ्चरणार्थञ्च चतुर्थमवशेषयेत्” ।’-इति कैवलादीपिका ; विविक्त क्षेमसेवनं विविक्तं विजनं क्षेमं निबाधं तस्य स्थानस्य सेवनम्-‘क्षेमं मशकाद्यनुपहतम्’- कैवलादीपिका, अहिंसा कोयत्यागः, सत्यं यथावद्भाषणम्, अस्तेयं-‘स्तेयम् अविधिना द्रव्यादानम्’ -कैवलादीपिका ; यावदर्थपरिग्रहः यावता अर्थः प्रयोजनं तन्मात्रस्य परिग्रहः ; ब्रह्मचर्य भोगसङ्कोचः ; तपः शारीरं वाङ्मयं मानसमिति विविधम् (गौ१०।१४-१६); शौचं शुद्धाचार; स्वाध्यायः वेदाध्ययनम् ; पुरुषार्चनम्- ‘पुरुषो विष्णु रिति कैवल्यदीपिका, सदा मौनं तूष्णीम्भावालम्बनम, आसनजयः आसनजन्यचाञ्चल्यातिकमः, स्थैर्यम् अचाञ्चल्यम्, प्राणजयः ऐकाग्रेण प्राण क्रियासंयमः-‘प्राणायामः शनैनं तु सहसा’कैवलादीपिका, मनसा विषयात् इन्द्रियाणां इदि प्रत्याहारः प्रत्यानयनम्-‘हदि मनोधिष्ठाने प्रत्याहारः प्रत्यानयन’- कैवलादीपिका, वधिणानां दयादिस्थानानाम् एकदेश मनसा सह प्राणस्य धारणम्-‘आत्मनो मनसः समाधानम् पात्माकारता एकस्मिन् देशे चित्तं धार्यम्’ इति कैवलादीपिका, वैकुण्ठलौलाभिध्यानं भगवल्लीलाचिन्तनम्-‘लोला स्मितावलोकादि’- कैवल्यदीपिका, आत्मनः समाधान भगवतक्येनावस्थानम्–‘धातुर्धेयरूपेणावस्थानं —-कैवल्यदीपिकाः________________

२४२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ७० । मद्गुणश्रुतिमात्रेण मयि सर्वगुहाशये । मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बुधौ ॥
३२६।११। ७१ । निषेवितानिमित्तेन खधर्मेण महीयसा।
क्रियायोगेन शस्तेन नातिहिंस्रेण नित्यशः ॥ ७२ । मद्विष्णादर्शनस्पर्शपूजास्तुत्यभिवन्दनैः ।
भूतेषु महावनया सत्त्वेनासङ्गमेन च ॥ ७३ । महतां बहुमानेन दीनानामनुकम्पया।
मैल्या चैवात्मतुल्येषु यमेन नियमेन च ॥ ७४ । आधधात्मिकानुश्रवणानामसङ्कीर्तनाच्च मे ।
आर्जवेनार्यसङ्गेन निरहनियया तथा ॥ ७५ । मर्मणोगुण रेतैः परिसंशद्ध आशयः। पुरुषस्याञ्जसाभ्येति श्रुतमात्रगुणं हि माम् ॥
३।२६।१५– १६ । एतैः स्वधम्माचरणाद्यैः अन्यैः व्रतदानादिभिः पथिभिः उपायः जितप्राणः जितचित्तः अतन्द्रितः अनलसः सन् असत्पथम् उन्मार्गगामि दुष्टं मनः बुद्धया ज्ञानेन-‘ज्ञानरूपण सन्मार्गेण’- कैवलादीपिका, शनकैः विना हठकारण युनीत समाहितं कुयात्। मुक्ताफले विशुभक्तपञ्चविंशतिवर्गोऽयम्। ___७०। भगवगुणश्रवणेन चित्तस्य निरन्तरतदभिमुखगामितीपतिष्ठत इत्याह मगुणेति। मगुणश्रुतिमात्रेण मम अन्तर्यामिणः गुणश्रवणमात्रेण गङ्गाम्भसः गङ्गाजलस्य यथा अम्बुधौ समुद्रे तथा सर्वगुहाशये सहृदयवासिनि मयि मनोगतिः अविच्छिन्ना सन्तता भवति ।
७१-७५ । भक्ति साधनानि पुनराह निषेवितेति पञ्चभिः।________________

साधननिर्देशः ।
२४३ * ७६ । अहं सर्वेषु भूतेषु भूतात्मावस्थितः सदा ।
तमवज्ञाय मां मर्त्यः कुरुतेऽर्चाविडम्बनम् ॥ निषेवितेन सम्यगनुष्ठितेन अनिमित्तेन निष्कामेन स्वधर्मेण स्वभावविहितधर्मेण, महीयसा श्रद्धादियुक्तेन—‘महीयान् प्रथमकल्यानुष्ठितः’ -कैवलादीपिका, शस्तेन निष्कामेन–‘उत्तमदेशकालादिमता’ इति श्रीमज्जीवः, नातिहिंस्रेन शरीरपीडाकरकम्मत्यागेन क्रियायोगेन तपःस्वाधधायेखरप्रणिधानरूपेण, मद्धिष्णादर्शनस्पर्शपूजास्तुत्यभिवन्दनः मद्धिणास्य-“खं वायुमग्नि सलिलं महीञ्च” (८।५०) इत्याद्यनुसारेण ममधिष्ठानभूमेः दर्शनादिभिः, भूतेषु महावनया अन्तर्यामित्वेन मदधिछानचिन्तया, सत्त्वेन धैर्येण–‘सत्त्वमास्तिक्यं’- कैवलादीपिका, असाझामेन निःसङ्गत्वेन वैराग्येण च, महतां साधूनां बहुमानेन, दीनानां दयापात्राणाम् अनुकम्पया करुणया, आत्मतुलेषु मैत्रया च, यमन अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहरूपण, नियमन शौचसन्तोषतपःस्वाधधायेवरप्रणिधानरूपण, आधारिमकानुश्रवणात् आधात्मिक मोक्षशास्त्र तस्य अनुश्रवणात, मे मम अन्तर्यामिणः नामसङ्कीर्तनात् च, आर्जवेन सारलान, पार्यसनेन सज्जनसङ्गन, तथा निरहङ्कियया निरहङ्कारेण गराहित्येन महम्मणः भगवहम्मानुष्ठातुः पुरुषस्य प्राशयः चित्तम् एतैः गुणैः परिशुद्धः सन् अञ्जसा तूर्ण श्रुतमात्रगुणं श्रुतमात्राः गुणाः यस्मिन् तं-‘श्रुतमात्रा न तु वस्तुतो दृष्टा गुणा यस्मिन्’- कैवल्यदोपिका-एकस्याइयज्ञानस्यैव श्रुतिषु दृष्टिभेदैविविधगुणत्वेन प्रदर्शनाच्छ्रुतमात्रगुणमिति विशेषणम्-माम् अन्तर्यामिणम् अभ्येति प्राप्नोति। मुक्ताफले विष्णुभक्त्यङ्ग विंशतिवर्गोऽयम् ।
७६ । “महिष्णादर्शनस्पर्शपूजास्तुत्यभिवन्दनैः” इत्यत्र किमभिप्रेतं तदेव स्फोरयति अहमिति। अहं भूतात्मा भूतानाम् आत्मा सर्वभूतेषु________________

२४४ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ७७ । यो मां सर्वेषु भूतेषु सन्तमात्मानमीश्वरम् ।
हित्वाच्ची भजते मौढ्यात् भस्मन्येव जुहोति सः ॥ ७८ । द्विषतः परकाये मां मानिनो भिन्नदर्शिनः ।
भूतेषु बद्दवैरस्य न मनः शान्तिमृच्छति ॥ ७६ । अहमुच्चावचेव्यैः क्रिययोत्पन्नयानधे । नैव तुष्येऽर्चितोऽर्चायां भूतग्रामावमानिनः ॥
____३।२६।२१-२४ । सदा अवस्थितं तं माम् अवज्ञाय उपेक्ष्य मर्त्यः अ विडम्बनम् अर्चासु मत्पूजानुकरणं कुरुते। __ ७७। यो मामेति । मर्चेषु भूतेषु सन्तम् अात्मानम् आत्मनामात्मानम् ईखरं प्रेरयितारं हित्वा परिहाय मौढ्यात् मूढ़तावशतः यः अच्ची भजते स भस्मनि एव जुहोति। मवं तदिफलमिति भावः । ___ ७८। भूतद्देषेण भगवद्द षो भवति, स त्वर्थोच्च नायामवश्यम्भावी, अतएव न तया कोऽपि शान्तिमानोतीत्याह द्विषत इति। परकाये मां तदन्तर्यामिणं द्विषतः, मानिनः अभिमानपरस्य, भिवदर्शिनः आत्मतः भेद ज्ञानवतः, भूतेषु बहवरस्य मनः न शान्तिम् ऋच्छति प्राप्नोति। ७८ । अनन्तरपद्ये ।
अर्शदावच येनावदीश्वरं मां व कम्मकम् ।
धावन वेद वहदि सर्वभूतेष्ववस्थितम् ॥ इत्यनुमतिदानस्य सोचं प्रस्तौति अहमिति। हे पनघे मातर्देवते. उच्चावचैः द्रव्यैः उत्पवया क्रियया अहं सर्वान्तर्यामी पायाम् पञ्चितः पूजितः भूत ग्रामावमानिनः भूतसमूहानाम् अवमाननापरस्य नैव तष्ये । श्रीमविश्वनाथस्त्वत्र यदाह ‘सर्वभूतात्मदर्शित्वदशायामुमायां________________

२४५
साधननिर्देशः। ८० । न पश्यामि परंभूतमकतुः समदर्शनात् ।
मनसैतानि भूतानि प्रणमेबहुमानयन् । ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ॥
३।२६।३४ । ८१ । अहो वत श्वपचोऽतोगरीयान्
यज्जिह्वाग्रे वर्तते नाम तुभ्यम् । तेपुस्तपस्त जुहुवुः सस्नुराया ब्रह्मानूचुर्नाम गुणन्ति ये ते ॥३।३३।७।
सत्यां कनिधिकारात् न खकम्भवत् किन्तु ज्ञानमियां भक्तिं कुर्वाणः सब यां माम येत्’ इति, तच्चिन्त्यम् तस्या अवजोत्पन्नत्वात् । ८.। कथं वा
अथ मा सर्वभूतेषु भूतात्मानं कृतालयम् ।
पहयेहानमानाभ्यां मैद्याभिने न चक्षुषा ॥ (३।२।२७) इत्युक्त तस्य हेतुं दर्शयति न पश्यामोति। प्रकर्तुः कर्तत्वाभिमानशून्यात् समदर्शनात् ब्राह्मणवपचादिषु समदर्शनपरायणात् परंभूतं श्रेष्ठं न पश्यामि। अतएव जीवकलया जीवान्तर्यामितया भगवान् ईश्वरः भूतेषु प्रविष्टः इति हेतोः मनसा एतानि भूतानि बहुमानयन् प्रणमत् ।
८१। भगवनामकीर्तनस्य माहात्मामाह अहो वत इति । अहो वत खपचः खादः अतः पस्मात् हेतोः गरीयान्, यत् यस्मात् तुभ्य त्वाम् उद्दिश्य जिह्वाग्रे नाम वर्तते। ये ते तव नाम गुणन्ति कोर्सयन्ति, ते तपः तेषुः तपः कतवन्तः, जहुवुः होमं कृतवन्तः, समुः तीर्थेषु खाता अभिषेकं कृतवन्तः, पायाः सदाचाराः, ब्रह्म वेदम् अनुचुः अधीतवन्तः ।________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ८२ । शास्वेष्वियानेव सुनिश्चितो नृणां
क्षेमस्य सध्यग्विमृशेषु हेतुः। असङ्ग पात्मव्यतिरिक्त पात्मनि
दृढ़ा रतिर्ब्रह्मणि निर्गुणे च या ॥ ८३ । सा श्रद्धया भगवडर्मचर्यया
जिज्ञासयाधात्मिकयोगनिष्ठया। योगेश्वरोपासनया च नित्यं
पुण्यश्रवःकथया पुण्यया च ॥ ८४ । अर्थेन्द्रियारामसगोष्ठयणाया
तत्सम्मतानामपरिग्रहेण । विविक्तरुच्या परितोष आत्मनि
विना हरेर्गुणपीयूषपानात् ॥ २। भगवति रतिरेव कल्याणहेतुरित्याह शास्त्रेष्विति । मधगविशेषु सम्यग्विचारवत्सु शास्त्रेषु मृणां नराणां क्षेमस्थ श्रेयसः इयान् एब हेतुः सुनिश्चितः। कोऽसौ ? पात्मव्यत्तिरितो असङ्गः अनासक्तिः, निर्गुण गुणातीते ब्रह्माणि महतो महीयसि माममि परमात्मनि या दृढ़ा रतिः । __८३-८६ । सा रतिः रुपायैरभ्युदति तानाह सा अद्ययेति चतुर्भिः। अहया सत्यनिष्ठया, भमवहम्मचर्यया भगवद्भावयुष्टधम्माचरणेन, जिज्ञासया तत्तविशेषबुभुत्सया-‘जिज्ञासा अध्यात्मशास्त्राभ्यासः’ -~~-कैवल्यदीपिका, प्राध्यात्मिकयोमनिष्ठया प्रध्यानयोगनिरततया, नित्यं योगेश्वरोपासनया योगः अघटनसंघटनं तस्य ईखरः नियन्ता तस्व उपासनया पाराधनेन, पुण्यया पुण्यवःकथया पुण्यश्लोकस्य हरेः________________

साधननिर्देशः।
२४७ ८५ । अहिंसया पारमहंस्यचर्याया
स्मृत्या मुकुन्दाचरिताग्युसौधुना। यमैरकामैनियमैरनिन्दया
निरीहया इन्दुतितिक्षया च ॥ ८६ । हरेर्मुहुस्तत्परकर्णपूर
गुणाभिधानेन विजृम्भमाणया। भक्त्या झसङ्गः सदसत्यमात्मनि स्यान्निगुणे ब्रह्मणि चाचसा रतिः ॥
४।२२।२०-२५॥ कथया, ‘पुण्यया-पुण्या विष्णुभक्तकथा’- कैवल्यदीपिका, अर्थेन्द्रियारामसगोष्ठयटणया अर्थारामाः तामसाः इन्द्रियारामाः कामनिष्ठाः राजसाः तैः सह गोष्ठी समानसमत्वं तत्र अटण्या-वृष्णायामप्यभावः किं पुनः सेवया’- कैवल्यदीपिका, तत्सम्मतानां भोग्यसामग्रीणाम् अपरिग्रहण असेवया, विविक्तरुया विजनप्रोत्या-सा च हरेर्गुणपीयूषपानात् विना प्रामन् पात्मनि परितोषे सति स्यात् । यद्यपि हरिगुणाकर्णनं विनापि सा वखरूपपरितोषादुदेति तथापि साधुगोठयां भगवगुणश्रवणमवश्यमपेक्षा न तेन विजनप्रीत निः तस्या पसाधुसनविरागसम्भूतत्वात् । अतएवाह श्रीमत्वामी-‘हरेर्गुणपीयूषपानाहिना तमिबसति विविक्त रुचिर्न कार्या न चात्मनि परितोषः कार्य इत्यर्थः’ इति, ‘हरिकथाकर्णनापचा वस्त्येवत्यः’ इति कैवल्यदीपिका, अहिंसया हिंसात्यागेन, पारमहंस्यचर्यया उपशमादिप्रधानया वृत्त्या, मृत्या-आत्महितानुसन्धानेन, मुकुन्दाचरितारासीधुना मुकुन्दाचरितम् एव अया श्रेष्ठ’ सौधु अमृतं तेन तश्चरितमृतिसुखेनेत्यर्थःअस्मृत्या वासनोच्छेदकेन विष्णुकथामद्यपानन–‘मद्यहि स्मृतिविनं________________

२४८ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ८७ । तमेवात्मानमात्मस्य सर्वभूतेष्ववस्थितम् ।
पूजयध्वं गृणन्तश्च धधायन्तश्चासकृतरिम् ॥४।२४।७० ८८ । श्रेयसामिह सर्वेषां ज्ञानं निश्रेयसं परम् ।
मुखं तरति दुष्पारं ज्ञाननौर्यसनार्णवम् ॥४।२४।७५ शहेतुः’-कैवलादीपिका, यमैः अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहरूपैः, प्रकामैः वासनाभावैः, नियमः शौचसन्तोषतपःखाधधायेवरप्रणिधानरुपैः, अनिन्दया मार्गान्तरस्य अकुत्मया, निरीहया योगक्षेमार्थक्रियाराहित्येन, इन्दतितिक्षया इन्हसहनेन, मुहुः हरेः तत्परकर्णपूरगुणाभिधानेन तत्पराः हरिभक्ताः तेषां कर्णपूराः कर्णालङ्कारभूताः ये हरेः गुणाः तेषाम् अभिधानेन–‘हरेर्गुणाभिधानेनेत्यसामर्थ्य प्यार्षत्वात् समासः’—कैवलादीपिका, ‘एतैः श्रद्दादिभिः सवस्तृतीयान्तैः सम्बध्यते’-केवलादीपिका, विजृम्भमाणया उद्दीप्तया भक्त्या सदसति कार्यकारणरूप अनात्मनि असङ्गः अनासक्तिः निर्गुण गुणातीते ब्रह्मणि च सा रतिः अनसा तूणं स्यात्। ‘प्रसङ्गोरतिश्चेत्यनिष्टहानिरिष्टाप्तिथेति स्वयमुक्तम्’–कैवलादीपिका। विष्णुभक्त्यङ्गोनविंशतिवर्गोऽयं मुक्ताफले। अत्र प्रथमश्लोकोक्तं ग्रहस्थस्य, द्वितीयश्लोकोतं वानप्रस्थ स्य, बतीयनोकोक्तं यतः, ततःपरं नैष्ठिकब्रह्मचारिणी विष्णुभक्तिवृद्धी कारणमिति श्लोकचतुष्टयार्थ इति मुक्ताफलकतुंः स्वक्कतव्याख्या कैवल्यदीपिका।
८७। आत्मस्खं सर्वभूतस्थं भगवन्तं कीर्तनादिनाराधयितुं वाहिषदानुपदिशति रुद्रगौतेन तमेवेति। पात्मस्थं सर्वभूतेषु अवस्थित तम् एव प्रामानं परमात्मानं प्रसवत् हरिं ध्यायन्तः गणतः कोर्तयन्तः च पूजयध्वम् ।
८८। ज्ञानञ्चोपायरूपेणोपन्यस्यति श्रेयसामिति। सर्वेषां श्रेयसाम् इह जानं पर निश्रेयसम् । जाननौः जान एव नौर्यस्य सः दुपारं________________

साधननिर्देशः। २४६ ८८ । आस्तीर्य दभैः प्रागौः कास्नेन क्षितिमण्डलम् । __ स्तब्धो वृहद्दधान्मानी कर्म नावैषि यत् परम् ।
तत् कम हरितोषं यत् सा विद्या तन्मतिर्यया ॥ १० । हरिर्देहभृतामात्मा स्वयं प्रकृतिरीश्वरः । तत्पादमूलं शरणं यतः क्षेमोनणामिह ॥
४॥२६॥४६॥५० । ६.१ । यथा तरोर्मूलनिषेचनेन
तृप्यन्ति तत्स्कन्धभुजोपशाखाः। प्राणोपहाराच्च यथेन्द्रियाणां
तथैव सहिणमच्युनेज्या ॥४।३१।१४ । व्यसनार्णवं दुःखससुद्रं सुखं सुखेन तरति। ज्ञानमत्र ‘भागवतमेवेति’ -श्रीमज्जीवः ।
८८। वैदिक कम्म विनिन्द्य हरितोषणं कम्मैव कम्म तन्मतिसाधिकैव विद्येत्याह प्राचीनवहिषं प्रति नारदवाक्येन भास्तीयेति । प्रागग्रैः दर्भेः कुशैः कात्नेन क्षितिमण्डलम् आस्तीर्य स्तब्धः मूढ़ः वृहद्दधात् वृहत्पशुबधात् मानी यज्वाहमित्यभिमानी, यत् परं कर्म तत् न प्रवैषि न जानासि। किन्तत् कम्म ? तत् कम्म यत् हरितोषं हरि तोषयतीति हरितोषं ; यया तम्मतिः तस्मिन् हरौ मतिः भवति सा विद्या।
८.। हरिपदाश्रयणेन कृतार्थतत्याह हरिरिति। हरिः देहभृतां जीवानाम् पात्मा, स्वयं प्रकनिः कारणम्, ईखरः नियन्ता’सर्वजगमातापितरौ’ इति-श्रीमदिखनाथः, तत्पादमूलं शरणम् पाश्रयः ; यतः इह तृणां क्षेमः कल्याणम् ॥
८१। भगवदाराधनेन साराधनं भवतीत्याह यथेति । तरोः
३२________________

२५० श्रीमगौताप्रपूर्तिः । १२ । हंसे गुरौ मयि भक्त्यानुवृत्त्या
वितृष्णाया इन्दुतितिक्षया च । सर्वत्र जन्तोर्व्यसनावगत्या
जिज्ञासया तपसे हानिवृत्त्या ॥ ६३ । मत्कर्मभिर्मत्कथंया च नित्यं
मद्देवसङ्गागुणकीर्तनान्ने । निचरसाम्योपशमेन पुत्रा
जिहासया देहगेहात्मबुद्धेः ॥ ६४ । अध्यात्मयोगेन विविक्तसेवया
प्राणेन्द्रियात्माभिजयेन सभ्राक् । सच्या ब्रह्मचर्येण शश्व
दसंप्रमादेन यमेन वाचाम् ॥ वृक्षस्य मूलनिषेचनेन मूले जलमेकात् तत्म्कन्धभुजोपण : तस्य हक्षस्य स्कन्धः स्कन्धविभागः शाखाः शाखाविभागाः उपशाखाः टप्यन्ति, प्राणोपहारात् भोजनात् च यथा इन्द्रियाणां प्तिः, तथा पथुतेच्या अच्युताराधनं सर्वेषां देवादौनाम् अहणम् पाराधनं भवति। तथा चान्यत्र
यथा हि कधशाग्वाना तरीलनिषचनात् ।
एवमाराधन विधीः सर्वेषामात्मनश्च हि ॥ (८1५४२) इति । ८२-८५। भक्तिसाधनानि पुनराह हंस इति चतुर्भिः पुषान् प्रति ऋषभवाक्येन । मयि हंसे परमात्मनि गुरौ भक्त्या अनुहत्या मेवया तत्परतया-‘अनुवृत्तिः परिचर्या सा च तत्परत्वेन न तु यथाकथञ्चित्’ -कैवादीपिका। इंसइत्यत्र हराविति मुक्ताफलपाठः, तेन च हरी,________________

साधननिर्देशः।
२५१ ६५ । सर्वत्र महावविचक्षणेन
ज्ञानेन विज्ञानविराजितेन। योगन धृत्युद्यमसत्त्वयुक्तो लिङ्गं व्यपोहेत् कुशलोऽहमाख्यम् ॥
५।५।१०-१३ । गृहमाननादिका गुरौ लब्बार्पणादिका इति भेदं साधयित्वा पञ्चविंशतिसाधनानि षड़ विंशतिसाधनत्वेन परिणमय्य षड़ विंशतिवोऽयमिति तत्र । विष्णया विगतकृष्णया-‘विष्मा दृष्टश्रुतविषयवैतृष्णा’ –कैवल्यदीपिका ; इन्हतितिक्षया शीतोष्णादिसहनेन ; सर्वत्र जन्तोः व्यसनावगत्या सर्वलोकान्तरेऽपि दुःखानुसन्धानन–‘सर्वत्र ब्रह्मपदादिषु व्यसनं कालभयम्’- कैवल्यदीपिका ; जिज्ञासया परतत्त्वं ज्ञातुमिच्छया; तपसा कायवानानसेन–‘तपः अयाचितादि’कैवल्यदीपिका, ‘भगवत्प्रौणनस्वधर्मेण-क्रमसन्दर्भः ; ईहानिहत्या काम्यकम्मत्यागन-ईहानिवृत्तिः वर्जनचेष्टात्यागः’ - केवलादीपिका, ‘ऐहिकपारलौकिककामनान्तरनिवर्तनेन’-क्रमसन्दर्भः ; मत्काभिः मत्प्रयोजनैः कम्मभिः—‘मदर्थंकम्मभिः’- केवलादीपिका ; ‘मदछनपादसेवनलक्षणैः’-क्रमसन्दर्भः ; नित्यं मत्कथया-‘मत्कथाकथनमन्ध प्रति’-केवलादीपिका, मद्देवसङ्गात् अहमेव देवो येषां तैः भक्तः सङ्गात् ; म मम कीर्तनात्—‘कीर्तनम् एकाकिना’- कैवल्यदीपिका, निम्वरम् अहिंसा ; साम्योपशमेन साम्येन उपशमेन च–साम्यं शत्रुमित्रोदासीनेषु तुलाबुद्धिता, उपशमो निरभिमानिता’-कैवलादीपिका ; हे पुत्राः, देहरीहास्मबुझेः जिहासया देहगेहयोः प्रामबुद्धः पहं ममेति बुझेः हानिच्छया, अध्यात्मयोगेन. अध्यात्मशास्त्राभ्यासेन- मध्यक् सम्बक इति सर्वत्र सम्बन्धः-विविक्त सेवया एकामसेवथा, पाणिन्दियात्माभिजयेन-‘प्राणादिनामभिजयः क्रमात प्राणायामप्रव्या________________

२५२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ६६ । तपसा ब्रह्मचर्येण शमेन च दमेन च ।
त्यागेन सत्यशौचाभ्यां यमेन नियमेन च ॥ ६७। देहवाग्बुद्धिजं धौरा धर्मज्ञाः श्रद्धयान्विताः ।
क्षिपन्य महदपि वेणुगुल्ममिवानलः ॥ हारधारणादिभिः’- कैवलादीपिका ; सच्छया-‘सच्छता सम्यक् बुद्धिः’ -कैवलादीपिका, ब्रह्मचर्येण भोगसङ्कोचेन ; शश्वत् असंप्रमादेन कर्तव्यस्थापरित्यागेन–‘संप्रमादो भक्तिसाधनानामभावना’-कैवलादीपिका, वाचां यमेन मौनेन, सर्बत्र मद्भावविचक्षणेन सत्र मद्भावो मद्भावना तत्र विचक्षणन निपुणन-‘सर्वत्र स्थिरचरेषु मडावी मत्सत्ता विख्यायते येन तत्तथा’–कैवलादीपिका, विज्ञानविराजितेन अनुभवपर्यन्तेन ज्ञानेन-‘विराजितम् उपबंहित’-कैवलादीपिका, योगेन समाधिना, धृत्युद्यमसत्त्वयुक्तः धैर्यप्रयत्नविवेकयुक्तः सन्–‘तिधैर्य फलासिद्धौ विकल्पनाभावः, उद्यमः अनलसत्वम्, एतानि अधिकाङ्गविशेषणत्वादुपाङ्गानि न त्वङ्गानि, अतएव एषां हतीयया पञ्चम्या वा न निर्देशः’—कैवलादीपिका, कुशलः निपुणः पहमाख्यम् द्वाराख्यं लिङ्गम् उपाधिं व्यपोहेत् निरस्येत् ।
८६८७। न खलु पापनिहरणं विना साधनसिंधिः, अतएव तत् केनोपायेन भवति तदाह तपसेति देहति । तपसा कायवामानसरूपेण विविधन, ऐकाग्रेरणा—‘मनसश्चेन्द्रियाणाञ्च ऐका परमं तपः’ इति स्मृतः, ब्रह्मचर्येण भोगसङ्कोचेन भोग्यवस्तुस्मरणादित्यागेन ; शमेन मनसो नियमनेन, दमेन वाद्येन्द्रियनियमनेन, त्यागेन दानन, सत्य शौचाभ्यां सत्येन यथाभूतार्थभाषणेन शौचेन वाह्याभ्यन्तरगया; यमेन अहिंसादिना, नियमेन जयादिना, अयान्विताः धम्मज्ञाः देहवाम्बुद्धिजं महत् अपि अधं पायं-अमलः वेणगुख्य इव क्षिपन्ति दूरात् परिहरन्ति । .. .. .________________

साधननिर्देशः। २५३ ६८। केचित् केवलया भक्त्या वासुदेवपरायणाः ।
अधं धुन्वन्ति कात्नान नौहारमिव भास्करः ॥ ८६ । न तथा राघवान् राजन् पूर्यत तपादिभिः । यथा कृष्णार्पितप्राणस्तत्पूरुषनिषेवया ॥
६।१।१३-१६ । १०० । सर्वेषामप्यघवतामिदमेव सुनिष्कृतम् ।
नामव्याहरणं विष्णोर्यतस्तविषया मतिः ॥ ८८। सुगमोपायान्तरमाह केचिदिति। वासुदेवपरायणाः सर्वान्तर्यामिनिष्ठान्विताः केचित् केवलया शुचया तपादिनिरपेक्षया भक्त्या प्रोत्या—-भास्करः सूर्यः नौहारम् इव—-कात्नेन सामग्रण अघं पापं धुन्वन्ति क्षिपन्ति। __e। एतदेव विस्पष्टयति न तथेति। हे राजन् परिक्षित्, अघवान् जनः तपादिभिः न तथा पूयेत, यथा कृष्णार्पितप्राणः कृष्णे चित्ताकर्षण अर्पिताः प्राणः येन तथाभूतः सन् तत् पूरुषनिषेवया तस्य कृष्णस्य पुरुषाणां भक्तानां निषेवया सङ्गेन ।
सधीचौनीह्ययं लोके पन्थाः क्षेमोऽकुतोभयः ।
सुशीलाः साधवी यत्र नारायणपरायणाः ॥ इत्यनन्तरपद्ये भक्तानां सहायतास्मिन् भक्तिमार्गे मुलभेति समीचीनत्वम् ।
१०। हरेर्नामग्रहणेन सर्वविधपापनिष्कृतिरवश्यम्भाविनीत्याह सर्वेषामिति । सर्वेषाम् अपि अघवता पापिनाम् इदं विष्णोर्नामव्याहरणं नामग्रहणं सुनिष्कृतं श्रेष्ठं प्रायश्चित्तम्। कथम् ? यतः नामव्याहरणात् तहिषया विष्णुविषया मतिः भवति। यथाऽभूदनामिलस्य :अजामिलोऽप्यथाकण्य दूतानां यमकक्षयोः।
. धम् भागवतं शुद्ध विद्यश्च गुणात्रयम् ॥ ….________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। भक्तिमान भगवत्या माहामाया। अनुतापो महानामौत् स्मरतोऽनुभमात्मनः ॥ अहो मे परमं कष्टमभूदविजितात्मनः । वेब विशक्ति ब्रह्म अपल्या अायतात्ममा ॥ वियों विहितं सहिर्दुष्कृतं कुलक जलम् । हित्वा बाला सतौं योऽहं सुरापौमसतीमगाम् ॥ बहावमाथी पितरौ मान्धबन्धू तपम्विनौ । अहो मयाधुना त्यक्तावकतज्ञेन नीचबत् ॥ सोऽह व्यक्तं पतिष्यामि नरके भृशदारण । धनाः कामिनी यत्र वियन्ति यमयातनाः ॥ किमिदं वन पाहीस्वित् साक्षादृष्टमिहानु तम् । क याता अद्य ते ये मा व्यकर्षन् पाशपाणयः ॥ पद्य ते क गताः सिद्धाश्चत्वारश्चारुदर्शनाः । कामीचयनीयमानं बद्ध, पारिधीभुवः । पथापि में दुर्भगस्य विबुधोत्तमदर्शने। भविता मजलन येनात्मा मे प्रसौदति ॥ अन्यथा नियमाणम्य मारत्वे व पलीपतेः । वैकुण्ठनामग्रहण जिल्हा वक्तृमिहाईसि ॥ क चाई कितवः पापो ब्रह्मनी निरपत्रपः । के च नारायणेत्ये सहगवन्नाम मङ्गलम् ॥ सोऽहं तथा यतिष्यामि यतचित्तेन्द्रियानिलः । यथा न भूय आत्मानमन्धेतमसि मन्जय ॥ विमुच्य तमिमं बन्धविद्याकामकर्मजम् । सबभृत्तसहच्छान्ती मन्त्रः करण पात्मवान् ॥ मोचये ग्रसमाम्मान योषिल्पव्यात्ममायया । विकौडितो यथैवाई कौडामगहवाधमः ॥ ममाहमिति दैहादौ हिवाऽमिथ्यार्थधीमतिम् । . धास्ये मनी भगवति युद्धं तत्कीतनादिभिः ॥ इति जातसुनिलदः सहसङ्गोन साधुषु ।
गङ्गाहारमुपेयाय मुकसानुबन्धनः ॥ (६।२।२४-१६) इति । तत्र स योगेन भगवत्साबाकारानन्तरं देई तत्याज। अजामिलस्य नामव्याहरणं वपुत्रसाङ्केत्येनाभूत्। तेन व________________

साधननिर्देशः ।
२५५ १०१ । न निष्कृतैरुदितैर्ब्रह्मवादिभिः
तथा विशुद्यत्वघवान् व्रतादिभिः । यथा हरेर्नामपदैरुदाहतैस्तदुत्तमश्लोकगुणोपलम्भकम् ॥ न हि कल्याणकत् कश्चित् दुर्गतिं सात गच्छति । (गौ ६।४०) यानास्थाय नरो राजन् म विपद्येत कर्हि चित् ।
धावनिमीत्य वा नेवे न स्वलन्न पतेदिह ॥ (११।२।३५) । इति न्यायात् प्रथमवयसि भगवदर्चनादिकसौभाग्यवशात् पूर्वा स्मृतिरभुादैत् ‘किमिदं स्वप्न पाहोखित् साक्षादृष्टम्’ इत्युक्तिस्तदेव दर्शयति। साङ्केत्येन पूर्खा स्मृतिरुदगच्छदित्यत पाह
साडेत्य पारिहास्यं वा स्तीम हेलनमेव वा।
वकुण्डमामयहणमशेषापहरं विदुः ॥ (६।२।१४)। इति । पद्यस्यास्य प्रक्वतार्थनिर्णयं श्रीमज्जौष एवमकरोत्—‘परिहासोप प्रीतिगर्भमन्यपरिभववचनं न तु मिन्दागर्भम्, तत्तूपहासएवोचते । तस्मावर्षीपहलकं यत्किञ्चिद्भगवत्रामोक्तमित्यर्थः। हेलनमत्र हेलया गिरिराछूत इतिवत् यत्नराहित्यमेवोच्यते न ववमाननात्मकमिति अयम् । इति। यत्नराहित्यश्चैवं श्रीमदिखनाथन विहतम्-‘पाहारविहारनिद्रादावप्यवहेलया एव यावन्ति कृष्णनामान्ययं सहाति म तापन्यन्यः प्रयवेनापि ग्रहीतुं शक्नोतीति न तु निन्दावशादिकम्’
इति।
. १०१। शास्त्रोदितः प्रायश्चित्तान्तरः कथं न तथा शुहाति यथा भगवनामध्याहरपन तत्कारणमाह न निष्कृतैरिति । ब्रह्मवादिमिः मन्त्रादिभिः उदितैः व्रतादिभिः निष्कृतैः प्रायश्चितः न तथा समाति यथा हरः उदाहतैः नामपदैः नामरूपैः पदैः शयति । कथम् ? तनामोच्चारणम् उत्तमचोक गुणोपलभकम् उत्तमलोकस्य भगवतः गुणानाम् उपसम्भकम् अनुभवहेतुः ।________________

२५६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १०२ । नैकान्तिकं तधि कृतेऽपि निष्कृतं
मनः पुनर्धावति चेदसत्पथे। तत्कर्मनिरिमभीसतां हरे
गुणानुवादः खलु सत्त्वभावनः ॥६।२।१०-१२ १०३ । तैस्तान्यघानि पूयन्ते तपोदानजपादिभिः ।
नाधर्मजं तबृदयं तदपोशाकिसेवया ॥६।२।१७ । १०४ । एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां धर्मः परः स्मृतः । भक्तियोगो भगवति तन्नामग्रहणादिभिः ॥
६।३।२२। १०२। कथं न प्रायश्चित्तान्तरः शुद्धिस्तत्कारणमाह नैकान्तिकमिति। तत् निष्क तं न एकान्तिक नात्यन्तशोधकम् यस्मिन् कृते अपि चेत् यदि मनः पुनः प्रसत्पथै पापमार्गे धावति । ततः किं कर्त्तव्यम् ? तत् तस्मात् कम्मनिर्हारं कर्मणां पापानां निरिम् गत्यन्तिकनाशम् अभीप्सताम् इच्छता हरेः गुणानुवादः नैरन्तर्ये गुणकीर्तनं कर्त्तव्यः, यतः प्रसो खलु सत्त्वभावनः चित्तशोधकः चित्तस्य विषयान्तरगतिनिवर्तकः । … १०३ । न खलु तपत्रादि व्यर्थं, तैः पापनिहत्तिर्भवति । वाघतो निहत्तावपि तेषां तैः कलुषितस्य हृदयस्य शोधनासम्भावनायां तेषां पुनः प्ररोजो नावरुष्यते। अतएव तत्साधनार्थं भगवञ्चरणसेवनमेवावश्यकर्तव्यमित्याह तैरिति। तैः तपोदानजपादिभिः तानि तत्तअत्यभूतानि अधानि पापानि वहिर्विषयासञ्चितानि पूयन्ते नश्यन्ति तिरोभवन्ति, न अधजम् पधर्मवशात् कलुषितं तत् हदयं न पूयते । तत् हृदयम् अपि ईशाहिसेवया भगवञ्चरणसेवया पूयते ।
१०४। कोऽयं मनुजांनां परमधर्मस्तमाह एतावानिति। पस्मिन् .________________

साधननिर्देशः।
२५७ १०५ । एतावतालमघनिर्हरणाय पंसां
सङ्कीर्तनं भगवतोगुणकर्मानानाम् । विक्रश्य पुत्रमघवान् यदजामिलोऽपि नारायोति मियमाण इयाय मुक्तिम् ॥
६।३।२४। १०६ । शृण्वतां गणतां वीर्य्याण्युद्दामानि हरेर्मुहुः । यथा सुजातया भक्त्या शुद्धोन्नात्मा व्रतादिभिः ॥
६।३।३२ । लोके पुंसां जनानाम् एतावान् एव परः धम्मः स्मृतः। कोऽयम् ? तबामग्रहणादिभिः भगवबामग्रहणादिभिः भगवति भक्तियोगः ।
१०५। केन वा पापनिर्हारो भवति तदाह एतावर्तति । भगवतः गुणकम्मनानां मशीर्तनं सम्यक् कीर्तनं यत् एतावता पुंसाम् अघनिर्हरणाय पापविनाशाय अलम् उपयोगो नास्तीति श्रीमत्वामी। पूर्वापरसङ्गत्यथं पर्याप्तार्थ एवात्र ग्राहाः। तेन हि सङ्कीर्तनव्यतिरितस्यान्यस्याप्रयोजनं प्रदर्शितं भवति। सम्यक् सङ्कीर्तनेन पापविनाशो भवतीत्यत्र न संशयः कर्तव्यः, यत् यस्मात् नियमाणः आसन्नमृत्युः अघवान् पापो अजामिलः अपि नारायण इति पुत्र विकुश्य मुक्तिम् इयाय प्राप्तवान्। पत्र पुत्रनामोच्चारणेन पूर्वस्मृत्युदयः, तेन च महाननुतापः, तेन च योगानुष्ठानं, तेन च भगवत्साक्षात्कार इति क्रमो द्रष्टव्यः ।
१०६ । श्रवणादिना भक्तरुदयः तया च शुद्धिरिति तत्त्वमाह शृण्वतामिति । हरेः उद्दामानि सर्वतः प्रतिबन्ध करहितानि वीर्याणि विक्रमान् मुहुः शृण्वतां गणतां कौत यता सुजातया मुठु उत्पन्नया भक्त्या पात्मा यथा शुद्धोत् न तथा व्रतादिभिः ।
३३________________

२५८ . श्रीमगीताप्रपूभिः । १०७ । अहं हरे तव पादैकमूल
दासानुदासो भवितास्मि भूयः । मनः स्मरेतासुपतेर्गुणानां
एणीत वाक् कर्म करोतु कायः ॥६।११।२४ । १०८ । यस्य भक्तिर्भगवति हरौ नैश्रयसैवरे । विक्रीडतोऽमृताम्भोधौ किं क्षुट्रैः खातकोदकैः ॥
६।१२।२२ । १०६ । श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरण पादसेवनम् ।
अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ ११० । इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा । क्रियेत भगवत्यहा तन्मन्येऽधौतमुत्तमम् ॥
७।५।२३।२४। १०७। स्मरणकीर्तनभगवदादेशपालनदास्यत्वस्वीकारमत भक्तानां भान्यत् किञ्चन प्रार्थनीयमस्तीति वृत्रवाक्येनाह अहमिति। हे हरे, पहं तव पादैकमूलदासानुदासः भूयः भवितास्मि भविष्यामि भवेयम् । असुपतेः प्राणनाथस्य ते तव गुणानां गुणान् मनः स्मरेत स्मरतु, वाक् से गुणन् ग्रणीत कीर्तयत, कायः कम करोतु।
१०८ । भगवद्भक्तिकृतार्थस्य नान्यस्मिन् प्रयोजनमस्तोत्याह यस्येति । नैश्रेयसेखरे सर्व विधकल्याणानां नियन्तरि भगवति हरी यस्थ भक्तिः, प्रभृताम्भोधौ अमृतसमुद्रे विक्रौडतः विचरतः तस्य खुट्रैः खाताकीदकैः तदुपर्मः स्वर्गादिभिः किम् ?
१०८।११०। मवलक्षणां भक्तिमाह प्रसादवाक्येन श्रवणमिति युग्मकेन। नववर्गोऽयं मुक्ताफले । श्रवणं– नामक प्रगुणारिकरीना________________

साधननिर्देशः । २५६ १११ । न धचातं प्रोगयतो बदायासोऽसुरात्मजाः । पात्मसात् सर्वभूतानां सिद्धत्वादिह सर्वतः ॥
६।१६। मयशब्दानां श्रोत्रस्पर्शः’–श्रीमन्जीवः ; कीर्तनं—‘एवं कीर्तनस्मरणयोरपि क्रमोशेयः’–श्रीमनीवः ; स्मरणं—‘यत् किञ्चिन्मनसामुसन्धानम्’–श्रीमज्जीवः ; पादसेवन परिचा-‘पादयोः सेवनं मनन’श्रीमहोपदेवः ; अर्चनं पूजा; बन्दनं ‘स्तुतिः’-श्रीमहोपदेवः, ‘नमस्कारः’-श्रीमज्जीवः ; दास्यं कम्मार्पणं-तहासोऽस्मौत्यभिमानः’श्रीमज्जौवः ‘स्वस्य दासत्वभावना’–श्रीमविश्वनाथः ; सख्यं तहिखासादि, ‘बधुभावेन तदीयहिताशनम्’–श्रीमन्जीवः ‘स्वस्य तमित्रत्वभावना दृढ़विश्वासच’–श्रीमविश्वनाथः ; प्रात्मनिवेदनं शरीरसमर्पणं देहं तस्मै समर्प्य तञ्चिन्तावर्जनम, देहादिशुष्टात्मपर्यन्तस्य सर्वतो भावेन तस्मिन्नेवार्पणम्’-श्रीमज्जोवः, इति नवलक्षणा भनिः अड्डा साक्षात्सम्बन्धेन विणी अर्पिता-न तु कृतायां सत्यां पश्चात् अर्पिता-क्रियेत तत् उत्तमम् अधौतम् अध्ययनं मन्ये । ‘पहा साक्षाद्रूपा न तु कम्माद्यर्पणरूपा पारम्परिको भक्तिरियम्’ इति श्रीमज्जीवः । स चात्र साधनक्रममेवमुदलेखीत् :- “यद्यप्ये कतरेणापि व्युत्क्रमेणापि सिद्धिर्भवत्येव तथापि प्रथमं माम्नः श्रवणमन्तःकरण शुद्धार्थमपक्ष्यम् , शुढे चान्तःकरण रूपश्रवणेन तदुदययोग्यता भवति । सम्यगुदिते च रूपे गुणानां स्फुरणं सम्पयेत, सम्पन्ने च गुणानां स्फुरण परिकरवैशिष्टयन तहैशिष्टं सम्पद्यते। ततस्तेषु नामरूपगुणपरिकरेषु सम्यक् स्मुरितेषु लोलानां स्फरणम् सुष्छु भवतीत्यभिप्रेत्य साधनक्रमोलिखितः। एवं कीर्तनस्मरणयोश्च ज्ञेयम् ।” इति।
१११ । साक्तिकं भगवत्प्रीणामस्थानायाममाध्यत्वमाह असुरचालकाम् अलि प्रहादवाक्येन न चुतमिति। हे अमुरात्मजाः,________________

२६० . श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ११२ । धर्मार्थकाम इति योऽभिहितस्विवर्ग
ईक्षा त्रयी नयदमौ विविधा च वार्ता । मन्ये तदेतदखिलं निगमस्य सत्यं
खात्मार्पणं स्वसुहृदः परमस्य पुंसः ॥७।६।२६ । ११३ । गुमशुश्रूषया भक्त्या सर्वलब्धार्पणेन च ।
सङ्गेन साधुभक्तानामौश्वराराधनेन च ॥ ११४ । श्रद्धया तत् कथायाञ्च कौतनैर्गुणकर्मणाम् ।
तत्पादाम्बुरुहध्यानात्तल्लिङ्गेक्षाहणादिभिः ॥ ११५ । हरिः सर्वेषु भूतेषु भगवानास्त ईश्वरः ॥
इति भूतानि मनसा कामैस्तैः साधु मानयेत् ॥ ११६ । एवं निजितषड्वर्गः क्रियते भक्तिरीश्वरी ।
वासुदेव भगवति यया संलभते रतिम् ॥
काथ
अच्युतं प्रौणयतः जनस्य न बह्वायामः अतिप्रयासः । कथा ! सर्वभूतानाम् आत्मत्वात् सुतराम् इह सर्वतः सिद्धत्वात् ।
११२ । परमपुरुषे पुनरात्मसमर्पणमेव सर्वविद्यासु सारभूतं तदेव तासामुद्दे श्यमित्याह प्रह्लादवाक्येन धम्मार्थकाम इति। धर्मार्थकाम इति यः त्रिवर्गः अभिहितः, तदर्थञ्च ईक्षा आत्मविद्या, त्रयो कम्मविद्या, नयदमौ तर्कः दण्डनीतिश्च, विविधा च वार्ता जीविका इत्याद्याः ये अभिहिताः, तदेतत् निगमस्य निखिलं मम ग्रं सत्यं स्व सहदः स्वात्मनः मित्रस्य अन्तर्यामिणः परमस्य पुंसः स्वात्मार्पणम्। तत् साधनं चेत् तर्हि सव्वं सत्यं मन्ये सत्यपरत्वात्, अन्यथा तदसत्यमेव ।
११३-११६ । भक्तेरन्तरङ्गसाधनान्याह गुरुशुश्रूषयेति । हादशवर्गोऽयं मुक्ताफले । गुरुशुश्रूषया गुरुसेवया ; भत्या प्रेमा ; सीलब्धा
पा________________

साधननिर्देशः। ११७ । निशम्य कमाणि गुणानतुल्यान्
वीर्याणि लीलातनुभिः कृतानि । यदातिहर्षात्पुलकाश्रुगद्गदं
प्रोत्कण्ठ उद्गायति रौति नत्यति ॥ र्पणन सर्वेषां लब्धाना लाभानां अर्पणन च, साधुभक्तानां सङ्गेन, ईखराराधनेन च–‘सर्चकम्मार्पणं’– कैवल्यदीपिका, बत् कथायां श्रद्धया —‘श्रद्धा अवर्णन’-कैवल्यदीपिका, गुणकम्मणां गुणानां भक्तवात्सल्यादीनां कम्मणां सर्जनरक्षणादीनां कीर्तनैः–‘गुणाः ऐवयादयः कम्माणि मृष्ट्यादीनि’-कैवल्यदीपिका,तत्पादाम्बुरुहध्यानात् तच्चरणचिन्तनात्, तल्लिङ्गेक्षाहणादिभिः तस्य लिङ्गानाम् अधिष्ठानभूमौनाम् ईक्षणं दर्शनम् अहणं सम्मानना आदिर्येषां तैः-आदिशब्देन हादशवर्गप्रतिज्ञाभङ्गभयादाह श्रीमहोपदेवः-‘न चादिशब्देनान्येषामप्युक्तत्वात् हादशवर्गप्रतिज्ञाभङ्ग इति शङ्कयम्, इह स्वशब्दनिर्दिष्टेरेवाङ्ग वर्गसमाप्ते विवक्षितत्वात्’ ; सर्वेषु भूतेषु भगवान् हरिः ईखरः आस्ते इति हेतोः मनसा तैः कामः-‘तत्तचिन्तानुवर्तनः’-कैवल्यदीपिका–साधु यथा स्यात् तथा मानयेत्। एवं—‘दादशवर्गानुष्ठानेन’-कैवल्यदीपिका-निर्जितषड्वर्गः निर्जितः षसां कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्याणाम् इन्द्रियाणां वा वर्गः यैः तैः वासुदेवे सर्वान्तर्यामिणि भगवति ईश्वर भक्तिः क्रियते ; यया भक्त्या रतिं संलभते । __ ११७। लब्धरतेलक्षणानि फलञ्चाह कुलकेन निशम्येति । कमाणि सर्जनादौनि, अतुल्यान् गुणान् भक्तवात्सल्यादौन्, लीलातनुभिः लोलार्थं खोकताभिः तनुभिः प्राविर्भूतस्वरूपैः कृतानि वीर्याणि विक्रमाविकारान् निशम्य श्रुत्वा यदा अतिहर्षोत्पुलकाश्रुगढ़दम् पतिहर्षेण उगताः पुलकाः अश्रूणि च तैः गद्दं यथा भवति तथा प्रोत्कण्ठः मुक्तकण्ठः मन् उहायति, रौति, नृत्यति ;________________

प
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ११८ । यदा ग्रहग्रस्त व क्वचिडस
त्याक्रन्दते ध्यायति वन्दते जनम् । मुहुः श्वसन् वक्ति हरे जगत्पते
नारायणेत्यात्मगतिर्गतत्रपः ॥ ११६ । तदा पुमान् मुक्तसमस्तबन्धन
स्तनावभावानुकृताशयाकृतिः । निर्दग्धवौजानुशयो महीयसा भक्तिप्रयोगेण समेत्यधोक्षजम् ॥
७७।३०-३६ । ११८। यदेति । यदा पामगतिः पात्मनाम् आत्मा एव गतिः यस्य सः ग्रहग्रस्तः ग्रहाविष्टः एव गतवपः निर्लज्नः सन् कचित् हसति, कचित् आक्रन्दते–‘आक्रन्दनं नारायणत्यादि सातत्येन शब्द - केवखदोपिका, ध्यायति, जनं वन्दते भगवद्भावेन, मुहुः सन् हरे जगत्यते नारायण इति वक्ति;
११८। यदैवं करोति तदा किं भवति तदाह तदेति । तदा पुमान् जनः मुक्तसमस्तबन्धनः सद्भावभावानुलताशयात तिः तस्य भावः चेष्टादिः तस्य भावः भावना तेन अनुक्वते भाशयाक्ती मनः शरीरे यस्य स-भगवद्भावभावनया शरीरं मनश्च तद्भावानुरूपं विशुहं सुप्रसन्न भवतीति निर्गलितोऽर्थः–‘विष्णुविषयेण भावेन विष्णो रिवास्य सुप्रसन्न चेतो वेशश्च तथा स्यात्’ - इति कैवल्यदीपिका, निर्दग्धवीनानुशयः निर्दग्धं वीजम् अज्ञानम् अनुशयो वासना च यस्य सः । एवम् महोयसा भनियोगेण अधोक्षजं सर्वेन्द्रियातीतं जितेन्द्रियाणां प्रत्यचीभूतं या भगवन्तं समेति प्राप्नोति ।
विः________________

साधननिर्देशः। २६३ १२० । एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसः खार्थः परः स्मृतः । एकान्तभक्तिर्गोविन्दे यत् सर्वत्र तदीक्षणम् ॥
७७५५ । १२१ । सत्यं दया तपः शौचं तितिक्षेक्षा शमोदमः ।
अहिंसा ब्रह्मचर्यञ्च त्यागः स्वाधराय आर्जवम् ॥ १२२ । सन्तोषः समदृसेवा ग्राम्येहोपरमः शनैः ॥
नृणां विपर्ययेहेक्षा मौनमात्मविमर्शनम् ॥ १२३ । अन्नाद्यादेः संविभागो भूतेभ्यश्च यथार्हतः ।
तेष्वात्मदेवताबुद्धिः सुतरां नृषु पाण्डव ॥ १२४ । श्रवणं कोर्त्तनं चास्य स्मरणं महतां गतः ।
सेवेज्यावनतिर्दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ १२५ । नृणामयं परोधर्मः सङ्घषां समुदाहृतः । विंशल्लक्षणवान् राजन् सर्वात्मा येन तुष्यति ॥
७।११।८-१२।
३
१२०। भक्त्या सर्वत्र भगवदर्शनं सिद्धतीत्याइ एतावानिति । प्रस्मिन् लोके एतावान् एव पुंसां परः स्वार्थः स्मृतः । कोऽसौ ? गोविन्दे मुक्तिदातरि एकान्तभक्तिः, यत् यस्मात् सर्वत्र तदीक्षणं तद्दर्शन गोविन्ददृध्या सम्मानन वा।
१२१-१२५। भगवमन्तोषसाधनं शिल्लक्षणं धम्ममाह सस्थमिति। सत्य यथावशाषणम, दया भूतानुकम्पा, तपः विविध पूर्वोक्तम्, शौचं शुद्धाचारः, तितिक्षा दुःखसहनम्, ईक्षा युक्तायुक्ताविवेकः, शमः मनसः संयमः, दमः वाह्येन्द्रियाणां संयमः, अहिंसा क्रौर्यस्यागः, ब्रह्मचर्य भोगमकोचः, स्यागः दानम्, स्वाध्यायः यथो________________

२६४ . श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १२६ । यस्य नारायणोदेवो भगवान् इद्गतः सदा । भन्या केवलयाऽज्ञानं धुनोति ध्वान्तमर्कवत् ॥
७।१३।२१ । चितजपः वैदान्तस्याध्ययनम्, आर्जवम् ऋजुत्वम्, सन्तोषः दैवलब्धेनालंबुधिः, समट्टसेवा रिपुमित्रोदासौनेषु तुलाबुद्दीनां महतां सेवा, शनैः ग्राम्येहोपरमा-‘ग्राम्ये हा विषयाथ चेष्टा’–कैवलादीपिकाततः उपरमः निवृत्तिः, नृणां विपर्ययेहेक्षा विपर्ययेहाः निष्फलक्रियाः . तासाम् ईक्षा ईक्षणं-“दुःखफलत्वावेक्षणं’- कैवलादीपिका, मोनंस्थाकथानिवृत्तिः, आत्मविमर्शनं-आत्मनो देहभिन्नभावना व्यतिरिक्ततानुसन्धानम्, अन्नाद्यादेः भूतेभ्यः यथार्हतः संविभागः-‘अन्नाद्यं भक्ष्यभोज्यादि आदिशब्दात् फलमूलादेश्च भूर्तभ्यः श्वकाकातिथिजलचरादिभ्यो गृहसाद्यैः विभागः यथाईतः यस्य यत् संविभाग अर्हति तथा तस्य’-कैवलादीपिका, हे पाण्डव युधिष्ठिर, तेषु प्रामदेवताबुद्धिः तेषु भूतेषु प्रात्मेति देवतेति बुद्धिः, महतां गतः अस्य श्री कृष्णस्य चत्ताकर्षणस्य श्रवणं कीर्तनं स्मरणं सेवा-‘चित्तानुहत्तिः सा चास्य अतिस्मृतिरूपाज्ञानुलानात्’–कैवल्यदीपिका, इज्या अर्चनम्, अवनतिः प्रणामः, दास्यम् किरत्वम्, सख्यम्
अहितात् प्रतिषेधश्च हितस्यैव प्रवर्त्तनम् ।
व्यसने चापरित्यागस्त्रिविधः सखिलक्षणम् ॥ इत्येतस्य सखिधर्मस्य भगवहतत्वेन भावनम्, ‘अन्यान्यानि तु स्वगतानि’ -केवलादौपिका, प्रामसमर्पणं भगवति देहाद्यर्पणम् । सर्वेषां नृणाम् पयं शिल्लक्षणवान् परः धर्मः समुदाहृतः, हे राजन् युधिष्ठिर. येन धर्मेण–‘साक्षाद्धमान्तरानुष्ठानाव्यवधानेन’–कैवलादीपिकासामा भगवान् तुष्यति। * १२६। भक्त्या ये भगवन्त हदि पश्यन्ति, ते तयैव मत्या स्वामान________________

साधननिर्देशः । २६५ १२७ । तएव नियमाः साक्षात् तएव च यमोत्तमाः। तपोदानं व्रतं यज्ञो येन तुष्यत्यधोक्षजः ॥
८।१६।६१ । १२८ । यन्नाम श्रुतिमात्रेण पुमान् भवति निर्मलः । तस्य तीर्थपदः किं वा दासानामवशिष्यते ॥
६।५।१६ । १२६ । निवृत्ततर्थैरुपगीयमाना
नवौषधाच्छोत्रमनोभिरामात् । कउत्तमश्लोकगुणानुवादात् पुमान् विरज्येत विना पशुचात् ॥१०॥१।४ ।
विधुन्वन्तीत्याह यस्येति । भगवान् नारायणः सान्तर्यामी सदा यस्य हस्सः स केवलया शुद्धया भक्त्या —-ध्वान्तम् अन्धकारम् अर्कवत् सूर्यवत्—-अज्ञानं धुनोति अपसारयति ।
१२७। भगवत्सन्तोषसाधना नियमाद्याः श्रेष्ठा इत्याह तएवेति । ते एव नियमाः उत्तमाः, ते एव च यमोत्तमाः, तत् एव तपः उत्तमम्, तदेव दानम् उत्तमम्, तदेव व्रतम् उत्तमम्, सएव यज्ञः उत्तमः, येन अधोक्षजः सर्वे न्द्रियातीतः जितेन्द्रियाणां प्रत्यक्षीभूतो वा भगवान् तुश्चति ।
१२८। भगवदानुगत्येन सर्वसिद्धिरित्याह यबामेति। यत्रामअतिमात्रेण यस्य भगवतः नामश्रवणमात्रेण पुमान् निम्मेलः भवति तस्य तीर्थपदः दासाना किंवा प्रवशिष्यते, न किमपीत्यर्थः । ..
१२८ । विनामघातिनं सर्वेषां भगवगुणकीर्तने रतिरवश्यभाविनीत्याह निहत्तेति। निवृत्ततधैंः गतवर्णः एकादिभिः सजा________________

२६६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १३० । वाणी गुणानुकथने अवशी कथायां
हस्तौ च कर्मसु मनस्तव पादोयनः । स्मृत्यां शिरस्तव निवासजगत्प्रणामे दृष्टिः सतां दरशनेऽस्तु भवत्तनूनाम् ॥
१०१११३८ । १३१ । जाने प्रयासमुदपास्य नमन्तएव
जीवन्ति मन्मुखरितां भवदीयवार्ताम्। स्थाने स्थिताः श्रुतिगतां तनुवा नोभिर्ये प्रायशोऽजितजितोऽप्यसि तैस्त्रिलोक्याम् ॥
१०।१४।३। पुरुषैः उपगीयमानात्, भवौषधात् भवस्य संसारस्य औषधं यः तस्मात् मुमुक्षाणाम् उपायभूतात्, श्रोत्रमनोभिरामात् विषयिणां परमविषयभूतात्, एवम्भूतात् उक्तमश्लोकगुणानुवादात् उत्तमनोकस्य भगवतः गुणानुकीर्तनात् पशुघ्नात् आत्मघातिनः विना कः पुमान् विरज्वेत विरमेत्, न कोपीत्यर्थः । .. १३०। वागादौना भनुचितनियोगस्थानान्याह नलकूबरवाक्येन वाणीति । गुणामुकथने नः अस्माकं वाणी वाक्, कथायां श्रवणौ कर्णी, कम्मसु च हस्ती, तव पादयोः स्मृत्यां स्मरण मनः, तव निवासजगत्प्रणामे तव निवासभूतं यत् जगत् तस्य प्रणामे घिरः, भवत्तनूनां भवतः प्रकाशभूमीना सतां साधूनां दर्शने दृष्टिः चक्षुः अस्तु । षड्वर्गोऽयं मुक्ताफले।
१३१ । केन वा भगवान् भक्तवश्योभवति तदाह ज्ञान इति । जाने-‘खरूपैक्षयमहिमविचार’ इति श्रीमत्सनातनः-प्रयासम् * ग्राजननयम उदपास्य ईषत् अपि पकवा ये स्थाने स्थिताः पन्यच________________

साधननिर्हेशः। २६७ १३२ । न नाकपृष्ठं न च सार्वभौम
न पारमेष्टा न रसाधिपत्यम् । न योगसिद्धौरपुनर्भवं वा.
वाञ्छन्ति यत्पादरजः प्रपन्नाः ॥१०।१६।३७ । १३३ । न कामयेऽन्य तव पादसेवना
दकिञ्चनप्रार्थ्यतमाद् वरं विभो। पागध्य कम्त्वां ह्यपवर्गदं हरे वृणीत आर्यो वरमात्मबन्धनम् ॥१०॥५१॥५७ ।
MY
गमनक्लेशविरहिताः-‘न तु तीर्थपर्यटनादिक्लेशान् कुर्वन्तः’ इति श्रीमत्सनातनः, सन्मुखरितां मद्भिः मुखरितां खतएव नित्यं प्रकटितां’सन्तः अतृतोक्तिसझेन्द्रियक्षोभपरिहाराद्यर्थ मौनशीला अपि मुखरिता मुखरोकता यया ताम्’ इति श्रीमत्सनातनः, ‘स्वमाधुर्येण मुखरिता’ इति श्रीमविश्वनाथः, भवदीयवाती भवदीयलीलाकथां श्रुतिगता सविधिमात्रेण स्वतएव श्रवणप्राप्तां तनुवाननोभिः नमन्तः सत्कुर्वन्तः जीवन्ति, हे अजित-‘अप्राप्य स्वप्रकाशतयेन्द्रि याद्यगांचरत्वात्’ इति श्रीमत्सनातनः, तैः विलोक्याम् अजितोऽपि जितः प्राप्तः असि ।
१३२। भगवत्भक्तसबिधी स्वर्गादि निखिलं तुच्छमित्याह न नाकपष्ठमिति। यत् पादरजः प्रपत्राः यस्य तव पादरजः प्रपन्नाः प्राप्ताः न नाकपृष्ठं स्वर्गलोक, न च सार्वभौमं सर्वाधिपत्यं,न पारमेष्ठंय ब्रह्मलोक, न रसाधिपत्यं भूमिपतित्त्वं, न योगसिद्धीः अणिमाद्याः, न अपुनर्भवम् अपुनराहत्तिं वा वान्छन्ति । तथा चैकादशे
न पारमेष्ठ’ न महेन्द्र धिया न सार्वभौम न रमाधिपन्यम् ।
म योगसिौरपुनर्भवं वा मर्पितास्मेति महिनान्यत् ॥ (११।१४।१४) इति । - १२३ । भगवन्तं विना नान्यदभीष्टं विद्यले भन्नाजनस्ये त्याह मुचु-.________________

२६८ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १३४ । श्रवणात् कीर्तनात् धानात् पूयन्तेऽन्तेवसायिनः । तव ब्रह्ममयस्येश किमुतेक्षाभिमर्शिनः ॥ .
१०७०।४७ । १३५ । हदिस्थोऽप्यतिदूरस्थः कर्मविक्षिप्तचेतसाम् । आत्मशक्तिभिरग्राह्योऽप्यन्त्युपेतगुणात्मनाम् ॥
१०८६।४७। ’ १३६ । इति तव सूरयस्वाधिपतेऽखिललोकमल
क्षपणकथामृताब्धिमवगाह्य तपांसि जहुः । कुन्दवाक्येन न कामय इति । हे विभो, अकिञ्चनप्रार्थतमात् प्रकिवनाः निवृत्ताभिमानाः तैः प्रायतमात् तव पादसेवनात् अन्य वरं न कामये। हे हरे, अपवर्गदं मुक्तिदं-‘अपवर्गो भक्तिः’ इनि श्रीमत्सनातनः- त्वाम् आराध्य पात्मबन्धनम् प्रात्मनः बन्धकारणं वरं कः आर्यः विवेकी वृणीत।
१३४। श्रवणात् कीर्तनात् ध्यानादत्यधमा अपि शुहा भवन्ति किं पुनईशनात् स्पर्शनात् भगवत इत्याह श्रवणादिति। हे ईश, अन्तेवसायिनः चण्डालाः ब्रह्ममयस्य सहगुण युक्तस्य तव श्रवणात् कीर्तनात् ध्यानात् पूयन्ते पवित्रा भवन्ति ; तव ईक्षाभिमर्शिन; दर्शनस्पर्शनशालिनः किमुत ? - १३५। सर्वेषां हृदिस्थोऽपि कथं भगवान् तैर्ग्रहीतुमशक्य इत्याह हदिख इति। कम्मविक्षिप्तचेतसां कम्मभिः विक्षिप्तं चेतः येषा तेषां मनिधी हृदिस्थः अपि अतिदूरस्थः प्रामशक्तिभिः प्रहमादिभिः अग्राह्यः ।. उपतगुणात्मनां प्राप्तश्रवणकोर्त्तनादिसंस्कारः पामा पन्तःकरणं येषां तेषाम् पन्ति समीपे त्वमिति शेषः । . १३६। भगवत्कथासुधानिमग्नाः सर्वविधानि दुःखानि त्यजन्ति,________________

साधननिर्देशः।
२६६ किमुत पुनः स्वधामविधुताशयकालगुणाः परम भजन्ति ये पदमजससुखानुभवम् ॥
१०८।१६ । १३७ । टुरवगमात्मतत्त्वनिगमाय तवात्ततनो
चरितमहामृताधिपरिवर्तपरिश्रमणाः । न परिलषन्ति केचिदपवर्गमपीश्वर ते
चरणसरोजहंसकुलसङ्गविसृष्टगृहाः ॥ किमु वक्तव्यं ये तत्वरूपानुभवकृतार्थास्ते दुःखातीता भवन्तीतीत्याह इतीति। हे वाधिपते त्रिलोकाधिपते, मूरयः विकिनः अखिललोकमलक्षपणकथामताधिं सकलजनजिननिरसनकोतिसुधासिन्धुम् अवगाहा तपांसि दुःखानि जहुः त्यस्तवन्तः । किमुत पुनः ये स्वधामविधुताशयकालगुणाः स्वधामा खरूपविस्फरणेन विधुताः त्वत्याः पाशयगुणाः अन्तःकरणधम्माः रागादयः कालगुणाः जरादयस येः ते, हे परम, तव पजससुखानुभवम् प्रखण्डानन्दानुभवं पदं स्वरूपं भजन्ति मेवन्ते।
१३७ । दुरधिगमतत्त्वशिक्षणाय कपिलादिष्याविष्कृतस्वरूपस्य भगवतचरितचिन्तनानुरता न तहिनान्यदभिलषन्तौति भक्तिमहिमानमुमो- . षयति दुरवगमेति। हे ईखर, दुरवगमात्मतत्त्वनिगमाय दुरवबोधं यत् पामतत्त्वं तस्य निगमाय बापनाय पात्ततनोः खोकतकपिलादिदेहस्त्र तव चरितमहामृताधिपरिवर्तपरिचमणाः चरितम् एव महासताभिः तस्मिन् परिवर्तः अवगाहः तेन परिश्रमणाः विवर्जितश्रमाः गतमाः केचित् अपवर्ग मुक्तिम् अपि न परिलषन्ति न एछन्ति । किन्तर्षि ते तब चरणसरोजईसकुलसजविसष्टरहाः चरणसरोजे इंसाः पब रम.माणाः ये भवाः तेषां कुलं तेन सः तेन विसष्टाः महाः यैः ।________________

२७०
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १३८ । त्वदनुपथं कुलायमिदमात्मसुद्धत् प्रियव
ञ्चरति तथोन्मुख त्वयि हिने प्रिय पात्मनि च । न वत रमन्यहो असदुपासनयात्महनो यदनुशया भ्रमन्तारभये कुशरीरभृतः ॥
१.८७२११२२ । १३८ । विजितषीकवायुभिरदान्तमनस्तुरगं
य इह यतन्ति यन्तुमतिलोलमुपायखिदः । • व्यसनशतान्विताः समवहाय गुरोश्चरणं वणिजवाज सन्त्वकृतकर्णधारजलधौ ॥
१०८७॥३३ । तथाभूता भवन्ति। भक्तजनैः श्रवणकीर्तनादिसुखमनुभवन्तः प्रियपरिजनानपि ते विस्मरन्ति इति भावः ।
१३८ । भगवद्भजनविमुखानां दुर्गतिमाह त्वदनुपथमिति । त्वदनुपथं त्वदनुवर्ति इदं कुलायं शरीरम् आत्महत् आत्मनः मुहर चिरानुकूलं सत् प्रियवत् चरति, तथापि प्रिये प्रोत्यास्पदे पात्मनि पात्मनाम् आत्मनि हिते चिरकल्याणकाजिणि उन्मुखे अनुकूले त्वयि प्रमदुपासनया असहिषयसेवया देहाद्युपपालनेन प्रामहनः प्रमादिनः जनाः अहो वत न रमन्ति। किमस्य फलं भवति ? योऽसौ देहः पूर्वमनुकूल पासीत्, स एव भगवहिमुखजनस्य- परिभवाय कुशरीरत्वेन परिणतः, अतः ते जनाः यदनुशयाः यस्याम् असदुपासनायाम् अनुशयो वासना येषां तथा भूताः कुशरीरभृतः प्रतिकूलशरीरधारिणः उभये संसार भ्रमन्ति परिवर्तन्ते। . .१३८। परमगुरोर्भगवती निदेशानुसरणोपचायां किं भवति सदाह। १ प्रज, गुरोः तव चरणं समवहाय परित्यज्य विजित- ,________________

साधननिर्देशः। २०१ १४० । भुवि पुरुपुण्यतीर्थसदनानाषयो विमदा
स्तउत भवत्पदाम्बुजहदोऽघभिदडिजलाः । दधति सकृन्मनम्त्वयि य पात्मनि नित्यमुख
न पुनरुपासते पुरुषसारहरावसथान् ॥१०८७।३५ षोकवायुभिः विजितानि प्राणायामादिभिः अवरुणानि हृषीकाशि इन्द्रियाणि वायवः प्राणाः च ये हैः-प्रथमार्थे तृतीया-तथाभूताः ये प्रतिलोलम् अतिचञ्चलम् अदान्तमनस्तुरगम् प्रदान्तम् केनापुरपायेन प्रदमितं मनएव तुरगः तं यन्तुं नियन्तुं यतन्ति प्रयतन्ते ते उपायखिदः उपायेषु प्राणायामादिषु खिद्यन्ते क्लिश्यन्ति इति उपायखिदः सन्तः–जलधौ समुद्रे अक्कतकर्णधाराः अस्वीकतनाविकाः वणिजः इव-व्यमनशतान्विताः बहुव्यसनसमाकुलाः इह संसार सन्ति तिष्ठति। ..
१४०। सकद्भगवञ्चरणे मनो निदधतां संसारमुखं तुच्छ भवति, किमु वक्तव्यं भगवज्जनसङ्गेन निरहङ्काराणां भगवसाक्षात्कारवतां तथा भवतीत्याह भुवोति। ये नित्यमुखे आमनि प्रामनाम् अामनि त्वयि सवत् मनः दधति, ते पुनः पुरुषमारहरावसथान् पुरुषाणां सारं विवेकक्षमाशान्तिप्रमुखं हरन्तीति सारहराः अवसथाः ग्रहाः तान् न उपासते न सेवन्ते ; उत किताई भवत्पदाम्बुजवादः भवसः पदाम्बुजं हदि येषां ते, अतः ‘भवहिधा भागवतास्ती भूताः स्वयं विभोः’ इति न्यायेन अयम् अघभिजिलाः अघभित् पापहारि परिजलं येषां से तथाभूताः सन्तः विमदाः विगताहाराः ते ऋषयः भगवत्साक्षात्कारवन्तः पुरुपुण्यतीर्थसदनानि पुरु षधिक भगबजनलक्षणं पुण्यं येषां तानि तीर्थानि गुरवः महान्तः इत्यर्थः तेषां सदनानि पाश्रमान् सेवन्से-विषयिजनसङ्ग परिहाय महतां सानाश्रमवासिनो भवन्तीत्यर्थः।________________

२७२ श्रीमगीताप्रपूतिः । १४१ । यदि न समुहरन्ति यतयो हदि कामजटा
दुरधिगमोऽसतां हृदिगतोऽस्मृतकण्ठमणिः । असुटपयोगिनामुभयतोऽप्यमुखं भगव
बनपगतान्तकादनंधिरूढ़ पदावतः ॥ १४२ । त्वदवगमी न वेत्ति भवदुत्य शुभाशुभयो
गुणविगुणान्वयांस्तर्हि देहभृताञ्च गिरः ।
अनुयुगमन्वहं सगुणगौतपरम्परया . * श्रवणभृतो यतस्त्वमपवर्गगतिर्मनुजैः ॥
१०८७३६१४०। १४१ । योगित्वच्छनेनान्सविषयलालसावतामलताईतामाह यदि नेति। हे भगवन्, यतयः निजितबहिरिन्द्रियाः सन्यासिनः यदि हदि कामजटाः कामस्य जटाः मूलानि वासनाः न समुहरन्ति न उन्मूलयन्ति, असताम् असाधूना वासनाविकलानां तेषां इदिगतः अपि अस्मृतकण्ठमणिः विस्मृतः यः कण्ठमणिः तत्तुल्यः त्वं दुरधिगमः दुष्पापः । प्रमुटपयोगिनाम् इन्द्रियतर्पणपराणां योगम्छमनाम् उभयतः अपि असुखम्, इह प्रमुत्र च दुःखमेव। कथं तदाह-रह पनपगतान्तकात् पनिवृत्तात् मृत्योः संसारात् प्रमुखम् ; परच अनधिकढ़पदात् पनधिरूढ़म् अप्राप्तं पदं स्वरूपं यस्य तखात् भवतः पसुखम् ।
१४२। विपरीते भगवज्ञानसम्पन्नानां तहुषकीर्तनपरायनामां कृतार्थतामाइ वदवगमौति । वदवगमी तज्ज्ञानवान् भवदुत्थाभाशुभयोः भवत् उद्भवत् उखम् उस्थितं च तयोः जायमानोस्थितयोः शुभारीभयोः कस्यामाकल्याणयोः गुशविगुणान्यान् गुषिगुणी सखदुःखे तयोः अन्वयान सम्बन्धान् न वेत्ति न अनुसन्धते-यदेव पाग________________

२७३
साधननिर्देशः। १४३ । कायेन वाचा मनसैन्द्रियैवी
बुद्ध्यात्मना वानुमृतस्वभावात् । करोति यद्यत् सकलं परस्मै
नारायणायेति समर्पयेत्तत् ॥ १४४ । भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्या
दौशादपतस्य विपर्ययोऽस्मृतिः । तन्माययाती बुध आभजेत्तं भक्ताकयेशं गुरुर्दवतात्मा ॥११।२।३६।३७ ।
च्छति तदेवाविशेषण ग्रहाति कलयाणाकलपाणयोः सुखदुःखयोः भगवद्दर्शनानन्दाधी निमग्नत्वात् ; तर्हि तदा देहभृतां च गिरः स्तुतिनिन्दाः न वेत्ति न अनुसन्धत्ते। कथमेवं तस्य सुखदुःखादेरननुसन्धानम् ? यतः अनुयुगं प्रतियुगम् अन्वहं प्रतिनियतं मनुजैः गुणगोतपरम्परया श्रवणभृतः श्रवणेन चेतसि धृतः स त्वम् अपवर्गगतिः तेषाम् अपवर्गरूपा गतिः भवसि । आरम्भात् गुणवद्गीतपरम्परया चेतसि धृतं त्वाम् ऋते नान्यस्मिन् तेषां चित्ताभिनिवेशः, अतः सुखदुःखादिकं सवं तत्मविधी सममिति फलितार्थः ।
१४३। सर्वकम्मसमर्पणमाह कायेनेति। कायेन देहेन, वाचा वाक्येन, मनसा अन्तःकरणन, इन्द्रियः चक्षुराद्यैः, बुद्धया निश्चयात्मकवृत्या वा आत्मना अहंज्ञानेन, अनुमृतस्वभावात् अनुसृतः यः स्वभावः तस्मात् स्वभावानुसारेण वा यत् यत् करोति सकलं तत् परस्मै नारायणाय साश्रयाय इति समर्पयेत् । एतत् सर्व तस्मै निवेदयामौति समर्पणम् । कृत्वा समर्पणमिदं, न तु समर्पितस्य ।
१४४। अभयलाभाय भगवन्तमेव भजेदित्याह भयन्तरण भयमिति। ईशादपतस्य ईश्वरविमुखस्य तन्मायया ईश्वरस्य मायया जग
३५________________

२७४ श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १४५ । शृण्वन् सुभट्राणि रथाङ्गपाणे
जन्मानि काणि च यानि लोके । गीतानि नामानि तदर्थकानि
गायन् विलज्जो विचरेदसङ्गः ॥ १४६ । एवंव्रतः स्वप्रियनामकोर्त्या
जातानुरागो तचित्त उच्चैः । हसत्यथो रोदिति रौति गाय
त्युन्मादवन्नत्यति लोकवाद्यः ॥११२।३६।४० । द्विधायिन्या शक्त्या अस्मृतिः स्मृतिभ्रंशः भगवत्स्वरूपविस्मृतिः तच्छतिसतवहिर्विषयेषु निबद्धचित्तत्वात् ; ततः विपर्ययः देहोऽस्मीति विपरोतबुद्धिः, ततः द्वितीयाभिनिवेशतः ईश्वरादन्यस्मिन् चित्तनिवेशात् भयं स्यात् भवेत्। अतः प्रतएव बुधः ज्ञानवान् गुरुदेवतात्मा गुरुः एव शास्ता एव देवता पात्मा च यस्य तथाभूतः सन् एकया अनन्यया भक्त्या तम् ईशम् आभजेत्।
१४५। कथं तमाभजेदित्याह शृण्वविति। रथाङ्गपाणः तेजोराशः सुभद्राणि सुमङ्गलानि लोके गौतानि प्रसिद्धानि यानि जम्मानि आविर्भवनानि कम्माणि सदुद्धरणानि, तदर्थकानि तानि जम्मानि कम्माणि च अर्थो येषां तानि नामानि शृण्वन् गायन् विलज्जः लज्जाशून्यः असङ्गः स्पृहाशून्यः विचरेत् ।
१४६। श्रवणकीर्तनेन किं भवति तदाह एवंव्रत इति। एवंव्रतः एवंवृत्तः स स्वप्रियनामकोल स्वस्य प्रियस्य हरेः नामकीर्तनेन जातानुरागः जातप्रेमा द्रुतचित्तः नथहदयः उः हसति दर्शनानन्दात, अथ अनन्तरं रोदिति वियोगवशात्, रौति क्रोशति अत्यौत्सुक्यात्, मायति गुणान् कोर्तयति अतिहर्षात्, उन्मादवत् वाघज्ञानशून्यवत्________________

२७५
साधननिर्देशः। १४७ । भक्तिः परेशानुभवो विरक्ति
रन्यत्र चैष विकएककालः । प्रपद्यमानस्य यथाश्रतः स्यु
स्तुष्टिः पुष्टिः क्षुदपायोऽनुघासम् ॥ १४८ । इत्यच्युतानि भजतोऽनुवृत्त्या
भक्तिविरक्तिभंगवत्प्रबोधः । भवन्ति वै भागवतस्य राजस्ततः परां शान्तिमुपैति साक्षात् ॥
११।२।४२१४३ । तृत्वति गभौरदर्शनजनितोत्कटानन्दवशात्, एवम् अयं लोकवाहाः लोकातीतः गाढ़भावावेशात् । ___ १४७। भगवदात्रयणन युगपदेवान्यत्र विरागः, तमिान् प्रीतिः, तत्माक्षात्कारच जायत इत्याह भक्तिरिति । प्रपद्यमानस्य हरिं भजतः पुंसः भक्तिः प्रेमलक्षणा, परेशानुभवः भगवत्साक्षात्कारः, अन्यत्र तातिरिक्त विषये विरक्तिः विरागः, एष त्रिकः एककालः भजनसमकाल एव स्थात्, यथा अश्रतः भुजानस्य तुष्टिः सुखं, पुष्टिः परिपोषः, क्षुदपायः क्षुब्रित्तिः च अनुघासं प्रतिग्रासं स्युः ।
१४८। एवं भजनानुवर्त्तनेन जायमानः प्रेमादित्रिकः परमप्रेमादिषु परिणमते ततश्च परा शान्तिरित्येतदेवाह इतौति । इति एवम् अनुहत्त्वा प्रविच्छेदेन अच्युताडि भजतः भागवतस्य भगवद्भजनशीलस्य भक्तिः परमप्रेमा, विरक्तिः परवैराग्यं, भगवत्प्रबोधः भगवति प्रबुद्धत्वं भगवज्ञानेन पजानवत्त्वं, हे राजन् विदेह, भवन्ति, ततः परमप्रेमादेरनन्तरं साक्षात् परां शान्तिम् उपैति प्राप्नोति सः । ‘परां शान्तिम्’________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १४६ । तस्माद्गुरुं प्रपोत जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम् ।
शाब्दे पर च निष्णातं ब्रह्मण्युपशमाश्रयम् ॥ १५० । तत्र भागवतान् धान् शिक्षेद्गुह्यत्मदैवतः ।
अमाययानुवृत्त्या यैस्तुष्येदात्मात्मदो हरिः ॥ . १५१ । सर्वतो मनसोऽसङ्गमादौ सङ्गञ्च साधुषु ।
दयां मैत्री प्रश्रयञ्च भूतेष्वदा यथोचितम् ॥ इत्यत्र परशब्दस्य प्रयोगात् तदुपयोगितया भक्त्यादिषु तच्छब्दस्य परामर्शः।
१४८। इहपरलोकयोनश्वरत्वं विजानतः साधनान्यु च्यन्ते तस्मादिति । षटत्रिंशद्वर्गोऽयं मुक्ताफले । तस्मात् लोकहयस्यापि सदोषत्वात् उत्तमं जिज्ञासुः जातुम् इच्छु : शाब्दे ब्रह्मणि निष्णातं तत्त्वज्ञं परे च ब्रह्मणि अपरोक्षानुभवेन निणातं निष्ठाप्राप्त उपशमाश्रयम् उपशमस्य शान्तेः आश्रयम्– ‘अननैव शिष्यवात्सलपादयोऽन्ये गुणा ज्ञेयाः’-कैवल्यदीपिका-गुरुं प्रपद्येत श्रयेत ।
१५० । तत्रेति। तत्र गुरुकुले गुवात्मदैवतः गारव आत्मा दैवतं च यस्य मः, अमायया निष्कपटया अनुवृत्त्या मेवया भागवतान् धमान् शिक्षेत्, यैः धर्मः प्रात्मा तुष्येत् आत्मतुष्टिः स्यात्, आत्मनः उपासकस्य आत्मानं ददाति यः स आत्मदः-‘आत्मा सर्बमूलस्वरूपवादसमोर्डानन्दरूपः . . . . . . तस्यापि दाता भक्त सातकर्ता’ इति श्रीमज्जीवः-हरिः तुष्येत् ।
१५१ । सर्वतइति । असौ सर्चतः इहामुत्रतः भोगेषु प्रसङ्गम् अनासक्तिम्, साधुषु सङ्ग सान्निध्यम् ; भूतेषु दयाम् अनुकम्पाम्, मैत्री मित्रभावापन्नताम्, प्रश्रयं विनयम्, यथोचितं-‘यथाक्रमं दुःखिसुखिपुण्यवत्स दयादीनि त्रीणि’- कैवल्यदीपिका-शिक्षी इत्यनेन सम्बध्यत, एवं सर्वत्र ।________________

साधननिर्देशः ।
२७७ १५२ । शौचं तपस्तितिक्षाञ्च मौनं स्याध्यायमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं इन्दृसंजयोः ॥ १५३ । सर्वत्रात्मेश्वरान्वीक्षां कैवल्यमनिकेतताम् ।
विविक्तचौरवसनं सन्तोषं येन केनचित् ॥ १५४ । श्रद्धां भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यत्र चापि हि ।
मनोवाक्कायदण्डञ्च सत्यं शमदमावपि ॥
३
१५२। शोचमिति। शौचं-मज्जलाद्यैर्वाह्य रागद्देषादिराहित्येनान्तरम् ; तपः कायिक वाचिकं मानसमिति त्रिविधम्, तितिक्षां क्षमाम्, मौनं वृथावाचामनुशारणम्, स्वाध्यायं वेदाध्ययनम्, आजवं खच्छतां सारल्यम्, ब्रह्मचर्य भोगसङ्कोचम्, अहिंसां भूतेष्वद्रोहम, इन्दसंज्ञयोः शीतोष्णसुखदुःखादिरूपयोः समत्वम् तुल्यबुद्धित्वम् हर्षविषादराहित्यम्-शिक्षेत् ।
१५३ । सर्वत्रेति । सर्वत्र सर्वभूतषु आत्मेश्वरान्वीक्षां सच्चिदानन्दरूपेण ईश्वरान्वीक्षाम्—‘अनुवृत्त्या दर्शन’-कैवल्यदीपिका, कैवल्यम् एकान्तशीलत्वम्, अनिकेततां ‘गृहाद्यभिमानराहित्यं’—कैवल्यदीपिका, विविक्ताचीरवसनं विजनपतितानां वस्त्रखण्डानां शुद्धानां वा वल्कलानां परिधानम्–‘पूतवस्त्रखण्डपरिधानं’- कैवल्यदीपिका, येन केनचित् यदृच्छालब्धेन सन्तोषम् अलम्बुधिम्-शिक्षेत् ।
१५४ । श्रद्धामिति । भागवते भगवत्प्रतिपादके शास्त्रे अहाम, अन्यत्र अन्यप्रतिपादक च अनिन्दाम, मनोवाक्कायदण्डं च मनसः दुःसङ्कल्पः, वाचां पारुष्यम्, कायस्य चाञ्चल्यं दण्डः त्यागः-दुःसङ्कल्पादित्यागम् ;-मनोवाक्क भेदण्डमिति पाठे कर्मणो दण्डम् अनीहया, सत्यं यथार्थभाषणम्, शमदमौ अन्तःकरणवाद्येन्द्रिनिग्रहीशिक्षेत्। .________________

श्रीमद्भौताप्रपूर्तिः । १५५ । श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरगुतकर्मणः ।
जन्मकर्मगुणानाञ्च तदर्थेऽखिलचेष्टितम् ॥ १५६ । दृष्टं दत्तं तपो जप्तं वृत्तं यच्चात्मनः प्रियम् ।
दारान् सुतान् गृहान् प्राणान् परस्मै च निवेदनम्॥ १५७ । एवं कृष्णात्मनाथेषु मनुष्येषु च सौहृदम् ।
परिचयां चोभयत्र महत्सु नृषु साधुषु ॥ १५८ । परस्परानुकथनं पावनं भगवद्यशः ।
मिथोरतिमिथस्तुष्टिनिवृत्तिर्मिथ भात्मनः ॥ १५५1 श्षणमिति । अद्भुतकर्मणः हरः जमकम्मंगुणानाञ्च शवणं, कौतनं, ध्यानं, तदर्थे हर्यर्थे तदुद्देशन अखिलचेष्टितं सर्व्व कम्म -शिक्षेत्। ‘काम्यकम्माधिकारविषयमिदं प्रकरणमित्यापाततोऽश्रद्धामाशङ्गा श्रद्धाहारभूतानाह सर्वत्र इत्यादिना। ततः शुद्धान्तःकरणतया आतश्रद्वांस्तान् प्रति साक्षाद्भक्तिरूपानाह श्रवणमित्यादिना’ .-इति श्रीमज्जीवः ।
१५६ । तदर्थे सार्थचेष्टां विशदयति इष्टमिति । इष्टं यागम, दत्त दानम्, तपः कायिकादित्रयम, जप्तं जपं, वृत्त सदाचारम्, यत् च पात्मनः प्रियम्, दारान् सुतान् गृहान् प्राणान् परस्मैः परमात्मने निवेदनं तत्सेवकतया समर्पणं यत् तत् शिक्षेत् ।
१५७। एवमिति । एवं सर्वसमर्पणभावन कृष्णात्मनाथेषु करणः चित्ताकर्षसः एव प्रामा नाथः च येषां तेषु मनुष्थेषु च सौहृद्यम् अनिमित्तबन्धुत्वम, महत्सु साधुषु वृषु साधारणमनुषेषु उभयत्र परिचयां -~-परिचयाविषये दृष्टिवैषम्य विरहितत्वमिति फलितार्थः–शिक्षेत ।
१५८। परस्परेति। पावनं पवित्रकरं भगवद्यशः भगवतोयशः यस्मिन् तत् परस्परानुकथनं–‘अनु अनुबत्त्या पविच्छेदेन कयनं’________________

साधननिर्देशः। २७५ १५६ । स्मरन्तः स्मारयन्तश्च मिथोऽधौघहरं हरिम् ।
भन्या संजातया भक्त्या बिभ्रत्यत्पुलका तनुम् ॥ १६० । क्वचिट्ठदन्त्यचुातचिन्सया क्वचि
इसन्ति नन्दन्ति वदन्त्यलौकिकाः । नृत्यन्ति गायन्त्यनुशीलयन्त्य
भवन्ति तूणी परमेत्य निर्वताः ॥ १६१ । इति भागवतान् धर्मान् शिक्षन् भक्त्या तदुत्थया । नारायणपरो मायामञ्चस्तरति दुसराम् ॥
११।३।२१-३३ । कैवल्य दीपिका। तत्र परस्परमगवद्यशोऽनुकथने किं भवति ? मिथः रतिः स्पर्धादिपरित्यागेन रमणम्, मिथः तुष्टिः सुखम्, मिथः प्रात्मनः निवृत्तिः समस्तदुःखापगमः-‘रतिभंगति, तुष्टिनिहत्तिरिति इयमात्मनः ; एतत् त्रयं परस्परानुकथनादेव स्यात्, नैकाकितयेति वक्तं मिथःशब्दवयं’- कैवल्यदीपिका॥
१५८। एवं वर्तमानानां परमानन्दप्राप्तिमाह स्मरन्त इति । अघौघहनं पापसमूहविनाशनं हरिं स्वयं स्मरम्तः, अन्येषां स्मारयन्तः भक्त्या साधनभक्त्या संजातया भक्त्या प्रेमलक्षणया उत्पुलको रोमाञ्चितां तनं बिभ्रति धारयन्ति ।
१६। प्रेमलक्षणाया भक्तेरनुभावानाह कचिदिति। पथुतचिन्तया भगवद्भावनया क्वचित् रुदन्ति, क्वचित् इसन्ति, नन्दन्ति, अलौकिकाः कथाः वदन्ति, नृत्यन्ति, अजं भगवन्तम् अनुशीलयन्ति तल्लीलाम् पालोचयन्ति, एवं परं परमेश्वरम् एता प्राप्य निर्वताः सन्तः तृणों भवन्ति मौनाः तिष्ठन्ति।
१६१। उपसंहरति इतीति। इति नारायणपरः सर्वाश्वयभग________________

२८.
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १६२ । देवर्षिभूताप्तनणां पितॄणां
न किकरो नायमणी च राजन् । सर्वात्मना यः शरणं शरण्यं
गतो मुकुन्दं परिहत्य कर्त्तम् ॥ १६३ । खपादमूलं भजतः प्रियस्य
त्यतान्यभावस्य हरिः परेशः । विकर्म यच्चोत्पतितं कथञ्चित् धुनोति सव्वं हृदि सन्निविष्टः ॥११॥५॥४१।४ ।
वत्परायणः जनः भागवतान् धम्मान् शिक्षन् तदुस्थया भागवतधर्मोत्पत्रया भक्त्या अञ्जः तत्त्वतः दुस्तरां मायां ज्ञानावरिकां तरति । : १६२। भगवद्भक्तानां न जात्वन्यदेवताथवणाद्यैर्भक्तविघातः समुचितः। ‘यथा तरोमलनिषेचनेन’ इत्यादिन्यायात् भगवद्भजननव सर्वेषां दृप्तिरतोवेदादिविहितकम्माकरण न न तस्य कापि क्षतिरित्याह देवर्षीति । कत्तं कृत्यं भेदं वा परिहत्य यः सर्वात्मना सलभावन"सर्वभूतेषु भगद्भावदर्शनेन’-कैवल्यदीपिका–शरण्य शरणागतवसलं मुकुन्दं मुक्तिदातारं शरणं गतः स देवर्षिभूताप्तनृणां देवानाम् ऋषीणां भूतानाम्, प्राप्तानां पोष्याणाम्—‘प्राप्तनृणाम्-अवसर प्राप्तानां पतिथीनां’-कैवख्यदीपिका-नृणां पुंसां, पितॄणां न अयं किङ्करः दासः, ‘वैखदेव-ब्रह्मयज्ञ–भूतबल्यातिथिपूजा-नित्य वाडाख्यपञ्चमहायज्ञकरणन देवादीनां नायमधीनः’-कैवल्यदीपिका-न च ऋणी प्रकरण । … १६३। पूर्वेण विहितकम्मनिवृत्तिमुक्तास्मिन् निषेधनिमित्तप्रायश्चित्तनिवृत्तिमाह स्वपादेति। त्यक्तान्यभावस्य त्यक्तः अन्यस्मिन् देहादी देवतान्तरे वा भावो येन-‘अन्यभावः भेदबुद्धिः’-कैवल्यदीपिका-अतएव विकम्मणि प्रवृत्तिरहितस्य, प्रियस्य स्वपादमूलं ,________________

साधननिर्देशः । २८१ १६४ । शुद्धिनगां न तु तद्यदुराशयानां
विद्याश्रुताध्ययनदानतपःक्रियाभिः ।.. सत्त्वात्मनामृषभ ते यशसि प्रवृद्ध
सड़या श्रवणसंभृतया यथा स्यात् ॥११।६।६ भजतः स्वस्थ पादमूलं भजतः जनस्य कथञ्चित् प्रमादात् यत् च विकास पापम् उत्पतितम् अकस्मात् घटितं तत् सर्च इदि सविविष्टः परेशः प्रतएव अन्यतोभयनिवर्तकः हरिः धुनोति प्रपाकरोति। “श्रुतिस्मृती ममैवाने” इति भगवचनात् खाजाभङ्गाजनितं तत् पापं कथं स खयमपाकरोतीति संशयस्थ निरसनं कृतं व्याखाभिः ‘इदिसत्रिविष्टः’ इति विशेषणवलेन वस्तुसामर्थ्यमुद्राव्य । वस्तुतस्तु विकम्मसंघटनमात्रादेव भवति तस्य अहो किं मया कृतमिति सन्तापगर्भचैतन्योदयो नित्यसविहितत्वाद्भगवतः, तेन च सद्यः पापनि कृतिः । स्याञ्चेतेन तस्व
मुख्यवशात् दूरतरसम्बन्धः, न खलु तत्क्षणादेव भवेज्जायदवस्था सन्तापश्च । प्रतो न भगवान् स्वनियममतिक्रम्य तख पापमपनुदतोति सव्वं समस्त्रसम् । अतएवाह
, यमनाभचरणषणयोरुभन्या घेती मलानि विधमेत् गुणकर्भजानि । ’ :: : वस्मिन् विपद उपखभ्यत पात्मतत्वं साक्षाद्यथाऽमलदृशीः सविताकाशः ॥ (११॥३४० ). इत्याल जानानिवृत्तिवात्तत्क्षणाचैतन्योदय इति तत्त्वम् । .. १६४। भगवद्भजनेन यथा शुद्धिर्भवति न तथा विद्यादिभिरतएव तविरपेक्षत्वं भजनसाधनस्येत्या शरिरिति । है इप स्तुत्य, हे.ऋषभ श्रेष्ठ,-‘सात्विकोष्ठ’-कैवल्यदीपिका, दुराण्यानां संसाररामियां दृशं मानवानां विद्यावृताध्ययनदानतपः क्रियाभिः, विद्या वैश्वानराघुपासनं, अत शास्त्रम्, पपयन बेदाक्षरब हणम, दानं हिरादेः . पापिषम्, तपः पूर्वोक्त विविध, अप इति मुक्ताफलसमातपाठः मबाहत्तिः, क्रिया पग्निहोत्रादिक, एतैः न तु तथा शति, यमा________________

२८२
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १६५ । यदिदं मनसा वाचा चवुयी श्रवणादिभिः ।
नश्वरं गृधमाश्च विधि माया मनोमयम् ॥ १६६ । पुंसोऽयुक्तस्य नानार्थो भमः स गुणदोषभाक् ।
कमाकर्मविकर्मति गुणदोषधियो भिदा ॥ १६७ । तस्मायुक्तन्द्रियग्रामो युक्तचित्त इदं जगत् ।
पात्मनौक्षख विततमात्मानं मय्यधीश्वरे ॥ सत्त्वात्मनां सतां ते तव यशसि श्रवणसंभृतया अवशेन परिपुष्टया प्रहासच्या प्रहया सत्या अहया शुद्धिः स्यात् । ।
१६५। तत्त्वज्ञानोदये विपब्रित्तिरिति वनामुपक्रमते यदिदमिति। मनसा वाचा चयों श्रवणादिभिः इन्द्रियैः महामासं यत् इदं तत् मनोमयं मनोविलसितम्, प्रतएव माया पविद्या-‘जागरे मायाप्रधानं स्वप्ने मनःप्रधानम्’ इति श्रीमजीवः-इति विहि जानौहि। कथं मायेति ? जानोदयेऽन्यथा प्रतीयमानं नवरं विनाशगोलम् ।
१६६। कथम् मनोमयमित्याह पुंस इति। प्रयुक्तस्त्र विक्षिप्तमनसः पुंसः जनस भ्रमः नानार्थः ब्रह्मसत्तातिरिक्तः बहुविधः पर्थः यत्र तादृशः। स भ्रम एव गुणदोषभाव गुणदोषबुदिहेतः, पतएव की विहितम्, पक तल्लोपः, विकर्म निषितम् इति गुणदोषधियः गुणदोषबुझेः भिदा भेदः। ब्रह्मप्रेरणया क्रियमाणे कम्मणि न तथा भेदः पापासम्भवादित्याशयः ।
११७। ब्रह्मातिरिक्तबहुविधार्थदर्शन चेत् भ्रमकारणं, कुछ कथमिदं दृखमाने जगदौक्षणीय तबाह तस्मादिति। तस्मात् भ्रमनिरसनहेतोः युकेन्द्रियग्रामः संयतेन्द्रियसमूहः, युक्तचित्तः संयतमना दं विषयरूपं जगत् बामनि विषषिणि विततं व्याप्तं तत्सविधी प्रकाशित________________

साधननिईशः।
२८३ १६८ । ज्ञानविज्ञानसंयुक्त प्रात्मभूतः शरीरिणाम् ।
पात्मानुभवतुष्ठात्मा नान्तरायैर्विहन्यसे । १६६ । दोषबुद्द्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते ।
गुणबुड्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥ १७० । सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञाननिश्चयः । पश्यन् मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥
११।७।७-१२ । मिति यावत् ईक्षस्व पश्य । न खलु निखिल विश्वस्य समावेशः परिच्छिवे प्रात्मनि सम्भवति अताह-अधीश्वर स्वाधिष्ठाने मयि सान्तर्यामिणि प्रात्मानं परां प्रकृतिम् ईक्षस्व ।
१६८। एवं दर्शने किं फलं तबाह ज्ञानेति । ज्ञानविज्ञानसंयुक्तः ज्ञानं परोक्षं विज्ञानम् अपरोक्ष ताभ्यां सम्यक् युक्तः प्रतएष प्रामानुभवतुष्टात्मा आत्मा आत्मनाम् पात्मा-‘ब्रह्मेति श्रीमजीवः-तस्य अनुभवेन साक्षादर्शनेन तुष्टः परिटप्सः पात्मा चित्तं यस्य तादृशः स शरीरिणां देहिमात्राणां देवादीनाम् एकात्मत्वात् प्रात्मभूतः, अतः अन्तरायः न विहन्यसे न उपद्रुतो भविष्यसि त्वम् उदव इति शेषः ।
१६८। बालवदन्तरात्मप्रेरणानुसरणपरायणत्वात् स्वभावत एव निषेधात् निवर्तते विहितञ्च करोति न पुनर्दोषगुणबुद्धोत्याह दोषबुद्धेति। यथा अर्भकः शिशुः तथा उभयातीतः गुणदोषबुड्यतीतः स दोषबुद्या निषेधात् न निवर्त्तते, गुणबुड्या विहितं न करोति ।
१७०। किमिदं तत्त्वज्ञानं येन विपनिवृत्तिस्तदाह सर्वभूतति । सर्वभूतसुहत् सर्वेषां भूतानाम् अहेतुकोपकारी, शान्तः चाचल्यादिविरहितः, जानविज्ञाननिषयः जानन परीक्षेण विज्ञानेन अपरोक्षेण च निश्चयः संशयरहितः विम्वं जगत् मदात्मकं मत्वरूपकं महत्तया________________

२८४ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः । १७१ । आत्मनो गुरुरात्मैव पुरुषस्य विशेषतः । यत् प्रत्यक्षानुमानाभ्यां श्रेयोऽसावनुविन्दते ॥
. १११।२०। १७२ । तस्मात्त्वमुद्दवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम् ।
प्रवृत्तञ्च निवृत्तञ्च श्रोतव्यं श्रुतमेव च ॥ १७३ । मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् । .. याहि सर्वात्मभावन मया स्या ह्यकुतोऽभयः ॥
११।१२।१४।१५ । सत्तायुक्तां मच्छक्तिविलासं-प्रतएवाह प्रज्ञावान् श्रीमच्छङ्करः’ब्रह्मखभावः प्रपञ्चः’ ‘कारणस्यात्मभूता शक्तिः शक्तचामभूतं कार्य’ इति-पश्यन् न पुनः विपद्यत न विपदापनो भवति । स्वस्वमनोनुरूपं भोगाव्य जगहणमविद्याविजृम्भितम्, विद्योदये वन्यथाप्रतीयमानत्वात्। तत्र यदा भगवच्छक्तिवैचित्रादर्शनं भवति, तस्य तदा यथायथं ग्रहणञ्चेति तत्त्वम् । ‘मनसैव विश्वं सृजति’ (६२) प्रति त्वन्यदेव।
१७१। भगवच्छक्ति विलासत्वेन जगहहणं तत्त्वज्ञानमित्युका कुतः पुनस्तमभत कोवाऽस्मिन् गुरुरित्याह आत्मन इति । पामनः शरीरस्य पखादेरपि विशेषतः पुरुषस्य पात्मा एव हिताहितन्त्राने गुरुः। कथं विशेषतः मनुष्यस्वेत्युक्तं तबाह, यत् यस्मात् असी मनुष्यः प्रात्मप्रेरणानुगतः प्रत्यक्षानुमानाभ्यां प्रत्यक्षेण साक्षाद्दर्शनेन अनुमानेन च श्रेयः तत्त्वज्ञानम् अनुविन्दते विचारानन्तर लभते । .. १७२।१७३। कोऽयमामा योऽसौ मुरुः, बाधं सब्बै परिवाय अस्वानुसरण शेयोलाभस्तदाह बाभ्यां तस्मादिलि मामिति । तस्मात् समाजवादनाना अपि बमस्वरूपमायुरिति कारणाव, है. उडम,________________

’ साधननिर्देशः । २८५ १७४ । विषयान् ध्यायतचित्तं विषयेषु विषजते।
मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥११।१४।२७ १७५ जितेन्द्रियस्य दातस्य जितवासात्मनो मुनेः ।
महारणां धारयतः का सा सिद्धिः सुदुर्खभा ॥ १७६ । अन्तरायान् वदन्ताता युजतो योगमुत्तमम् । मया सम्पद्यमानस्य कालक्षपणहेतवः ।
११।१५।३२।३३।
चोदनां श्रुति, प्रतिचोदनां स्मृति, तत्प्रयोजितं निषेधं विधिं वा प्रहत्तं क्रियाशालित्वं निवृत्तं निष्क्रियत्वं च, श्रोतव्यं श्रवणीयविषय, युतं श्रुतविषयं च उत्सल्य परिहाय माम् एकम् अद्वितीयं सर्वदेहिनाम् पात्मानं सान्तर्यामिणं सवामभावन शरणं याहि पाहि। मया हि अकुतोभयः स्वाः भव। ‘सर्वदेहिना’ ‘सर्जामभावन’ इति पदहयेन सर्वतोऽस्य भगवत्प्रेरणाप्राप्तिवान्यते। श्रुत्यादिपरिहारस्तु साक्षानगव प्रेरणाप्राप्तिविज्ञापनोदनाय ।
१७४। कथमन्यत्सब्बं परिहाय भगवच्छरणमुपादिशत् तत्कारणमाह विषयानिति। विषयान् ध्यायतः जनस्य विषयेषु चितं विषज्जते बहं भवति, न ततो बहिर्गच्छत् भगवति निमकं समर्थं भवति । मां मान्तर्यामिणम् अनुस्मरतः स्मरणविषयं कुर्वतः जनस्य मयि सान्तर्यामिसि एव चित्त अविलीयते निमनं भवति । ततो जीवस्तमिडभिवभावन तिष्ठति, सर्बान्तर्यामी पुनस्तं प्रेरयति । . १७५॥१७६ । तं परमात्मानमते योगसिहोर्नाकान्त् िसासामभिमानवहिकानां जीवपरयोरक्यविरोधित्वात् । सदेवाह बाभ्यां जिलेन्द्रियस्येति अन्तरायानिति । जितेन्द्रियस्य जितानि इन्द्रियाणि येन लस, दान्तस्य यतवासकारणस, जितमासाबन जितः खासः मामा च________________

२८६ २८६
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १७७ । यो वै वाचनसी सम्बगसंयच्छन् धिया यतिः ।
तस्य व्रतं तपोज्ञानं सवत्यामघटाम्बुवत् ॥ १७८ । तस्मान्मनोवचःप्राणान् नियच्छेन्मत्परायणः । महतियुक्तया बुद्या ततः परिसमाप्यते ॥
११।१६।४३।४४ । १७८ । यो विद्याश्रुतसम्पन्न पात्मवावानुमानिकः । मायामात्रमिदं ज्ञात्वा जानञ्च मयि संन्यसेत् ॥
११।१६।१। येन तस्य मुनेः मननशीलस्य महारणां मयि सवान्तर्यामिणि धारणां चित्ताभिनिवेशं धारयतः कुलतः का सिद्धिः सुदुर्लभा न कापीत्यर्थः । एवमपि उत्तम जीवगतमामयोगरूपं योगं युनतः अभ्यसतः एताः सिहोः अन्तरायान् विघ्नान् वदन्ति । कथम् ? मया सर्वान्तर्यामिण सम्पाद्यमानस्य योग युनतः कालक्षपणहेतवः स्थासमयक्षेपकारणानि। खासजयस्तु चित्तचाञ्चलानिहत्ती स्वतएव भवतीति काम् ।
१७७।१७८ । असंयतस्थ ब्रतादिकं सर्च नश्यति, भगवत्परायणतायां पुनः सहजनैव संयम उपतिष्ठते, तत पाह य इति, तस्मादिति । यः पतिः यत्नपरायणः धिया भगवत्प्रवणबुडया वाचनसी सम्यक् पसंयच्छन् भवति न संयच्छति, प्रामघटाम्बुवत् पनग्निदग्धघटस्थजलवत् तस्य व्रतं तपः जामं सवति । तस्मात् ततव मस्परायणः सर्वान्तर्यामिपरायणः सन् मद्भक्तियुक्तया मयि सर्बान्तर्यामिणि भक्तिसमवितया बुधा धिया मनः वचः प्राणान् नियच्छेत्, ततः परिसमाप्यते कतबत्यो भवतीत्यर्थः ।
१७६ । प्रनर्पितज्ञानस्थाभिमानवईकवाद भगवति तस्यार्पणमाह वदति। विद्याश्रुतसम्पबः विद्या अनुभवः तस्पयन श्रुतेन सम्मनः________________

साधननिःशः। २८७ १८० । तपस्तीर्थं जपोदानं पवित्राणीतराणि च ।
नालं कुर्वन्ति तां सिद्धि या ज्ञानकलया कृता ॥ १८१ । तस्माद्धानेन सहितं ज्ञात्वा खात्मानमुद्दवः । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज मां भक्तिभावतः ॥
११।१६।४।५। १८२ । तापवयेणाभिहतस्य घोरे
सन्तप्यमानस्य भवाध्वनौश। पश्यामि नान्यच्छरणं तवाषि
इन्दातपत्रादमृताभिवर्षात् ॥११।१६।६ । पतएव पात्मवान् प्राप्तात्मतत्वः नानुमाणिकः केवलपरोक्षजानवान् न भवति ईदृशः यः स इदं जगत् मायामात्र स्वाज्ञानविजृम्भितम् इति जावा ज्ञानं च तत्साधनं मयि सर्वान्तर्यामिलि संन्धमत्। पयमेव विहमव्यासो नाम।
१८०१८१। अभिमानवर्जितभगवदर्पितज्ञानेन किं भवति तदाह तप इति तस्मादिति। मानकलया जानलेशेन या सिद्धिः कता तां मिडिं-भक्तिरूपा ; अतिमिति पाठे भक्तो योग्यताम्’ इति श्रीमजीवः-तपः, तीर्थ, जपः, दानम्, इतराणि पवित्राणि पवित्रतासाधनानि न प्रलम् अन्यर्थं कुर्वन्ति । तस्मात् ततः ज्ञानेन सहित तत्पर्यन्तं यथाभवति तथा खात्मानं जौवखरूपं जात्वा ज्ञानविज्ञानसम्पनः मां सर्वान्तर्यामिणं भक्तिभावतः भज ।
१८२। भगवञ्चरणमेव शरणमित्याह तापवयेणेति । घोर भौषी भवाध्वनि संसारमार्गे तापत्रयेण अध्यात्मादिना अभिहतस्य सन्तप्यমানৱ জন অনামিৰ মৰ বৰঘৰানৱাৰ অৰ মৰ न पश्यामि।________________

श्रीमगीताप्रपूर्ति
M
२८. २८८ २८३ । श्रद्धाऽमृतकथायां मे शवन्मदनुकीर्तनम्॥
परिनिष्ठा च पूजायां स्तुतिभिः स्तवनं मम ॥ १८४ । आदरः परिचयायां सर्वाङ्गैरभिवन्दनम् ।
महतपूजाभ्यधिका सर्वभूतेषु मन्मतिः ॥ १८५ । मदर्थेष्वङ्गचेष्टा च वचसा मद्गुणेरणम् ।
मय्यर्पणच्च मनसः सर्वकामविवर्जनम् ॥ १८६ । मदर्थेऽर्थपरित्यागो भोगस्य च सुखस्य च ।
दृष्टं दत्तं हुतं जप्तं मदर्थं यद्भुतं तपः ॥ १८७ । एवं धर्मांमनुष्याणामुघवात्मनिवेदिनाम् । मयि संजायते भक्तिः कोऽन्योऽर्थोऽस्यावशिष्यते ॥
. १११६।२०-२४ । १८३-१८७। भक्तोः कारणमाह यति पञ्चकम् । शवदिति सर्वत्रानुषज्यते। मम सर्बान्तर्यामिणः अमृतकथायां श्रद्धा श्रवण दरः, मदनुकीर्तनं श्रवणानन्तरं मत्कथाव्याख्यानम्-‘नामोच्चारण कैवत्यदीपिका, पूजायां च परिनिष्ठा, स्तुतिभिः मम सर्बान्तर्यामिणः स्तवनम्, परिचर्यायां मेवायाम् पादरः, साङ्गः अभिवादनम्’अष्टभिरङ्गः तथाच,
दोभ्या पायाच जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा ।
मनसा वचसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग ईरितः ॥’ : कैवलादीपिका, मतपूजा मम सान्तर्यामिणः भक्तानां पूजज समादरः अभ्यधिका-‘मत्पूजातोऽपि तब मम सन्तोषविशेषात्’ पति-श्रीम जीवः ; सर्वभूतेषु मातिः मशिन्तनं मत्वरूपावलोकनम्-‘ममैय मतिः तव तक स्कुस्णम्’-श्रीमतीकः । मदर्थेषु मविषयेषु पाटा लौकिको क्रिया ; वच सा लौकिकेनापि मापरणं महसकामनाः________________

साधननिर्देशः । २८८ १८८ । केचिहेहमिमं धीराः मुकल्यं वयसि स्थिरम् ।
विधाय विविधोपायैरथ युञ्जन्ति सिद्धये ॥ १८८ । न हि तत् कुशलादृत्यं तदायासोह्यपार्थकः ।
अन्तवत्ताच्छरौरस्थ फलस्येव वनस्पतेः ॥ १६० । योगं निषेवतो नित्यं कायश्चेत् कल्पतामियात् ।
तच्छ्रद्दध्यान मतिमान् योगमुत्सृज्य मत्परः ॥ १६१ । योगचयामिमां योगी विचरन् मदपाश्रयः । नान्तरायैर्विहन्येत निम्तहः स्वमुग्वानुभूः ॥
१०२८।४१ —४४ ।
‘उच्चारणं’– केबलादीपिका ; मयि मनसः अर्पणम् ; सर्वकामविवजनं सर्वविधस्याभिलाषस्य त्यागः ; मदर्थे मद्भजनाथं भोगस्य तत्साधनस्य चन्दनादेः–‘भोगोविषयार्जनम्’—कैवलादीपिका-त्यागः सुखस्य पुत्रोपलालनादेः—-‘सुखम् उपभोगः’-कैवलादीपिकात्यागः ; अर्थपरित्यागः भजनविरोधिनः अर्थस्य परित्यागः ; इष्ट दत्तं हुतं जप्तं व्रतं तपः यत् तत् मदर्थम् ; हे उद्दव, एवं धर्मेः आत्मनिवेदिनाम्-‘आत्मनि वेदनं ज्ञानं आत्मनिवेदनमित्यलुक्…… आत्मसमर्पणमिति व्याख्याने “मय्यर्पणश्च मनसः” इत्यनेन पौनरुक्त्यम्’ - कैवलादीपिका, मनुष्याणां मयि सान्तर्यामिणि भक्तिः संजायते ; अस्य भक्तस्य कः अन्यः अर्थः साधनरूपः साध्यरूपो वा अवशिषाते ‘सर्वोऽपि खतएव भवतीत्यर्थः परम पुरुषार्थशिरोमणौ तत्र सर्वसुखान्तर्भावात्’-श्रीमज्जौवः । विष्णुभक्त्यङ्गपञ्चदशवर्गोऽयं मुक्ताफले।
१८८-१८१ । योगच्छद्मन विपथगामिनां विमति प्रदर्श्य चरम प्रातयोगमुपदिशति केचिदिति चतुभिः। अथ केचित् धौराः इसं________________

२६. श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १८२ । कुर्यात् सर्वाणि कर्माणि मदर्थं शनकैः स्मरन् ।
मय्यर्पितमनश्चित्तो महात्ममनोरतिः ॥ १६३ । देशान् पुण्यान् संश्रयेत मक्तः साधुभिः श्रितान् ।
देवासुरमनुष्येषु मताचरितानि च ॥ १६४ । पृथक् सत्रेण वा मह्यं पलयात्रामहोत्सवान् ।
कारयेगौतनृत्याद्यैर्महाराजविभूतिभिः ॥ देहं सुकन्यं जरारोगादिरहितं वयसि तारुण्य स्थिरं विधाय छत्वा सिद्धये अहन्दपरकायप्रवेशादिसिद्धये योगधारणां युवन्ति । न हि तत् कम्म कुशलादृत्यं कुशल्लैः प्राज्ञैः प्रादृत्यम् आदरणीयम् । कथम् ? सदायासः तस्मिन् प्रायासः प्रयत्नः हि निश्चितम् अपार्थकः निष्फलः । कथं वा यत्नो निष्फलः ? वनस्पतेः फलस्य इव शरीरस्य फलस्थानीयस्य पन्तवत्त्वात् नखरत्वात्, वनस्पतिस्थानीयः आत्मा त्वविनखरः। न कैवलं निष्फलप्रयासत्वं किन्तर्हि न तच्छ्रहायोग्यमपोत्याह-नित्यं योगं धारणाविशेषं निषेवतः कायः देहः चेत् कल्पता कल्पकाम स्थायिताम् इयात् प्राप्नुयात्, मत्परः मत्परायणः मतिमान् बुद्धिमान् जनः न अध्यात् न विश्वस्यात् । ततः किं कुर्यात् ? महापाश्रयः अहम् सान्तर्यामी एव अपाययः पाश्रयः शरणं यस्य स योगी इमां योगाचयां योगानुष्ठानं विचरन् चाचरन् अन्तरायः विनैः न विहन्यते न उपतो भवेत् ? कथम् ? अयं योगी निस्पृहः महाशून्यः-स्पृहामूलका हि विनाः, पुनश्च खसुखानुभूः स्वमुखे अनुभूः अनभूतिः यस्य सः खानन्दपूर्णः । १८२-२०३। चरमभक्तिसाधनानि
इन्त ते कायष्यामि मम धान सुमंगलान् ।
यान् श्रद्धया चरन् मच्यों मत्य जयति दुर्जयम् ॥ इत्युपत्राम्याह कुर्यादिति हादशभिः। माँ सानामिपि पति________________

साधननिर्देशः। १६५ । मामेव सर्वभूतेषु वहिरन्तरपावृतम् ।
ईक्षेतात्मनि चात्मानं यथाखममलाशयः ॥ १६६ । इति सर्वाणि भूतानि महावन महाद्य ते ।
सभाजयन् मन्यमानी ज्ञानं केवलमाश्रितः ॥ १६७ । ब्राह्मणे पुक्कसे स्तेने ब्रह्मण्येऽर्के स्फुलिङ्गके ।
अक्रूरे क्रूरके चैव समदृक् पण्डितो मतः ॥ १८८ । नरेष्वभौक्षां मनावं पुंसो भावयतोऽचिरात् ।
स्पर्द्धासूयातिरस्कागः साहवाग वियन्ति हि ॥ १६६ । विसृज्य स्मयमानान् खान् दृशं बौड़ाञ्च दैहिकीम्।
प्रणमेद्दण्डवभूमावाश्वचाण्डालगोखरम् ॥ २०० । यावत् सर्वेषु भूतेषु मभावो नोपजायते ।
___ तावदेवमुपासीत वामनःकायत्तिभिः ॥ मनश्चित्तः अर्पिते मनचित्ते सङ्कल्पविकल्पानुसन्धानाक के येन-‘मनः प्रहत्तिमित्तिरूपं, चित्तं स्वच्छत्वादिरूपम्’ — केवलादीपिका-; पतएव महम्मात्ममनोरतिः महर्मेषु एव प्राममनसीः रतिः यस्य स शनकैः असंरम्भतः विनाड़म्बरेण मदर्थं सर्वाणि कम्माणि कुर्यात्, मद्भक्तैः साधुभिः श्रिताम् पुण्यान् देशान् संश्रयेत, देवासुरमनुष्येसु मताचरितानि च ये माताः तेषाम् चरितानि च संबयेत-‘पूजयेत् श्रवणादिभिः’- कैवल्यदीपिका, पृथक् एकाकित्वेन सत्रेण अन्यः संभूय अनुष्ठानेन वा मद्यं माम् सान्तर्यामिणम् उद्दिश्य पर्चयावामहोत्सवान् महाराजविभूतिभिः चामराद्यैः वृत्यायैः कारयेत् ; खम् प्राकाशं यथा तथा बहिः अन्तः अपाहतं प्रतिरोहितं वहिरन्तःपूर्ण माम् पात्मानम् पात्मनाम् प्रामानं सर्वभूतेषु भामति छ________________

२६२ श्रीमझौताप्रपूर्तिः । २०१ । सर्वं ब्रह्मात्मकं तस्य विद्ययात्ममनीषया।
परिपश्यन्नुपरमेत् सर्वतो मुक्तसंशयः ॥ २०२ । अयं हि सर्वकल्पानां सध्रीचौनो मतो मम ।
मद्भावः सर्वभूतेषु मनोवाक्कायत्तिभिः ॥ २०३ । न ह्यङ्गोपक्रमे ध्वंसो मधर्मस्योद्धवाण्वपि । __ मया व्यवसितः सम्यक् निर्गुणत्वादनाशिषः ॥
११।२६।६-२० ।
अमलाशयः निम्मलचित्तः ईक्षेत ; इति अनेन प्रकारण, हे महाद्युते अतिप्राज्ञ उद्धव, केवलं शुद्धं ज्ञानं ज्ञानरूपां दृष्टिम् आश्रितः सन् सर्वाणि भूतानि मद्भावेन मम भावः सत्ता सा एव भावः तेन-‘मधुप्रया’ -कैवल्यदीपिका-मन्यमानः सम्मानयन्,-‘ज्ञानं प्रपञ्चाधिष्ठानमिति मन्यमानः’-कैवल्यदीपिका, सभाजयन् सेवमानः-‘सभाजनं सेवा’– कैवल्यदीपिका-बाण, पुक्कसे अन्त्यजविशेष, स्तेने चौरे ब्रह्म खापहारिणि, ब्रह्मण्ये ब्राह्मणेभ्यः दातरि, अर्के सूर्ये, स्फुलिङ्गके, म परे कर च-जातिक्रियाद्रव्यगुणकतवैषम्ये समहक समदर्शी पण्डितः मतः, अभीक्ष्णं नरेषु मनुष्येषु-‘नरशब्द उपलक्षणं सर्वभूतेषु’–कैवल्यदीपिका –मद्भावं मत्सत्तां भावयतः चिन्तयतः पुंसः जनस्य अचिरात् साहङ्काराः स्पदीसूयातिरस्काराः– स्पद्धा गुणाधिकैः सह साम्येच्छा, असूया गुणेषु दोषारोपः, तिरस्कारः मानभङ्गः, अहङ्कारः अनात्मनि प्रात्मबुद्धिः गर्बो वा’- कैवल्यदीपिका-हि-‘स्फुटं न स्तुतिमात्र’- कैवल्यदीपिका –विशेषात् नश्यन्ति-संस्कारैः सह नश्यन्ति ; अयमानान् हसतः स्वान् सखीन् तथा दैहिकों दृशम्-अहम् उत्तमः स तु नीच इति दृष्टिम्, तया हशा बीड़ा लज्जा तां च विसृज्य–‘विसज्य खयमन्यां खां दृशं वौड़ाम्’ इति मुक्ताफलपाठः, तत्र व्याख्या च-‘खयं खरचैव________________

. साधननिर्देशः । २६३ २०४ । श्रुतः संकीर्तितो धाातः पूजितश्चादृतोऽपि वा ॥
नृणां धुनोति भगवान् कृत्स्थो जन्मायुताशुभम् । २०५ । यथा हेम्नि स्थितो वह्निदुर्वर्णं हन्ति धातुजम् ।
एवमात्मगतो विष्णुर्योगिनामशुभाशयम् ॥ खां दृशम् अहम्बुद्धिम्, अन्यां मम बुद्धि, चकारात् लोकब्रीड़ाम्’आखचाण्डालगोखरम् अखचाण्डालगोखरान् अभिव्याप्य दण्डवत् प्रणमेत् । यावत् सर्वेषु भूतेषु मद्भावः मत्सत्ता न उपजायते न प्रत्यक्षीभवति तावत् वामनःकायत्तिभिः एवम् उपासौत। तस्य एवं कुर्चतः पुंसः आत्ममनीषया सर्वत्रेश्वरस्वरूपदृष्ट्या विद्यया तत्त्वज्ञानेन सव्वं ब्रह्मालकं ब्रह्मखरूपसम्भूतं परिपश्यन् मुक्तसंशयः सर्वतः क्रियामात्रात् अच्युतभाववर्जित्तात् उपरमेत् विरतो भवेत्। मनोवाक्कायहत्तिभिः सर्वभूतेषु महावः मम स्वरूपचिन्तनम् सर्वंकल्पानां’ज्ञानकम्मयोगानाम्’- श्रीमज्जीवः–अयं सधीचीनः सहायः मम मतः। अङ्ग हे उदय, अनाशिषः निष्कामस्य महम्मस्य सर्वत्र मद्भावदर्शनरूपस्य धर्मस्य उपक्रमे अनुष्ठानारम्भे अण्वपि ईषदपि न हि ध्वंसः न वैगुण्यादिभिः नाशः। कथं ? निर्गुणत्वात् गुणातीतत्वात् सत्त्वादिजनितविकारशून्यत्वात् अयं धमः मया सर्वान्तर्यामिणा व्यवसितः निखितः। मुक्ताफले हादशवर्गोऽम् ।
२०४ । भगवत्माक्षात्मम्बन्धेनैव सर्वाशभविध्वंसो न तु साधनादिनेत्याह श्रुत इति । श्रुतः, सङ्गीर्तितः, ध्यातः, पूजितः अपि वा आदृतः भगवान् हत्स्थः सन् नृणां जन्मायुताशुभं धुनोति प्रपाकरोति।
२०५। यथेति। यथा हेचि सुवर्ण स्थितः वकिः पग्निः धातुज दुर्चणं हन्ति, एवम् भालगतभामन्यधिष्ठितः विष्णुः परमपुरुषः न तु योगादिकं योगिनाम् पशुभाशयं हन्ति ।..________________

।
२६४. श्रीमगौताप्रपूर्तिः। . २०६ । विद्यातपःप्राणनिरोधमैत्री
तीर्थाभिषेकवतदानजप्यैः । नात्यन्तशुहिं लभतेऽन्तरात्मा ।
यथा हदिस्थे भगवत्यनन्ते ॥१२।३।४६-४८ । २०७। मृषा गिरस्ता ह्यसतौरसत्कथा
न कथ्यते यद्भगवानधोक्षजः । तदेव सत्यं तटुहैव मङ्गलं
तदेव पुण्यं भगवत्कथोदयम् ॥ २०८। तदेव रम्यं रुचिरं नवं नवं
तदेव शश्वन्मनसो महोत्सवम् । तदेव शोकार्णवशोषणं नणां
यदुत्तमश्नोकयशोऽनुगौयते ॥१२।१२।४८।४६ । २०६। विद्येति। विद्यातपःप्राणनिरोधमैत्रीतीर्थाधिकव्रतदानजप्यैः विद्या देवतोपासना, तपः विविधम्, प्राणनिरोधः प्राणसंघमः, मैत्री सर्वभूतानुकम्पा, तीर्थाभिषेकः तीर्थस्वानं, व्रतं, दान, जप्यः मन्त्रः, एतैः न तथा अन्तरामा अत्यन्तशुचि लभते यथा भगति पनन्ते हृदिस्थे सति ।
२०७। हरिगुणकीर्तनमेव महाफल तयतिरिक्त सर्व मिथ्यानापमात्रमित्याह मृषति। ताः मृषागिरः मिथ्यावाचः, ताः असतीः असत्यः असत्कथाः असतां कथाः यत् यत्र भगवान् पधीचजः न जयते। भगवाहुणेदय भगवाधानाम् अभ्युदयः यस्मात् तत्, तदेव सत्य, तत् एवहि मालम्- इति हर्षेतत् एव पुण्यम् ।
२०८। तदेवेवि। तत् एक रम्ब मनोहर, सत् एव न भवं________________

साधननिर्हगः। २६५ २०६ । यशः श्रियामेव परिश्रमः परो
वर्णाश्रमाचारतपःशुतादिषु । अविस्मृतिः श्रीधरपादपद्मयो
गणानुवादश्रवणादिभिर्हरेः ॥१२॥१२॥५३ । यथा भवति तथा रुचिरं रुचिप्रदं, तत् एव मनसः महोत्सवम् महान् उत्सवः यस्मात् तत्, तत् एव तृणां शोकार्णवशोषणं यत् यत्र उक्तमनोकयशः अनुगौयते सातत्येन कीर्यते।
२०८। वर्णाश्वमाचारैः कीर्तिलाभः श्रवणादिभिर्भगदविस्मृतिरित्याह यशाति। वर्णाश्रमाचारतपःश्रुतादिषु परः महान् परित्रमः वियाम् एव यशः कीर्तिः सम्पत्तिः, केवलं पुरुषार्थ इति । हरेः गुणानुवादश्रवणादिभिः श्रीधरपादपद्मयोः श्रीधरस्य सौन्दर्यराणः पादपनयोः अविस्मृतिः चिन्तापथे नियतस्थितिः भवति। . इति श्रौसात्त्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां . श्रीमद्गीताप्रपूर्ती साधननिर्देशो नाम
अष्टमोऽध्यायः ।________________

नवमोऽध्यायः।
विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः । १ । एतद्रूपं भगवतो ह्यरूपस्य चिदात्मनः ।
मायागुणैर्विरचितं महदादिभिरात्मनि ॥१।३।३० । १। विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशेऽस्मिन्नध्याये विषयविषयिणां विषयभूतैश्च विषयिभिस्तेषां सम्बन्धो निर्णीयते। अतः पृथिव्यादिभिः साधुभिश्च स्वानुमोदितसम्बन्ध प्रदर्शयितुं प्रथमं तावत् सर्वविषयात्मक विश्वं भगवद्रूपत्वेन विषयिभिघिमित्याह एतद्रूपमिति। एतत् विश्वम् अरूपस्य प्राकृतरूपविरहितस्य चिदात्मनः चैतन्यस्वरूपस्य मायागुणैः महदादिभिः रूप-रूयते शब्दाते मानसविषयं क्रियतेऽनेनेति रूपं-प्रकाशस्थानम् आत्मनि जीवे—‘अन्तर्यामिणो’ति श्रीमहिश्वनाथः-विरचितं कृतम् । श्रीमत्वामिना जीवाधिवतत्वेनदं पद्यं व्याख्यातम्, तत्त्वन्यैरुपेक्षितम् ।
जगह पौरुषं रूपं भगवान् महदादिभिः। (५॥१) इत्यादिमवाक्येनान्तिमवाक्यस्यास्य सम्बन्धचिन्तनात्तेषामेव व्याख्यानं चारुतया प्रतिभाति । अपिच
एतद्भगवतीरूप स्थूल से व्याहत मया । मह्यादिभिरावरणैरष्टभिर्बहिरावतम् ॥ अतःपरं सूक्ष्मतममव्यक्तं निर्विशेषणम् । अनादिमध्यनिधनं नित्य वामनसः परम् ॥ भमुनी भगवद्रूपे मया ते ह्यनुवर्णिते ।
उभे अपि न रङ्गन्ति मायासृष्टे विपश्चितः ॥ (२।१०।३२-३४) ; ‘भमवतो गुणमये स्थूलरूप प्रावेशितं मनोहागुणेऽपि सूक्ष्मतम पामज्योतिषि परै ब्रह्मणि भगवति वासुदेवाख्ये क्षममावेशितुं तदुईतद्गुरी________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। २८७ ऽहस्यनुवर्मयितुमिति’ ( ५॥१६॥३); ‘एतावानेवाण्डकोशो यश्चतुर्धा पुराणषु विकल्पित उपगीयते यत्तद्भगवतो नारायणस्य साक्षान्महापुरुषस्य स्थविठं रूपमात्ममायागुणमयमनुवर्णितम्’
थुन्वा स्थूल तथा मूमं रूपे भगवतो यतिः ।
स्थूले निजितमात्मानं शनैः सूरमं धिया नयेत् ॥ (५।२६॥३६॥३७) । इत्यादिभिः सिचातेऽन्येषां व्याख्यातॄणां व्याख्यानं । मुक्ताफले श्रीमहोप देवेन निराकारपक्षे समुद्धृतञ्च
न यत्र कालोऽनिमिषा परः प्रभुः कुतो नु देवा जगता य ईशिरे । म यत्र सत्त्व न रजस्तमश्व न वै विकारो न महान् प्रधानम् ॥ पर पदं वैभावमामनन्ति तद्यन्ने ति नेतीत्यससिसक्षवः । विमृज्य दौराभामनन्य सौहदा दीपगु ह्याईपदं पदे पदे।
इत्थं मुनिस्तू परमेयवस्थिती विज्ञानग्वीर्य सुरन्धिताशयः ॥ (२।२।१७-१८); पुरुषपिसाकारपक्षे च
भूतैर्यदा पञ्चभिरामसृष्टः पुरं विराज विरचय्य तस्मिन् । वशिन विष्टः पुरुषाभिधाममवाप नारायण पादिदेवः ॥ यत् काय एष भुवनवयसनिवेशो यस्येन्द्रिय स्तनुभृतामुभयेन्द्रियाणि । ज्ञानं स्वतः सनतो बलमोजहदा सत्त्वादिभिः स्थितिलयोङ्गव भादिकर्ता ॥
(११।४।३।४) इति । ‘अगोचरस्य गोचरत्वे हेतुः प्रतिगुणः सत्त्वम्’ इति न्यायेन विश्वस्य रूपत्वमीश्वरस्य संहितायामस्यां यदनुमोदित्म, तत्तस्य प्रकाशस्थानत्वेनास्माभिरपि स्वोकतुं शक्यम् । जीवसनिधी अगदाविष्करोति परामा तन्मनोनुरूपत्वेनेति ‘आत्मनि जौधे’ इति सुक्षु व्याख्यानम् । श्रीमजीवनीतम्—‘मायागुणविरचितमेवैतज्जगदाकारं रूपं तात्मनि जीव एव विरचितं तत्सम्बन्धतयैव कल्पितं न तु परमेश्वरसम्बन्धतयेत्यर्थः ; पासङ्गादनासङ्गाञ्चेति भावः’ इति । परिणामवादिनां तत्त्वतोऽन्यथाभावं विना परिणामसाधनमेवमेव सिधाति । यतः स्वशक्तिवैचित्राप्रकाशे न जातु भगवति विकारः सम्भवति, सम्भवति स पुनः जीवएव वेन तस्य विविधभावाधीनतोपस्थितः स्वज्ञानावरणसंघटनाच्च ।________________

२६८ श्रीमझौताप्रतिः । २। भवविधा भागवतातीर्थीभूताः खयं विभी। तीर्थोकुर्वन्ति तीर्थानि स्वान्तःस्थेन गदाता ॥
१३।६। ३ । तुलयाम लवेनापि न खर्ग मापुनर्भवम् । भगवत्सङ्गिसङ्गस्य मानां किमुताशिषः ॥
१।१८।१३।
२। विषयिणां विषयभूतः साधुभिश्च सम्बन्ध प्रस्तोतुं कुतस्तेषां पावनत्वमुपतिष्ठते तदाह विदुरं प्रति युधिष्ठिरवाकोन भवहिधा इति । हे विभो समर्थ, भवहिधाः त्वत्सदृशाः भागवताः भगवडलाः खर्व तीर्थीभूताः तीर्थस्वरूपाः। कथम् ? खान्तःखेन खस्त्र पन्तरस्थेन गदाभृता
भोजःसहीबलयुत मुख्यतत्त्वं गर्दा दधत् । (४६४) पति प्राणस्य प्राणरूपेण परमात्मना तीर्थानि तीर्थीकुर्वन्ति । ‘मलिनजनसम्पर्कात् तीर्थानि प्रतीर्थानि सन्ति, सन्तः पुनस्तीर्थीकुर्वन्ति’ इति श्रीमवस्वामी। तीर्थानां तीर्थव साधुसमागमवशात, तेषाच साधुवं तिषु भगवदाविर्भावहेतोः ।
३। भगवदनुरक्तजनानां सङ्गस्य श्रेष्ठामृषीणां वाक्येन प्रतिपादयति तुलयामेति। भगवत्सङ्गिसङ्गस्थ भगवत्सहिना भगवदरनानां सङ्गस्य लवेन प्रत्यल्पकालेनापि न खर्गन अषधर्म मोच तलवाम म सम पश्याम-‘सम्भावनायो लोडिति, तुलयितु सम्भावनामपि न सुन्नः’ इति श्रीमजीवः । मवानाम् भाशिषः तुच्या राज्याधान मुलयाम प्रति किमुत पापम् । पथमिदं चतुर्वरकान्ये विद्यापारी पुनवताम् ।________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। २९६ ४ । प्रसङ्गमजरं पाशमात्मनः कवयो विदुः ।
सएव साधुषु कृतो मोक्षद्वारमपावृतम् ॥३।२५।२० । ५ । तएते साधवः साध्वि सर्वसङ्गविवर्जिताः ।
सङ्गस्तेष्वथ ते प्रार्थ्यः सङ्गदोपहरा हि ते ॥३।२५।२४ ६ । भक्तिं मुहुः प्रवहतां त्वयि मे प्रसङ्गो
भूयादनन्त महताममलाशयानाम् । येनाञ्जसोल्वणमुरुव्यसनं भवाब्धिं
नेष्ये भवद्गुणकथामृतपानमत्तः ॥ ४। सनो हि बन्धकारणं स एव हि साधुषु कृतः तदपनयायेत्याह देवइति प्रति कपिलवाक्येन प्रसङ्गमिति । कवयः कान्सदर्शिनः प्रसङ्गं जनसङ्गम् पक्षयं पार्श बन्धकारणं विदुः। स एव प्रसङ्गः साधुषु कृतः मोक्षहारम् चपाहतं निरावरणं भवति । ५। के पुनस्ते इत्यपेक्षायां,
तितिक्षवः कारुणिकाः सुहृदः सर्वदेहिमाम् । अजातशववः शान्ताः साधवः साधुभूषणाः ॥ मय्यनन्ये न भावन भक्तिं कुर्वन्ति ये दृढ़ाम् । জয়ন অব্যাহ্ম : । महाश्यकथामष्टाः सन्ति कथयन्ति च ।
तपनि विविधास्तापा नेतान् महतचेतसः ॥ इत्येवं लक्षणाकान्ताः साधवएव सनदोषमपनयन्तीत्याह तहाक्येनैव तच ते इति। हे साध्वि देवइते, ते एते साधवः सर्वसङ्गविवर्जिताः सर्वविधसक्दोषविहीनाः—-‘पुरुषार्थचतुष्टयासतिशून्याः’ इति श्रीमजीवः । अथ पतो हेतो; तेषु साधुषु ते तव सङ्गः प्रायः प्रार्थनीयः ; शिवस्मात् ते साधकः संगदोदराः संमजमितबन्धनदोषस्थापनोदकाः ।
। कसं साधुसनेम सादोषोऽपनीयते तत्कारणमा धुक्यायोम________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ७। ते न म्मरन्त्यतितरां प्रियमोश मत्त्व
ये चान्वदः सुतमुहगृहवित्तदाराः । ये वजनाभ भवदीयपदारविन्द
सौगन्ध्यलुब्धहृदयेषु कृतप्रसङ्गाः ॥४।६।११।१२ ८। तेषामहं पादसरोजरेणु
मायावहेयाधिकिरीटमायुः । भक्तिमिति । हे अनन्त, त्वयि परमात्मनि मुहुः सातत्येन भक्तिं प्रवहतां कुर्वताम् अमलाशयानां निम्मलचित्तानां महतां मे मम प्रसङ्गः भूयात्, येन महत्सङ्गन भवहुणकथामृतपानमत्तः सन् अचसा प्रयत्नतः उरुव्यसनम् उरूणि व्यसनानि यस्मिन् तं भवाब्धिं नेष्ये पारं गमिष्यामि ।
। एवं प्रमत्तताया हेतुमभिदधाति ते नेति । हे ईश, हे अन्ननाभ असं विखं नाभी नभसि यस्मिन् स त्वम्, हे विखाधार-‘धम्मजानादिभिर्युक्त सत्त्वं पद्म मिहोच्यते’ (४।८३) इत्यत्र आसनस्थोल्लेखात् अन्यत्रोक्तं ‘पद्मं विश्वं करे स्थितम्’ ( ४।८५व्या ) इत्यनुसारेग मनमत्र विश्वत्वेन ग्राह्यम् । ‘नमः नाभिः’ (४।८६) इति नाभी नमास नामरूपमयं विखं स्थितमिति लक्ष्यते। ‘आकाशोह वै नामरूपयोर्निहिता’ ति अत्यनुमादितं नभसो भगवता चाभित्रत्वम्-भवदीयपदारविन्दमागम्थ्यलुब्धहृदयेषु भक्तजनेषु ये तु कतप्रसंगाः, ते अतितराम् अतिशयन प्रियम् अपि मत्त्वं देहं न स्मरन्ति न अनुसन्दधते, अदः देहम् अनु चे सुतसुहहहवित्तदाराः तान् अपि न स्मरन्तीति शेषः। तथाहि श्रीमत्परिक्षिदनुभवः
नेषातिदुःसहा तुम्मा त्यतोदमपि बाधते ।
पिबन्त त्वन्मुखाम्भोज च्युतं हरिकथामतम् ॥ (१०।१।१३) इत्यादि । .. ८। प्रास्तां सत्सङ्गो दास्यभावेन तेषां चरणसेवायामपि पापापनोदनं महहुणलाभश्च भवतीत्वा पृथुवाक्येन तेषामिति । हे आर्याः,________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः।
३.१
४
यं नित्यदा बिभ्रत आशु पापं
नश्यत्यमं सर्वगुणा भजन्ति ॥४।२११४२ । ६ । सङ्गमः खलु साधूनामुभयेषाञ्च सम्मतः। यत्सम्भाषणसंप्रश्नः सर्वेषां वितनोति शम् ॥
४।२२।१६ । १० । न कुयात् कर्हि चित् सङ्गं तमस्तीव्र तितौरषुः ॥
धमार्थकाममोक्षाणां यदत्यन्तविघातकम् ॥४।२२।३४ ११ । अथानघा स्तव कीर्त्तितीर्थयो
रन्तर्बहिःस्नानविधूतपाप्मनाम् । पा प्रायुः यावज्जीवम् अधिकिरीटं मुकुटस्योपरि अहं तेषां सतां पादसरोजरेणुम् वहेय धारयेय, यं रेणु नित्यदा सर्वदा बिभ्रतः जनस्य प्राशु सत्वरं पापं नश्यति, अमुं रेणुवाहकं जनं सर्वगुणाः सर्वे महद्गुणाः भजन्ति, तस्मिन् ते संक्रामिताः भवन्ति ।
| कथमेवं भवति तत्कारणमाह सनत्कुमारवाक्येन सङ्गम इति| साधूनां संगमः खलु उभयेषां वक्तृणां श्रोतृणां च सम्मतः’अभिलषितः’ इति श्रीमविश्वनाथः, ‘परमसुखप्रदः’ इति श्रीमजीवः | कथम् ? यत्सम्भाषणसम्प्रश्नः येषां साधूनां सम्भाषणसहितः संप्रश्नः सर्वेषां-‘श्रोटवक्तृसन्निहिततत्सविहितानामपि’ इति-श्रीमहिखनाथः-शं सुखं वितनोति विस्तारयति|
१.। सत्संगस्याधिकमहिमानं हुगोचरीकर्तुमसद्दिषयसंगस्याक्षेमकरत्वं प्रस्तौति न कुयादिति। यत् वस्तु धम्मार्थकाममोक्षाणाम् अत्यन्तविघातकं निरतिशयविघ्नकर, तत्र तीव्र तमः संसारं तितौरषुः तितीर्घः तरोतुमिच्छुः कहिचित् सङ्ग न कुर्थात् ।
११। सत्संगलामो भगवदनुग्रहेण सिहयतीत्या पधेति ।________________

श्रीमहीमाप्रपूर्तिः। भूतेष्वनुक्रोणसुसत्त्वपीलियां
स्यात् सङ्गमोऽनुवा एष नसब ४।२४।५८ । १२ । यत्रेद्यन्ते कथामृष्टातृष्णायाः प्रशमो यतः ।
निर्वैरं यच भूतेषु नोबेगो यत्र कथन । १३ । यत्र नारायणः साक्षागवान्यासिनां गतिः ।
संस्त यते सत्कथासु मुक्तसङ्गैः पुनः पुनः ॥ १४ । तेषां विचरतां पढ़यां तीर्थानां पावनेच्छया।
भीतस्य किं न रोचेत तावकानां समागमः ॥
४॥३०३५-३०।
तपाईगापि तुलये न स्वर्ग मापुनर्भवम् ।
भगवमणि सहास्य मानां किमुताशिषः । पथ पतो हेतोः अनधाः पापहरणचरणस्य तव कीर्तितीर्थयोः कीर्तिः यशः तीर्थं पवित्रसलिलं तयोः अन्तर्बहिः नानविधूतपासनां क्रमण अन्तर्बहिः सानाभ्यां विधूतः पामा येषाम्, प्रतएष मधु अनुकोशमुसत्वशोलिनाम् अनुकोशः अपा, नुसत्त्व रागादिरहितं चित्त, शोलंच पाजवादि विद्यते येषां तेषां संगमः सात् एष एवमः पाभ्यं तव अनुग्रहः।
१२-१४। सत्संगस्य भूयो भूयोगुणकीर्तने कोवा हेतु पुनदर्शयितमाह प्रचेतोवाक्येन यत्रेति त्रिभिः । या येषु सबिहितेषु सत्स मृष्टाः शुखाः कथाः ईयन्ते स्तूयन्ते, यतः याभ्यः जवाबः कृष्णायाः वासमायाः प्रशमः निवृत्तिः, यत्र येषु भूतेषु प्राषिषु नि वैराभाषः, बच येवु बसन न उगः भगवत्वायतचित्तवात्; या यात्रिमा सर्वामसमर्पकाणां गप्तिः भगवान् नारायणः परसमूहानामात्रयः साचारियमान इति शेषः ; मुखमा विजयामजिविहितः ये; मुनः पुनः________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। . १५ । तज्जन्म तानि कमावि तदायुसनमानीवरः ।
नृणां येने विश्वात्मा सब्बते परिरीश्वरः ॥ १६ । किं जन्मभिस्विभि शोकसाविल्ययाजिकैः । ____ कर्मभिर्वा त्रयौप्रोक्तः पुंसोऽपि विबुधायुषा ॥ १७ । श्रुतेन तपसा वा किं वचोभिश्चित्तवृत्तिभिः ।
बुया वा किं निपुणया बलेनेन्द्रियराधसा ॥ १८ । किं वा योगेन सांख्येन न्यासस्वाध्याययोरपि ।
किं वा श्रेयोभिरनाश्च न यत्रात्मप्रदो हरिः ॥ १६ । श्रेयसामपि सर्वेषामात्मा हवधिरर्थतः । सर्वेषामपि भूतानां हरिरात्मात्मदः प्रियः ॥
४॥३१६-१३ । सत्कथासु भवगत्प्रसंगेषु प्रस्तूयते प्रवर्णते, तीर्थानां पावनेच्छया पवित्रीकरणेच्छया-पियां तीर्थानां पावनेच्छया सत्पादस्पर्शात् तीर्थान्यपि समान्तीत्यर्थः’ इति-श्रीमविष्णुपुरी; ‘तीर्थानां या खपावनेच्छा तया’ इति श्रीमज्जीवः–पमा विचरतां भ्रमणशीलानां साधकाना स्वदौथानां त्वमन्तर्यामी स्वत्सम्पर्कीयाणां तेषां सतां समागमः संगमः भौतस्य संसारपस्तस्य जनस्य किं न रोचेत ? अवश्यं रोचेत एव। .
१५—१८ । जन्मादिनिखिलविषयाणां सफलत्वं भगवत्लावियेन ; अतस्तदेव भयोयवर्स यति तज्जोत्यादिभिः। नृणां तत् जन्म जन्म, तीनि कम्माणि काम्माणि, तत् भायुः पाथुः, तत् मनः मनः, तत् वचः वधः, येन हि विखामा विश्वस्थ विश्वेषां वा पामा पामनामामा
सरः नियन्ता हरिः सेव्यते। यह संसारे युंसः जनस्य शोकसाधिकायाधिकः शौक विशुषमातापियां, सावित्राम् उपनयन, याधिक दीचा इति विभिः जन्मभिः, बबोप्रोतः वेदविहित कर्मभिः यी.________________

३०४ श्रीमदोताप्रपूर्तिः । २० । महत्सवां हारमाहुर्विमुक्त
स्तमोद्दारं योषितां सङ्गिसङ्गम् । महान्तस्ते समचित्ताः प्रशान्ता । विमन्यवः सुहृदः साधवो ये ॥५॥५।२ ।
विबुधायुषा वा विबुधानां देवानाम् इव पायुषा बा किम् ? श्रुतेन वेदान्तादिश्रवणेन, तपसा कच्छसाधनेन वा किम् ? वचोभिः वचनचातुर्य, चित्तहत्तिभिः नानावधानसामर्थ्यः, निपुणया बुया, बलेन शक्तिमत्त्वेन, इन्द्रियराधसा इन्द्रियपाटवेन वा किम् ? योगेन कम्मापणेन, सांख्येन पात्मज्ञानेन वा किम् ? न्यासस्वाध्याययोः सन्यासवेदाध्ययनाभ्याम् अन्यैश्च श्रेयोभिः वा किम् ? यत्र येषु जन्मादिषु पामप्रदः प्रात्मानं प्रददातीत्येतत्स्वभावः हरिः न। तदाविष्टलेनैव जन्मादीनां साफल्यमन्यथा तुच्छमेव तत्सर्वमिति निर्गलितार्थः। . ___२० । मोक्षबन्धयोनिदानं सदसत्संगः। को वा सन् को वा असन् यस्य संगादेवं विपरीतफलमुदेति, तत् कथयति, एका विषयनिर्बचनेनान्यत्र लक्षणेः महत्सेवामिति । महत्सेवां महतां सतां सेवां विमुक्तोः दारं, योषिताम् अधमस्त्रीणां संगिसंगं संगिनां संगं तमोद्दारं नरकहारम् आहुः । के ते महान्तः ? ते महान्तः ये समचित्ताः समदर्शिनः, प्रशान्ताः निवृत्तविषयाभिलाषाः, विमन्यवः भूतहेषशून्याः, सुहृदः मैत्रीयुक्ताः अनिमित्तबन्धवः, साधवः प्रसाध्यसाधनपराः–‘सदाचाराः’ इति श्रीमत्स्वामी, परदोषाग्राहिणः’ इति श्रीमदिखनाथः। ‘योषितां संगिसंगः’ इत्यत्र विषयनिर्वचनेनासत्संगनिर्णयः । अत्रेदं विवेचम-सामान्यतोऽत्र योषिच्छब्दस्यो लेखात् किं पुनरसिन् शास्खे स्त्रीणामविशेषणाधमत्वमेव निर्णीयते ? यद्येवं स्यात् न खखेतत्पन्वावलम्बी श्रीममध्वः स्वक्तब्रह्मसूत्रमाचे स्त्रीला वेदाधिकार________________

३.५
विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। २१ । गुरुर्न स स्यात् खजनो न स स्थात्
पिता न स स्याज्जननी न सा स्यात् । दैवं न तत् स्यान्न पतिश्च स स्याबमोचयेद्यः समुपेतमृत्युम् ॥५।५।१८ ।
प्रदर्शनाय व्योमसहितातः प्रमाणमुपन्यस्येत
आहरघुत्तमस्त्रीणामधिकारन्तु वैदिक । इति । मैत्रेयोगार्गीप्रभृत्युत्तमस्त्रीणां ब्रह्मजिज्ञासा तत्र कतवत्यता योगाधिकारश्च स्मृत्याद्युक्तवचनानामधमयोषित्परत्वमेव दर्शयति, प्रतएव तथैव व्याख्यातमन ।
२१। भगवानेव गुादि सम्बन्धानां मूलम् । यदि तैर्भगवहिमुखैः सम्बन्धः भगवत्सम्बन्धविच्छेदाय भवति, तदा तैः सम्बन्धविच्छेदोऽवश्यकर्त्तव्य इति प्रदर्शयति गुरुरिति। समुपेतमृत्युं समुपेतः संप्राप्तः मृत्युः संसारो येन तं जनं यः न मोचयेत्, स गुरुः न स्यात्, स स्वजनः न स्यात्, स पिता न स्यात्, सा जननो न स्यात्, तत् देवं पूजाहं न स्थात्, म पतिः न स्यात् । पत्र व्यावहारिकगुवादित्यागेऽपि परमार्थपथिकानां न दोष इति यत् श्रीमजीवेनोक्तं भक्तिसन्दर्भपालोचनां विना न तस्यार्थपरिग्रहः सम्भवति। तत्र हि श्रवणगुरुः शिक्षागुरुः मन्त्रगुरुरिति त्रिविधगुरुरुतः। तेषामाद्यं इयं व्यावहारिकमन्तिमस्तु पारमार्थिकः। श्रवणगुरुः शिक्षागुरुमन्त्रगुरुस्ती निर्णीतः
‘तबाहक प्रपश्येत जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम् । ‘प्रथ ब्रह्मवैवर्स
वक्ता सरागो गौरामा विविधः परिकीर्तितः । सरागी खोलुपः कामी तदु जन संपत् ॥ .. . २९________________

.
.
.
.
श्रोमगोताप्रपूर्तिः। उपदेश करीत्येव न परीक्षा करोति च ।
पपरौक्ष्योपदिष्ट यत् लोकनाशाय तयेत् ॥ ‘किञ्च,
कुल शीलं पथाचारविचार्य पर गुरुम् ।
भजत श्रवणाद्यर्थी सरस सारसागरम्॥ ‘तवान्यत्र
कामक्रोधादियुक्तोऽपि वपसोऽपि विषादवान् ।
श्रुत्वा विकाशमायाति स वक्ता परमी गुरुः ॥ ‘अथ श्रवणगुरुभजनशिक्षागुर्योः प्रायिकमेकत्वमिति तथैवाह। श्रीमबगुरुस्त्वेकवेत्याह.. . यस्य देव परा भक्तियंचा देवे तथा गुरौ ।
सस्य ते कथिता ह्यर्थाः प्रकाश्यन्ते महात्मनः ॥ इति श्रुतयः श्रीभगवन्तम् । पतः श्रीमन्नगुरोरावस्यकत्वं सतरामिव । तदेतत्-परमार्थगुब्बाश्रयो व्यावहारिकगुवादिपरित्यागनापि कर्तव्य इत्यापयेगाह-“गुरुन स स्यात्-” अत उक्त श्रीनारदेन
, जुगुप्सितं धर्मकतेऽनुशासतः स्वभावरत्नस्य महान् व्यतिक्रमः । इत्यादि। तस्मात्तावदेव तेषां गुादिव्यवहारो यावत्युमोचक श्रीगुरुचरणं नाश्रयत इत्यर्थः ।” इति। गुलाश्रयकार हरिभक्तिविलासे-…
रुपया कणदेवस्य वाताजमसङ्गतः । भक्राहामामाकर्षण तामिछन् सदर भजेत् ॥ पत्रानुभूयते नित्य दुःख श्रेणी परव च ।
दुःसहा श्रूयते शास्त्रात् तितौर्षदपि सा सुधौः ॥ इति । यदि मन्वगुरुः पारमार्थिकोऽत्याज्यस्तदा विना परीक्षा न कोऽपि कमपि गुरुत्वेन प्रणीत। प्रतएवानुशासनम्
सोनमरवासेन भावोऽन्योन्यस्वभावधीः । गुरुता शिष्यता ति नान्यति निश्चयः ॥ नासंवत्सरवासिने देखा। बति। .. ,
:-hta________________

विषयविषयिसम्बधनिर्देशः। ३०७ भगवत्साक्षात्कारसम्पन्नएव शास्त्रीयगुरुयथा–
शब्द पर च निवास ब्रह्माण्युपशमात्रयम् । टोकाच-‘शाब्दे ब्रह्मणि वेदाख्ये निष्णात तत्त्वज्ञम्, अन्यथा संसारनिरासकवायोगात् ; पर च ब्रह्मणि अपरोक्षानुभवे निष्णातम् अन्यथा बोधसञ्चारायोगात्।’ इति। अतएव हि शास्त्रे गुरुशिषालक्षणाणि विस्तारणोपवर्णितानि। लक्षाकातोऽपि
परिचयायशोलाभलिस : शिष्याहरुर्न हि। इति परिचयाद्याकाको चेत् न स गुरुत्वेन बरणीयः। गुरुशिथयो व्यवहार न्यायलग्न न जातु शास्त्रमनुमोदते। तथाहि,
योक्ति न्यायरहितभन्यायेन शणोति वा ।
तावुभौ नरक घोरं व्रजतः कालमक्षयम् ॥ इति । वस्तुतस्तु,
शाम्ता जनानां सच्चान्तरात्मा। शास्ता विष्णार शेषम्य जगती यो हदि स्थितः ।
समते परमात्मानं जन्नुः कः केन शास्यते ॥ इत्याद्यनुसारेण खयं परमात्मैव पारमार्थिकगुरुः । वैषणवसिद्धान्तस्तु ‘तदाविर्भावेषु भेदग्राही भिन्द्यते’ इति न्यायमनुसृत्येति तत्त्वम् । श्रीमत्खामिनमनुवाष श्रीमदिखनाथः ;–‘एवं भक्तोरपदेष्टारमभिनन्ध तदनुपदेष्टुणां गुरुबन्धुत्वाधभावं तशेतकं तेषां त्यागं चाभिष्य जयति । . . . . . . जनं भक्तियोगोपदेशेन यो न मोचयेत् म गादिनं भवेत् न भवति। बलिः शक्रमिव तं गुरु त्यजेदेव, तस्य प्रणत्यनुकृत्यायभावेऽपि न प्रत्यवायो स्यादिति भावः । एवं विभीषणोरावणमिव तं खजनं, प्रहादोहिरखकशिपुमिव तं पितरं, शोभरतः कैकेयोमिव तां जननौं. खट्टाङ्ग इन्द्रादिमिव सहवं, यान्त्रिकब्राह्मणी याज्ञिकविप्रमिव त पति त्यजेदित्यर्थः । यहा खादिति विधिलिका यस्तं मोचयितुं न शक्नुयात् स तस्स गुधादिर्न स्थात् प्रणत्यनुवादिकं न सहीयात्, यदि राहीयात् तर्हि प्रत्यवायो स्यात् इति। तेन च यदि मोचयितुं न शक्न यात्________________

__ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। २२ । सर्वाणि मविष्णातया भवद्धि
श्वराणि भूतानि सुता ध्रुवाणि । सम्भावितव्यानि पदे पदे वो .
विविक्तदृग्मिस्तदुहाईणं मे ॥५।५।२६ । २३ । न कुयात् कहिचित् सख्य मनसि धनवस्थिते । यहिश्रम्भाच्चिराच्चीर्णं चस्कन्द तपऐश्वरम् ॥
५।६।३। तहि गुरुर्भवितुमन्यं न शिष्यं कुर्यात् ; खजनोभवितु बन्धुता न दध्यात्, पिता भवितु पुत्रोत्पत्तौ न यतेत, जननी भवितुमन्य न गर्भे दध्यात्, देवं भरितु पूजां न गृहोयात्, पतिर्भवितु पाणिं न ग्रहीयादिति द्योतितम्’ इति ।
२२। शास्त्रेऽस्मिन् जगजीवी यद्भगवञ्छरीरत्वेन वर्णितो, तत् तदधिष्ठानतयेति विवृणोति पुत्रान् प्रति ऋषभवाक्येन सञ्चाणोति । हे सताः, साणि चराणि जङ्गमानि, ध्रुवाणि स्थावराणि च भूतानि महिष्णतया ममान्तर्यामिणोऽधिष्ठानतया वो युभाभिः सम्भावितव्यानि सम्माननीयानि, पदे पदे क्षणे क्षणे विविक्तदृष्टिः विविक्ता पूता मत्सरादिरहिता दृष्टिः येषां तैः तदुह तदेवहि मे मम अहणम।
२३ । विषयविषयिणां सम्बन्धस्तावदशकरो यावत्र मनसः स्थैर्यलाभः। प्रतएवासयतमनसि याविषयसम्बन्धेनासतिरुपतिष्ठते तादृशं सम्बन्ध परिहरदित्याह न कुयादिति। मनसि हि पनवस्थिते स्थिरतामप्राप्ले कहिंचित् कदाचित् सख्यं धनिष्ठसम्बन्ध न कुयात्। कथम् ? यहियभात् यस्य सस्यख विश्वम्भात् विश्वासात् चिराचीर्ण बहुकालसश्चितम् ऐश्वरम् ईश्वराणां समर्थाना सौरभिप्रभृतीनाम् अपि तपः चस्कन्द चस्वाख ।________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३०४ २४ । रहगणैतत्तपसा न याति
न चेज्यया निर्वपणाहादा। न छन्दसा नैव जलाग्निसूयें
विना महत्पादरजोभिषेकम् ॥ २५ । यत्रोत्तमश्नोकगुणानुवादः
प्रस्तूयते ग्राम्यकथाविघातः । निषेव्यमाणोऽनुदिनं मुमुक्षो
मंतिं सतौं यच्छति वासुदेवे ॥५।१२।१२।१३ । २६ । अहो नजन्माखिलजन्मशोभनं
किं जन्मभिस्त्वपरैरप्यमुनिन् । १४।२५। न केवलं तपोभंशाशङ्का विद्यते मनसोऽनवस्थितत्वे नान्धैर्विविधैरुपायैर्भगवत्प्राप्तिः। एकोहि साधुसङ्गोभगवत्प्रसङ्गेन तस्मिन् रतिं जनयति, तया च मनसः स्थैर्यमुपतिष्ठते, सुतरां सएव सेव्य इत्याह रहगणं प्रति ब्राह्मणवाक्येन रहगणेति, यत्रेति। हे रहगण, महत्पादरजोभिषकं विना न तपसा, न च इजया यझेन, न निवापणात् पत्रादिविभजनात्, न राहात् गार्हस्थधर्वापरोपकारादेः, न छन्दसा वेदाभ्यासेन, न एव जलाग्निसूर्यैः उपासितैः एतत् सर्वभूतात्रयं पर सत्वं याति प्राणोति ; यत्र महत्वायां ग्राम्यकथाविघातः ग्राम्यकथानां विधातः यस्मात् तादृशः उत्तमझोकगुणानुवादः उत्तमनोकस्थ भगवतः गुणानुवादः गुणानां भक्तवात्मत्यादीनाम् अनुवादः पुनः पुनः कथन प्रस्तूयते। अनुदिनं प्रतिदिन निषेव्यमाणः स गुणानुवादः मुमुक्षोः मोक्षकामस्य वासुदेवे सर्वात्रयभगवति सती मतिं यच्छति ददाति । - २६। राहगवस्व समाजालाभात् किमभवत् तहाको सदुपयस्व________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः । न यहृषीकेशयश कृतात्मना ।
महात्मनां वः प्रचुरः समागमः ॥ २१ । न ह्यद्भुतं त्वच्चरणाजरेणुभि- .
हतांहसो भक्तिरधोक्षजेऽमला। मौहूर्तिकाद्यस्य समागमाञ्च मे
टुस्तकमूलोपहतोऽविवेकः ॥५।१३।२१।२२। २८ । जरायुजं खेदजमण्डजोगिदं
चराचरं देवर्षिपिटभूतमैन्द्रियम् । द्यौः खं वितिः शैलसरित्समुद्रहौपग्रहःत्यभिधेय एकः ॥५।१८।३२ ।
साधुसङ्गस्य महिमानं दर्शयति पहो ति। बत् यदि हपोकेशयशःकतामनां सर्वेन्द्रियनियन्तः यशसा कतः शोधितः पामा यैः तेषा महामनां वः युभाकं प्रचुर समागमः न स्यात्, तदा पमुशिन परक पपरैः देवादिरूपेण जन्मभिः किम् ? अहो नृजम्मा मानवजन्म अखिलजन्मशोभनम् अखिलेषु देवादिरूपेषु जन्मनु शोभनं श्रेष्ठम् । तत्र सत्सङ्गलाभसम्भवादिति भावः ॥
२७। नहोति। तचरणामरेपभिः तेषां महामना प्रादणुभिः पतांहसः तम् अंहः पापं यस तव पधोक्षजे भगवति अमला भक्तिः भवति इति न हि अद्भूतम् पामयम् । कथं न ? यस्य तब मोहति कात् मुहर्तमानभवात् समागमात् पघि मे मम कुस्तकमूलः दुसर्केप मामूलः पक्वेिकः अपहलः विनष्टः। .. २८। मत्स्यकुमादिषु भगवदवतरणं पश्यन्तः पौराणिकाः तत्त सातास्वा. कामवतारयन्ति भार वर्गवितुं तु तेषु कस्थ
I________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्हेशः। १६ २६ । न यत्र वैकुण्ठकथासुधापमा
न साधवो भागवतास्तदाश्रयाः । न यत्र यज्ञेशमखा महोत्सवाः
सुरेशलोकोऽपि न वै स सेव्यताम् ॥५१६।२४ प्रत्यक्षीकरणार्थचाह जरायुजमिति। जयायुज, खेदजम्, अण्डजोदिदम् अण्डजम् उद्भिदं च, चराचरं स्थावरजङ्गम, देवर्षिपिटभूतं देवर्षयः पितरः भूतं च प्राणिमात्रम्, ऐन्द्रियम् इन्द्रिय सम्भूतं ज्ञान शब्दस्पर्शादि, द्यौः स्वर्गः, खम् आकाशः, क्षितिः पृथिवी, शैलसरित्समुद्रहोपग्रहर्दम् शैलः सरित् समुद्रः हीपः ग्रहः ऋक्षम् इति बहुरूपम् एषन अभिधेयः प्रतिपाद्यः मूलभूतः एकः परमेखरः। जरायुजादि सर्व भित्रभित्रनामरूपेण परिचितं तमेकमेव प्रतिपादयति तत्तभूलभूतत्वादिति संहिताभिप्रायः। प्रथमोपासनार्थं जरायुजादिरूपकल्पनेति वैष्णवाभिप्रायः ।
‘यस्मिन्नसंख्येयविशेषनामकपाकृती कविभिः कल्पितेयम् ।’ इति परवर्तिपद्यं श्रीमज्जीवनातो व्याख्यातम्-‘इयं संख्या जरायुजादिरूपा कल्पिता, प्रथमोपासनार्थं वद्रूपत्वेनारोप्यैवोपदिष्टा’ इति। • .. २६ । भगवत्कथानिरताः साधवो यत्र न सन्ति, चेत्तत् स्वर्गीऽपि स्थात् न सत्र निवसेदित्याह न यत्रेति। न यत्र वैकुण्ठकथासुधापगा वैकुण्ठः सृज्यशक्तीनां विश्लेषावरोधकः- . -
यया संझेषिता भूमिरहिः व्योम च वायुना। .
बायुष तेजसा साई वैकुष्ठन्न ततो मम॥ पति मरणात्त स्य कथा एव सुधापगा सुधासरित् ; न यत्र सदाअयाः तत्कवावयाः भागवताः भगवत्परायणाः साधवः ; नया महोसवाः महान्तः कृत्याधुत्सना बेषु तादृशाः यज्ञेशमलाः भगवदर्चनाः, +म. परबलोकोऽपि ब्रहयोऽपि लोक न सेव्यताम् पाबीयताम् ।________________

३१२ श्रीमगीताप्रपूत्तिः। . ३० । भूदीपवर्षसरिदट्रिनभासमुद्र
पातालदिङ्नरकभागणलोकसंस्था । गीता मया तव नृपाछुतमीश्वरस्य स्थूलं वपुः सकलजीवनिकायधाम ॥
५।२६।३८। ३१ । नारायणपराः सर्वे न कुतश्चन बिभ्यति ।
खर्गापवर्गनरकेष्वपि तुल्यार्थदर्शिनः ॥६।१७।२८ । ३०। निखिलं जगत् भगवतः स्थूलतनुत्वेन ग्राह्यं साधनार्थिभिरिति दर्शयति परीक्षितं प्रति शुकवाक्येन भूहीपति। हे नृप, तव सन्निधौ भू-दोप-वर्ष-सरिद-अद्रि-नभः-समुद्र-पाताल-दिङ्-नरक-भागणलोकसंस्था मया गौता। यदेषा सकलजीवनिकायधाम सकालानां जीवनिकायानां प्राणिसमूहानां धाम पात्रयभूतं स्थूलं वपुः ।
३१ । कथं वा नारायणपरायणजनाः सत्यपि भयकारणे न बिभ्यति तत्कारणमाह नारायणेति । नारायणपराः सर्वे न कुतवन बिभ्यति, कथम् ? ते खर्गापवर्गनरकेश्वपि तुल्यार्थदर्शिनः तुख्यः पर्थः प्रयोजनमिति द्रष्टुं शीलं येषाम् । ‘श्रीनारायणं विना पन्धन हानोपादानदृष्टिराहित्यादपवर्ग इव स्वर्ग इव नरकेऽपि तुल्यमेकमेवार्थ नारायणरूपपुरुषार्थ द्रष्टुमनुभवितुं शीलं येषां ते’ इति श्रीमजीवः। पत्रेदं विवेचम्-‘भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्यात्’ इति न्यायेन भगवन्त बिना विषयान्तरेणु निविष्टचित्ता जनाः सर्वतो भयमुपलभन्ते। यदा हि ते भगवदभिनिविष्टचित्तास्तदा सर्वत्र सद्राज्यं पश्यन्तस्तच्छासनानुसरणाझादवशात् यत्र यत्र तेन ते स्थाप्यन्ते, तब तब तमुपलभ्य वर्गादिषु तुल्यदर्शिनो भवन्ति। भगवदभिनिवेशानभिनिवेशभदतो विषयि विषयग्रहवतारतम्य दर्शयितुं पश्यमिदमध्यायेऽसिबु पन्चस्तम्।________________

३
विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३१३ ३२ । स उत्तमश्नोकपदारविन्दयो
निषेवयाऽकिञ्चनसङ्गलब्धया। तन्वन् परां निवृतिमात्मनो मुहु
दुःसङ्गदीनस्य मनः शमं व्यधात् ॥७।४।४२ । ३३ । नैषां मतिस्तावटुरक्रमाडि
स्मशत्यनापगमो यदर्थः । महीयसां पादरजोभिषेक
निष्किञ्चनानां न वृणीत यावत् ॥७।५।३२ । १४ । तस्मादमूस्तनुभृतामहमाशिषोज
आयुः श्रियं विभवमैन्द्रियमाविरिञ्चयात् ।
३२। सत्सङ्गेन स्वयं कृतकृत्योऽन्यानपि कृतकृत्यान् करोतीत्याह प्रवाददृष्टान्तेन स उत्तम इति। अकिञ्चनसङ्गलब्धया अकिञ्चनस्य भगवनतस्य सङ्गन लब्धया उत्तमलोकपदारविन्दयोः निषेवया स प्रवादः मुहुः प्रात्मनः स्वस्य परां निव॑तिं तन्वन् दुःसङ्ग न भगवहिमुखजनसङ्गन दीनस्य अन्यस्य मनः शमं शान्तं व्यधात् अकरोत् ।
३३ । बहुशास्त्राध्ययनेन विदिततत्त्वानामपि मनो न भगवच्चरणानुरक्तं भवति यावत्र महत्सङ्गलाभ इत्याह प्रहादवाक्येन नेषामिति । श्रुतिवाक्यतो ज्ञातेऽपि निष्किञ्चनानां विरतविषयाभिमानानां महीयसां महत्तमानां पादरजोभिषेकं यावत् न वणीत, तावत् एषां मतिः उरुक्रमस्य विचित्रशक्तः पनि चरणं न स्पृशति न प्राप्नोति ; यदर्थः यस्याः प्रतिस्पर्शिन्याः मतेः अर्थः प्रयोजनम् अनर्थापगमः अनर्थस्य भगवञ्चरणसंस्पर्शविघ्नस्य अपगमः।
३४। सत्सङ्ग’ विना साधकानां नान्यत्किञ्चनाभिलषणीयमस्ती________________

३१४
श्रोमझोताप्रपूर्तिः । नेछामि ते विलुलितानुरूविक्रमेष कालात्मनोपनय मां निजभृत्यपार्श्वम् ॥
७६२४ ।
३५ । एवं जनं निपतितं प्रभवाहिकूपे
कामाभिकाममनु यः प्रपतन् प्रसङ्गात् । कृत्वात्मसात् सुरर्षिणा भगवन् गृहीतः सोऽहं कथं नु विसृजे तव भृत्यसेवाम्॥
७६२८॥ व्याह तहाक्येन तस्मादिति। तस्मात् महखर्यसम्पवस्य पितुर्निरासदर्शनात् तनुभृतां देहिनां अमूः भाशिषः भोगान् ः तत् परिपाकं विहान् अहम् पायुः श्रियं विभवम् प्राविरिचयात् ब्रह्मणो मोगम् अभि व्याप्य ऐन्द्रियम् इन्द्रियः भोग्यं न इच्छामि। ते लब परमात्मनः कालात्मना कालस्वरूपण उरुविक्रमेण महाशक्या विमुशिलान् योगविभवान् न इच्छामि। मां निजभृत्यपालम् उपनय॥
३५। सत्सङ्गवशात् कुलगतदोषोऽपि सीयत भगवदर्शनयोग्यता च भवति, अतएव न जातु महतां मेवा परित्याज्येत्या तहाकोन एवमिति।
बाई रजःप्रभव ईश मीधिकालिन् जातः इत्येवं प्रभवारिकूप प्रभवएव समाप्रचुरजमखाममेव पहिकूपः सर्पधुतः कूपः तस्मिन् निपतितं कामाभिकाम कामान् चभितः कामयमान जनम् पनु प्रसङ्गात् सत्प्रसङ्गात् प्रपतन् सोऽहं सुरक्षिणा मारहेन वामसात् कृत्वा, हे भगवन्, त्वया सहीतः। एवं सति कर्थ नु नव मत्वबेवां विराजे त्यजामि।________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः । ३१५ ३६ । त्वं वायुरनिरवनिर्वियदम्बुमात्राः
प्राणेन्द्रियाणि हृदयं चिदनुग्रहश्च । सव्वं त्वमेव सगुणो विगुणश्च भूमन् नान्यत्त्वदन्यपि मनोवचसा निरूक्तम् ॥
७६।४८
३७ । या पति हरिभावन भजच्छोरिव तत्परा। हर्य्यात्मना हरेौके पत्या श्रीरिव मोदते ॥
७।११।२६ । ३६। ‘सव्वं समानोषि ततोऽसि सर्वः’ इति न्यायेन सञ्चात्मकत्वं प्रदर्शयन्ती तत्र तत्र भगवन्तमनुसन्धातुमाह तहाक्येन त्वमिति। त्वं वायुः, अग्निः, अवनिः क्षितिः, वियत् अाकाशम्, अम्बु जलम, मात्राः पञ्चतन्मात्र, प्राणेन्द्रियाणि प्राणाः च इन्द्रियाणि च, हृदय, चित् चित्तम, अनुग्रहः अहङ्कारः देवतावर्गोवा-‘खसन्मुखीकरणशक्तिः’ इति श्रीमज्जीवः, हे भूमन्, सगुणः स्थूलः, विगुणः सूक्ष्मः, सवं त्वम् एव । मनोवचसा निरुक्तं प्रकाशितं त्वत् त्वत्तः अन्यत् न अस्ति। ___३७। दम्पत्योः सम्बन्ध प्रदर्शयितुमाह या पतिमिति। या पत्नी श्रीरिव तत्परा सतो हरिभावेन पतिं भजेत्, हयात्मना हरिस्वरूपेण पत्या सह श्रीरिव सा हरेः लोके मोदते। पत्नी यदि पत्यो भगवदधिष्ठानं पश्यन्ती तं तद्भावेन सेवेत, पतिः केन भावेन वा पत्नी पश्येदित्यत्र संहितायाम् अस्यां को वा सिद्धान्त इति जिक्षासायां पत्नी पतिसविधौ ‘पनाम इवात्मनो’ (४।१६।१७) इति सिद्धान्तः स्मास्यति मनुवचन मिदं
विधानत्वात्मनोदेहमईन पुरुषोऽभवत् । भईन मारी तम्या स विराजममज़त् प्रभुः ॥ (१।३२) इति। …. .________________

३१६ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ३८ । यावदर्थमुपासीनो देहे गेहे च पण्डितः ।
विरक्तोरक्तवत्तत्र नृलोके नरतां न्यसेत् ॥ ३६ । ज्ञातयः पितरौ पुत्रा भ्रातरः सुहृदोऽपरे ।
यद्ददन्ति यदिच्छन्ति चानुमोदेत निर्ममः ॥ ‘विराजमसृजत् प्रभुः’ इत्यंशः पुरुषसूक्तेनास्य सम्बन्ध दर्शयति ।
जग्गृहे पौरुषं रुपं भगवान् महदादिभिः ।
सम्भूतं षोड़शकलमादीलोक सिसूक्षया ॥ (६१) इत्यनेन वैराजरूपमुका
एतन्नानावताराणां निधानं बीजमव्ययम् ।
यस्यांशांशेन सृज्यन्ते देवतिय॑नरादयः ॥ (१।३।५) इत्युक्तत्वात् पतिः पत्नी च वैराजांशएव। ततः पत्यो पत्नयाञ्च सवान्तर्यामिणमाश्रित्य भगवद्भावदर्शनं शास्त्रसिद्धम् । शाता यथा शक्तिमेव हरिहरायपेक्षया श्रेष्ठत्वेन राहीत्वा नारीषु तस्या अवतरणं पश्यन्ति, न तथा वैष्णवाः। ते तु समत्वेन पुरुषश्च नारीच भगवडावेन रहन्ति तद्यथा वैष्णवे
देवतीर्यमनष्यादी पुनाम्नि भगवान् हरिः । स्वीनामि ललीमैत्रेय नानयी विद्यते परम् ॥ (१७, ८अ, ३२लो) इति । पर्थो विष्णुरिय वाणी नीतिरषा नयो हरिः ।
बोधी विष्णुरियं बुधिर्धम्मोऽसौ सक्रिया त्वियम् ॥ इत्यादिविशेषस्तत्रैव द्रष्टव्यः । शक्तिशक्तिमतोरभेदएव वैष्णवसिद्धान्तः ।
३८। साधारणतो विषयसम्बन्धान्त्रिणेतुमाह यावदर्थमिति । यावदर्थं प्रयाजनानुरूपम् उपासोनो भुञ्जानः-भोगादि वस्तुनौति शेषः-पण्डितः समदर्शी देहे गेहे च विरक्तोरतवत् अन्तरनासक्तः बहिरासतवत् नृलोके नरलोके नरता पुरुषत्वं पुरुषकारं न्यसेत् भाविष्कुर्यात् ।
२८ । जातय इति । जातयः खजनाः, पितरो मातापितरी,________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३१७ ४. । दिव्यं भौमं चान्तरिक्षं वित्तमच्युतनिर्मितम्। ..
तत्सर्वमुपभुनान एतत् कुयात् खतोबुधः ॥ ४१ । यावद्भियेत जठरं तावत् खत्वं हि देहिनाम् । अधिकं योऽभिमनात स स्तेनो दण्डमर्हति ॥
७१४।५-८। ४२ । साधुषु प्रहितं तेवः प्रहर्तुः कुरुतेऽशिवम् ।
सपोविद्या च विप्राणां निःश्रेयसकर उभे।
तेएव दुर्बिनौतस्य कल्पेते कर्तुरन्यथा ॥६।४।७० । पुत्राः तनयाः अपरे सहदः यत् वदन्ति, यत् इच्छन्ति निम्ममः अनासक्तः भव्यग्रः सन् अनुमोदेत। धर्माविरुद्धभावेनैवानुमोदेत, अन्यथा ‘यो वक्ति न्यायरहितम्’ (२१) इत्यादि शास्त्रं व्याकुप्येत। ’
४.। दिव्यमिति। दिव्य दृष्ट्यादिभिर्जातं धान्यादि, भौमम् भाकरादिप्राप्तं रखादि, आन्तरिक्षम् अकस्मात् प्राप्तम्, तत् सर्वम् अच्युतनिम्मितं वित्तम स्वयं भगवता दत्तम्। सुतरां तत् सर्वम् उपभुञानः व्यवहारविषयं कुर्बाणः एतत् पूर्वोक्त कर्तव्यनिचयं स्वतः स्ववित्तेन कुर्यात् ।
४१। यावदिति। यावत् यावता जठरं श्रियेत पूर्येत, देहिनां तावत् खत्वम्। यो जनः अधिकम् उदरभरणात् अधिकम् अभिमन्येत भाभीयमिति मन्येत स स्तेनः परस्खापहारकः दण्डम् अर्हति, परषां प्राप्यस्यामसात्करणात्। ___४२। तपस्यादिभिरुताभिमानानां साध्ववमानना तेषामश्रेयसाय कल्पत इत्याह साधुष्विति। साधुषु प्रहितं तेजः प्रहषुः द्रोढुः अम्भिवम् अकल्याणं कुरुते। कथं साधुद्रोहमुपतिष्ठते तत्कारणमाहतपः विद्या च उभे विप्राणां पूर्णक्त्यानां निश्रेयसकरे। दुबिनीतस्त्र________________

३१८ श्रीमद्भौताप्रपूर्तिः । ४३ । पहो पनन्तदासानां मामा मे।
कृतागसोऽपि बद्राजन् मङ्गलानि समौसि ॥ ४४ । दुष्करः कोनु साधूनां दुस्यवो वा महामनाम् । यैः संग्रहीतोभगवान् सात्वतासामी परिः ।
___१५१६ । ४५ । साधवो न्यासिनः शान्ता ब्रह्मिष्ठा लोकपावनाः ।
हरन्त्यचं तेऽङ्गसङ्गात् तेष्वास्ते बघभिहरिः ६६ ४६ । यदा न कुरुते भावं सर्वभूतेष्वमङ्गलम् । समदृष्टेस्तदा पुंसः सर्वाः सुखमयादिशः ॥
६१६।१५। अभिमानपरवशस्य ते तपोविद्या च कर्तुः पन्यथा पनिवेयसाय कल्पेते।
४३४४ । भगवदासानां महत्त्वं कुतस्तहर्शयति अंबरीषं प्रति दुलाससो वाक्येन अहो इति दुष्कर इति । पहो, पद्य ममदासानां भगवमृत्वाना महत्त्वं दृष्टम् । यत् यस्मात् हे राजन्, तागसोऽपि कतापरावस्यापि त्वदमङ्गलमोहमानस्यापि मे मम मालानि समोहसे पाकाङ्कसि। साधूनां को नु दुष्करः, महात्मनां को नु वा दुरस्त्यजः, यैः साधुभिः सात्वत्ताम् ऋषभः पतिः हरिः संग्रहीतः भामसात्कृतः । ___४५। साधुसंस्पर्शात् तदृदयस्थभगवत्संस्पर्शो आयते, पतः पापापनयो भवतीत्याह साधव इति। साधवः पसाध्यसाधनमौलाः, न्यासिनः कतत्फलानासक्ताः, शान्ताः शुशान्तःकरणाः, अधिष्ठाः ब्रह्मनिष्ठाः, सोकपावनाः लोकानां शधिहेतवः। ते सात प्रचं प्रापं हरन्ति, हि यस्मात् सेषु अघभित् पापनाशनः हरिः पास्ते ।
। सर्वभूतेषु कोहग्वावकारः सुखाय भवति तदा यदेति ।________________

-
विषयविर्घायसम्बन्धनिर्देशः। ४७ । भवापवर्गों भमतो यदा भव
ज्जनस्य तर्घातसत्समागमः। सत्सङ्गमो यहि तदैव सद्गती
परावरेश त्वयि जायते रतिः ॥१०॥५१॥५५ । ४८ । नाम्निन सूर्यो न च चन्द्रतारका
न भूर्जलं खं श्वसनोऽथ वामनः । उपासिता भेदकतो हरन्त्यघं
विपश्चितो नन्ति मुहूर्तसेवया ॥ सर्वभूतेषु यदा न पमङ्गलं भावं रागद्देषादिवैषम्यं कुरुते, तदा समदृष्टेः समदर्शिनः पुरुषस्य तस्य सर्वाः दिशः सुखमयाः ।
४७। कदा सत्सङ्गो जायते तदाह मुचुकुन्दस्तोत्रेण भवापवर्न इति। संसारपथ भ्रमतो जनस्य यदा भवापवर्गः भवस्य संसारस्थ अपवर्गः पन्तः भवेत, तर्हि तदा, है अच्युत, सत्समागमः साधुसनः भवेत्। साधुसने किं भवति ? यहि यदा सत्सङ्गमः तदा एव सहती सतां गतौ परावरशे कार्यकारणनियन्तरि बयि रतिः अनुरागो जायते।
५८। पम्याधुपासकानां न ते पापमोचकाः किन्तर्षि माधव इत्याह माग्निरिति। न पग्निः, न सूर्यः, म च चन्द्रतारकाः, म भूः, जलं, खम् पाकाणम्, खसनः वायुः, पच वाक, मनः, उपासिताः पसर्यामिणा नकखेन किन्तर्षिभित्रभित्रदेवबुधा पाराधिताः भेदशतः तादृशभेदबुद्धिमतो-‘भगवदधिष्ठानत्वेनाभिषयेषु प्रत्येकमोहरबुधवा भेदं कुर्वतः’-श्रीमसनातनः-पधं पापं हरन्ति नाशयन्ति, विपश्चितः साधवः सहधिवया पापं अनि उलयन्ति ।________________

३२०
श्रीमहौताप्रपूक्तिः । ४६ । यस्यात्मबुद्धिः कुणपे विधातुके
खधौः कलत्रादिषु भौम बज्यधीः । यत्तीर्थबुद्धिः सलिले न कर्हि चित्
जनेष्वभिनेषु स एव गोखरः ॥१०८४।१२।१३ ५० । खं वायुमग्निं सलिलं महौञ्च
ज्योतींषि सत्त्वानि दिशो द्रुमादीन् । सरित्समुद्रांश्च हरेः शरीरं
यत् किञ्च भूतं प्रणमेदनन्यः ॥११।२।४१ । ५१ । सर्वभूतेषु यः पश्येहगवद्भावमात्मनः।
भूतानि भगवत्यात्मनाष भागवतोत्तमः ॥ ४८। यस्येति। विधातुके वातपित्तनेममये कुणपे शरीरे’कुणपः शवः तत्तुल्यदेह एव कुणपस्तस्मिन्’–श्रीमसनातनः-यस्य पामबुद्धिः, कलत्रादिषु दारादिषु स्वधीः पामोयबुद्धिः, भौमे महारुशोलाभूमिट्रव्यमयप्रतिमादी इज्यधीः पूज्यबुद्धिः, सलिले थन् यस्य तीर्थबुद्धिः, अभिज्ञेषु तत्त्ववित्सु जनेषु कहिचित् कदाचित् अपि न सादृशौ बुद्धिः, स एव गोखरः गवां तृणादिभारवाहकः गईभः ।
५०। आकाशादिनिखिलविषयान् भगवदधिष्ठानखेन पश्यता तेषु सम्मानना कर्तव्येत्या खमिति । खम् पाकाशं, वायुम् पनिलम्, सलिलं जलं, महीं क्षितिं च, ज्योतींषि सूयादौन्, सत्त्वानि प्राणिनः, दिशः, दुमादीन् वृक्षादौन, सरित्समुद्रान् च, यत् किश्च भूतं वस्तु हरेः शरीरं अंश इव अंश इतिवत् शरीरमिव शरीरम्-‘अधिष्ठानम्’ इति श्रीमदिखनाथः-मत्वा अनन्यः न विद्यते पन्धः हरि विना यस्य स प्रणमेत् ।
५१। विषयिणामात्मपावनाय भगवतएव सर्वांसमविषयः,________________

10
विषयविषधिसम्बन्धनिःशः। ३२१ ५२ । ईखरे तदधौनेषु बालिशेषु विषत्सु च ।
प्रेम मैत्री कृपोपेक्षा यः करोति स मध्यमः ॥ ५३ । अलयामेव हरये पूजां यः श्रद्धयहते।
न तक्तेषु चानाषु स भक्तः प्राकृतः स्मृतः ॥ ५४ । गृहीत्वापीन्द्रियैरान् यो न झेष्टि म दृष्यति ।
विष्णोर्मायामिदं पश्यन् स वै भागवतोत्तमः ॥ अतस्तल्लक्षणान्याह सर्वभूतेविति। सर्वभूतेषु यः प्रात्मनः स्वस्य भगवद्भाव ब्रह्मभावेन समन्वयं पश्येत्, तथा ब्रह्मरूपे प्रात्मनि भूतानि च यः पश्येत्, यहा प्रात्मनो हरेः सर्वभूतेषु मशकादिष्वपि नियन्तृत्वेन वर्तमानस्य भगवद्भावं निरतिशयैश्वर्यमेव पश्येत्, तथा भगवति अप्रमितैश्वर्ये प्रामनि हरावेव भूतानि च पश्येत्, स भागवतोत्तमः । __५२। ईखर इति। ईखरे प्रेम, तदधौनेषु भक्तेषु मैत्री, बालिशेषु मूर्खेषु भक्तिविमुखेषु कपा, द्विषत्सु च उपेक्षा, तेषु तेषु ताः ताः यः करोति स मध्यमः भागवतः ।
५३। पायामिति। पर्चायां प्रतिमायाम् एव यः श्रधया हरये पूजाम् ईहते, तबतषु अन्येषु च न करोति, स प्रावतः इतरः अधमः भक्ताः स्मृतः ।
विवर्णः पामरी नीचः प्राकृतश्च पृथग्जमः ।
निहीनोऽपसही जाल्पः क्षुल्लकचे तरच सः ॥ इत्यमरः। ’
प्रातः प्रकृतिः प्रारम्भः अधुनैव प्रारब्धभक्तिः’ इति श्रीमकौधरः । ‘भगवान् प्राक्कत इव’ (१।१।३५) इत्यादावस्थामन्यच इतर इति प्रसिद्धार्थएव प्राकृतशब्दस्य व्यवहारः।
५४ । पुनरष्टभिः सोकैरभ्यर्हितत्वादुत्तमभागवतस्यैव लक्षणान्याहमहोत्वापोति। पदम् वियोः परमपुरुषस्य मायां विचिच________________

३२२ श्रोमगोताप्रपूर्तिः । ५५ । देहेन्द्रियप्राणमनोधियां यो
जन्माप्ययक्षुझ्यतर्षकृच्छः। संसारधर्मेरविमुह्यमानः ।
स्मृत्या हरेभीगवतप्रधानः ॥ ५६ । न कामकर्मवीजानां यस्य चेतसि सम्भवः ।
वासुदेवैकनिलयः स वै भागवतोत्तमः ॥ ५७ । न यस्य जन्मकाभ्यां न वर्णाश्रमजातिभिः ।
सज्जतेऽस्मिन्नहंभावो देहे वै स हरीः प्रियः ॥
शक्तिविलास पश्यन् यः इन्द्रियः अर्थान् गृहीत्वा अपि न हेष्टि, न हष्यति, स वै भागवतोत्तमः ।
५५ । देहिति । देहेन्द्रियप्राणमनोधियां जन्माप्ययक्षुद्भयतर्षकच्छः देहस्य जन्माप्ययो, प्राणस्य क्षुत्, मनसः भयं, बुद्धेः तर्षः तृष्णा, इन्द्रियाणां कच्छ श्रमः-तैः संसारधम्मः यः हरेः स्मृत्या अयिमुह्यमानः स भागवतप्रधानः ।
५६ । न कामेति। यस्य चेतसि कामकर्मवोजानां कामाः च कम्माणि च, वीजानि च वासनाः तेषां न सम्भवः, यः वासुदेवैकनिलयः वासुदेवः एकः निलयो यस्य, स वै भागवतोत्तमः ॥
५७। न यस्येति। जन्मकम्माभ्यां नन सत्कुलं, कम्म तप आदि ताभ्यां, वर्णाश्रमजातिभिः वर्णाः ब्राह्मणादयः, पाश्रमाः ब्रह्मचर्यादयः, जातयः मूहाभिषिक्ताम्वष्ठादयः, तैः देहे अहम्भावः अहङ्कारः न सज्जते न भवति स वै हरेः प्रियः। अवस्यैषा भगवदनुग्रहसम्भूता, तद्यथा–
जन्मकर्मवयोपविद्यश्वर्ययधमादिभिः । मद्यस्य न भवेत् सम्भवाय मदनुग्रहः । (८/२०१६) इति।________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३२५ ५८ । न यस्य खः पर इति वित्तेष्वात्मनि वा भिदा।
सर्वभूतसमः शान्तः स वै भागवतोत्तमः ॥ ५६ । त्रिभुवनविभवहेतवेऽप्यकुण्ठस्मृति
रजितात्ममुरादिभिर्विमृग्यात् । न चलति भगवत्पदारविन्दा
लवनिमिषाईमपि यः स वैष्णवाग्राः ॥ ६० । भगवत उसक्रमाजिशाखानख
मणिचन्द्रिकया निरस्ततापे। हृदि कथमुपसौदतां पुनः स
प्रभवति चन्द्रवोदितेऽर्कतापः ॥ ५८। न यस्येति। वित्तेषु आत्मनि वा यस्य न स्वः परः इति भिदा भेदबुद्धिः, सर्वभूतसमः सर्वभूतेषु समः समदर्शी, शान्तः संयतेन्द्रियः, स वै भागवतोत्तमः। ____५८। त्रिभुवनेति। अकुण्ठस्मृतिः अकुण्ठा प्रलोभयितुमशक्या स्मृतिः यस्य तादृशः यः अजितात्मसुरादिभिः अजित भगवति एव
आत्मा येषां तादृशैः सुरादिभिः विमृग्यात् अन्वेषणीयात् भगवत्पदारविन्दात् भगवतः पादपद्मात् त्रिभुवनविभवहेतवे अपि त्रैलोक्य राज्याथम् अपि लवनिमिषामपि लवाईमपि निमिषामपि न चलति न विचलितो भवति, स वैष्णवाग्रः परमपुरुषोपासक श्रेष्ठः ।
६.। अभिलाषसन्तप्तचित्तानामेव विषयाभिसन्धिना विचलन भवति, भगवद्भक्तिपरायणानां न तज्जातु सम्भवतीत्याह भगवतः इति । भगवतः उरुक्रमाडियाखानखमणिचन्द्रिकया उरुविक्रमौ च ती अडी च तयोः शाखाः अङ्गुलयः तासु नखानि तान्ये व मणयः तेषां चन्द्रिका शीतला दीप्तिः तया निरस्तताप निरस्ताः सापाः यस्मिन् तादृशे उप________________

३२४ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ६१ । विसृजति हदयं न यस्य साक्षा
हरिरवशादभिहितोऽप्यघौधनाशः । प्रणयरसनया धृताकि पद्मः . स भवति भागवतप्रधान उत्ताः ॥
१।२।४५-५५ ६२ । भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धौरो देववशानुगैः ।
तविहान्न चलेन्मार्गादन्वशिक्षं चितेव्रतम् ॥ ६३ । शश्वत् परार्थसहः पराकान्तसम्भवः ।
साधुः शिक्षेत भूभृत्तो नगशिष्यः परात्मताम् ॥ मौदतां भजतां हदि-चन्द्रे उदिते अर्कतापः इव-कथं स तापः प्रभवति।
६१। विसृजतीति। अवशात् प्रवर्शन अभिहितोऽपि कौतितोऽपि अधौघनाशः पापनिचयहरणः हरिः प्रणयरसनया ताकि पद्मः प्रणयरसनया प्रेमदाम्ना धृतम् अद्धि पद्मं यस्य सः ताराः सन् साक्षात् यस्य हृदयं न विसृजति न मुञ्चति स भागवतप्रधानः उक्ताः भवति ।
६। पृथिव्यादिभ्यो विषयेभ्यो विषयिणां तत्त्वदर्शिनां शिक्षितव्यानि दिग्दर्शनमात्रेण निद्दिशति अवधूतवाक्यैः भूतैरिति। दैववशामुंगेः खभावकम्मानुरूपप्रेरणावशवर्तिभिः भूतैः पाकम्यमाणः पोधमानः अपि धौरः तत् दैववशवर्तित्वं विहान् जामन् मार्गात् न चलेत् इति व्रत नियम क्षितः पृथिव्याः अन्वशिक्षम् अहमवधूतः ।
६३ । शश्वदिति । साधुः भूभृत्तः पर्वतात् शश्वत् सर्वदा परार्थसर्वेहः परार्थाः परोपकारार्थाः सर्वाः ईहाः यस्य सः, परार्थेकान्तसम्भवः परार्थ एव एकान्ततः सम्भवो जन्म यस्य सः, एवभूतः स्वात् । सच्छिक्षया नगशिष्यः हचशिष्यः सम् स परामतां परमपितामतां________________

विषयविषयिसम्बन्धनिईशः। ३२५ ६४ । प्राणवृत्त्यैव संतुष्येन्मुनिवेन्द्रियप्रियैः ।
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वामनः ॥ ६५ । विषयेष्वाविशन् योगी नानाधर्मीषु सर्वतः ।
गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥ ६६ । पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुणाश्रयः ।
__ गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मक् ॥ शिक्षेत। पर्वतस्य वृक्षनिर्भरप्रसरक्रियाः परार्था एव, प्रतएव ततः तादृशीं परार्थता शिक्षेत। वृक्षो हि परेष्षौगर्पितामा यत् छेतुरपि पार्श्वगतां छायां नोपसंहरते फलपुष्पदानेन च तं तर्पयति। अतएव ततः तादृशों परामतां शिक्षेत ।
६४। प्राणहत्त्येति। मुनिः प्राणहत्या एव-प्राणोहि यथा पाहारमात्रेणैव वर्तते रूपरसादीन् इन्द्रियविषयांस्तु नापेक्षते तथाप्राणधारणयोग्येनाहारमात्रेणैव सन्तुष्येत्, म इन्द्रियप्रियः विषयः सन्तुथेदिति शेषः। कथमेव कुर्यात् ? जानं यथा न नश्येत-प्राणधारणयोग्याहाराग्रहणे मनो वैकल्येन यथा ज्ञाननाशः न स्यात्, वाचनः न अवकोयत विक्षिप्येत-इन्द्रियप्रियवस्तुलालसया वानमसोरतिचावल्य नोपतिठेत । शिक्षात्र प्राणहत्तितः।
६५। विषयेष्विति। नानाधर्मेषु शीतोष्णादिधर्षेषु विषयेषु सर्वतः पाविशन् योगी वायुवत् गुणदोषव्यपेतामा विषयाणां गुणैः दोषः च व्यपेतात्मा प्रविमृष्टखरूपः न विषज्जेत न भासतः भवेत् । अत्र वायोः शिक्षा। यद्यपि शीतोष्णादयो वायो संक्रामिता सचन्ते तथापि न सेः तस्य स्वरूपविथुतिः। एवं विषयान् भुवानः अपरविषयासक्तोऽयमिति लक्षितोऽपि तैर्विकारमभजन् स्वस्यरूपएव वायुबत् योगी तिष्ठति।
६६। पार्थिवेश्चिति। पार्थिवेषु देशेषु प्रविष्टः भामहक् चाम________________

३२६ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। ६७ । अन्तर्हितश्च स्थिरजङ्गमेषु
ब्रह्मात्मभावन समन्वयेन। व्याप्याऽव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो .
मुनिनभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥ ६८। तेजोबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितैः ।
न स्पृश्यते नभस्तहत् कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥
दर्शी योगी तगुणाश्रयः तेषां देहानां गुणानाम् आश्रयः सन्–गन्धेः वायुरिव-गुणैः देहानां गुणैः न युज्यते न संसक्तो भवति। पूर्वश्लोके विषयेषु अस्मिंश्च देहेष्विति विशेषः । _३७। अन्तर्हितश्चेति। अन्तर्हितश्च देहप्रच्छनोऽपि मुनिः ब्रह्मात्मभावेन ब्रह्मस्वरूपभावनया स्थिरजङ्गमेषु समन्वयेन ब्रह्मस्वरूपसम्बन्धेन या व्याप्तिः तया विततस्य पात्मनः अव्यवच्छेदं नभस्त्वम्
आकाशमादृश्यं भावयेत्-‘आत्मनः परमात्मनः’ इति श्रीमहिश नाथः । तत्पक्षे मुनिः स्वयं देहप्रच्छनः तत्रैव परमात्मानमनुसन्ध., एवमनुसन्धानपरः यदा परमात्मनः ब्रह्मस्वरूपत्वं चिन्तयति तदा तस्य स्थिरचरेषु व्याप्तिमनुभवति, न कुत्रापि तस्य देहाद्यैर्यवच्छेदं पश्यति । प्रात्मनो जीवात्मन इति पक्षे ब्रह्मखरूपभावनया तस्मिन् स खस्य स्थितिं पश्यति न तु देहे, अतः स्थिरजङ्गमादिषु ब्रह्मव्यात्या निजव्याप्तिमुपलभते। व्याप्तिरियं नातात्त्विको, देहातीतवस्तुचिन्तने चिन्तनीयस्य तदन्तर्भूतत्वात्।
६८। तेजइति। वायुना ईरितैः प्रेरितैः मेघाद्यैः नभः न स्पृश्यते तहत् तेजोबनमयः तेजश्च प्रापश्च अन्नं पृथिवी च तन्मयैः कालमृष्टैः गुणैः देहादिभिः पुमान् पुरुषः न स्पृश्यते। हाभ्यामाकापतः शिक्षा।________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३२७ ६६ । स्वच्छः प्रकृतितः स्निग्धो माधुर्य्यस्तीर्थभूर्नृणाम् ।
मुनिः पुनात्यपामित्रमोक्षोपस्पर्शकीर्त्तनैः ॥ ७० । तेजस्वी तपसा दीप्तो दुईर्षोदरभाजनः । __ सर्वभक्षोऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥
११।७।३०-४५। ७१ । मुनिः प्रसन्नगम्भीरो दुर्बिगायो दुरत्ययः ।
अनन्तपारोद्यक्षोभ्यः स्तिमितोद इवार्णवः ॥
६८। स्वच्छति। अपांमित्रम् उदकतुल्यः मुनिः स्वच्छः निम्मलः, प्रकृतितः स्वभावतः स्निग्धः जनेषु अनुरागवान्, माधुर्यः मधुरालापी, नृणां तीर्थभूः तीर्थस्थानम्, एवम्भूतः उदकगुणयुक्तः ईक्षोपस्पर्शकीर्तनैः पुनाति भुवनमिति शेषः । अपांमिवेत्यत्र अघादिति पाठे मित्र सखायं अघात् पापात् पुनाति पवित्रीकरोति । उदकाच्छिक्षा। ___ ७०। तेजस्वीति। तेजस्वी ज्ञानातिशयात् तेजःसम्पन्नः तपसा तीव्रसाधनेन दीप्तः प्रोज्ज्वलः, दुईर्षोदरभाजनः दुईर्षः अक्षोभ्यः स चासौ . उदरभाजनः च अपरिग्रहः, युक्तामा मुनिः सर्वभक्षः अपि अग्निवत् मलं न पादत्ते मालिन्य न भजते। अनलाच्छिक्षा। ___ ७१। मुनिरिति। मुनिः प्रसन्नगम्भौरः प्रसन्नः निम्मेलः स चासो गम्भीरः अन्तर्गभौरश्चेति, दुर्खिगायः अलक्षामाणन्तस्तत्त्वः, दुरत्ययः अनतिक्रमणीयः, अनन्तपारः भगवत्स्वरूपाविर्भाववश्यात् कालतः देशतः अपरिच्छेद्यः, अक्षाभ्यः अविकार्यः रागाद्यभावात्, स्तिमिमोदः निश्चलोदकः पर्णव इव समुद्र इव ।________________

३२८ . श्रीमगीताप्रपूर्तिः॥ ७२। समृद्धकामी होनो वा नारायणपरो मुनिः ।
नोत्सर्पत न शुष्येत सरिहिरिव सागरः ॥११।८।५।६ ७३ । अणुभ्यश्च महङ्गाश्च शास्त्रेभ्यः कुशलो नरः ।
सर्वतः सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पदः ॥ ७४ । सायन्तनं खस्तनं वा न संग्रहीत भिक्षितम् । पाणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकव न संग्रही।
११।८।१०।११ । ७५ । तावजितेन्द्रियो न स्यादिजितानेन्द्रियः पुमान् ।
न जयेद्रसनं यावत् जितं सब जिते रसे ॥११॥बा२१
७२। समुच्चेति। नारायणपरः साश्रयभगवत्परः मुनिः सरिद्भिः स्रोतस्वतीभिः-वर्षास समृचः ग्रोभे तविहीनः-सागर इव समृधकामः पूर्णकामः होनः अपूर्णकामः वा न उत्सत न येत् न शुष्येत न शोचेत्। हाभ्यां समुद्राच्छिक्षा।
७३ । अणुभ्य इति । कुशलः निपुणः नरः जनः पणभ्यः सुद्रेभ्यः महाः विपुलेभ्यः मास्तेभ्यः च-पुष्पेभ्यः षट्पदः स्वमर इव-सर्वतः सारम् आदद्यात् पाददौत यहोयात् । ___७४ । सायन्तनमिति । सायन्तनं सायमिदं भी खस्तनं खादं भोल्ये इति भिक्षितम् अनादि न संग्टहीत न सञ्चित कुर्थात् । पाशिपात्रोदरामत्रः पाणिरेव पात्रम् उदरम् एव प्रमत्र भिक्षानिधानभाण्ई वस्त्र एवम्भूतः सन् मक्षिका मधुमक्षिका व न संबही खात्। हिविविन्यो मधुकडयो हिविध शिक्षित हामान्। ७५। शब्दस्वरुपरसगः कुरणादौनां विनाशः
कुरतमातापामामीला हसा पञ्चभिरेव पच । एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः पते परमिरीय पर।________________

विषयविषयसम्बन्धनिर्देशः। ३२६ ७६ । परिग्रही हि दुःखाय यद्यत् प्रियतमं नृणाम् । अनन्त सुखमानोति तद्विद्दान् यस्त्वकिञ्चनः ॥
११।६॥ ७७ । यत्र यत्र मनो देही धारयेत् सकलं धिया । स्नेहाषाड्याहापि याति तत्तत् खरूपताम् ॥
११।६।२२। ७८ । देहो गुर्मम विरक्तिविवेकहतु
बिंधत् म्म सत्त्वनिधनं सततागुंदकम् । इति प्रसिद्ध एव। तत्तदुवा रसासक्तेदुर्जयत्वात् तज्जये सान्थेन्द्रियजयसुकरत्वात् सा च पुनरुच्यते तावदिति। विजितान्ये न्द्रियः पुमान् तावत् न जितेन्द्रियः स्यात्, यावत् न रसनं जयेत् रसे जिते सञ्चं जितम्। ‘रसासक्त्यां सन्द्रियक्षोभः स्यात् अतः रसामक्ति परित्यज्य औषधवत् भुञ्जीत’ इति श्रीमत्स्वामी। ‘अन्न ब्रह्म रसो विष्णुः’ इत्येवं ज्ञानेन भोज्ये भगवदाविर्भावं पश्यन् तदुगृह्णीयात् ततः स्याज्जयो रसनाया इति तत्त्वम् । ‘जयस्तु रमनयेव भगवदुचनामकीर्तनरसास्वादाभवेत’ इति श्रीमविश्वनाथः। __७६ । प्रियविषयासक्तिर्दःखायेति तत्त्यागेन मुखमेधतइत्याह परिग्रह इति। यत् यत् तृणां प्रियतमं तस्य तस्य परिग्रहः हि दुःखाय, तहिहान् परिग्रहो दुःखायेति विद्वान् यः तु अकिञ्चनः त्यक्तपरिग्रहः स अनन्त सुखम् पानोति। कुरतः शिक्षेयम् । ___ ७७। विषयध्यानाञ्चित्तवृत्तः परिणाममाह यत्रेति । हात भयात् देषात् वा सकलम् एकाग्रम् अनन्य गामि मनः धिया यत्र यत्र देही धारयेत् तत्तत्खरूपतां याति प्राप्नोति। पेशस्कृतकृतकोटाछिनेयम् ।
७। देश पति । सततायुंदके सततातिरेव उदर्कम् उत्तरफन्त
.________________

श्रोमगोताप्रपूर्तिः। तत्त्वान्यनेन विमृषामि यथा तथापि
पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥११।६।२५ ७६ । प्रायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन विनोदव। ____ नोपायो विद्यते सम्यक् प्रायणं हि संतामहम् ॥
११११११४८। ८० । न रोधयबि मां योगो न सांख्य धर्मएव च ।
न खाध्यायस्तपस्त्यागो नेष्टापूत्तं न दक्षिणा ॥ ८१ । व्रतानि यज्ञश्छन्दांसि तीर्थानि नियमा यमाः । यथावकन्धे सत्सङ्गः सर्वसङ्गापहो हि माम् ॥
११।१२।१।२। यस्य तत् सत्त्वनिधनम् उत्पत्तिविनाशो बिभ्रत् मम अवधूतस्य देहः विरक्तिविवेकहेतुः वैराग्यविवेकजनकः गुरुः। अनेन देहेन तत्त्वानि यथा यथावत् विमृषामि। यद्यप्येवं तथापि देहम् इमं पारक्यं खगासादिभक्ष्यमिति अवसितो निथितवान् । असाः दह अनासक्तः सन् विचरामि। देहाच्छिक्षा।
७८ । एवं विविधविषयेभ्य उपकारमुक्त्वा सर्वोपरि भक्त्युत्पत्त्युपकारभूतस्य मत्सङ्गस्य महिमानं सकारण मभिदधाति प्राचार्यवाक्येन प्रायेणति । मत्सङ्गेन यो भक्तियोगः तेन विना, हे उद्दव, प्रायेण सम्यक् उपायः न विद्यते। कथम् ? हि यस्मात् अहम् अन्त्यर्यामौ सतां मायणम् प्रकष्टम् प्रयनम् आश्रयः ।
८.८१। निखिलोपायानामुपरि समस्य साम्राज्यं स्पष्टमाह न रोधयतीति, ब्रतानीति । न योगः पासनप्राणायामादिः, न सांख्य तत्वानां विवेकः, धः सामान्यतः अहिंसादिः, स्वाध्यायः वेदजपः, तपः कच्छादिः, त्यागः सन्यासः, इष्टापूर्तम् इष्टम् अग्निहोत्रादि, पूर्त________________

विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३३१ कूपारामादिनिम्माणम्, दक्षिणा दानम्, न माम् अन्तर्यामिर्च रोधबति न वशीकरोति, तथा च व्रतानि एकादश्युपवासादौनि, यज्ञः देवपूजा, छन्दांसि सरहस्यमन्त्राः, तीर्थानि काण्यादीनि, नियमाः यमाः
यमाः-अहिंसा सत्यमस्तेयमसङ्गी द्रौरसञ्चयः ।
पास्तिक्य ब्रह्मचर्यञ्च मौनं स्थैथ्य क्षमा भयम् ॥ नियमाः-शौचं अपस्तपी होमः श्रद्धातिथ्यं मदच्चनम् ।
सौर्थाटन परार्थेहा तुष्टिराचार्यसेवनम् ॥ (११।१२।३०।३१) । इति। शौचं वाद्यमभ्यन्तरञ्चेति हयम् । ताभ्यां हादश नियमाः, हादश यमाश्च । योगसूत्र तु ‘अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः’ इति पञ्च यमाः ‘शौचसन्तोषतपःस्वाध्यायेखरप्रणिधानानि नियमाः’ इति पञ्च नियमाः-न माम् अन्तर्यामिणं तथा रोधयन्ति यथा सर्वसङ्गापहः सर्वविधासक्तिनिरासकः सत्सङ्गः माम् अन्तर्यामिणम् अवरुन्धे वशीकरोति। इति श्रीसात्वतसंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूर्ती विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशो
नाम नवमोऽध्यायः ।________________

दशमोऽध्यायः।
भक्तिनिर्देशः। अथ भक्तिनिर्देशोऽध्याय प्रारभ्यते। साधननिर्देशाध्याये भक्तेः साधनानि प्रोक्तानि। ‘आदी बच्चा ततः साधुसङ्गोऽथ भजनक्रिया’ इत्यादी श्रद्धां विना न साधुसङ्गे प्रहात्तिर्भवति। नायि साधुसङ्ग विना भजनक्रियोपतिष्ठते, पतः माधुसङ्गकथनाय विषयविषयिनिर्देशोऽध्याय एबाग्ने मिर्वचनीयः । तत् कथमग्रे साधनान्युका पश्चात् विषयविषयिनिर्देशोऽध्यायोऽभिहित इति प्रने श्रद्धां विना न यदा साधुसङ्गे रतिरुत्पद्यते तदा श्रद्धाया उल्लेखएव प्राथमिक इति सियति । श्रद्धा हि भगवगुणश्रवणलालसामुत्पादयति तेन च माधुमजावेषणमुपतिष्ठते, सुतरां श्रव यदा श्रवणादिषु प्रवृत्तः कारणं, श्रवणादौनामुत्कर्षसाधनाय यदा साधुसङ्गः, तदा श्रद्धान्तःपातितया साधनानामुलेखोऽग्रे न दोषायेति तथाभिधानमित्युत्तरम् । साधुसंगेन चेत् निरुत्पद्यते, न सिद्धत्यस्या अहतकोत्वमिति श्रीमद्देवावाचार्याणां प्रयबो भक्तर्भक्त्युत्पत्तिख्यापनाय। तेषां युक्तिक्रम एवं प्रदर्शयितुं शक्यः-भगवदनुग्रह विना न साधुसङ्गलाभः। साधूनाञ्च तत्प्रेरणानुवर्तित्वं भगवतश्च भक्तवश्यत्वमिति तेषामनुग्रहो न भगवदनुग्रहतः पृथक् । अपिच तेषां वृदये कपोदयः भत्त्यैव सिद्धाति, तां विना तदुदयस्यासभवात् । भक्तिरत्र कपाया हेतुः। ये च तेषां समन्विषान्ति ते पुनर्भयाखेन तत् कुलन्त्यतोऽत्रापि भक्तरेव साम्राज्यम्। वस्तुतस्तु
देवानां गुणलिङ्गानामानुषविककर्मणाम्। सत्त्वएवैकमनसोउत्तिः खाभाविको तु या।
पनिमित्ता भागवती भनिः—— प्रति भकर्मानमहत्तित्वात् तसएब अादेरादयः। भगवदनुग्रहादः________________

भतिनिईणः । कारणत्वञ्च तत्प्रादुर्भावनायेति सर्वमनवद्यम् । उतानुभूताबखानमस्या उपलक्ष्य ‘भल्या संजातया भक्त्या’ इत्यादेकलेखः। भक्तिभदोऽपि भक्तिशास्त्रेऽतएव बहुशो दृश्यते तद्यथा भक्तिसन्दर्भे-‘सा भक्तिस्त्रिधा; -प्रारोपसिद्धा, संगसिहा, स्वरूपसिच्चा छ। सवारीपसिहा खतो भक्तित्वाभावेऽपि भगवदर्पणादिना भक्तिवं प्राप्ता कम्मादिरूपा। संगसिद्धा-खतो भक्तिवाभावेऽपि तत्परिकरतया संस्थापनेन । “तत्र भागवतान् धमान् शिक्षेत्” इत्यादिप्रकरणेषु “सर्वतो मनसोऽसंगम्” इत्यादिना लब्धतदन्तःपाता जानधम्मतदंगरूपा। स्वरूपसिद्धा च-अन्नानादिनापि प्रादुर्भावे भक्तिवाभिचारिणी साक्षात्तदनुमत्या तदीयश्रवणकीर्तनादिरूपा। “श्रवणं कीर्तनं विष्णोः” इत्यादौ “विश्णोः अणं “विष्णोः कौत नम्” इति विशिष्टस्यैव विवक्षितस्वात्तेषामपि नारोषसिहखम् । प्रत्युत्त मूढ़प्रोन्मत्तादिषु तदनुकषषि कथञ्चित्सम्बन्धेन फलप्रापकत्वात् स्वरूपसिहत्वम्।’ इति ।
पिच ‘अथ यस्या एवोत्कर्षजानार्थमेते भक्तिभेदा निरूपिताः, सा भलिमात्रकामत्वात्रिकामा निर्गुणा केवला स्वरूपसिहा निरूप्यते । इयमेवाकिञ्चनाद्याख्यत्वेन सर्बोई पूर्वमभिहिता, तामाह
यद् णश्रुतिमावेण मयि सर्व गुहाशये। मनीमतिरबिचित्रा यथा गङ्गाम्भसोऽन्य धौः॥ लक्ष भनियोगस्य धुनमसापुादाशतम् । बहतुक्य व्यवहिता या भनिः पुरुषोत्तमे ॥ मालोक्यसार्टि सामीप्यसाम्प्य कत्वमपुत्रत । दीयमान न एकन्नि विना मत सेवन जनाः ॥ स एव भक्तियोगाख्य पात्यन्तिक उदाहृतः ।
वनातिज्य चिगुणान् महावायोपपद्यते ॥ पतिः। किर-‘वदेवं बहुधा साधितेषा पकिचनात्यातकोत्यादिसा। भक्तिद्दिधा, वैधी रामा चेति । तत्र वैधी शास्त्रोतविधिमा प्रवर्तिताः । पच विधिविधः। तत्र प्रथमप्रकृत्तिहेतुः …… सातव्यकाव्यान________________

३३४ श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । १ । सवै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोक्षजे ।
अहैतुक्यप्रतिहता ययात्मा सुप्रसौदति ॥१॥२६ । जानहेतुश्च । प्रथमस्तूदाहतः
तस्मादेकेन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः ।
थोतवाः कौन्तिवाश्च ध्येयः पूज्यश नित्यदा ॥ इत्यादिना, द्वितीयश्चाचनाव्रतादिगतः। तमाह-.
मामेव नरपेक्षेपण भक्तियोगेम विन्दति ।
भक्तियोग संलभते एवं यः पूजयेत माम् ॥ इति । ‘प्रथानुरागा। तत्र विषयिणः स्वाभाविको विषये संसर्गेच्छामयः प्रेमा रागः । यथा चक्षुरादीनां सौन्दयादौ तादृश एवात्र भक्तस्य श्रीभगवत्यपोत्युच्यते। स च रागण विशेषणभेदेन बहुधा दृश्यते।’ इति ।
१। कोऽयं परोधर्मो येन च भगवता साक्षात्कारो जायते तदाह स वै इति। पुंसां स वै स एव धम्मः परः निवृत्तिमूलकप्रवृत्तिमत्त्वात् श्रेष्ठः, यतः यस्मात् धम्मात् अधोक्षजे सर्वेन्द्रियातीते भगवति महतुकी प्रनिमित्ता हेतुः फलाभिसन्धानं तद्रहिता अप्रतिहता विनः पर्नामभूता भक्तिः ; यया भक्त्या आत्मा मनः सुप्रसीदति काममामालिन्यविरहितत्वात् सम्यक् निम्मलं भवति। अहैतुकौति विशेषणेन वर्गकामनादिपरः प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो व्यावतः ; न तु
खनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिटिईरितोषणम् । (८1८) इति । भगवत्सन्तोषैकलक्षानिवृत्तिमूलकः प्रहत्तिमान् सः । भगवहुणाअष्टचित्तत्वात् श्रवणकीर्तनादिषु प्रहत्तिरस्य प्रहत्तिमत्व दर्शयति । सेयं स्वर्गादिकामनाविरहितत्वानिहत्तिमूलिकैव। पत्र श्रीमच्छीधरः -‘धर्मो विविधः, प्रहत्तिलक्षणो निहत्तिलक्षणश्च । पत्र यः स्वर्गाद्यर्थः प्रवृत्तिलक्षणः सोऽपरः। यतो धम्मात् कणे श्रवणादिलक्षणा भक्तिभवति स परो धर्ममः’ इति ।________________

भक्तिनिर्देशः । ३३५ २। कोन्चीश ते पादसरोजभाजां
मुटुर्लभोऽर्थेषु चतुर्वपोह। तथापि नाहं प्रकृणोमि भूमन्
भवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुकः ॥३।४।१५ । ३ । स वै निवृत्तिधर्मेण वासुदेवानुकम्पया।
भगवद्भक्तियोगेन तिरोधत्ते शनैरिह ॥३७॥१२ ।
२। उच्छववाक्येन भक्तः परधर्ममत्वं प्रतिपादयति सुलभत्वेऽपि भगवन्तं विना विषयान्तरस्पृहाशून्यत्वादस्याः कोवौशेति । हे ईश, ते तव पादसरोजभाजां पादपद्मकतार्थानां चतुर्षु अपि अर्थेषु धम्मार्थकाममोक्षेषु-अनेन भक्तोर्मोक्षलघुताक्कदिति गुणः सुव्यक्तः-को नु सुदु
भः, न कोऽपीत्यर्थः । तथापि एवं सुलभत्वेऽपि, हे भूमन्, भगवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुकः तव पादपद्मसेवाकुलः अहं तान् अर्थान् न प्रहणोमि न प्रार्थयामि। ३। अयं परधर्मो वासनान्तरविरहाबित्तिप्रधानः, सुतरां
वथा जले चन्द्रमसः कम्पादिस्तत्कतोगुणः ।
दृश्यतेऽसबपि द्रष्टुरात्मनोऽनात्मनोगुणः ॥ (५५) इत्यात्मन्यनामधस्यारोपीऽप्यनेन निहत्तो भवतीत्याह स वै इति । निहत्तिधर्मेण–‘निष्कामस्वभावन’-श्रीमज्जीवः–भक्तियोगेन या वासुदेवानुकम्पया सान्तरामनः अनुग्रहः तया स अनात्मनि पात्मधर्मास्यारोपः इह शनैः–‘साधनानुसारेण’–श्रीमच्छौधरः, ‘तदनुकम्पातारतम्येन’ —-श्रीमज्जीवः, ‘अनर्थनिवृत्तितारतम्येन’–श्रीमदिखनाथः– तिरोधत्ते अदृश्यः भवति। निवृत्तिधर्मेण भक्तियोगेनत्युभयं स्वातन्वेषण गृहीत्वा श्रीमच्छौधरानुसरणन श्रीमविश्वनाथः निवृत्तिधर्मेण भक्तिविमित्रज्ञान साधयित्वा-‘तत्रित्त्युपयोगि जानं वा भक्तिति भवेत्’ इति व्याख्यातवान् ।________________

३३६ . श्रीमगीताप्रपूतिः । ४ । त्वं भक्तियोगपरिभाषितात्सरोज
पारसे श्रुतेक्षितपथो मनु नाथ पुंसाम् । यद्यचिया तउरुगाय विभावयन्ति
तत्तहपुः प्रणयसै सदनुग्रहाय ॥ ११ । ५ । पुंसामतोविविधकर्मभिरध्वराये
निन योग्रतपसा व्रतचयंया छ । माराधनं भगक्तस्तव सक्रियाओं धर्मोऽर्पितः कहिचिन्मियते न यत्र ।
३।१३। ४। न केवलमात्मन्यनामधमारोपनित्तिर्भवति, किन्तहिं भक्तामामूभूमावारोहणानुसारेण भगवत्वरूपाविर्भावानुभवोऽपि जायते इत्याह प्रादिपुरुषस्तुतिवाक्येन त्वमिति । पुंसां जनानां भक्तियोगपरिभावितहत्सरोज भक्तियोगेन-भावयोगनेति पाठे भक्तिरेवार्थः-परिभाविते शोधिते हत्सरोजे श्रुतेक्षितपथः श्रुतेन श्रवणन ईक्षितः एथाः यस्य स त्वम् प्रास्स तिष्ठसि। हे उरुगाय उरुकोते, ते पुमांस. धिया यत् यत् वषुः जगजीववीजभूतं स्वरूपं विभावयन्ति परिचिन्तयन्ति तत् तत् वपुः जगजीववीजभूतं खरूपं सदनुग्रहाय सता भन्नामाम् मनुब्रहाय प्रणयसे प्रकटयसि। ..
५। विविधवैदिकलौकिककमाण्यपि भगवदर्पितान्यविनाशीनि भवन्तीत्याह पुंसामिति धादिपुरुषवाक्येन। अतः
मातिप्रसीदति तथोपचितीपचारराराधितः सरगड दि गदकामः ।
यत् सर्वभूतदयवा सहलम्यय की नामाजभेष्वहितः सदसरामा । इति निष्कामभावस्व श्रेष्ठबहतोः अध्वरायः यमायः विविधकर्मभिः, दानम, उग्रतपसा, परिचर्यया च भगवतः तव चाराधनं पुंसां सत्________________

’ भक्तिनिर्देशः । ३३७ ६ । तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभो ..
किं दुर्लभं ताभिरलं लवात्मभिः । अनन्यदृष्ट्या भजतां गुहाशयः । खयं विधत्ते खगति परः पराम् ॥
३।१३।४६ । ७। तं त्वां विदाम भगवन् परमात्मतत्त्वं . सत्त्वेन सम्प्रति रतिं रचयन्तमेषाम् ।
यत्तेऽनुतापविदितैदृढभक्तियोगमगन्थयो हदि विदुर्मुनयो विरागाः ॥
३।१५।४७ । क्रियार्थः सत्कम्मणां फलम् । कथम् ? यत्र त्वयि अर्पितः धर्मः कहिचित् न म्रियते न नश्यति ।
| निष्कामभजनेन सर्वमन्यत् तुच्छ भवति भक्तसन्निधौ तस्य साक्षागवत्प्राप्तिहेतुत्वादित्याह तस्मिबिति | सकलाशिषां निखिलकल्याणानां प्रभौ खामिनि तस्मिन् प्रसबे सति किं दुलभं न किञ्चिदपि ? लवात्मभिः तुच्छाभिः ताभिः आशीर्भिः अलं निष्णयोजनम् | भगवतो निखिलकल्याणदालत्वेऽपि तनिरपेक्षत्वं किन भजनवैफल्य सम्पादयति ? न, ततोऽप्यनेन सत्फललाभात् | तदाह-स्वयं गुहाशयः हदयस्थः परः परमपुरुषः अनन्यदृष्ट्या भगवद्भजभव्यतिरेकेण फलान्तरदृष्टिं विना भजतां परां खगतिं स्वरूपप्राप्तिं विधत्ते|
। परमात्मतत्वनिरता न खलु तावच्छास्त्रोपदिष्टं विचिौखयवतं भगवन्तमाद्रियन्ते, यावत्र ते सत्वरूपसौन्दयाकष्टा भक्तिविद्रावितचेतसो भवन्ति । अयमेवार्थो ब्रह्मानुभविनां कुमाराणां वांकन प्रतिपाद्यते समिति। हे भगवन्, सम्प्रति सत्त्वेन स्वरूपवैभवेन एषाम्
४३________________

श्रीमगोताप्रपूर्तिः। ८। इच्छाद्देषविहीनेन सर्वच समचेतसा। भगवद्भक्तियोगेन प्राप्ता भागवती गतिः ॥
.३।२४।४७। ८ । चेतः खल्वस्य बन्धाय मुक्तये चात्मनो मतम् । गुगोषु सक्तं बन्धाय रतं वा पुंसि मुक्तये ॥
३।२५।१५। अस्माकं रतिम् अनुरागं रचयन्तम् उत्पादयन्तं तं त्वां घरमात्मतत्त्व विदाम विद्मः, स्वरूपवैभवविस्तारऽपि सएव परमात्मेति प्रत्यभिजानौमः। यत् परमात्मतत्त्वं ते तव अनुतापविदितैः अनुतापः कपा तेन विदितैः ज्ञातैः दृढभक्तिगेगैः उहन्ययः निरहवाराः विरागाः बीतरागाः मुनयः मननशीलाः इदि विदुः जानन्ति ।
८। कोऽयं भक्तियोगेन भागवतौं गतिं प्राप्नोति तदाह कई मदृष्टान्तेन इच्छति। इच्छाद्देषविहीनन सर्वत्र समचेतसा कई मेन भगवद्भक्तियोगेन भागवती गतिः प्राप्ता।
ब्रह्मभूतः प्रसवात्मा न शोचति न काहसि । समः सर्वेषु भूतेषु माक्ति लभते पराम् ॥ भन्या मामभिभामाति यावान् यवामि तत्त्वतः ।
सतो मा तत्त्वती ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ( गौ १८५४४५) इति भगवति खितिरेव भामवतो गतिः ।
। विषयेष्वनुरागोबन्धनाय स तु परमात्मनि मुख्यरत्यार चेतइति । अस्य पालनः जीवस्व चेतः चित्तं खलु बन्धाय मुलाये च । कथं वा बन्धाय कथं वा मुक्तये तदाह-गुणेषु विषयेषु सताम् अनुरक्त चेतः चित्तं बन्धाय बन्धनाय, पुंसि परमामनि वा रतं मुक्तये मोचाय।________________

भक्तिनिदेशः । ३३६ १० । देवानां गुणलिङ्गानामानुचविककर्मणाम् ।
सत्त्वएवैकमनसो वृत्तिः स्वाभाविकी तु या ॥ ११ । प्रनिमित्ता भागवतौ भक्तिः सिडेगरीयसी । जरयत्याशु या कोशं निगौर्णमनलो यथा ॥
३।२५३२॥३३ । १।११। न हि भक्तिरागुन्तकी, जीवस्य सहजीव सा। सन्द्रियत्तिस्तदधिष्ठानमूमिः। यदा भगवति तासामिन्द्रियहत्तीनामभिनिवेशो भवति तदैव तस्याः प्रादुर्भावः । एतदेव विवृणोति देवानामिति । एकमनसः एकाग्रचित्तस्य जनस्य प्रानुथविककर्मणां श्रुतिपरम्परागम्य कमी येषां-‘गुरोरञ्चारणमनु ऋयते इत्यनुश्रवो वेदः तविहितमानुयविकं तदेव कम्म येषां-बीमच्छोधरः, ‘भानुअविक श्रुतिपुराणादिगम्यं कम्म पाचरितं येषां श्रीमज्जीवः, अनुश्रवः मन्त्रस्तहिहिममानुचविक कम नित्यवत्यं येषां’–श्रीमद्विखनाथः, गुणलि. झानां गुणाः शब्दादयः विषयाः लिङ्गधन्ते जाप्यन्ते यः तेषां, देवानाम् इन्द्रियाधिष्ठातृणां सत्त्वे सतां भावे-‘मा परानुरक्तिरोखरे’ इति साधुसमुचितभगवदनुरली-‘सत्त्वमुत्तौं हरौ’-श्रीमच्छौधरः, ‘सत्त्वगुणोपकारके स्वरूपशतिहत्तिभूतब्रह्मसत्तात्मके विणी’-श्रीमज्जीवः, ‘सतां भावः सत्त्वं वैष्णवत्वं तत्र वैणवत्वे-श्रीमहिखनाथः-या तु स्वाभाविको प्रयत्नसिद्धा प्रनिमित्ता निष्कामा वृत्तिः, सा भागवती भक्तिः सिखेः मुक्तः अपि गरीयसी। कथम् ? या भक्तिः-अवलो जठराग्निः यथा निगौण भुलाम् प्रब’, तथा पत्रातसारण-कोशं सूक्ष्मदेहम् प्राशु सत्वरं जरयति जीर्ण करोति मुक्ति यच्छतीत्यर्थः। स्वाभाविको हत्तिरित्यत्र श्रीमच्चक्रवर्ती ‘स्वाभाविको हत्तिश्च विविधा ; कस्यचित् शास्त्रशासनेनैव श्रीगुरूपदिलशुद्धभत्तौ प्रहत्तिमतो भजनाभ्यासपौनः पुन्यम निष्ठारत्यासतिभूमिकाधिरूढस्येन्द्रियाणां वृत्तिरी स्वाभाविकी________________

श्रीमहौताप्रपतिः । भवति, यथा प्राकृतलोकानां पतिपुत्रादिषु ; कस्यचिञ्च प्राचीनानाचीनतादृशमहत्सङ्गकपाजनितविलक्षणसंस्कारवशेन गुरूपदेशात् पूर्वमेवानन्तरमेव वा शास्त्रशासनं विनैव स्वभावतएवेन्द्रियाणं भक्तिशास्त्रोक्ताचरणवती एव या हरी वृत्तिः सापि स्वाभाविको भेया।’ इति। निगौर्णमनलो यर्थत्यत्र सः-“भुत्तामवादिकं जठरानलो भोजनक्षणतएव जरयितुं प्रवृत्तोऽपि त्रिचतुर्यामानन्तरमेव सम्यक्तया अरयति यथा, तथा भजनक्षणतएव शोकमोहाद्यात्मकं संसारं माशयितुं प्रवृत्तापि भतिः किञ्चित्कालविलम्बेनैव सम्यक्तया नाशयतीत्यती भजनदशायां शोकमोहाद्यनपगमेऽपि भक्तेषु संसायंयमिति न प्रत्येतव्यमिति नेयम्।’ इति । समग्रपद्यस्य सारस्तेनैवं संग्रहीतः’जानकम्मादिरहिता भगवति श्रोत्रादीन्द्रियाणां वृत्तिभक्तिः। सा चाल्पप्रमाणा साधनभक्तिरस्वाभाविको भवति। सैव पूर्णप्रमाणा साध्यभक्तिः खाभाविको भावभतिर्भवति। सैव काचिदल्पप्रमाणापि जात्यैवाधिक्यात् खाभाविको चेत् रागानुगा नानौ साधनभक्तिः । सा च जातिप्रमाणाभ्यां पूर्णा रामानुगौयभावभक्तिर्भवतीति विवेकः।’ इति। वस्तुतस्तु जीवस्येन्द्रियत्तिर्निगूड़ाया भक्तरेव प्रेरणातः प्रथमतः शास्त्रीयपरम्परागतकम्मसु रता भवति, ततो भगवमाहात्मानुभवे जाते सा पुनः फलान्तरस्सहाशून्या सहजभावनेव भगवन्तमेवाधिकरोति । एवमधिकते भगवति तस्मिन्नेव यदा महाननुराग उत्पद्यते मा भागवती भक्तिरित्वाख्यां लभते । अनया भक्त्याऽनिच्छतोऽपि मुक्तिः सिद्यति, भगवविविष्टचित्तस्य हहुन्विशैथिल्यस्वाभाविकत्वात्। पद्यमिदं भक्तर्जीवसहजन्मत्वमेव प्रतिपादयति। न खलु जगमिथ्यात्वं जानतामपि भनाबनादरः । तदुक्ता श्रीमनारायणतीर्थेन साहित्यमतसूत्रव्याख्याभूतायो भगवद्भक्तिचन्द्रिकायां-‘समिप्यावं मानता कायमौथे भक्तिः स्यादिति चेत्, साधनदधाभ्यासबसंस्कारामौकिकष्यवहारवदेव प्राप्तप्रपञ्चवावस्थापि विस्मारणादेवेयवेषि, भलिरसव परमा________________

भनिनिमः। १२ । एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां निःश्रेयसोदयः ॥ - तौद्रेण भक्तियोगेन मनो मय्यर्पितं स्थिरम् ॥
३।२५।४४ । १३ । पतएष शनैश्चित्तं प्रसन्नमसतां पथि।
भक्तियोगेन तोक्रेण विरक्त्या च नयेद्दशम् ॥३।२७।५ १४ । भक्तियोगो बहुविधो मार्गे विनि भाव्यते ।
खभावगुणमार्गेण पुंसां भावो विभिद्यते ॥३।२६।७ नन्दरूपतया खेतरसाभिभावकत्वात्।’ इति। अतएव श्रीमता जौवेनाप्युक्तम्
सत्य न सत्य नः कृष्णपदाममीदमन्तरा।
जगत् सत्यमसत्य वा कोऽयं तखिन् दुराग्रहः ॥ इति । १२। भगवति नैरन्तर्येण चित्तस्य स्थितिरेव कृतार्थता ; सा तु अनन्यया भक्ताव भवतीत्याह एतवानिति । तोत्रेण दृढ़ेन विषयान्तराव्यवहितेन भक्तियोगेन मयि सबान्तर्यामिणि अर्पितं मनः स्थिर भव. तौति यत् एतावान् एव पुंसां जनानां निश्रेयसोदयः निश्चयसस्य परमपुरुषार्थस्य उदयः पाविर्भावः ।
१३। न खलु चित्तस्यासन्मार्गावित्तिं विना भगवति स्थितिः सम्भवति, सा तु वैराग्यपुष्टभनौरव सिद्धातीत्याह अतएवेति। संसारनिहत्तिः प्रशक्या, प्रतएव असतां पथि प्रसक्तं चित्तं शनैः क्रमशः तीव्रण भक्तियोगेन विरक्या वैराग्येण च वशं नयेत् ।
१४। एकस्याएव भोः जनानां स्वभावानुसारेण प्रकाशो भिद्यते, पतः क्रोधादिसहचरत्वे तस्याः स्वरूपतो विशुद्धाया अपि तत्तबावशबखवात् बहुविधी भेदो लक्ष्यते, तदेवाह भक्तियोग इति देवइति प्रति कपिलवाक्येन । हे भाविनि, हे मातः, मार्गः प्रकारविशेषैः भक्तियोगो बहुविधः भारते चिखते। के ते मार्गास्तानाह-पुंसां जनानां भाषः________________

३४२ श्रीमद्भौताप्रपूर्तिः। १५ । लक्षणं भक्तियोगस्य निर्गणस्य धुदाहतम् ।
पहेतुक्यव्यवहिता या भक्तिः पुरुषोत्तमे ॥३।२६।१२ अभिप्रायः चित्तवृत्तिः स्वभावगुणमार्गेण स्वभावभूताः ये गुणः सत्त्वादयः तेषां मार्गेण वृत्तिभेदेन विभिद्यते भिवः भवति। अनन्तरपद्येषु तदुझेखो यथा
पभिसन्धाय यहिंसा द मात्सर्यमेव वा । संरभी भिन्नवार्य मयि कुर्यात् स सामसः । विषयानभिसन्धाय यश ऐशयमेव वा। पर्चा दावच येद्यो मा पृथगभाषः स राजसः ॥ कर्मनिहारमुहिश्य परस्मिन् वा तदर्पणम् ।
यजेद्यष्टव्यमिति वा पृथग्भावः स मालिकः ॥ इति । ‘तदेवं तामसादिभतिषु त्रयस्त्रयो भेदाः, तासु यथोत्तरं श्रेष्ठयम् । एवञ्च श्रवणकीर्तनादयो नवापि प्रत्येक नव नव भेदाः। तदेवं सगुणा भक्तिरकाशीति मेदाः’ इति श्रीमच्छ्रीधरः । भत्तोरस्यास्पैविध्यं स्पष्टं प्रदर्शयितुं श्रीमचक्रवर्तिनोवृतानि बहबारदीयवचनानि-यथा,
यवान्यस्य विनाशार्थ भजते अहया हरिम् । फलवत् पृथिवीपाल सा भनिम्तामसाधमा । योऽयेत् कैतवधिया खैरिणी स्वपति यथा। नारायणं जगन्नाथं सा वै तामसमध्यमा ॥ देवपूजापगन् हा स्पई या योऽयद्धरिम् ।
प्रणय प्रथिवीपाल सा भक्तिसामसोत्तमा । एवं राजस्थाः सात्विक्याच पैविध्यमुत्रेयम् ।
१५। सत्त्वादिगुणयोगेन सगुणां भक्तिमुना निर्गुणामाह लक्षणमिति । पुरुषोत्तमे अहेतुको फलानुसन्धानरहिता अव्यवहिता मैददर्शनरहिता-स्वरूपसिहत्वेन साक्षाद्रूपा’-चीमजीवः, ‘चानकमादिव्यवधानशून्या’ -भीमञ्चक्रवर्ती-या भक्तिः सा निर्गुणस्य भक्तियोगस लक्ष स्वरूपं हि उदासतम्। असाः सरूपम् - .________________

भक्तिनिर्देशः । ३४३ १६ । स एव भक्तियोगास्य पात्यन्तिक उदाहतः ।
येनातिव्रज्य त्रिगुणं मभावायोपपद्यते ॥३।२६।१४ १७ । ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो नैर्गुण्यो भक्तिलक्षणः ।
हयोरप्येक एवार्थों भगवच्छब्दलक्षणः ॥३।३२।३२ । १८ । वं प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यनन्त
आनन्दमात्र उपपन्नसमस्तशती।
मनश्रुतिमात्रेण मयि सर्वगुहाशय ।
मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बु धौ ॥ (८७०) इत्यस्मिन् स्पष्ट प्रतीयते।
१६। निर्गुण भक्तियोगस्य घरमफलमाह सएवेति। सएव निर्गणभक्तियोगएव भक्तियोगाख्यः भक्तियोगनामा प्रात्यन्तिकः साम्तमवः पपवर्गः उदाहतः कथितः। कोऽयमपवर्ग इत्यपेक्षायां कथयति-येन निर्गुणभक्तियोगेन त्रिगुणान् सत्त्वरजस्तमांसि प्रतिव्रज्य अतिक्रम्य महावाय ब्रह्मत्वाय मत्वरूपैक्याय-‘मम भावाय विद्यमानतायै मम साक्षात्काराय यहा मत्प्रेमविशेषाय’-श्रीमनौवःउपपद्यते कल्पते।
१७। भगवविष्ठयोगस्य निर्गुणमतियोगस्य चार्थतएकत्वं सकारणमाह ज्ञानयोग इति। मविष्ठः सान्तर्यामिनिष्ठः परमपुरुषनिष्ठः ज्ञानयोगः पपिच भक्तिलक्षणः नैर्गुण्यः गुणातीतभतिलक्षणयोगः इयोरपि एकः एव पर्थः प्रयोजनम्। कथम् ? भगच्छब्दलक्षणः .. . अमेति परमात्मेति भगवानिति शब्दाते । (१।३३) इत्यत्रोतः भगवच्छब्दएष लक्ष प्रापको यस्य । उभयत्र भगवानवाराभते, पतो न त जानभयोरसामनस्वम् ।
१८। अस्य भलियोगस्य सर्वामिमाननिरासक स्वमार ध्रुवं प्रति मनुवाक्येन खमिति । उपपनसमस्तमको उपपनाः नित्यसिधाः समस्ताः________________

३४४ श्रीमदीताप्रपूर्तिः।
भनि विधाय परमां शनकर विद्या. ग्रन्यिं विमेत्मासि ममाहमिति प्ररूढ़म् ॥
४॥११॥३० । १६ । भक्ति से भगवति प्रवहनजन
मानन्दवाष्पकलया मुहुरहामानः । विक्रिद्यमानहृदयः पुलकाचिताङ्गो
नात्मानमस्मरदसाविति मुक्तलिङ्गः ॥४।१२।१८ २० । श्रुत्वैतच्याभीक्षणमच्युतप्रियचेष्टितम् । भवेभक्तिभंगवति यया स्यात् केशसंक्षयः ॥
४।१२।४६ । निखिलाः शतायो यस्मिन् तस्मिन् आनन्दमाचे प्रत्यगात्मनि स्वप्रकाशपरमात्मनि मगवति अनन्ते परमां साक्षाद्दर्शनरूपां भक्तिं विधाय शनकैः क्रमशः मम अहम् इति प्ररूढ़ दृढ़तामाप्तम् अविद्याग्रन्थिम् पमिमानं विभत्स्यसि छेत्स्यसि। १८। स ध्रुवो मतया,
वस्या विशुद्धकरणः शिववार्बिगाध बद्धासनो जितमन्मनेसा हताक्षः।
, स्थूले दधार भगवत्प्रतिरूप एतद्यायसदब्यवहितो व्यजत् समाधौ ॥ इति स्थूले जगति व्यवधानेन भगवदाविर्भावं पश्यन् समाधौ केवले भगवति मनसोऽविच्छेदस्थितौ सिहायां स्थूलं जगत् परिहायाष्यवधानेन तमध्यकरोत् । ततः किमभवत् तदा भनिमिति। भजन नियं हरौ भक्तिं प्रवहन् प्रकर्षेण वहन् पसौ ध्रुवः पानन्दवासकलया पानन्दवापस बखया विन्दुप्रवाहेष मुहः पधमानः अभिभूयमानः विधिमानदयः द्रववृदयः पुलवाचिताः मुलक व्याला मुमक्षिा त्याबरोराभिमानः पानानं खम् पहम् इति न पोस्त सम्भार। : । भगवताचेष्टितं श्रुत्वा भगवत्ति भतिकायते किबु बक्षय________________

भक्तिनिर्देशः। ३४५ २१ । यः स्वधर्मेण मां नित्यं निराशौः श्रद्धयान्वितः ।
भजते शनकैस्तस्य मनो राजन् प्रसौदति ॥४।२०६ २२ । यत्पादपङ्कजपलाशविलासभक्त्या
काशयं यथितमुद्गथयन्ति सन्तः । तहन्न रिक्तमतयो यतयोऽपि रुखस्रोतोगणास्तमरणं भज वासुदेवम् ॥४।२२।३६
तल्लीलाश्रवणेन तद्भवतीत्यभिप्रायेणाह श्रुत्वेति। एतत् अच्युतप्रियचेष्टितम् अच्युतप्रियस्य भ्र वस्य चेष्टितं अचया श्रुत्वा भगवति भक्तिः भवेत, यया भन्या क्लेशसंक्षयः स्यात् । कथमत्र भक्तेः केशन्नीत्वं स्वकार्यमाविष्करोतीति जिन्नासायां भक्तस्य सर्वविधचेष्टितं भगवन्तमधिकृत्य तविदेशतो भवेत्, प्रतस्तस्मिन् भगवद्वात्मल्यं प्रकटौभवतौति न पुनरस्या व्यवहितत्वम् । अव्यवहितत्वे पुनः सा केशसंक्षयफला भवत्येव । २१। भवति हि चित्तनम्मल्याय,
यतः प्रहात्तिर्भूतामा येन सर्वमिदं ततम् ।
स्वकर्मणा तमभ्यञ्च सिद्धि विन्दति मानवः ॥ (गौ १८१४६) इति, स्वधर्मेण परमपुरुषार्चनं ; तेन च भगवद्दर्शनं भवत्यतस्तदेव प्रस्तौति यइति। निराशीः पाकाहाशून्यः श्रया पन्वितः श्रमायुक्तः यः मां सर्वान्तर्यामिणं स्वधर्मेण स्वकर्मणा भजते, शनकैः क्रमशः, हे राजन् पृथो, तस्य मनः प्रसौदति निम्मलं भवति ।
२२। भलाया यथा बन्धनच्छेदनं सुकरं न तथेन्द्रियसंयमादिभिरित्याह यदिति । यत्पादपाजपलाशविलासभतया यस्य पादपाजयोः पलाशानि अङ्गलयः तेषां विलासः कान्तिः तस्य भक्तया अनुरागण’स्मृत्वा’–श्रीमछौधरः, प्रथितं दृढ़वई कमाशय दयन्यि मन्तः
४४________________

३
श्रीमगोताप्रपूर्तिः । २३ । न भजति कुमनीषिणां स इज्या
हगिरधनात्मधनप्रियोरसन्नः । श्रुतधनकुलकर्मणां मदैर्ये ।
विदधति पापमकिञ्चनेषु सत्सु ॥४।३१।२१ । २४ । यस्यास्ति भक्तिभंगवत्य किञ्चना
सर्वैर्गुणौस्तत्र समासते सुराः । हरावभक्तस्य कुतो महद्गुणा मनोरथेनामति धावतोबहिः ॥५।१८।१२ ।
साधवः उड्थयन्ति छिवअन्यिं करोति ; रिक्तमतयः रिक्षा निर्विषया मतिर्येषां निरुवस्रोतोगणाः निरुतः प्रत्याहृतः स्रोतोगणः इन्द्रियवर्गः यः ते यतयः न तहत् न तथा। अतः तम् अरणं शरणं वासुदेवं सर्बान्तर्यामिणं भज।
२३। साधुष्वपराध्यन्ति ये न तेषामाराधनं ग्रहाति भमवानिव्याह न भजतीति । श्रुतधनकुलकर्मणां शुतं च, धनं च, कलंच, कम्म च तेषां मदैः गङ्घः ये अकिञ्चनेषु निष्कामेषु सत्सु साधुषु पापम् असदाचरणं तिरस्कारं विदधति, तेषां कुमनीषिणां कुत्सतिमतीनाम् राज्यां सपयाम् पधनामधनप्रियः प्रधनाश्च ते पामधनाः भगवञ्चनाः च ते प्रिया यस्य स रसन्नः प्रेमरसनः–‘धनपुवादिषु ममतां परित्यय प्रयेव ममताम् अमो दधते इति भक्कानां प्रेमरसं जानातीति रममः’श्रीमचक्रवर्ती-सहरिः न भजते न स्वीकरोति ।
२४। निष्कामभक्तिमतां इदि न केवल स्वयं हरिनिवसति, तेन च सर्वे देवाः सर्गः खावासं तच रचयन्तीत्साह यस्येति । यस्य भगवति प्रकि चना निष्कामा भक्तिः अस्ति, तत्र तस्मिन् जने सुराः देवाः सम्बः गुः धम्मज्ञानवैराग्यादिभिः समासते निलं बसन्ति । मनो________________

भक्तिनिर्देशः । ३४७ २५ । योऽसौ भगवति सर्वभूतात्मन्यनाम्येऽनिरुक्तऽनिलयने परमात्मनि वासुदेवेऽनन्यनिमित्तभक्तियोगलक्षणो नानागृतिनिमित्ताऽविद्याग्रन्धिरम्धनद्वारेण यदा हि महापुरुषपुरुषप्रसङ्गः ।५।१६।२।
रथेन असति असहिषये बहिः धाबतः हरौ अभक्तस्य जनस्य महगुणाः महतां साधूनां देवमहादीनां गुणाः कुतः ? श्रीमद्देष्णवाचार्यगोपीनां भक्तिरसजनितगुणगणाधारत्वं पद्येनानेन साधितम् । तथाधु ज्वलनीलमणिव्याख्यायाम्—-… “आनन्दचिन्मयरसप्रतिभाविताभिः” इत्यनेन तासां सर्वासामपि भक्तिरसप्रतिभावितत्वं गम्यते। भक्तिहि पूर्वग्रन्थे—“शुद्धसत्त्व विशेषात्मा” इत्यत्र परमानन्दरूपतया दर्शिता, तस्वाश रमापत्तिः स्थापिता। ततश्च तेन आनन्दचिन्मयरसात्मकेन रसेन भक्तिविशेषमयेन प्रतिभाविताभिः प्रतिक्षणं नित्यमेव भाविताभिः कलाभिः शक्तिभिरित्यर्थः । अतएव “यस्यास्ति भक्तिभंगवत्यकिञ्चना सङ्घर्गुणैस्तत्र समासते सुराः” इत्यनेन सर्वगुणाभिरिति लभ्यते’ इति । . २५ । भक्तियोगएव सर्बपुरुषार्थसाधनोऽपवर्ग इत्याह योऽसाविति । यदा हि नानागतिनिमित्ताविद्यायन्थिरन्धनहारण नानागतीनां निमित्तं योऽविद्याग्रन्थिः तस्य रन्धनं भेदनं तहारेण महापुरुषपुरुषप्रसङ्गः महापुरुषस पुरुषाः जनाः तैः सङ्गः भवति, तदा भगवति सर्वभूतात्मनि सर्वभूतानामात्मस्वरूपे अनात्मे पात्मनि भवं आमंत्र रागादि तद्रहित, अनिरुक्त वाचामगोचरे, अनिलयने अनाधार परमामनि वासुदेव सान्तर्यामिणि अनन्यनिमित्तभक्तियोगलक्षणः अनन्यनिमित्त; पहतुकः भनियोगएक लक्षणं स्वरूपं यस्य तादृशः योऽसौ अायवर्गः मुक्तिः स भवति । . ..________________

३४८
श्रीमगीताप्रपूर्तिः । ____२६ । एवं विमृश्य सुधियो भगवत्यनन्ते
सर्वात्मना विदधते खलु भावयोगम् । ते मे न दण्डमहत्यथ यद्यमीषां
स्यात् पातकं तदपि हन्त्युरगायवादः ॥६।३।२६ २७ । देवानां शुद्धसत्त्वानामृषीणाञ्चामलात्मनाम् ।
___ भक्तिर्मुकुन्दचरणे न प्रायेणोपजायते ॥६।१४।२ । २८ । नालं हिजत्वं देवत्वमृषित्वं वाऽसुरात्मजाः ।
प्रोणनाय मुकुन्दस्य न वृत्तं न बहुजता ॥ २६ । न दानं न तपो नेज्या न शौचं न व्रतानि च । प्रीयतेऽमलया भक्त्या हरिग्न्यबिडम्बनम् ॥
७७५१५२ । २६। भक्तया मृत्युभयमतिकामति । चेत् पापं स्यात् तदपि भगवद्गुणकीर्तनादेव नश्यतीत्याह स्वदूतं प्रति मृत्युवाक्येन एवमिति । एवं भगवद्भक्तिमहिमप्रकारं विमृश्य सुधियः सुमतयः भगवति अनन्ते सर्वात्मना सर्वथैव मनसा खलु भावयोग भक्तियोग विदधते। ते सुधियः मे मम मृत्योः दण्डं न पहन्ति । यदि प्रमोषां भजतां पातकं पापं स्यात्, तदपि उरुगायवादः भगवद्गुणकीर्तनं हन्ति नाशयति ।
२७। भक्तर्दुभत्वमाह देवानामिति । शसत्त्वानां शहान्तःकरणानां देवानाम् अमलामना निम्मेलचित्तानाम् ऋषीणां प्रायो न मुकुन्दचरण मुक्तिदातुवरण भक्तिः उपजायते। अन्तःकरणशों यथा जानस्योदयो न तथा भक्तरित्यभिप्रायः । भक्तजनसङ्गतएव भक्तरुदयो भवति।
२८१२८ । भक्त्यैव भगवत्परितोषः न हिजत्वादिभिरित्यार मालमिति न दानमिति प्रसादवाक्येन। है अमुरामजाः, मुकुन्दस्य________________

३४६
भक्तिनिदेशः । ३४८ ३० । मन्ये धनाभिजनरूपतपःश्रुतौज
स्तेजःप्रभावबलपौरुषबुद्धियोगाः । नाराधनाय हि भवन्ति परस्य पुंसो
भक्त्या तुतोष भगवान् गजयूथपाय ॥७६६ । ३१ । यस्य नारायणो देवो भगवान् हृद्गतः सदा। भक्त्या केवलयाऽज्ञानं धुनोति ध्वान्तमर्कवत् ॥
७।१३।२१ ।
मुक्तिदातुः प्रोणनाय परितोषसाधनाय न हिजत्वं, देवत्वम्, ऋषित्वं वा, न वृत्तं चरित्रं, न बहुजता, न दानं, न तपः, न इज्या यज्ञः, न शौचं, न व्रतानि च प्रलं,
अमलया निम्मलया भक्त्या हरिः प्रीयते मौतोभवति, भक्तेः अन्यत् यत्किञ्च तत् विडम्बनं नटनमात्र, ‘तिरस्कारकारणं’–श्रीमचक्रवर्ती।
३०। भक्त्या विना तदाराधनमपि न सिकातीत्याह मन्य इति । मन्ये धनाभिजनरूपतपःश्रुतौजस्तेजःप्रभावबलपौरुषबुद्धियोगाः धनं च, पभिजनः मतकूले जन्म च, रूपं सौन्दर्य च, तपः क्वच्छ्रसाधनं च, श्रुतं पाण्डित्यं च, प्रोजः इन्द्रियनैपुण्यं च, तेजः कान्तिः च, प्रभावः प्रतापः च, बलं च शारीरं, पौरुषम् उद्यमः च, बुद्धिः प्रज्ञा च, योगः च मष्टाका. एते धनादयः हादशाः अपि गुणाः परस्य पंसः पाराधनाय न भवति, यतः भक्त्या एतैविरहितया भगवान् गजयूथपाय गजेन्द्राय तुष्टः अभवत्।
३१। भक्तया इदि भगवत्सानिध्य सिद्धाति तेन चानाननाशखेत्याह यस्येति । यस्य जनस्य केवलया शुझ्या भक्तया भगवान् नारायणः सान्तर्यामी सदा हतः, तस्य प्रज्ञानं स भगवान् इतः सन् ध्वान्तम् पन्धकारम् पर्ववत् सूर्यवत् धुनोति अपसारयति।
नाय
तया म________________

३५.
श्रीमगौताप्रपूर्तिः । १२ । श्रेयःमृति भक्तिमुदस्य ते विभो
क्लियन्ति ये केवलबोधलब्धये ॥ तेषामसौ केशलएव शिष्यते
नान्यद्यथा स्थूलतुषावधातिनाम् ॥ ३३ । पुरेह भूमन् बहवोऽपि योगिन
स्वदर्पितेहा निजकर्मलब्धया। विबुद्दा भक्त्यैव कथोपनौतया प्रपेदिरेजोऽचुात ते गतिं पराम् ॥
१०।१४।४।५। ३४ । मनाऽकुतश्विद्भयमचातस्य
पदाम्बुजोपासनमत्र नित्यम् । ३२। भक्तिमुपेक्ष्य ज्ञानलाभाय प्रयासः केशाय भवतीत्याह श्रेयःएतिमिति प्रादिपुरुषवाक्येन। हे विभी, श्रेयापति श्रेयसाम् अभ्युदवापवर्मलक्षणानां मृतिः वर्मभूतां तब भकिम् उदस्य त्यहा य केवल बोधलब्धये जानमात्रप्राप्तये क्लिश्यन्ति क्वच्छ साधनपरा; भवन्ति-स्यूलतुषावधातिनां स्थूलधान्यभागान् तुषान् ये पपन्नन्ति तेषां यथा तथाअसौ के शलः एव के शमात्रम् एव शिष्यते न अन्यत् किक्षित् भवति ।
३३। भक्तरेवंविधमहत्खे सदाचार प्रमापति पुरेति। है भूमन, हे पच्युत, पुरा बहवः अपि योगिनः वदर्षितेहा; बयि अर्पिता ईहा इन्द्रियचेष्टाव्यापाराः यैः तथाभूताः सन्तः निजकलब्धया बदपितः निजः कर्मभिः सब्धया कथोपनीतया भगवत्कषया उपनौतया सत्समीपं प्रापितया भात्रा एव विबुधाबोधं प्राप्य पक्षः मुखेन ते तव परां गतिं प्रपंदिर प्राप्तवसः।
१४। भगवाजन भयनितिरिवाह मन्ये इति । अचुतस्त्र________________

भक्तिनिर्देशः । ३५१ उद्विग्नबुझेरसदात्मभावा
विश्वात्मना यत्र निवर्तते भौः ॥ ३५ । ये बै भगवता प्रोक्ता उपाया घात्मलब्धये ।
पञ्चः पुंसामविटुषां विधि भागवतान् हि तान् ॥ ३६ । यानास्थाय नरो राजन् न प्रमायेत कहिंचित् । धावन्निमौल्य वा नेचे न स्खलेन पतेदिह ॥
११।२।३३-३५॥ ३७ । श्रद्धालुर्मे कथाः शृगवन् सुभद्रां लोकपावनौं ।
मायननुस्मरन् कर्म जन्म चाभिनयन् मुहुः ॥ ३८ । मदर्थे धर्मकामार्थानाचरन् मदपाश्रयः ।
लभते निश्चलां भक्तिं मय्युद्धव सनातने ॥ अप्रचातस्वरूपस्य भगवतः पादाम्बुजोपासनम् अकुतश्विद्भयं न कुतशिव भयं यस्मात् तत् प्रात्यन्तिकं क्षेमं मन्ये। अत्र संसार असदात्मभावात् असति देहादौ प्रामभावनातः नित्यं सर्वदा उहिग्नबुझेः जनस विश्वात्मना सर्वथा यत्र भगवदुपासने भीः भयं निवर्त्तते ।
३५। भगवद्भक्तिशिक्षा स्वयं भगवता दीयते न बन्यतोऽस्य प्रक्तिरित्या ये वै इति। अविदुषां भगवमाहात्मयाजानां पुंसां जनानां अनः साक्षात्सम्बन्धेन आत्मलब्धये परमात्मप्राप्तये ये उपायाः वै एव प्रोक्ताः, तान् हि भागवतान् धनान् विहि। ।
३६। भगवत्प्रोक्तधमानुसरणे न पुनः पतनाशोत्याह यानिति । हे राजन् निमे, यान् भागवतधमान् भास्थाय पाश्रित्य न कहिंचित प्रमायेत न विघ्नैः विहन्येत । नेत्र निमीत्य वा धावन् न पर सूखलेत न पतेत् ।
३०३८। न केवलं भगवत्कथाश्रवणेन किन्तर्हि तमौलाभिनया________________

३५२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ३८ । सत्सङ्गलब्धया भक्त्या मयि मां स उपासिता। स वै मे दर्शितं सहिरञ्जसा विन्दते पदम् ॥
१११११२३-२५॥ ४० । भानायैवं गुणान् दोषान् मया दिष्टानपि खकान्।
धमान् संत्यज्य यः सर्वान् मां भजेत् स तु सत्तमः ॥ दिकेनापि तस्मिन् भक्तिः सियतीत्याह बहालुरिति । श्रद्धालुः बहावान सुभद्रा कल्याणमयों लोकपाबनी लोकपविषकरौं मत्कयां शृण्वन, कम्मे लौला, जन्म लोकोत्तरपुरुषे आविर्भावं मुहुः गायन् अनुस्मरन् अभिनयन् स्वयमनुकुन्-‘नाटकादिरीत्या अभिनयन्’–श्रीमचक्रवर्ती-धमकामार्थान् धर्मश्च कामश्च अर्थ तान् विवर्गान् मदर्थे मम सर्वान्तर्यामिणः उद्देश्ये पाचरन् मदपाश्रयः पहं सर्वान्तर्यामी एव अपाश्रयः एकमात्रशरणं यस्य एवम्भूतः सन्, हे उहव, सनातने मयि सर्वान्तर्यामिणि निश्चला भक्ति लभते। .
३८। तया भक्त्या कतार्थतामाह सत्सङ्गेति। मयि सान्तर्यामिणि सत्सङ्गलब्धया सतां साधूनां सङ्गेन लब्धया भक्त्या मा सर्बान्तर्यामिणं स उपासिता ध्याता भवति । साधुभिः दर्शितं मे मम सर्वान्तमिशः पदं खरूपं स पञ्जसा सुखेन शीघ्रम् अव्यवधानेन वा’रुच्चासक्तिरतिप्रेमभूमिकारूढः सन्’ इति–श्रीमावर्ती-बिन्दते प्रायोमि। ४.। साधुसमुचितान,
कपालुरकतोद्रोहस्तितितः सर्वदेहिनाम् । सस्थमारीऽनवद्यामा समः सर्वोपकारकः ॥ कामरहतधीर्दान्तो मदुः अचिरकिञ्चनः । पनीही मितभुक् शन्तः स्थिरी मच्छरणी मुनिः ॥ पप्रमती गभीरामा तिमान् विवषषः। बमानी मानदः कथी मैत्रः कावणिकः कविः ।________________

३५३
भक्तिनिर्देशः ४१ । ज्ञात्वा ज्ञात्वाथ ये वै मां यावान् यश्चास्मि यामः ।
भजन्त्यनन्यभावेन ते मे भक्ततमा मताः ॥
४२ । बाध्यमानोऽपि मनतो विषयैरजितेन्द्रियः ।
प्रायः प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥
इत्येतान् गुणान् दोषान् तविपरीतनिष्ठुरत्वादीन् प्राज्ञाय ज्ञात्वा ‘यस्यास्ति भक्तिर्भगवत्यकिञ्चना मागस्तत्र समासते मुगः’ इति सर्वषां देवगणानामाधारत्वं भतीवेति स्थिरनिश्चयः मया मलायामिणा आदिष्टान् विहितान् स्तकान् स्वभावोचितान् सर्वान् धम्पान् वर्णाश्रमाचारादीम्
यदा यमनुग्रहाति भगवानात्मभाषितः ।
स जहाति मतिं लोके बेद च परिनिष्ठिताम् ॥ (४।२०१४ ६) इति भगवत्प्रेरणयैव फलान्तराकाहानिवृत्त्या संत्यज्य मा भयान्तामिणं तैरव्यवधानेन भजेत् स तु सत्तमः साधुश्रेष्ठः ।
४१। एवं धम्मान्तराव्यवधानेन भजनतः भगवत्स्वरूपसाक्षात्कारो भवति, भगवत्स्वरूपसाक्षात्कार पुनरेकान्तभावस्याभ्युदयः, तेन च भावेन भजनं सर्वोत्तमभक्तत्वं साधयतीत्याह ज्ञात्वेति। यावान् देशकालापरिच्छिवः, यः च सर्वात्मा, यादृशः सच्चिदानन्दादिरूपः, तं मां सर्वान्तर्यामिणं ज्ञात्वा ज्ञात्वा पुनः पुनः जावा ये अनन्यभावेन एकान्तभावेन भजन्ति ते मे मम भक्ततमाः मताः ।
४२। भक्तोभगवत्प्राप्तिहारण पावनत्वमाह बाध्यमानः इत्यादिभिरभिः। प्रजितेन्द्रियः पदापि अवशीकृतेन्द्रियः, सुतरां विषटः बाध्यमानः अपि भाष्यमाणः पपि मजक्तः प्रगल्भया समर्थया भल्या प्रायः विषयः न अभिभूयते ।________________

३५४ श्रीमगोताप्रपूर्तिः। . ४३ । यथाग्निः सुसमचाचिः करोत्येधासि भस्मसात ।
तथा महिषवा भक्तिरुचकैनांसि कृत्स्नशः ॥ ४४ । न साधयति मां योगो न सांख्य धर्म उहव । ___ न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥ ४५ । भलाइमेकया ग्राह्यः श्रदयात्मा प्रियः सताम् ।
भक्तिः पुनाति मनिष्ठा वपाकानपि सम्भवात् ॥ ४६ । धर्मः सत्यदयोपतो विद्या वा तपसान्विता।
महत्यापितमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ ४३। यति। यथा सुससवाचिः प्रज्वलितः पग्निः एधासि काष्ठानि भस्मसात् करोति, तथा महिषया भक्तिः, है उच्चव, एनासि पापानि कत्लशः सर्वतोभावेन भस्मसात् करोति ।
४४। न साधयतीति। हे उद्धव, मां सचान्तर्यामिणं न योगः सर्चकम्मापणं, न सांख्यम् आत्मतत्त्वनिरतत्वं, न धम्मः स्वधम्माचरणं, न खाध्यायः वेदाध्ययमं, तषः कायिकादि, त्यागः दान साधयति,-न तथा मत्प्राप्तिसाधनं भवति यथा मम जर्जिता प्रक्ला भक्तिः मां साधयतीति शेषः।
४५। भवति। सतां प्रियः भामा आई सर्बान्तर्यामी एकया केवलया अश्या यापूर्विकथा भया बाबः ; मचिष्ठा भक्तिः शपाकान् चहालान् अपि सम्भवात् नमदोषात् पुनाति पवित्रीकरोति।
४। इति। सत्वदयोपतः सत्वं च दया च ताभ्याम् उपेतः सम्पयः वः, तपसान्वित्ता तपोयुवा विद्या वा, मजा अपस विरहितम् पामान न च सम्बत् पुनातिन च सामय पापिनीकराति।________________

भक्तिनिर्देशः। ३५५ ४७ । कथं विना रोमहर्ष ट्रवता चेतसा विना ।
विनानन्दाश्रुकलया शुद्यतया विनाशयः ॥ ४८ । वाग्गादा ट्रवते यस्य चित्तं
रुदत्वभौम इसति कपिच्च॥ विलन्ज उहायति नृत्यवे च
मडक्तियुत्तो भुवनं पुनाति ॥ ४६ । यथाग्निना हेम मलं जहाति
भातं पुनः स्वं भजते च रूपम् । आत्मा च कानुशयं विधूय मद्भक्तियोगेन भजत्यथी माम् ॥
११।१४।१८-२५ । ४७। कथमिति। रोमहर्षे रोमाञ्च विना द्रवता आर्द्रतामाप्तेन चेतसा चित्तेन विना, प्रानन्दात्रुकलया विना,-‘रोमहर्षस्तावत् यत्किञ्चित् चेतोद्वस्य चिह्नम्, प्रानन्दात्रुकला तु विशिष्टस्य तस्य चिह्नम् चेतोद्रवस्तु भक्तरन्तरङ्गखभावः’ इति श्रीमज्जीवः-कथं भक्तिः प्राविभवति, भक्त्या च विना कथम् प्राशयः चित्तं शुक्षेत्।
४८। वागिति। गहदा प्रस्वष्टाक्षरा वाक् यस्य चित्तं द्रवते द्रावयते, प्रभीक्षण रुदति, क्वचित् च हसति, विलज्जः लज्जाशून्यः सन् उहायति, नृत्यते च, एवं लक्षणः मद्भक्तियुक्तो भुवनं लोकं सर्व पुनाति पवित्रीकरोति, किं पुनर्वताव्य स्वाश्रयं शोधयतीति ।
४। यधेति। यथा अग्निना ध्यातं तापितं हेम मलं नहाति. पुनः मलत्यागेन खं निज रूपं भगत, तथा बामा च मभक्तियोगम कमानमय कमवासना विधय शोधयित्वा अचमा सान्तर्वामि भगति मत्वरूपमा प्रायोति।________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः। ५० । तस्माज्ज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा खात्मानमुद्धव । ज्ञानविज्ञानसम्पन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥
११।१६।५॥ ५१ । यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् ।
न निर्बिगो नाति सक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ।
५. सकारणं ज्ञानस्य श्रेष्ठाम.
गविद्याश्रुतसम्पन्न पात्मवानानुमानिकः । मायामाचमिद ज्ञात्वा ज्ञानञ्च मयि संन्यसेत् ॥ जानिनव इमविष्टः स्वार्थोहिं तुश्च सम्मतः । स्तगी वापवर्ग श्य नान्धी यौँ मते प्रियः ॥ ज्ञानविज्ञानमम्पन्नाः पदं श्रेष्ठ विदुर्मम । भानी प्रियतमीऽतो मे ज्ञानेनासौ बित्ति माम् ॥ सपक्षी थे जपोदानं पविकाणीतराणि च ।
नाल अन्ति मा मिचि या ज्ञानकलया कृता । इत्येवमया तेन च मत मेंलनमाह तस्मादिति । तस्मात ज्ञानस्य तादृशअष्ठत्वात् ज्ञानेन सहितं तत्पर्यन्तं यथा भवति तथा सामानं जीवखरूपं ज्ञात्वा ज्ञानविज्ञानसम्पन्नः परीक्षापरोक्षज्ञ सम्पन्नः मक्ति भावितः भक्तिभावबुताः मां सीन्तर्यामिणं भज । ५१ । ज्ञानकमयोगयोरधिकारिणोविनिर्णीय,
योगास्न यो मया प्रोक्ता नृणां योविधित्मया। ज्ञान कम्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽम्ति कुत्रचित् । निविणानां ज्ञानयोगीन्यामिनामिह कम्मम् ।
तवनि विम्ह चित्तानां कर्मयोगश्च कामिनाम् । इति योगत्रयेषु भक्तियोगाधिकारिणमाह यदृच्छयेति। यदृच्छया कनापि भाग्योदयेन-‘केनापि परमस्वतन्त्रभगवद्भक्तसङ्गतत्कपाजातमङ्गलोदयेन’—ौमज्जीवः, ‘यादृच्छिकमहत्सङ्गेन’–श्रीमञ्चक्रवर्ती, यः पुमान् जनः तु मत्कथादी नातवद्धः, न निर्वियः न निवेदप्राप्तः,________________

भक्तिनिर्देशः ।
३५७ ५२ । तावत् कर्माणि कुर्चीत न निर्विोत यायता। मत्कथाश्रवणादौ वा श्रडा यावन जायते ॥
११।२०।८।६। ५३ । जातंश्रद्धो मत्कथामु निर्विमः सर्वकर्मसु ।
वेद दुःखात्मकान् कामान् परित्यागेऽप्यनीश्वरः ॥ ५४ । ततो भजेत मां प्रीतः श्रद्धालुर्दृढनिश्चयः ।
जुषमाणांश्च तान् कामान् दुःखोदकांश्च गर्हयन् ॥
न अतिसक्तः न अत्यनुरक्तः, अस्य जनस्य भक्तियोगः सिद्धिदः सिष्टिहेतुः। कथं ‘न निविणो नातिसक्तः’ इति विशेषणहयं
___न ज्ञानं न च वैराम्य प्रायः थेयो भवेदिछ। इत्यत्र वक्ष्यते।
५२। कम्मावधिमाह तावदिति । तावत् कम्माणि नित्यनैमिप्तिकानि कुर्वीत, यावता न निविद्येत-सति निवेदे ज्ञानयोगाधिकारः-यावत् मत्कथा श्रवणादौ वा श्रद्धा न जायते-ततः भक्तावधिकारः। अतएवानन्तरमाह
स्वधर्मस्थो यजन् यज्ञैरनाशीःकाम उद्धव । न याति स्वर्गमरको यद्यन्यन्न समाचरेत् ॥ अमिलोके वर्तमानः स्वधर्मस्थोऽनघः शुचिः ।
ज्ञान विशुद्धमाप्नोति भक्ति वा यदृच्छया ॥ इति । ५३ । ‘न निर्विलो नातिसक्ताः’ इत्यस्यानुमावं दर्शयति जात श्रद्ध इति । मत्कथासु जातथदः, सर्वकम्मसु भगवत्कथाश्रवणातिरिक्त सर्वविधषु कम्मसु निविरमः विरक्तः, का खात्मकान् वेद जानाति, प्रथच परित्यागे अनीश्वरः असमर्थः ।
५४ । किमेवमवस्थायां कर्त्तव्यं तदाह ततइति। ततः श्रद्धालुः श्रद्धावान्-‘विश्वासवान्’ —श्रीमज्जीवः, दृढ़निमयः भक्ताव सर्व्व भवि________________

३५८ श्रीमहौताप्रपूत्तिः । ५५ । प्रोक्तेन भक्तियोगेन भजतो मासम्मुनेः। कामा हृदय्या नश्यन्ति सर्वे मयि दि स्थिते ॥
१०२०।२७-२६ । ५६ । तस्मानाभक्तियुक्तस्य योमिनो वै मदात्मनः ।
न जानं म च वैराग्यं प्रायः श्रेषोभवेदिक
थतीति दृढ़निश्चयः-‘साधनाध्यवसायमारहितः’–श्रीमन्जीवः सन् दुःखोदाम् दुःखमेव उत्तरफलं येषां तान् कामान् शुषमाणः सेवमानः च गईयन् च तत्क्षणमेव निन्दयन् च मां प्रीत्या मजेत । सेवागईणयोयुगपत् स्थितिः दर्शयति शीघ्रमेव निष्कामत्वमुषतिष्ठेत। तत्तु भगवरजनेनैव सिहाति।
५५। एवं भजनानन्तरं किं भवति तदाह प्रोक्तेनेति । प्रोक्लेन प्रागुक्तेन भक्तियोगेन असक्वत् निरन्तरं मां सान्तर्यामिणं भजतः मनः मननयोलस्य हदि मयि सान्तर्यामिण स्थिते सर्वे हदय्याः हताः कामाः नश्यन्ति । ५६। तस्मादिति। यस्माद्भक्तियोगेन,
भिद्यते सदय ग्रन्थिविद्याने सर्व संशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य काणि मयि दृष्टेऽखिलाम्मनि एवं भवति तस्मात् मनतियुक्तस्य मदामनः मयि पामा चित्तं यस्य तस्स योगिनः योगयुक्तास्य-साक्षाद्दर्शनशीलस्य एव न तु पन्यस्य-न जानं भगवदनुभवव्यतिरिक्तजरामृत्युष्याध्यादितत्त्वचिन्तन, न वैराग्यं न विषयाग्रहणम् इह श्रेयः भवेत् प्रायः, किमुत कर्मयोगः। ‘प्रायोवितर्के’ -बीमजीवः ; ‘प्रायोग्रहणन कचिच्छातिमतः प्रथमदशायां तयोहोऽपि नाश्रेयस्करः’श्रीमञ्चक्रवर्ती॥ .:
शवराग्ययीभनिवेशायोपयोगिता। … बाबू अपनी मालमुन्धित मनीः ।________________

भक्तिनिर्देशः । १५६ बदमे पिचवादिन्ये तुः प्रायः सता मते ।
सुकुमारखभावेयं भक्तिस्तई तुरीरिता ॥ इति भक्तिरसामृतसिन्धुकतान्तस्य प्रमाणत्वेन रहौतस्यास्य पद्यस्य एतयोः सिद्धान्तपद्ययोर्व्याख्यानेन व्याख्यानं भवति । तथाहि-‘ज्ञानमत्र बंपदार्थविषयं तत्पदार्थविषयं तयोरेक्यविषयञ्चेति विभूमिक ब्रह्मज्ञानमुच्यते, तत्रेषदिति ऐक्यविषयं त्यक्त्वा इत्यर्थः। वैराग्यखात्र ब्रह्मज्ञानोपयोग्येव। तत्रषदिति भक्तिविरोधि त्यत्रोत्यर्थः । तच्च तच प्रथममेवेत्यन्यावेशपरित्यागमात्राय ते उपादौयेते तत्परित्यागेन । जाते च भक्तिप्रवेशे तयोरकिञ्चित्करत्वात् तत्तद्भावनया भक्तिविच्छेदकत्वाच।’ ‘उत्तरतस्तु तयोरनुगतौ दोषान्तरमित्याह यदुर्भ इति । काठिन्यहेतुत्वञ्च नानावादनिरसनपूर्वकतत्त्वविचारणदुःखसहनाभ्यासपूर्वकवैराग्यस्य च रुक्षस्वरूपत्वात्। तहि सहायं विना उत्तरोत्तरभशिप्रवेशः कथं स्वात्तवाह-“भकिस्तबेतुरोरिता” इति । तस्य भक्तिप्रवेशस्य पूर्वपूर्वभक्तिरेवेत्यर्थः। ननु भक्तिरपि तत्तदायाससाध्यत्वात् काठिन्यहेतुः स्यात्, तबाह “सुकुमारस्वभावयम्” इति, श्रीमद्भगवअधुररूपगुणादिभावनामयत्वादिति ।’ रति। भक्तिमार्गानुगतं वैराग तवं निरूपितम्
रुचिमुहहतस्तत्र जनस भजने हरः । विनयेषु परिष्ठोऽपि रागी या विलीयते ॥ बनासकास्य विश्यान् यथाईसुपयुनतः । निर्बन्धः कणसम्बन्धे युक्त वैराग्यमुच्यते ॥ प्रापचिकतया बुद्ध्या हरिसम्बन्धिवस्तुमः ।
मुमुक्षभिः परित्यागी वैराग्य फला कष्यते ॥ इति। . टोकाच-‘मनु पूर्व मन्तिप्रविष्टस्य वैराग्य चितकाठिन्बईतत्तवाहियलेनो ताहि तस्य विषयभीमएव विहितः। तच्च— “विषयाविष्टचित्तम पिथावेशः जदूरतः। वारुणीदिनातं वस्तु व्रजवेन्द्रों विमाप्नुयात्” इत्यादि शास्त्रविरुद्धम् । पोचते भक्तौ रुचिमानमेव तच विषयराम विसापर्व तमागवान्यासाठिबन बुतामित्याह चिमिति ।________________

३६. श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ५७ । यत् कर्मभिर्यत् तपसा ज्ञानवैराग्यतश्च यत् ।
योगेन दानधर्मेण श्रेयोभिरितरैरपि ॥ ५८ । सव्वं मद्भक्तियोगेन मद्भक्तीलभतेऽञ्चसा ।
स्वर्गापवर्ग मद्दाम कथञ्चिद्यदि वाञ्छति ॥ अत्र रुचिमुहहतः प्रायो विलीयत इति परिणामतस्तु कात् स्ने नैव विलीयत इत्यर्थः । तदेतदुपलक्षणमुक्तं शानञ्च भवत्यस्य
वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः ।
जनयत्याग वैराग्य’ ज्ञानञ्च यदहेतुकम् ॥ इत्यादेः।’ ‘तत् प्रागुक्तं भक्तिप्रवेशयोग्यमेव वैराग्य व्यनक्ति-अनासक्तस्य सतः यथार्ह स्वमत्युपयुक्तमात्र यथा स्यात् तथा विषयान् उपभुञ्जानस्य पुरुषस्य यत् वैराग्य तद्युक्तमुच्यते, यत्र कृष्णसम्बन्धे निबन्धः स्यादित्यर्थः ।’ ‘अत्र फल्गु वैराग्यन्तु भक्त्यनुपयुक्त यत् तदेव जयं, भगवदहिर्मुखानामपराधपर्यन्तं स्यात् इत्याह प्रापञ्चिकतयेति । हरिसम्वन्धिवस्त्वत्र तत्प्रसादादिः, तस्य परित्यागो विविधः–अप्रार्थना, प्राप्तानङ्गीकारः। नत्रोत्तरस्तु सुतरामपराध एव जयः। “प्रमादाग्रहणं विष्णोः” इत्यादिवचनेषु श्रवणात् ।’ इति। अत्रायं निष्कषःभक्तिहि सर्बत्र परमपुरुषस्य लीलामाधुर्य दर्शयति । यदि जानन प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं प्रतिपादितं स्यात, तेन च तस्य तमौलाया अपि मिथ्यात्वमायाति, सुतरां तादृशं ज्ञानं न भक्तिमार्गेऽनुकूलं प्रत्युत सत्सकोचकरमेव । प्रपञ्चस्य न मिथ्यात्वं किन्तहि प्रदर्शनं भगवतेति पने भक्तिपरिपुष्टिरेव स्यात्, जीवस्य चित्तपरितोषणाय वैचित्राद्यनुभवेन जानादिवईनाय च तस्येदृग्यवदर्शनेन । अनादिकं सर्च भगवत्प्रसादलभ्य । तत्र तस्य प्रसादत्वमपश्यतो वैराग्य शकल्वसाधकं सुतरां भक्यन्तराय एव तत्। :५७५८ । साक्षात्सम्बन्धेन जानवैरागवासाधनेन क न स्यायो________________

. भक्तिनिर्देशः । ३६१ ५६ । न किञ्चित् साधवो धौरा भक्ताह्येकान्तिनो मम ।
वाञ्छन्त्यपि मया दत्तं कैवल्यमपुनर्भवम् ॥ ६० । नरपेक्ष्य परं प्राहुनिश्रेयसमनकल्पकम् ।
तस्मानिराशिषोभक्तिनिरपेक्षस्य मे भवेत् ॥ ६१ । न मय्येकान्तभक्तानां गुणदोषोद्भवा गुणाः । साधूनां समचित्तानां बुद्धेः परमुपयुषाम् ॥
११।२०।३१-३६ । हानिस्तत्राह, यदिति समिति । यत् कम्मभिः, यत् तपसा, यत् ज्ञानवैरागातः, अपिच योगेन, दानधर्मेण, इतरैः श्रेयोमिः व्रतादिभिः भवति, तत् सर्च मक्तः मभक्तियोगेन अञ्जसा सुखेन लभते, यदि कथञ्चित् भक्तापकरणत्वेनैव वाञ्छति स्वर्गापवर्ग महाम लमते ।
५८ । भक्तास्तु भगवदतिरिक्तेषु सर्वेषु स्पृहाशून्याः सुतरां तेषां न . वाच्छास्तीत्याह न किञ्चिदिति । साधवः भक्तिमाधनतत्पराः, धौराः धौमन्तः मम एकान्तिनः मय्येव प्रौतियुक्ताः भक्ताः न किञ्चित् वाञ्छन्ति ; मया दत्तम् अपुनर्भवं अपुनराशत्तिसाधकम् प्रान्तिक कैवल्य केवलोभावम् अपि न वाञ्छन्ति ।
६०। एतादृक् सर्वनिरपेक्षत्वमेव भक्तिसाधकमित्याह नरपेक्ष्य मिति। नैरपक्ष्यं स्वर्गसुखादिनिरपेक्षत्वं परम् उत्कष्टम् अनल्प महत् निःश्रेयसं फलं तत्साधनञ्च प्राहुः। तस्मात् निराशिषः प्रार्थनाशून्ट स्य निरपेक्षस्य प्रार्थनाकारणभूतापेक्षारहितस्य निवृत्तस्य जनस्य मे मयि भक्तिः भवेत् ।
६१। सत्त्वरजस्तमोगुणसम्भूतपापपुण्यादीनां भगवद्भक्तोषु न सम्भव इत्याह न मयोति। साधूना निरस्तरागादीनाम् अतः समचित्तानाम् भतएव बुझेः प्रकृतः परम् ईश्वरं-‘तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः’ इति मर________________

३६२ . श्रीमगोताप्रपूर्तिः । ६२ । योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः ।
महर्जनस्तपः सत्यं भक्तियोगस्य मगतिः॥११।२४।१४ ६३ । एताः संमृतयः पुंसोगुणकर्मनिबन्धनाः ।
येनेमे निजिताः सौम्य गुणा जीवन चित्तजाः ।
भक्तियोगेन मनिष्ठो मद्भावायोपपद्यते ॥ णात्-उपेयुषां प्राप्तानां मयि एकान्तभक्तानां न गुणदोषोद्भवाः गुणाः सत्त्वरजस्तमांसि तैः तदुतैः दोश्च उद्भवो येषां ते गुणाः प्राकतधम्माः, यद्दा गुणदोषैः विहितप्रतिषिः उद्भवो येषां ते गुणाः पापपुण्यादयः न भवन्ति । न हि ते प्रकृती किन्तर्हि भगवति तिष्ठन्ति, अतएव देहादिधान तेषां परिभवः । ६२। इह खलु
देवानामीक आसीत् स्वर्भूतानाञ्च भुवः पदम् । मादीनाञ्च भूर्लोकः सिवानां वितयात् परम् ॥ अथोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत् प्रभः ।
विलोक्यां गतयः सर्वाः कर्मणां विगणात्मनाम् ॥ इति विविधलोकेषु गुणसम्भूतेषु कम्मनिरतानां गतिः, मिहान ‘सु तहहिमहरादिलोकेषु भतानान्तु भवगतीत्याह योगस्येति । योगस्य तपसः न्यासस्य संन्यासस्य च गतयः अमलाः विशुद्धाः। कुत्र तत्तत्परायणानां गतिः ? योगादितारतम्येन-महः, जनः, तपः, सत्यम् इति तदास्यलोकेषु गतिः ; भक्तियोगस्य मतिः मयि परमात्मनि स्थितिः ।
३। षष्ठाध्याये गुणकम्मनिबन्धनसल्यादौनामुल्लेखोऽस्ति, अध्यायेऽस्मिन् भक्तियोगेन तेषां जयो भगवदभावश्च भक्तानां वक्तव्यः । तदेवोच्चते एता इति। पुंसो जनस्य गुणकम्मनिबन्धनाः एताः संमृतयः संसाराः संसारगतयः। हे सौम्य, येन जोवेन चित्तजाः इमे गुणाः निजिताः स भक्तियोगेन मनिष्ठः सन् मद्भावाय मोक्षाय-‘मत्प्रेम’ -श्रीमज्जीवः, ‘मत्सारूप्याय’-श्रीमञ्चक्रवर्ती, उपपद्यते कल्पते ।________________

भक्तिनिर्देशः । ३६३ ६४ । तस्मादेमिमं लब्धा ज्ञानविज्ञानसम्भवम् । गुणासङ्ग विनिर्धूय मां भजन्तु विचक्षणाः ॥
११॥२५॥३२॥३३॥ ६५ । तेषु नित्यं महाभाग महाभागेषु मत्कथाः ।
सम्भवन्ति हि ता नृणां जुषतां प्रपुनन्त्यघम् ॥ ६६ । ता ये शृण्वन्ति गायन्ति धनुमोदन्ति चाहताः ।
मत्पराः श्रद्दधानाश्च भक्तिं विन्दन्ति ते मयि ॥ ६७ । भक्तिं लब्धवतः साधोः किमन्यदवशिष्यते। __ मय्यनन्तगुणे ब्रह्मण्यानन्दानुभवात्मनि ॥
११।२६।२८–३० । ६४। तत् किं कर्त्तव्य तदाह तस्मादिति। तस्मात् ज्ञानविज्ञानसम्भवं ज्ञानविज्ञानयोः सम्भवः यस्मिन् तम् इमम् देहं लब्धा गुणसङ्ग गुणासक्तिं विनिर्दूय परिहाय विचक्षणाः मां सान्तर्यामिणं भजन्तु ।
६५-६७। कथं भक्तिरुदेति तत्, तस्याः परमपुरुषार्थताचाह तेषु इति, ता ये इति, भक्तिमिति। हे महाभाग, तेषु महाभागेषु नित्यं मत्कथाः सम्भवन्ति, ताः कथाः जुषतां सेवमानानां नृणां जनानाम् अघं पापं प्रपुनन्ति । प्रादृताः आदरयुक्ताः-‘कथाविषयकमादरणम् आइतिः सा विद्यते येषां ते पाहताः अर्श प्रादिभ्यो मत्वर्थीयोऽच् (क्र, स,३।१३। १) इति श्रीमद्राधारमणः-मत्पराः मत्परायणाः श्रद्दधानाः च ये ताः कथा शृण्वन्ति मायति अनुमोदम्ति च, ते मयि सर्बान्तर्यामिणि भक्ति : विन्दन्ति। अनन्तगुणे प्रानन्दानुभवात्मनि ब्रह्मणि मयि सान्तर्यामिणि भक्ति लब्धवतः प्राप्तवतः साधोः निजितरागादेः अन्यत किम् अवशिष्यत ?________________

श्रीमहौताप्रतिः । ६८ । तथापि सङ्गः परिवर्जनौयो
गुणेषु मायारचितेषु तावत् । मद्भक्तियोगेन दृढ़ेन याव
द्रजो निरस्येत मनःकषायः ॥११।२८।२७ । ६८। यावत्र भक्तियोगेन मनोमालिन्यमपनीतं भवति तावत् बिषयसङ्गत्यागः कर्तव्य इत्याह तथापीति।
यथा नभोवायुनलाम्बु भृगुणेशैतागतच तुंगुणेन सज्जते ।
तथाक्षरं सत्त्वरजस्लमोमलैरहम्मतेः संमृतिहेतुभिः परम् ॥ इति यद्यप्यात्मनोनिलेपत्वमेव तथापि दृढ़ेन मभक्तियोगेन यावत् मनःकषायः मनोमालिन्यं रजः निरस्येत निवर्तयेत तावत् मायारचितेषु गुणेषु विषयेषु सङ्गः परिवर्जनीयः । इति श्रीसात्वतसंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपृत्तौ भक्तिनिर्देशो नाम
दशमोऽध्यायः।________________

एकादशोऽध्यायः।
. प्रीतिनिर्देशः। भक्तिनिर्देशानन्तरं तत्परिणतिः प्रोतिर्निहि श्यते । प्रतिस्तत्त्वमेवं प्रीतिसन्दर्भ निर्दिष्टम् :-‘पुरुषप्रयोजनं तावत् सुखप्राप्तिर्दुःखनिवत्तिन। श्रीभगवत्प्रीतौ तु सुखत्वं दुःखनिवर्तकत्वञ्चात्यन्तिकमिति । . . . . . . परमतत्त्वसाक्षात्कारलक्षणं ज्ञानमेव परमानन्दप्राप्तिः। सैब परमपुरुषार्थः । . . . . . . परमसुखं खलु भगवतस्तहुणवृन्दस्य च स्वरूपम् । मुखञ्च निरूपाधिप्रोत्यास्पदम् । ततस्तदनुभवे प्रतिरेव मुख्यत्वम् । तस्मात् पुरुषेण सैव सर्वदान्वेष्टव्येति पुरुषप्रयोजनत्वं तत्रैव परमतममिति स्थितम् । ….. तत्प्रीतिविशेषातिशयवतां हि तेषां तत्वतार्ति भरणैव तत्स्फूर्तावप्यसप्तौ सत्यां तत्सामीप्यप्राप्तेश्च तत्प्राप्तिविघातकमंसारबन्धनत्रोटनस्य च प्रार्थनं दृश्यते ।……तषां तत्तत्प्रार्थनमपि तत्प्रोतिविलासएव। अत्रेदं तत्त्वम्-एकान्तिनस्तावविविधाः। अजातजातत्वप्रीतिभेदेन। जातप्रीतयश्च द्विविधाः। एक तदीयानभवमात्रनिष्ठाः शान्तभक्तादयः । अन्ये तदीयदर्शनसेवनादिरसमयाः परिकरविशेषाभिमानिनः स्वयं परिकरविशेषाच। तत्र तेष्वजातप्रीतिभिः सः पुरुषार्थत्वेन तत्प्रीतिरेव प्रार्थनीया। प्रथ जातप्रोतिषु शान्तभक्तादयस्तु कदाचित् दर्शनादिकं प्रार्थयन्ते सेवादिकं नैव तहासनाया अभावात् ; सचदपि कृपादृष्ट्यादिलाभेन हप्ताश्च भवन्ति ‘नातिक्षामं भगवतः स्निग्धापाङ्गविलोकनात्’ इति श्रीकई मवर्णनात्। अतएव तत्सामीप्यादिकेऽपि तेषामनाग्रहः। ये तु तत्परिकरविशेषाभिमानिनस्ते खलु तत्तत्प्रीतिविशेषोत्कण्ठिनो यदा भवन्ति तदा तत्तत्सेवाविशेषेच्छया प्रार्थयतएव तत्मामीप्यादिकम् । तत्प्रार्थना च प्रोति________________

श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। विलासरूपैव पुणाति च तामिति गुणएव। यदा च दैन्येन तेषां तत्प्राप्तिसम्भावना जायते तदापि च तत्प्रीत्यविच्छेदमा प्रार्थयन्ते । सोऽपि च गुणएव । यत्तु केवलसंसारमोक्षतसामीप्यानन्दविशेषमात्रप्रार्थनं प्रोतिविकारताशून्य तत् पुनः सर्वथा केषाञ्चिदप्येकान्तिनां नातिरुचिरम् ।….. एवं सालोक्यसाःत्यादी तेषां मध्ये सेवनं विना यत्तव ग्रह्णन्ति किन्तु सेवनोपयोगेव गृह्णन्तीति कथ्यते। तत्रैकत्वलक्षणं सायुज्यन्तु स्वरूपतएव तहिनाभूतम् । अन्यत्तु वासनाभेदेन । खारूप्यस्य च मेवोपकारित्वांशे भावविशेषण। श्रीवैकुण्ठेऽपि तदीयनित्यसेवकानां तथैव तादृप्रात्वम् ।…… तस्माद्यथातथा श्रीमत्प्रीतेरेव पुरुषार्थत्वमित्यागतम् ।… अथ तस्याः स्वरूपलक्षणं विष्णुपुराणे प्रतादेनातिदेशदारा दर्शितम्
या प्रौतिरविवेकाणां विषयेष्वनपायिनौ ।
स्वामनुस्मरतः सा मे हृदयानापसपंतु ॥ इप्ति । या यशक्षणा सा तल्लक्षण इत्यर्थः ।….. प्रौतिशब्देन खलु मुत्-प्रमुद-हर्षानन्दादिपायं सुखमुच्यते । भावहाईसौहार्दादिपर्यायः प्रियता नोच्यते। तत्र उल्लासात्मको ज्ञानविशेषः मुखम् ।…… तदेव विषमष्टान्तेन श्रीभगवहिषयानुकूल्यात्मकस्तदनुगतस्पृहादिमयो ज्ञानविशेषस्तत्प्रीतिरिति लक्षितम् ; विषयमाधुर्यानुभववत्’ इति । अतएवोक्तं वेदान्तसमन्तके-‘तच ज्ञानं हिविधं परोक्षमपरोक्षञ्च । परोक्षं शाब्दम, अपरोक्षन्तु द्वादिनीसारसमवेतसविद्रूपम्। यच्च भक्तिशब्दव्यपदेश्यं दृष्टम् ।…… तत्र पूर्व परम्परया परन्तु साक्षाप्रापकं बोध्यम् ।’ जादिनीसारः प्रेमति तहिदः । सिद्धान्तस्यास्य मूलं तत्रैव प्रौतिसन्दर्भ :-‘या चैनं भगवन्तं स्वानन्देन मदयति सा कि लक्षणास्यादिति। न तावत सांख्यानामिव प्राकृतमत्त्वमयमायिकानन्दरूपा, भगवतो मायानभिभाव्यत्वश्रुतेः खतस्तप्तवान । न च निर्विशेषवादिनामिव भगवत्स्वरूपानन्दरूपा, अतिशयानुपपत्तेः। अतो मसरां________________

प्रीतिनिर्देशः। ३६७ १ । विपदः सन्तु ताः शश्वत् तत्र तत्र जगद्गुरो।
भवतो दर्शनं यत् स्यादपुनर्भवदर्शनम् ॥ जीवस्य स्वरूपानन्दरूपा अत्यन्तक्षुद्रत्वात्तस्य । ततो
द्वादिनी सन्धिनी संवित् त्वय्येका सर्वसंश्रये ।
जादतापकरी मिश्रा त्वयि नो गुणवर्जिते॥ इति श्रीविष्णुपुराणानुसारेण जादिन्याख्यतदीयशक्यानन्दरूपैवेत्यवशिष्यते। यया खलु भगवान् स्वरूपानन्दमनुभवति, यदानन्देनानन्दो विशेषो च भवति, ययैव तं तमानन्दमन्यानप्यनुभावयति। अथ तस्या अपि भगवति सदैव वर्तमानतया अतिशयानुपपत्तेस्त्वेवं विवेचनीयं… तस्याह्नादिन्या एव सर्वानन्दातिशायिनी वृत्तिनित्यं भक्त हन्देष्वेव निक्षिप्यमाना भगवत्प्रोत्याख्यया वर्तते। ततस्तदनुभवेन श्रीभगवानपि श्रीमद्भक्तेषु प्रोत्यतिशयं भजते। अतएव तत्सुखेन भक्तभगवतोः परस्परमावेशमाह
साधवी हृदयं मह्यं साधूनां हृदयन्त्वहम् !
मदन्यत्ते न जानन्ति नाहं तेभ्योमनागपि ॥’ इति । संहितायामस्यां न खल्वस्ति श्रीराधाया नामोल्लेखः ।
भनयाराधिती नूनं भगवान् हरिरीश्वरः। (१०।३०।२८) इत्यतः श्रीमहोस्वामिपादैयद्यपि तबामकरणं साधितं, तथापि ‘महाभावस्वरूपेयं हादिनोसारः प्रेमा सर्वभावोहमोल्लासौ चेत् असौ मादन उच्यते’ इत्यादिषु तत्त्वमस्य विहशिरुनेयम् । स्वस्वरूपपूर्मतैव भगवतः सुखमुच्यते। सैव ग्रहणसामानुसारतो जोवे संक्रामिता शुप्रीति सुखस्वरूपामुदभावयति ।
१। संसारिणो न जातु विपदमाकायन्ति तया विषयभोगविच्छेदात्। भगवत्प्राणास्तु सामाद्रियन्ते, खेष्टसाक्षात्कारानुकूलत्वात् तस्याः । इदं पुनः प्रौतेरसाधारणलक्षणमिति तदेव तदत्र प्रथममुपन्य स्यते कुन्ति________________

३६८ श्रीमगौताप्रपूर्तिः। २ । जन्मैश्वर्यश्रुतश्रीभिरेधमानमदः पुमान्। . - नैवाहत्यभिधातुं वै त्वामकिञ्चनगोचरम् ॥१।८।२५।२६ ३ । खयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुपतेऽसकृत् । रतिमुद्दहतादडा गङ्गेवौघमुदन्वति ॥१।८।४२ । ४ । कोनाम टप्येट्रसवित् कथायां
महत्तमैकान्तपरायणस्य । नान्तं गुणानामगुणस्य जग्मु
योगेश्वरा ये भवपाप्रमुख्याः ॥ वाक्येन विपद इति । हे जगहरो, शश्वत नियतं ताः विपदः सन्त । कथम् ? यत् यस्मात् तत्र तत्र विपदि भवतः अपुनर्भवदर्शनं नास्ति पुनरपि भवस्य संसारदुःखस्य दर्शनं यस्मात् तादृशं दर्शनं स्यात् ।
२। जन्माद्यभिमानवतां भगवत्रामग्रहणऽपि नास्तुरपयोगिता, साक्षाद्दर्शनस्य तु का कथा ? तत्त्वकिञ्चनस्य तदर्थत्यक्तसर्बस्त्रस्यैव भवतीत्याह जन्मेति। जन्म सत्कुले, ऐश्वर्य सम्पत्, श्रुतं शास्ववित्त्वं, श्रीः सौन्दर्यम्, एभिः एधमानमदः वृदिशौलः मदः अभिमानः यस्य स पुमान् जनः अकिञ्चनगोचरम् अकिञ्चनानां गोचरं विषयभूतं त्वां सर्वान्तर्यामिणं, हे दीनबन्धो, हे शरणागतवत्सल इति अभिधातुं वक्तं न अर्हति न उपयुक्तो भवति ।
३। भगवत्यनवच्छिना प्रोतिरेव भक्तिमतां प्रार्थनीयेति तदाक्येनैव दर्शयति त्वयोति। हे मधुपसे-मधुब्राह्मणन जगज्जीवयोर्मधुत्वस्थापनात्-हे जगजीवस्वामिन्, अनन्यविषया सती मे मम मतिः त्वयि असक्वत् अनवच्छेदेन रति प्रौति-गङ्गा उदन्वति समुद्रे पोधं पूरम् इव-अहा सुस्पष्टम् उहहतात् उहहत प्रीतिं करोतु।
४। भगवगुणवर्णन श्रवणोत्सुक्येन तस्मिन् रतिमादिकरोति________________

. प्रोतिनिहशः । .५। तन्नोभवान् वै भगवत्प्रधानः
महत्तमैकान्तपरायणस्य । हरेकदारं चरितं विशुद्ध
शुश्रूषतां नो वितनोतु विदन् ॥१।१८।१४।१५ ६ । अहो वयं जन्मभृतोऽद्य हाम्म
वृद्धानुवृत्यापि विलोमजाताः । दौष्कुल्यमाधि विधुनोति शीघ्र महत्तमानामभिधानयोगः ॥ ’ । कुतः पुनर्गुणतो नाम तस्य महत्तमैकान्तपरायणस्य । योऽनन्तशक्तिभंगवाननन्तो
महद्गुणत्वाद्यमनन्तमाहुः ॥ ऋषिगणवाक्येन कोनामेति। महत्तमैकान्तपरायणस्य महत्तमानाम एकान्तेन परम् अयनम् पाश्रयः यः तस्य कथायां को नाम रसवित् रमज्ञः प्येत् ? कथं नाव टोः सम्भावना ? भवपा मुख्याः भवः शिवः पानः ब्रह्मा च मुख्यौ येषां ते ये योगखराः योगिनां प्रधानाः, ते अगुगस्य प्राकृतगुणरहितस्य गुणानां कल्याणगुणानाम् अन्त न जग्मुः न गतवन्तः।
५। तबइति। तत् तस्मात्, हे विहन्, नः अस्माकं मध्ये भगवत्प्रधानः भगवान् प्रधानः सेव्यः यस्य म भवान् शुश्रूषतां श्रवण
छना नः अस्माकं महत्तमैकान्तपरायणस्य हरेः उदारं विशुद्धं चरित वितनोतु विस्तारयतु। ७। भगवद्भक्तानां सङ्गः जन्मवैगुण्यमपनयति भगवति प्रीति
४७________________

३०० श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः । ८। एतावतालं ननु सूचितेन
गुणैरसाम्यानतिशायनस्य । हित्वेतरान् प्रार्थयतीविभूति
यस्याडिरेणु जुषतेऽनभीमोः ॥११८१८-२० है । यत्रानुरक्ताः सहमैव धीरा
व्यपोह्य देहादिषु सङ्ग मूढम् । जननद्दारा, सुतरां तबैगुण्यापनये तेवभिव्यक्तानन्तगुणसंस्पर्श स्तस्मिन् प्रीतियुक्त स्यात्योत्सुक्याय भवतीति दर्शयति सूतवाक्येन अहो इति कुत इति द्वाभ्याम् । अहो पाश्वर्ये ह हर्षे । विलोमजाताः सङ्करदोषयुक्ताः वयं श्रद्धानुवृत्त्या वृद्धानां ज्ञानवृद्धानाम् अनुवृत्त्या आदरेण जन्मभृतः सफलजन्मानः आम्म नाताः। महत्तमानाम् अभिधानयोगः संलापः शोधं दीकुल्य दुष्कुलनिमित्तम् आधिं मनःपौड़ा विधुनोति अप. नयति। एवं सति यः अनन्तः अनन्तशक्तिः भगवान् महहुणत्वात् महत्सु अभिव्यक्त गुणत्वात् यम् अनन्तम् आहुः, महत्तमैकान्तपर यणस्य नस्य भगवतः नाम एणतः कोर्तयतः कुतः पुनः ; किं पुनर्वबव्यं दौष्कुल्यमाधिं विधुनोतीति।
८। तस्य गुणानन्त्यं दर्शयति एतावतेति । यस्य विभूतिः श्रीः ऐश्वर्यशक्तिः प्रार्थयतः प्रार्थयमानान् इतरान् देवादीन् हित्वा परित्यज्य अनभीसोः भजतु मामिति अभिलाषविरहितस्य यस्य अहिरेणं जुषते मेवते, तस्य गुणैः अमाम्यानतिशायनस्य न विद्यते तत्माम्यं तदतिशायनम् आधिक्यं च अन्यस्य एतावता सूचितेन प्रलं पर्याप्तम् । तं हित्वा श्री न्यौं भजते इत्येतत् तस्य गुणातिशय्यं गुणैरसाम्यञ्च सूचयतौति फलितार्थः ।
। भगवत्प्रीतेरेष महिमा यत् ततः सह सैव संसारासक्तिनिवृत्त________________

प्रौतिनिईशः। व्रअन्ति तत् पारमहंस्यमन्त्यं
यस्मिन्नहिंसोपशमः स्वधर्मः ॥१।१८।२२ । १० । तस्यैव मेऽघस्य परावरेशो
व्यासक्तचित्तस्य गृहेष्वभौक्षणम् । निर्वेदमूलो विजशापरूपो
यत्र प्रसक्तोभयमाशु धत्ते ॥ ११ । तं मोपयातं प्रतियन्तु विप्रा
गङ्गा च देवी धृतचित्तमोश। दिजोपसष्टः कुहकस्तक्षको वा दशत्वलं गायत विष्णुगाथाः ॥
भवति, हिंसादयश्च तिरोदधति, तस्मिन्नेव नित्यस्थितिः सियतोत्याह यति। यत्र भगवति अनुरक्ताः धौराः सन्तः सहसा एव देहादिषु जड़े कृतं सङ्गम् भासक्तिं व्यपोछ परिहाय तत् अन्त्य पराकाष्ठाप्राप्तं पारमहंस्वं ब्रह्मणि नित्यस्थितिरूपं ब्रजन्ति प्राप्नुवन्ति, यस्मिन् पारमहंस्ये अहिंसा उपशमः च स्वधम्मः स्वाभाविकधमः ।
१०। भगवति प्रौती केशोऽपि तत्प्रसादत्वेन प्रतिभातौति दर्शयति परिक्षिवाक्येन तस्यैवेति। एहे अभीक्षण व्यासक्तचित्तस्य अघस्य मी कम्मणः तस्य में परावरशः परावरयोः जीवप्रकृत्योः ईशः नियन्ता निर्वेदमूलः वैराग्यहेतुः बिजशापरूपः अभूत्, यत्र शापे गृहेषु प्रसक्तः अत्यासताः पाशु भयं धत्ते निर्विसः भवति ।
११। भगवद्भक्तितो मृत्युरपि तुच्छोभवतीति प्रदर्शयति परिक्षिदनुभवेन तमिति। ईश भगवति धृतचित्तं मा मां विप्राः ब्रह्मविदः देवी गङ्गा भागीरथी च उपयातं शरणागतं प्रतियन्तु जानन्तु । हिजोप________________

३७२
श्रीमगीताप्रपूर्तिः। १२ । पुनश्च भूयाद्भगवत्यनन्ते ।
रतिः प्रसङ्गश्च तदाश्रयेषु । महत्सु यां यामुपयामि सृष्टि । मैत्रन्तु सर्वत्र नमो विजेभ्यः ॥
१११६।१४-१६॥ १३ । यदङ्गानुध्यानसमाधिधौतया
धियानुपश्यन्ति हि तत्त्वमात्मनः । वदन्ति चैतत् कवयो यथारुचं
स मे मुकुन्दो भगवान् प्रसौदताम् ॥२।४।२१ मृष्टः प्रेरितः कुहकः छद्ममारणसाधनं तक्षकः वा अलं दशतु ; भवन्तः विष्णुगाथाः परमपुरुषकथाः गायत ।
१२। इह परत्र भगवत्यनुरागः भक्तसङ्गश्च प्रार्थनीय इति दर्शयति सहानैव पुनश्चेति । पुनश्च भगवति अनन्से रतिः प्रीतिः सदाश्रयेषु स पायो येषां तेषु महत्सु सत्सु सङ्गः च भूयात्। यो यो सृष्टिं निम्मावं लोकान्तरगतिम्-‘जन्मेति श्रीमच्छौधरः-उपयामि, तस्या तस्या सर्वच मैचं सर्वभूतसौहद्यं तु भूयात्। विजेभ्योः उप-. स्थितेभ्यः नमः।
१३ । प्रौतेस्तत्त्वसाक्षात्कारसामर्थमाह यदछौति। यदानुध्यानसमाधिधौतया यस्य भगवतः अधिः चरणं तस्य अनुधधानं नियतधारणं तदेव समाधिः एकाग्रचित्तता तेन धौतया शोधितया धिया बुद्या कवयः क्रान्तदर्शिनः पात्मनः प्रात्मनामात्मनः सत्त्वं हि पश्यन्ति, एतत् तत्त्वं च यथारचं रुच्चनुसारेण वदन्ति विविधभावेन वर्णयन्ति, स मुकुन्दः मुशिदाता भगवान् मे मय प्रसीदतां प्रसवः भवतु।________________

३
प्रीतिनिर्देशः । १४ । न भारतौ मेऽङ्ग मषोपलक्षाते
न वै क्वचिन्मे मनसो मृषा गतिः । न मे हृषीकाणि पतन्त्यसत्पथे
यन्मे हृदौत्कण्ठावता धृतोहरिः ॥२।६।३२ । १५ । विष्णोन वीर्यगणना कतमोऽहतीह
यः पार्थिवान्यपि कविर्विममे रजांसि । चस्कम्भ यः खरहसा सवलता त्रिपृष्ठं यस्मात् त्रिसाम्यसदनादुरुकम्पयानम् ॥
२।१४० ।
१४ । प्रोत्या हदि हरौ विकृत वाचामिन्द्रियाणां मनसच मृषा गतिरवरुध्यतइत्याह आदिपुरुषवाक्येन न भारतीति। अङ्ग हे नारद, मे मम भारती वाक् न मृषा उपलक्ष्यते, न एव मे मम मनसः क्वचित् मृषा गतिः, न मे मम हृषिकाणि इन्द्रियाणि असत्पथे पतन्ति ? कथमेवमभूत् ? यत् यस्मात् मे मया श्रौत्कण्ठावता व्याकुलेन भक्युट्रेकयुक्तन हुदा हरिः कृतः । . १५। ऐश्वर्यज्ञानविमित्रां प्रीतिमाह विष्णोरिति। यः विशुः यस्मात् खरहसो हेतोः चिसाम्यसदनात् चिसाम्यरूपं सदनम् अधिष्ठानं प्रधानं–‘प्रकृत्यावरणं’ -श्रोमविश्वनाथः-तस्मात् प्रारभ्य उरु अधिक कम्पयानं कम्पमानं चिपृष्ठं सत्यलोकं-‘त्रयाणां लोकानां पृष्ठमण्डकटाहम्-श्रीमदिखनाथः—अस्वलता प्रतिघातशूनान खरहमा खदेगेन चस्कम्भ कृतवान्, नस्य विष्णोः-इह यः कविः समर्थः पार्थिवाणि अपि रजांसि विममे विगचितवान् तादृशोऽपि कतमः कोऽपि - वीर्यगणनाम् अर्हति कर्तमिति शेषः ।
.________________

३७४ . श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः ॥ १६ । यत् सानुबन्धेऽसति देहगेहे
ममाहमित्यूढदुराग्रहाणाम् । पुंसां सुदूरं वसतोऽपि पुयां ।
भजेम तत्ते भगवन् पदालम् ॥ १७। तान् वै ह्यसत्तिभिरक्षभिर्ये
पराहतान्तर्मनसः परेश । अथो न पश्यन्तुारुगाय नूनं
ये ने पदन्यासविलासलक्ष्मयाः ॥३॥५॥४३॥४४ । १६। विषयासक्तानामनाषां दुर्लभत्वेऽपि भजनशीलानां न तथेत्यनुरागमहिमानं दर्शयति यदिति। सानुबन्धे सोपकरणे असति तुच्छे देहगेहे मम प्रहम् इति अढ़दुराग्रहाणां ऊढ़ः धृतः दुराग्रहः यैः तेषां जनानां पुऱ्या खदेहे अन्तर्यामितया वसतः अपि तव यत् पदार्था सुदूरं, हे भगवन्, तत् ते तव पदामं भजेम अयं देवा इति शेषः ।
१७। तादृशानां विषयासक्तानां न केवलं भगवत्पदान सुदूर भक्तपद्दीपनाय ये भक्ताः प्रभवः तेषामपि दर्शनं तथेति निरुथ प्रीतिमहिमानमधिकतरं स्फोरयति तामिति। हे परेश, हे उरुगाय, असहत्तिभिः प्रः इन्द्रियैः ये जनाः पराहतान्तर्मनसः पराहृतं दूरम् अघहतम् अन्तःस्थं मनो येषां ते प्रथो अतएव तान् न पश्यन्ति ये ते तव पदन्यासविलासलमाः पद न्यासाः स्वरूपाधानं तस्य विलासः विविधभावनाविष्क्रिया तस्य लक्ष्मीः शोभा तस्याः सम्बन्धिनो ये ते। भकाहि भगवत्वरूपाविर्भावजतितविशेषशोभा वहन्ति, तांस्तथा न पश्यन्ति विषयिणो विषयापहतचित्तत्वादिति संक्षेपः ।________________

प्रीतिनिर्देशः । १८। देवेन ते हतधियो भवतः प्रसङ्गात्
सर्वाशुभोपशमनादिमुखेन्द्रिया ये । कुर्वन्ति काममुखलेशलवाय दीना
लोभाभिभूतमनसोऽकुशलानि शश्वत् ॥ २६ । क्षुत्तचिधातुभिरिमामुहुरद्यमानाः
शीतोष्णावातवरबैरितरतराच्च । कामाग्निनाच्युतरुषा च सुदुर्भरेण
संपश्यती मन उरुक्रम सौदते मे ॥३॥६७८ । २० । नातिप्रसीदति तथोपचितोपचारै
राराधितः सुरगणैर्हदिबद्दकामैः । यत् सर्वभूतदययासदलभ्ययैको
नानाजनेष्ववहितः सुहृदन्तरात्मा ॥३।६।१२ । १८। भगवत्प्रीतिस्तहिमुखान् प्रति करुणामुहीपयते तद्दर्शयत्यादिपुरुषवाक्येन देवेनेति । सवाशभोपशमनात् सर्वेषाम् अशभानाम् उपशमनात् भवतः प्रसङ्गात् ये विमुखेन्द्रियाः विमुखानि इन्द्रियाणि येषां ते, देवेन भगवईमुख्यजनितदेवानुशासनतः हतधियः नष्टमतयः, दौनाः अध्यात्मसम्पचीनाः, अतएव लोभाभिभूतमनसः कामसुखलेशलवाय शश्वत् अकुशलानि अक्षेमकराणि कम्माणि कुर्वन्ति । ___ २८। क्षुत्तृडिति। हे उरुक्रम, क्षुत्तृद्विधातुभिः चुत च हट् च विधातवः वातपित्तश्लेभाणः च तैः शीतोष्णवातवर्षः, इतरेतराच्च परस्परात् च, सुदुर्भरेण सुदुःसहेन कामाग्निना, अच्युतरुषा पञ्युतया रुषा अविच्छिवक्रोधेन च मुहुः अद्यमानाः पौड्यमानाः इमाः प्रजाः संपश्यतः मे मम मनः सोदते मौदति अवसन्न भवति। .
२०। न खलु प्रोतिरुपचारादिकमाकाङ्क्षति किन्तर्हि स्वानुरू________________

श्रीमहौताप्रपूर्तिः। २१ । श्रुतस्य पुंसां सुचिरश्रमस्य .
नन्वञ्जसा सूरिभिरीड़ितोऽर्थः । तत्तद्गुणानुश्रवणं मुकुन्द
पादारविन्दं दृदयेषु येषाम् ॥३।१३।४ । २२ । वरान् विभो त्वहरदेश्वराडुधः
कथं वृशौते गुणविक्रियात्मनाम् । ये नारकाणामपि सन्ति देहिनां तानीश कैवल्यपते वृणे न च ॥
प्यम् । तदेव भगवदृष्टान्तेन प्रतिपादयति नेति। नानाजनेषु पृथगजनेषु अकिञ्चिनेविति यावत् प्रवहितः कृतावधानः सुहृत् अन्तरात्मा एकः भगवान् यत् यथा असदलभ्यया असताम् अभक्तानाम् पलभ्यया दयया अतिप्रसीदति, न तवा इदिवचकामः मुरगणैः विहद्गणैः उपचितोपचारैः उपचितैः जर्जितः उपचारः पाराधिसः पतिप्रसीदति ।
२१। भगवति प्रौतिस्तनेषु प्रीतिमुद्दीपयति, प्रसस्तषां गुणानुबादश्रवण हर्ष उत्पद्यते विपरीते पुनरुसूयेति । एतदेव सूचयति अतखेति। येषां जदयेषु मुकुन्दपादारविन्द्र सुनिदातुः भगवतः पादपनं तत्सद्गुणानुश्रवणं तेषां तेषां भक्तानां गुणानुबवणं पुंसां जनानां मुचिरत्रमस्य सुचिरं अमो यस्मिन् तस्य श्रुतस्य शाखाबध्ययनस्य अर्थः प्रयोजन ननु सूरिभिः परिहतैः पञ्चसा साक्षात्सम्बन्धेन ईड़ितः सुतः प्रशंसितः। - २२ । प्रतिनियामत्वं दर्शयति एयुवाक्येन वरानिति । हे विभो, वरदेवरात् वरदानां देवानाम् ईश्वरात् परदात् त्वत् त्वत्त्वः बुधः कथं गुणविक्रियामना गुणेः विक्रियत इति गुणविवियः प्रहारः स एव________________

प्रौतिनिमः । ३०७ २३ । न कामये नाथ तदप्यहं कति .
ब्र यत्र युपच्चरणाम्बुजासवः । महत्तमान्तर्हृदयान्मुखातो
विधत्व कर्णायुतमेष मे वरः ॥ २४ । स उत्तमश्लोक महन्मुखचातो
भवत्पदाम्भोजसुधाकगानिलः । स्मृति पुनविस्मृततत्त्ववम नां
कुयोगिनां नो वितरत्यलं वरैः ॥ २५ । यशः शिवं सुश्रव आर्यसङ्गमे
यदृच्छया चोपशृणोति ते सकृत् । मात्मा स्वरूपं येषां देहाभिमानिनां देवानां वरान् भोग्यान् वृणीते। ये भोग्याः नारकाणाम् अपि देहिनां सन्ति, हे कैवल्यपते, तान् न वृणे ।
२३ । न कामयइति । तत्-कैवल्यपते इति सम्बोधनात्-कैवल्यम् अपि नं कचित् कदाचित् कामये, यत्र कैवल्ये महत्तमान्तईदयात् महत्तमानाम् अन्तर्ह दयात् मुखचुरतः मुखद्वारा निर्गतः युभच्चरणाम्बुजासवः भवत्पदाम्भोजमकरन्दः यशःश्रवणादिसुखं न अस्ति । यशःश्रवणाय कर्णानाम् अयुतम् एव विधत्व इति मम धरः प्रार्थितव्यः।
२४ । स उत्तमश्नोकेति। हे उत्तमश्नोक, स महमुखचातः महती सतां मुखात् चुातः निर्गतः भवत्पदाम्भीजसुधाकणनिलः भवत्पदाभोजसुधायाः कणालेशः तत्सम्बन्धी यः अनिलः स एव-दूरादपि किञ्चित् यशश्रवणमित्यर्थः-विस्मृततत्त्ववर्मनां कुयोगिनां स्मृति वितरति, प्रतः नः अस्माकं वरैः अलं निष्पयोजनम् ।
२४। यशइति। है सुश्रवः मङ्गलकोर्ते, पार्यसङ्गमे सतां________________

३७८ श्रीमहोताप्रपूर्तिः ।
कथं गुणनो विरमेहिना पशु
श्रीर्यत् प्रवने मुणसंग्रहच्छया ॥४।२०।२३-२६ २६ । तं दुराराध्यमाराध्य सतामपि दुरापया। एकान्तभक्त्या को वाञ्छेत् पादमूलं विना बहिः ॥
४२४१५५ । २७ । पारिजातेऽञ्जसा लब्बे सारङ्गोऽन्यन्न सेवते । त्वदनि मूलमासाद्य साक्षात् किं किं वृणीमहि ॥
४।३०३२। २८। श्रियमनुचरतौं तदर्थिनश्च
विपदपतीन् विबुधांश्च यः स्वपूर्णः । सङ्गमे यः सक्चत् अपि यदृच्छया च यदृच्छाक्रमेण च ते तव शिवं कल्याणमयं यशः उपशृणोति, पशुम् विना गुणज्ञः कथं विरमेत् ततो विरतो भवेत् ; यत् यशः गुणसंग्रहेच्छया गुणानां सर्वपुरुषाणां संग्रहः स्वस्मिन् समाहारः तदिच्छया श्रीः ऐखर्यरूपेण प्रकाशमाना भगवच्छक्तिः प्रवद्रे प्रकर्षण वृतवती।
२६। भगवति प्रोतिरन्याकाङ्क्षां निवर्तयत इत्याह तमिति । सतां साधूनां पवित्रचरितानां-‘ज्ञानिनां’–श्रीमन्नीवः-दुराराध्य तं भगवन्तं दुरापया दुल्ल भया एकान्तभक्त्या आराध्य कः तस्य पादमूलं विना बहिः स्वर्गादिकं वाव्छेत् ।
२७। तदेव प्रचेतोवाक्येन समर्थयति पारिजात इति। पारिजाते अञ्जसा सुखेन लब्धे सारङ्गः भ्रमरः अन्यत् वृक्षान्तरं न सेवते । साक्षात् तदछि मूलं तव सर्वान्तर्यामिणः पादमूलं प्रासाद्य प्राप्य किं किं वृणीमहे प्रार्थयामः न किञ्चिदित्यर्थः।
२८। प्रोतिमतां यथा भगवद्दश्यत्वं तथा भगवतोऽपि प्रोतिम________________

प्रौतिनिर्देशः ।
३७६ न भजति निजभृत्यवर्गतन्त्रः
कथममुमुहिसृजेत् पुमान् कृतज्ञः ॥४।३१।२२। २६ । तयेत्यमविरतपुरुषपरिचर्यया भगवति प्रवर्द्धमानानुरागभरद्रुतहृदयशैथिल्यः प्रहर्षवेगेनात्मनुाद्भिद्यमानरोमपुलककुलक औत्कण्ठाप्रवृत्तप्रणयवाष्पनिरुदावलोकनयन एवं निजरमणारुणचरणारविन्दानुध्यानपरिचितभक्तियोगेन परिप्लुतपरमातादगम्भौरहृदयहदावगाढधिषणस्तामपि क्रियमाणां भगवत्सपयां न सम्मार ।
५१६॥ दृश्यत्वमित्याह श्रियमिति । स पूर्णः स्खेनैव पूर्णः अथच निजभृत्यवर्गतन्त्रः स्वभृत्यवर्गानुरक्तः यः अनुचरतीम् अनुवर्तमानां श्रियम् ऐखर्यम्, तदर्थिनः श्रीप्रार्थिनः दिपदपतीन् नरेन्द्रान् विबुधान् देवान् अपि न भजति, कतज्ञः पुमान् कथम् अमुम् उत् ईषदपि विसृजेत् परित्यजेत् । ___२८। प्रोतश्चित्तापहरणत्वं वर्णयति भरतानुभवेन तयेति । इत्थं तया अविरतपुरुषपरिचर्यया भगवति प्रवईमानानुरागभरद्रुत हृदयशैथिल्यः प्रवईमानानुरागस्य भरेण द्रुतं द्रवीभूतं यत् हृदयं तस्य शैथिल्यम् अनुद्यमः स्तम्भितभावः यस्य, प्रहर्षवेगेन अात्मनि उद्भिद्यमानरोमपुलककुलकः आत्मनि देहे उद्भिद्यमानं रोमपुलककुल रोमाञ्चन्द यस्थ-ककारः समासान्तः–; औत्कण्ठयप्रवृत्तप्रणयवाष्यनिरुदावलोकनयनः श्रीकण्ठयात प्रहत्तेन प्रणयवाष्येण निरुद्धः अवलोकः ययोः ते नयने यस्य मः, एवं निजरमणारुणचरणारविन्दानुध्यानपरिचितभक्तियोगेन निजरमणस्य स्वातिदातुः यत् अरुणं चरणारविन्दं तस्य अनुध्यानेन परिचितः प्रसिद्धः यः भक्तियोगः तेन परिप्लतपरमा________________

श्रीमद्भौताप्रपूर्तिः। ३० । मागारदारात्मजबिचवन्धुषु
सङ्गो यदि स्याङ्गगवत्प्रियेषु नः। यः प्राणबत्त्या परितुष्ट पात्मवान्
सिडात्यदूरान्न तथेन्द्रियप्रियः ॥ ३१ । यत्सङ्गलब्ध निजवीर्यवैभवं
बौथ मुहुः संस्मशतां हि मानसम् । हरत्यजोऽन्तःश्रुतिभिर्गतोऽङ्ग को वै न सेवेत मुकुन्दविक्रमम् ॥
५।१८।१०।११ ॥ द्वादगम्भीरहृदयहदावगाढधिषणः परिनु तः सर्वतोव्याप्तः परमाझादः परमानन्दः यस्मिन् तस्मिन् गम्भीरहृदयङ्गदे अवगाढ़ा निमग्ना धिषणा यस्य स ताम् अपि क्रियमाणां भगवत्सपयां न सस्मार न स्मृतवान् ।
३०३१। न खलु प्रौतिभगवत्प्रियाणां सङ्गं विनान्येभ्यः स्पृश्यति तत्सद्भागवद्यशःश्रवणलाभादित्याह भद्रश्रवोवाकोन मागारति यदिति। आगारदारामजवित्तबन्धुषु मा सङ्कः स्यात्, यदि स्यात् भगवप्रियेषु वः सङ्गः स्यात् । यः प्रात्मवान् प्राणवृत्त्या परितुष्टः स प्रदूरात् सिहाति, न तथा इन्द्रियप्रियः रहाद्यासक्तः । यत् सङ्गालब्धं येषां भगवत्प्रियाणां सङ्गात् लब्ब निजवीर्यवैभवं निजम् असाधारणं वीर्यवैभवं प्रभावातिभयो यस्य तं मुकुन्दविक्रमं मुक्तिदातुः भगवतः विक्रमं प्रत्याविष्कार को वै एव न मेवेत, यः, मुकुन्दविक्रमः श्रुतिभिः अन्तर्गत मानसम् अजः मलं हरति-तीर्थन्तु मुहुः संस्मयतां हि अङ्गाजम् प्रजः मन्तं हाति।________________

ग्रौतिनिईनः । ३६१ ३२ । हरिहि साचाहगवान् गौरिणा
मात्मा झाषाणामिव तोयमौभितम् । हित्वा महांतं यदि सज्जते रहे
तदा महत्वं वयसा दम्पत्तीनाम् ॥५।१८।१३ । ३३ । स वै पतिः स्वादकुतोभयः स्वयं
समन्नतः पाति भयातु जनम् । सएकस्वेतरथा मिथोभयं
नैवात्मलाभादधिमन्यते परम ॥ ३४ । या तस्य ते पादसरोरुहाईणं
निकामयेत् साग्विलकामलम्पटा । ३२। भगवति प्रोतिमान् न तं महान्तं मन्यते यो भगवन्तं परिहाय पहेऽनुरक्त इत्याह हरिरिति। भगवान् हरि; हि-झषा मस्यानाम् ईमितम् तोयं जलम् इव-शरीरिणां देहिनाम् आमा । तं भगवन्तं हित्वा महान् जनः यदि गृहे सज्जते भासतो भवति तदा तस्य महत्व दम्पतीनां वयसा-वतु ज्ञानादिना-यथा तथा । __३३। भगवदतुलसौन्दर्यविमुग्धानां प्रीति दर्शयितुं तस्मिनिबहचित्ताया भगवदैवय॑शतर्भावाविष्कारानुदाहरणत्वेन एहाति स वै इति । स वै एव पतिः स्यात्, स्वयं यः अकुतोभयः सन् समन्ततः सर्वतः भयातुरं जनं पाति, स एक एव नान्यः, यः पामलाभात् परम् पन्यत् अधिक न मन्यते, इतरथा अन्याधौनसुखस्य अखतन्त्राणां मण्डलेखराणामिव मिथः भयं स्यात् । पत्र पतित्वेन भयवन्तं ग्रहीयादिति वचनेन प्रोतः सर्वोत्कर्षः। ___३४। येति। या नारो तस्य तादृशस्य ते तव पादसरोरुहाहणं पादपद्मस्य पूजां निकामयेत् कामयेत, तस्य अखिलकामलम्पटा सा________________

३८२ श्रीमगीताप्रपूर्तिः ।
तदेव गसौसितमौप्सितोऽचितो
यहम्नयात्रा भगवन् प्रतप्यते । ३५ । मत्याप्तयेऽजेशसुरासुरादय
स्तप्यन्त उग्रं तप ऐन्द्रियेधियः । ऋते भवत्पादपरायणान्न मां
विन्दन्त्यहं त्वङ्घदया यतोऽजित ॥ ३६ । स त्वं ममाप्यचुात शौर्णि वन्दितं
कराम्बुजं यत्त्वदधायि सात्त्वताम् । विभर्षि मा लक्ष्म वरेण्य मायया
कईश्वरस्येहितमूहितुं विभुः ॥५।१८।२०-२३ नन्यान् कामान् परिहायापि भगवतः सर्वस्य कामस्य परिपूरकत्वादेकस्मिन् तस्मिन् सर्वकामावास्या तेषु रमणशीलानां सर्वान् कामानानोतीत्यर्थः । कथमेवं भवति तत्कारणमाह-ईसितं प्रति ‘मितः फलान्तरम् प्राप्तुमपेक्षितः सन् अर्चितः तत् फलान्तरम् व रासि ददासि ; हे भगवन, यत् यतः फलभोगानन्तरं भग्नयाजा भग्ना विनष्टा याजा याचितः अर्थः यस्याः सा प्रतप्यते दुःखं प्राप्नोति ।
३५। मदिति। मप्राप्तये मम ऐश्वर्यशक्तः प्राप्तये प्राप्त्यर्थम् ऐन्द्रियेधियः इन्द्रियमुखे धीः येषां ते प्रजेशसुरासुरादयः ब्रह्मादयः उग्रं तपः तप्यन्ते। भवत्पादपरायणात् ऋते विना न मां विन्दन्ति प्राप्नुवन्ति । कथम् ? हे अजित, यतः अहं त्वङ्दया त्वय्येव हृदयं यस्थाः। न खलु भगवदैवर्यशक्तिः ततो भिन्ना, अतएवैकहृदयत्वमेकत्वमेव तत्त्वम् । प्रोत्यैक हदयत्वं भगवता प्रार्थनीयन्तभरणाकाजिणां, न त्वन्धत् किञ्चिदित्याशयः। तती हि स्वयमेवैश्वर्य तं भजते। .. ३६। स त्वमिति। हे अश्युत, सात्वतां भक्तानां शौर्णि मस्तके________________

प्रौतिनिर्देशः। ३७ । तन्नः प्रभो त्वं कुकलेवरार्पितां
खन्माययाहंममतामधोक्षज। भिन्दयाम येनाशु वयं सुदुर्भिदा
विधेहि योगं त्वयि नः खभावम् ॥५।१६।१५ । ३८ । सत्यं दिशत्यथितमर्थितोनृणां
नैवार्थदो यत् पुनरर्थिता यतः । वन्दितं सर्वकामवर्षित्वेन सद्धिः स्तुतं यत् कराम्बुजं त्वत् त्वया अधायि, स त्वं तत् कराम्बुजं ममापि शौर्णि निधेहीति शेषः। हे वरेण्य, मायया ज्ञानशक्त्या मा माम् ऐश्वर्यरूपां लक्ष्म चिङ्गरूपत्वेन प्रकाशभूमित्वेन विभर्षि धारयसि। ईखरस्य तव ईहितं क्रियां कः अहितुं विभुः समर्थः । अत्रेदं विवेच्यम्
देवतीर्थमनुष्यादौ पुनानि भगवान् हरिः ।
स्त्रीनानि लन्नौमत्रय नानयोर्विद्यते परम् ॥ इति स्मरणात् सासु नारोषु प्रकाशमाना देवशतिलक्ष्मीत्वेन वैष्णवशास्त्रे ग्रहाते। अतएव भगवदैश्वर्यशक्तिमिव सीसां तासां प्रतिनिधिखेन प्रकल्पा भगवति नार्यचितं भावविकाश’ निबनाति संहितेषा परितैरिति । ३७। भगवति प्रोतिमतां प्रार्थनमाह तब इति ।
यथैहिकामुग्भिककामलम्पटः सुतेषु दारेषु धनेषु चिन्तयन् ।
शङ्केत विद्वान् कुकलेवरात्ययाद्यस्तस्य यबः श्रमएव केवलम् । इति यहिदुषोऽपि इयमेव दशा तत् तस्मात्, हे प्रभो, अधोक्षज, त्वचायया कुकलेवरार्पिता कुत्सितकलेवरे अर्पिता सुदुर्भिदा त्यक्तमशक्यां न; अस्माकम् अहंममतां येन योगेन पाशु वयं भिन्द्याम, त्वयि खभावं सहजवासनारूपं तं योगनः प्रमभ्यं विधेहि ।
३८। न खलु भगवान् स्वमते स्वजनानन्धमार्थितानि ददातीति________________

श्रीमगीताप्रपूर्तिः । स्वयं विधत्ते मजतामनिच्छता
मिच्छापिधानं निजपादपल्लवम् ॥५।१६।२७ । ३६ । न नाकपृष्ठ न चे पारमेष्ठी ।
न सार्वभौम नै रसाधिपत्यम् । न योगसिद्धौरपुनर्भवं वा
समञ्चस वा विरहव्य काई ॥ ४० । अजातपक्षा व मातरं खंगाः
स्तन्य यथा वत्सतराः क्षुधार्ताः । प्रियं प्रियेव व्युषितं विषमा मनोरविन्दाक्ष दिदृक्षते त्वाम् ॥
सकारणमाह सत्य मिति। अर्थितः प्रार्थितः सन् भगवान् नृणाम् पर्थितं प्रार्थितं दियति ददाप्तिः इति सत्यं किन्तु तथापि यत् यस्मात् पुनः प्रर्थिता भोगान्ते यात्रा उपतिष्ठते, ततः न स अर्थदः जनान् नस अर्थान् ददाति। किनहि दीयते ? अनिच्छताम् अपि भजतां भजनशीलानां इच्छापिधानं सर्वकामाच्छादकं निजपादपन्न स्वयं विधत्ते ददाति।
३८। प्रीतिमतामर्थिताभावं दर्शयति इषवाक्येन न नाकेति । हे समजस निखिलसौभाग्यनिधे, त्वा वा विरहय्य पृथक्वत्य न नाकपृष्ठ ध्रुवलोक, न च पारमष्ठा बन्नलोक, न सार्वभौम महाराज्यम्, न रसाधिपत्यं रसातलाधिपत्यं, न योगसिद्धीः अपुनर्भवं वा कार्यो इच्छामि।
४। तेषां भगवद्दर्शनव्याकुलता वर्णयति तदाक्येन प्रजाति । प्रजातपक्षाः खगाः मातरम् इव सुर्धात्तीः वत्सतराः स्तन्य’ यथा,
प्रजातात________________

३८५
प्रीतिनिर्देशः। ४१ । ममोत्तमश्लोकजनेषु सख्य
संसारचक्रे भमतः स्वकर्मभिः । त्वन्माययात्मात्मजदारगेहे
ध्वासक्तचित्तस्य न नाथ भूयात् ॥६।११।२५-२७ ४२ । प्रायेण देव मुनयः स्वविमुक्तिकामा
मौनं चरन्ति विजने न परार्थनिष्ठाः । नैतान् विहाय कृपणान् विमुमुन एको नान्यं त्वदस्य शरणं भ्रमतोऽनुपश्ये ॥
७६४४। ४३ । यस्त आशिष आशास्ते न स भृत्यः स वै वणिक् ।
आशासानो न वै भृत्यः स्वामिन्याशिष आत्मनः ।
न स्वामी भृत्यतः वाम्यमिच्छन् यो राति चाशिषः ॥ विषमा विपद्स्ता प्रिया व्युषितं दूरदेशगतं प्रियम् इव, हे अरविन्दाक्ष, मनः त्वां दिदृक्षते द्रष्टुमिच्छति ।
४१। ममेति। हे नाथ, त्वमायया त्वज्ञानशक्त्या स्वकम्मभिः संसारचक्रे चमतः मम उत्तमश्लोकजनेषु सख्य भूयात, आसक्तचित्तस्य मम आत्मात्मजदारगेहेषु देहसुतकलत्रगृहेषु सख्य न भूयात् ।
४२। भगवत्यनुरक्तानां परात्मतां दर्शयति प्रबादवाक्येन प्रायेति। हे देव, स्वविमुक्तिकामाः मुनयः मननशीलाः प्रायेण विजने मौनं चरन्ति, न ते परार्थनिष्ठाः परप्रयोजननिष्ठाः, एकः अहं कृपणान् कृपापात्राणि एतान् मत्सङ्गिनः विहाय न विमुमुक्षे विमुक्ति नेच्छामि । भ्रमतः नानावस्थासु विचरगाशीलस्य अस्य जनस्व त्वत अन्यं शरणम् आश्रयं न अनुपश्ये ।
४३। सकाङ्गत्वे वणिकत्वम्, अतोऽनुरक्तानां भगवद्दामानां तं
४९________________

३८६ श्रीमहोताप्रपूतिः। ४४ । अहं त्वकामस्वतास्त्वं च खाम्यनपाश्रयः ।
नान्यथेहावयोरों राजसेवकयोरिव ॥७।१०।४।५। ४५ । यत्पादपद्ममकरन्दनिषेवणेन
ब्रह्मादयः शरणदाशुवने विभूतीः । कस्मादयं कुमृतयः खलयोनयस्ते
दाक्षिण्यदृष्टिपदवौं भवतः प्रणीताः ॥८।२ ४६ । न कामयेऽहं गतिमीश्वरात् परा
मष्टर्डियुक्तामपुनर्भवं वा। विना न किमप्याकाङ्क्षणीयमस्तीति तहाकान दर्शयति यस्तइति । यः ते तव भाशिषः प्राशास्ते, न स भृत्यः, किन्तर्हि स वणिक् एव । स्वामिनि पात्मनः पाशिषः पाशसानो जनः नैव भृत्यः ; यः स्वामी भृत्यतः स्वाम्य प्रभुत्वम् इच्छन् अभिलषन् प्राशिषः च राति ददाति, न स स्वामी।
४४। भगवद्भक्तयोरत्र विशेषत्वं दर्शयति तहाक्येन मिति । अहं तु प्रकामः अन्याभिलाषशून्यः त्वतः तव भक्तः, त्वं च अनपाश्रयः निरभिसन्धिः स्वामी। राजसेवकयोः इव पावयोः इह न अन्यथा अर्थः अभिसन्धितः प्रयोजनम् ।
४५। प्रोतिमतामात्मसौभाग्यसूचनं प्रकटयति तहाकोन यदिति । हे शरणद पाश्रयप्रद, ब्रह्मादयः यत्पादपनमकरन्द निषेवणेन यस्य तव पादपद्ममकरन्दस्य निषेवणन विभूतीः सम्पदः अश्ववते, ते वयं कुमृतयः दुर्वृत्ताः विमागंगाः खलयोनयः उग्रजातयः सन्तः कस्मात् हेतोः भवत : दाक्षिदृष्टिपदवों बहुमानेन चित्तानुवर्तनं दाक्षिण्यं तेन या दृष्टिः तस्याः पदवी विषयतां प्रणीताः प्रापिताः । ४६ । परायेदुः ख इनमेव भगबत्योति मनां स्वभाव इति रन्ति________________

३८७

• प्रौतिनिर्देशः। पाति प्रपोऽखिलदेहभाजा
  मन्तःस्थितो येन भवन्त्यदुःखाः ॥६।२१।१२ । देवस्य प्रार्थनेन विणोति न कामये इति। अहम् ईश्वरात् पराम् अष्टर्डियुवाम् पणिमाद्यष्टसमृहियुक्तां गतिम् अपुनर्भवम् अपुनरावृत्ति वा न कामये। तर्हि किं कामयसे ? अखिलदेहभाजाम् प्राति दःखं तनोतरूपेण अन्तःस्थितः सन अहं प्रपद्ये प्राप्नोमि येन ते सर्वे प्रदुःखाः भवन्ति । अत्रेदमिति वृत्तम्
  रन्तिदेवस्य महिमा रहामुत्र च गौयते । विहितस्य ददती लन्ध लन्ध बुभवतः ॥ निष्किञ्चनस्य धौरस्य सकुटुम्बस्य मौदतः । न्य तौयुरष्टचत्वारिंशदहान्यपि ततः किस्त ॥
  तपायससंथावं लीय प्रातरुपस्थितम् । कक प्राप्त कुटुम्वम्य उत्टड्भ्यां जानवेपथोः । पतिथि ह्मणः काल भोक्त कामम्य चागमन् । सम्म संव्यभजत् सोऽनमादृत्य शुद्धयान्वितः । हरि सर्वत्र संपश्यन् स भूक्का प्रययौ हिजः ॥ अथान्धी भीक्ष्य माणस्य विभक्तास्य महीपतेः । विभक्तं व्यभजत्तम् वृषलाय हरिं स्मरन् । याते शूद्र तमभ्यागादतिथिः श्वभिराहतः । गाजन्मे दीयतामन सगणाय बुभुक्षवे । स पाहत्यायशिष्टं यद बहुमान पुरस्कृतम् । सन दत्वा नमश्चके शभ्यः अपतये विभुः ॥ पानीयमात्रमुच्छेषं तञ्च कपरितर्पणम् । पास्यतः पुनशोऽभ्यागादपी देह्ययभाय मे ॥ ম্য না বা অন্য কিন্তু মিলন।
  रूपया भशसन्तप्त इदमाहामृतं वचः ॥ म कामयेऽहं गतिमोश्चरात् परामष्टईि युक्तामपुनर्भवं वा। पातिं प्रपदोऽखिलदेहभाजामन्तःस्थिती येग भवन्यदुःखाः ।
  त्वदशमी गारपरिभमत्र दैन्य कामः शोकविषादमोहाः । सर्वे मिहत्ताः कापणस्य जन्तीजिजीविषोजौवजलार्पणान्मे ।________________

३८८
श्रीमहौताप्रपूर्तिः । ४७ । नाहन्तु सख्यो भजतोऽपि जन्तून्
भजाम्यमीषामनुवृत्तिवृत्तये। यथाधनो लब्धधने विनष्ट
तच्चिन्तयान्यन्निभूतो न वेद ॥१०।३१।२० । ४८ । यथाबुधो जलं हित्वा प्रतिच्छन्न तटुवैः । अभ्येति मृगतृष्णां वै तहत्त्वाहं पराङ्मुखः ॥१०।४०।२६
एवं प्रभाष्य पानीयं नियमाणः पिपासया।
पुक्कशायाददाद्धौरी निसर्गकरणी नृपः ॥ इति । ४७। प्रीतेरुच्चतमावस्थां गोपीः प्रति श्रीकृष्णवाक्येनाविष्करोति नाहमिति। हे सख्यः, अनुवृत्तिहत्तये निरन्तरानुध्यानप्रवृत्तये अहं मजतः अपि जन्तून् जीवान् न मजामि बहिः मेवानिरतो भवामि । कथमेवं करोषोति जिज्ञासायां तविकृत्तये दृष्टान्तेन तत्कारणं प्रतिपादयति ।-यथा अधनः दरिद्रः जनः लब्धधने विनष्टे सति तश्चिन्तया तस्य धनस्य चिन्तया निभृतः पूर्णः अन्यत् क्षुधापिपासादिकं न वेतन अनुभवति। अन्तःसम्भोगरूपनिरन्तरानुध्यानमेव प्रौतिरुचावस्था, तस्या बाह्यसाधनजातं विलुप्तप्रायं भवति, भवति च तदा साधकस्य निन्दा संसारित्वमाप्तोऽयं जनइति । वस्तुतो निमग्नस्य स्याञ्चेद् व्युस्थानं तेन स्यादन्य चेष्टा । शरीररक्षणादिव्यापारस्यापि भगवत्प्रेमाभिनिवेशवशात् तत्र तत्र प्रेमस्फूतौ सुखदत्वेऽपि न तस्मिन्नभिनिवेश इति शेयम् । एवं सिद्धाति तं विनान्यविस्मरणम् ।
४८। अनुरागवतां दैन्यं दर्शयति यति । अबुधः यथा सदुद्भवः जलजातैः शैवालादिभिः प्रतिच्छन्नं जलं हित्वा मृगष्णां मरीचिका वै एव अभ्येति, तहत् अहं त्वा त्वां हित्वा परानुखः देहायभिमुखः वर्ते इति शेषः ।________________

प्रीतिनिर्देशः। ३८६ ४६ । सोऽहं तवांघ्रापगतोऽस्मासतां दुरापं
तच्चाप्यहं भवदनुग्रह ईश मन्ये । पुंसो भवेद्यर्हि संसरणापवर्गस्त्वय्यजनाभ सटुपासनया मतिः स्यात् ॥
१०४०।२८। ५० । यदनुचरितलीलाकर्णपीयूषविग्रुट्
सकददनविधूतद्वन्दुधाविनष्टाः। सपदिगृहकुटुम्ब दीनमुत्सृज्य दीना बहव इव विहङ्गाभिक्षुचयां चरन्ति ॥
१०।४७।१८।
४८। सोऽहमिति। सोऽहं तव अङ्ग अपगतः प्रद्धिम् उपगतः शरणं प्राप्तः अस्मि, तत् प्रा अपगमनञ्च असतां दुरापं दुष्यापम् । अतः हे ईश, तत् अपि भवदनुग्रहः तव अनुग्रहः इति मन्ये । यहि यदा पुंसः सदुपासनया सत्सेवया संसरणापवर्गः संसारपरिसमाप्तिः स्यात्, तदा, हे अननाम विश्वाधार, त्वयि मतिः स्यात् ।
५.। भगवद्गुणैराकष्टचेतसां प्रीतिमतां सर्वस्वत्यागः स्वभावएव भवतीति गोपीनां दीनवाक्येनोपवर्णयति यदिति । यदनुचरितलीलाकर्णपोयूषविपुट्सक्ददनविधूतहन्दधम्माः यस्य अनुचरितं लोला तदेव कर्णपीयूषं तस्य विग्रुट् कणिका तस्याः सक्कत अदनं सेवनं तेन विधूताः निरस्ताः इन्दधम्माः रागादयो येषां, प्रतएव विनष्टाः असत्तख्याः देहेऽविद्यमानसदृशाः दीनं दुःखितं गृहकुटुम्बम् उत्सृज्य दीनाः भोगविमुखाः बहवः विहङ्गा इव भिक्षुचयां प्राणवृत्तिमात्र चरन्ति ।________________

३
३८. श्रीमगौताप्रपूर्तिः । ५१ । पहो यूय स्म पूर्णार्था भवत्यो लोकपूजिताः ।
वासुदेवे भगवति यासामित्यर्पितं मनः ॥ ५२ । दानव्रततपोहोमजपखाधधायसंयमैः। ,
श्रेयोभिर्विविधैश्वानाः कृष्ण भक्तिर्हि साध्यते ॥ ५३ । भगवत्युत्तमश्नोके भवतीभिरनुत्तमा ।
भक्तिः प्रवर्तिता दिष्ट्या मुनीनामपि टुलभा ॥ ५४ । दिष्ट्या पुत्रान् पतीन् देहान् खजनान् भवनानि च । हित्वा वृणीत यूयं यत् कृष्णाख्यं पुरुषं परम् ॥
४०१४३।२३-२६ । ५१ । भगवत्पीतेदृष्टान्तत्वेन हन्दावनवासिनीनां गोपीनां प्रेमा कथमुपस्थापितोऽनया तन्मूलं स्वयं दर्शयति उद्धववाक्येन अहो इति । अहो भवत्यः लोकपूजिताः मम निश्चितं यूयं पूर्णार्थाः कतार्थाः, यासाम् इति एवम्प्रकारेण भगवति वासुदेव मनः अर्पितम् ।
५२। दानेति। दान-व्रत-तपो-होम-जप-स्वाध्याय-संयमैः वि… धेश्च अन्य : श्रीयामिः कृष्णे चित्ताकर्षणे भगवति भक्तिः हि र यते सिता भवति। __५३ । भगवतीति । दिध्या भाग्यतः भवतीभिः उत्तमश्लोके भगवति मुनौनां मननशीलानाम् अपि दुर्लभा पनुत्तमा भक्तिः प्रवर्तितातासां दृष्टान्तेनान्यः शिक्षिता॥
५४ । कथं ता दृष्टान्तवमागतास्तदाह दिष्टयति । दिध्या भाग्यतः यत् यूर्य पुमान् पतीन् देहान् स्वजनान् भवनानि च हित्वा सत्तममता परिहाय कशास्य चित्ताकर्षणाख्य परं परमपुरुषम् भष्टगीत इतवस्त्रः। मासीत् तास कामवैगुण्यमिति परानुरक्तर्दष्टान्तत्वं तासाम् ।________________

३६१
५
प्रौतिनिर्देशः। ५५ । मनसोवृत्तयो नः स्युः कृष्णपादाम्बुजाश्रयाः । वाचोऽभिधायिनी मां कायस्तत्प्रवनादिषु ॥
१०।४७।६७॥ ५६ । कः पण्डितस्त्वदपरं शरणं समीया
शक्तप्रियाहृतगिरः सुहृदः कृतनात् । सर्वान् ददाति सुहदोभजतोऽभिकामा
नात्मानमप्युपचयापचयो न यस्य ॥१०४८।२६ ५७ । लब्धा जनोटुलभमत्र मानुषं
कथञ्चिदव्यङ्गमयत्नतोऽनघ । पादारविन्दं न भजत्यसन्मति
गहाम्धकूपे पतितो यथा पशुः ॥ ५८ । ममैष कालोऽजित निष्फलोगतो
राज्यथियोन्नदमदस्य भूपतेः । ५५ । गोपानां भगवति प्रोति विकृणोति मनसइति । नः अस्माकं नन्दादौनां मनमोहत्तयः कृष्णपादाम्बुजाश्रयाः स्युः, वाचः नानाम् अभिधायिनीः अभिधायिन्यः, कायः तत्प्रनादिषु तद्दन्दनादिषु ।
५६ । प्रकरस्य प्रोत्यनुभावानाविष्करोति कति। कः पण्डितः भताश्रयात् ऋतगिरः सत्यवाचः, सुहदः हितकारिणः, कृतज्ञात् कतस्मरणशीलात्-‘कदाचित् कमपि यत्किञ्चिदपि भक्तोन विस्मृतमपि तजनं कृतं त्वं जानास्येवेत्यर्थः’ इति श्रीमदिखनाथः,-त्वत् त्वत्तः अपरं शरणं समीयात्, यस्य तव उपचयापचयो न स्तः, स भवान् भजतः सुखदः सेवमानाय सुहदै साम् अभिकामान् प्रात्मानम अपि ददाति।
५७/५८ । मुचुकुन्दस्य दैनान प्रीत्यनुभावं दर्शयति लब्धे ति ममेति ।________________

३६२
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। मात्मबुद्धः सुतदारकोषभू
ष्वासज्जमानस्य दुरन्तचिन्तया ॥१०॥५१।४८।४६ ५६ । न कामयेऽन्य तव पादसेवना
दकिञ्चनप्रार्थ्यतमाहर विभो। पाराध्य कस्त्वां द्यपवर्गदं हरे
वृणीत आर्योवरमात्मबन्धनम् ॥१०५१।५७ । ६० । चिरमिहजिनार्तस्तप्यमानोऽनुतापै
रविटषषड़मित्रोऽलब्धशान्तिः कथञ्चित् । शरणद समुपेतस्त्वत्पदान परात्म
नभयमृतमशोकं पाहि मापन्नमीश॥१०॥५११५६ हे अनघ, पत्र प्रयत्नतः कथञ्चित् अव्यङ्गम् अविकलाङ्ग दुर्लभं मानुषं मनुष्थत्वं लब्धा असम्भतिः असति विषयसुखे मतिः यस्य स जनः पादारविन्दं तव न भजति पशुः यथा तथा स टहान्धकूपे एहमेव अन्धकूपः तस्मिन् पतितः । हे अजिस, राज्य श्रिया उबदमदस्य मयात्मबुद्धेः मर्ची मरणशीले शरीरे आत्मबुद्धिर्यस्य, अतएव दुरन्तचिन्तया सुतदारको भूष प्रासज्जमानस्य भासक्तस्य भूपतः मम एष कालः निष्फलः गतः ।
५८। न कामये इति। हे विभो, अकिञ्चनप्रार्थ्यतमात् तव पादसेवनात् अन्य वरं न कामये, हे हरे, अपवर्गदं त्वाम् आराध्य कः पार्यः विवेको प्रात्मबन्धनं वरं वृणीत।
६.। चिरमिति। इह वृजिनातः पापैः किष्टः, पनुतापैः तप्यमानः अविटषषड़मित्रः पनपगताः तृष्णाः षड् अमित्राः शत्रवः इन्द्रियलक्षणाः यस्य स, अतएव कश्चित् अलब्धशान्तिः अहं, हे शरणद, हे परात्मन्, अभयम् ऋतं सत्यं प्रशोकं त्वत्पदानं समुपेतः, हे ईश, पापनं मा मां पाहि।________________

प्रौतिनिदृशः । ३६३ ६१ । त्वं वै समस्तपुरुषार्थमयः फलात्मा
यहाञ्छया सुमतयो विसृजन्ति कृत्स्नम् । तेषां विभो समुचितो भवतः समाजः
पुंसः स्त्रियाश्च रतयोः सुखदुःखिनोर्न ॥ ६२ । त्वं न्यस्तदण्डमुनिभिर्गदितानुभाव
आत्मात्मदश्च जगतामिति मे वृतोऽसि । हित्वा भवद्भुव उदौरितकालवेगध्वस्ताशिषोऽजभवनाकपतौन् कुतोऽना ॥
१०।६०।३८।३६ ।
६१ । रुक्मिण्याः प्रोत्यनुभावमाविष्करोति त्वं वै इति। त्वम् एव समस्तपुरुषार्थमयः फलात्मा फलस्वरूपः–‘एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति’ इति श्रुतेः ; यहाच्छया यस्य तव वाञ्छया सुमतयः कतनं विरजन्ति परित्यजन्ति। हे विभो, तेषां त्वदर्थपरित्यागिनां भवतः समाजः सेक्यसेवक लक्षणसम्बन्धः समुचितः ; रतयोः परस्परानुरक्तयोः सुखदुःखिनोः पुंसः स्त्रियाश्च न भवतः समाजः समुचित इति शेषः ।
६२। त्वमिति। न्यस्तदण्डमुनिभिः न्यस्तदण्डः परित्यक्तालिङ्गः मुनिभिः मननशोलैः गदितानुभावः गदितः उक्तः अनुभावः प्रभावविशेषः यस्य, जगताम् आत्मा, आत्मदः आत्मानं ददातोति आत्मप्रदः त्वम् इति मे मया भवन वः भवतः भूविक्षेपात् उदौरितकालवेगवस्ताशिषः उदीरितः उद्भूतः यः कालः तस्य वेगः तेन ध्वस्ताः आशिषः येषां तान् प्रमभवनाकपतीन् ब्रह्मादौन हित्वा परिहाय मे मया हतः पनि। कुतः ? भन्ये वराका इत्यर्थः ।________________

३८४ श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः । ६३ । त्वकश्मथुरोमनखकेशपिनमन्त
मांसास्थिरतकृमिविट्कफपित्तवातम् । जीवच्छवं भजति कान्तमतिविमूढ़ा या ते पदानमकरन्दमजिघ्रती स्त्री ॥
१०६०।४५ । ६४ । त्वत्पादुकै अविरतं परि ये चरन्ति
ध्यायन्त्यभद्रनशन शुचयो गुणन्ति । विन्दति ते कमलनाभ भवापवर्ग
माशासते यदि त आशिष ईश नामा ॥ ६५ । तद्देवदेव भवतश्चरणारविन्द
सेवानुभावमिह पश्यतु लोकएषः ।
१३ । वगिति। या स्त्री ते तव पादाममकरन्द पादपद्ममधु प्रजिघ्रती विमूढ़ा सा कान्तमतिः सती स्वक् श्मश्रु-रोम-नख-केश पिनई त्वगादिभिराच्छादितम् अन्तर्मासास्थि-रक्त-कृमि-विट-कफ-वातत्तिम् अन्तर्मासादिमयं जीवच्छवं भजति ।
६४। युधिष्ठिरस्य प्रोत्यनुभावं विवृणोति त्वदिति । हे कमलनाम हे विश्वाधार, हे ईश, ये जनाः शुचयः शुद्धाः–‘बहिरम्तर्भक्तिविघातकाभद्ररहिताः’–श्रीमत्सनातनः-सन्तः अभट्रनशने त्वत्पादुके त्वदुपानही अविरतं परिचरन्ति परिचयाविषये कुर्वन्ति, ध्यायन्ति मनसा चिन्तयन्ति, रणन्ति वाचा कोर्तयन्ति, ते भवापवर्ग मोक्ष विन्दन्ति, यदि ते पाशासते पाशिषः अपि विन्दन्ति, अन्ये भजनविरहिताः न विन्दन्ति ।
६५। यदिति। हे देवदेव, तत् तस्मात् भवतः चरणारविन्द________________

प्रीतिनिर्देशः । ये त्वां भजन्ति न भजन्तात वोभयेषां निष्ठां प्रदर्शय विभो कुरुमृञ्चयानाम् ॥
१०1७२।४।५। ६६ । वयं पुरा श्रीमदनष्टदृष्टयो
जिगीषयास्या इतरतरम्मधः । घन्तः प्रजाः स्वा अतिनिघृगाः प्रभी
मृत्यः पुरस्त्वाविगगाय्य टुर्मदाः ॥ ६७ । तएव कृषााद्य गभीररहसा
टुरन्तवीर्येगा विचालिताः श्रियः । कालेन तन्वा भवतोऽनुकम्पया विनष्टदरिगो मगम ते ॥
मेवानुभावं पादपद्मसेवायाः प्रभावम् इह एष लोकः पश्यतु। ये त्वां भजन्ति उत वा ये न त्वां भजन्ति, उभयेषां तादृशां कुरुमृञ्जयानां, हे विभो, निष्ठां स्थितिं प्रदर्शय ॥
६६।६७। दीनदशापवानां सम्पत्तिमतां प्रीत्युपस्थापितानुभावान् दर्शयति वयमिति तइति । हे प्रभो, ये वयं पुरा श्रीमदनष्टबुद्धयः श्रीमदेन नष्टा बहिर्येषाम्, अस्याः पृथिव्याः जिगीषया जयेच्छया इतरेतरस्पृधः परम्परं स्यईमानाः अतिनिघणाः अतिनिठुराः स्वाः प्रजाः घन्तः पुरः पुरतः त्वा त्वां मृत्युम् अधिगणय्य दुम्मंदाः अभवाम, ते एव वयं, हे कण चित्ताकर्षक, अद्य गभीरंहसा गभौरवेगेन दुरन्तवीर्येण भवतः तन्वा मूर्त्या कालेन श्रियः सम्पदः विचलिताः भ्रंशिताः सन्तः ते तव अनुकम्पया विनष्टदर्पाः चरणो तव स्मरामः स्मनमायामह।________________

mY
श्रीमगीताप्रतिः। ६८ । अथो न राज्यं मृगशिरूपितं .
देहेन शश्वत् पतता रुजां भुवा।
उपासितव्यं स्पृहयामहे विभी
क्रियाफलं प्रेत्य च कर्णरोचनम् ॥१०।७३।१२-१४ ६६ । अधनोऽयं धनं प्राप्य माद्यन्नुच्चैनं मां स्मरेत् । इति कारुणिको नूनं धनं मे भूरि नाददात् ॥
१०८११२० । ७० । तस्यैव मे सौहदसख्यमैत्री
दास्यं पुनर्जन्मनि जन्मनि स्यात् । महानुभावेन गुणालयेन
विषज्जतस्तत्पुरुषप्रसङ्गः ॥ ६८। अथो इति। अथो अतएव शश्वत् पतता प्रतिक्षणं क्षीयमाणन रुजां रोगाणां भुवा जन्मक्षेत्रेण देहेन उपासितव्य सेव्यं मृगटष्णिरूपित मृगणिकया रूपितं सदृशं प्रेत्य च कर्णरोचनं क्रियाफलं स्वर्गादिभोगं न स्मृहयामहे ॥
| प्रोतिमतो दरिद्रस्यसितालाभेऽपि विधि वितणोति दरिद्रब्राह्मणवाक्येन अधन इति | अयम् अधनः धनं प्राप्य उच्चैः माद्यन् प्रमत्तः सन् मां सर्बान्तर्यामिणं न स्मरेत, ति नूनं कारुणिकः करणासम्पनः भूरि धनं में मह्यं न अददात् |
७०। अप्राप्त विश्वब्धिमतः प्राप्ते कृतज्ञता दर्शयति तहाक्येन तस्येति । मम पुनः जन्मनि जन्मनि तस्य एव तत्सम्बन्धि एव सौहदसख्यमैत्रीदास्य सौहदं प्रेम च सख्यं हिताशंसनं च, मैत्री मित्रभावापवत्वं च, दास्यं सेवकत्वं च स्यात् । गुणालयेन महानुभावन विषमतः विशेषतः सङ्गं प्राप्नुवतः मम तत्पुरुषप्रसङ्गः तब्रतानां प्रकृष्टः सतः स्वात् ।________________

प्रौतिनिईशः। ७१ । भक्ताय चित्रा भगवान् हि सम्पदो
राज्य विभूतीनं समईयत्यजः । अदीर्घबोधाय विचक्षणः स्वयं पश्यन्निपातं धनिनां मदोद्भवम् ॥१०८१॥३६॥३७ ७२ । आहुश्च ते नलिननाभपदारविन्द
योगेश्वरैहृदि विचिन्त्यमगाधबोधैः । संसारकूपपतितोत्तरणावलम्ब गेहं जुषामपि मनस्युदियात् सदा नः ॥
१०१८२।४८। ७३ । तन्नः प्रसौद निरपेक्षविमृग्ययुष्मत्
पादारविन्दधिषणान्यगृहाम्धकूपात् ।
७१। सम्मल्लाभऽपि न तत्र भगवत्प्रीतिमतः प्रसङ्ग इति दर्शयति सहाक्येनैव भक्तायेति । स्वयं धनिनः मदोद्भवं निपातं पतनं पश्यन् विचक्षणः सर्वनः भगवान् हि प्रदीर्घबोधाय अल्पबोधाय अविवेकिने भक्ताय चित्राः विचित्राः बहुविधाः सम्पदः कोषादीन, राज्यम् एश्वर्य’, विभूतीः कलत्रपुत्रादीन न समईयति न ददाति । ____७२। अध्यात्मशिक्षया विध्वस्तसंसारवासनानां गोपीनां निष्कामप्रोति विकृणोति आहुरिति। हे नलिननाभ विश्वाधार, अगाधबोधैः गभीरजानसम्पन्नः योगखरैः हृदि विचिन्त्य चिन्तनीयं ते तव पदारविन्दं संसारकूपपतितोत्तरणावलम्ब संसारकूपे पतितानाम् उत्तरणाय उहरणाय अवलम्बम् आहुः, गेह जुषाम् अपि नः अस्माकं मनसि सदा तत् उदियात् इति प्रार्थनम् ।
७३ । बलेः प्रौतेरनुभावमाह तदिति। तत् तथा नः प्रसीद यथा निरपेच विमुग्ययुमत्पादारविन्दधिषणान्य ग्रहान्धकूपात् निर________________

३६८
श्रोमगीताप्रपूर्तिः। निष्कमा विश्वशरणांघापलब्धवृत्तिः शान्तो यथैक उत सर्चसखैश्चरामि ॥
१०।८।४५ । ७४ । कोनु खच्चरणाम्भोजमेवंविद् विसृजेत् ‘पुमान् । निष्किञ्चनानां शान्तानां मुनीनां यस्त्वमात्मदः ॥
१०८६।३३। ७५ । यो वा अनन्तस्य गुणाननन्ता
ननुक्रमिष्यन् स तु बालबुद्धिः । रजांसि भूमेगायेत् कथञ्चित्
कालेन नैवाखिलशक्तिधाम्नः ॥११।४।२ । पेक्षैः प्राप्तकामैः विमृग्यम् अन्वेष्य युमत्पदारविन्दं धिषणम् पाश्रयः तस्मात् अन्यत् यत् ग्राहं तदेव अन्धकूपः तस्मात् निष्क्रम्य निर्गत्य विश्वशरणाङ्क उपलब्धवृत्तिः विश्वस्य शरणं रक्षितारः वृक्षाः तेषां अद्धिषु मूलेषु उपलब्धहत्तिः गलितफलादिभिः उपलब्धा प्राप्ता वृत्तिः जीविका येन सोऽहं शान्तः सन् एकः असहायः एव चरामि, उत अथवा - सखैः त्वद्भक्तीः साधुभिः चरामि । ___ ७४। मिथिलाधिपतेर्बहुलाश्वस्य प्रोतराविष्कारं दर्शयति को विति। एवंवित् सर्वजीवानां साक्षी प्रामा इत्याद्यभिन्नः कः नु पुमान् जनः त्वञ्चरणाम्भोज विसृजेत् त्यजेत्, यः त्वं निष्किञ्चनानां शान्तानां मुनीनां मननशीलानाम् आत्मदः । ___७५। प्रोत्या मुग्धानां तल्लोलामाधुर्यानुभवात् तत्सविधी भगवतोऽनन्तभावो विलुप्तप्रायो भवतीति सर्वदेव भगवतोऽनन्तत्वं ज्ञान जाग्रत्तया रक्षणीयमित्यभिप्रायेणाह रजांसौति
यानि यानीह काणि धैर्येः स्वच्छन्दजन्मभिः । चके करीति का वा हरिमामि व वन्नु नः ।________________

३६६
प्रौतिनिर्देशः । इति प्रश्नोत्तरभूतेन श्रौद्रविड़वाक्येन। अनन्तस्य अनन्तान् गुणान् अनुक्रमिष्यन् गणयितुमिच्छति यः स तु बालबुद्धिः बालानामिव बुद्धियस्य स मन्दमतिः। कोऽपि महामतिः कालेन भूमेः रजांसि कथञ्चित् गणयेत् अखिलशक्तिधाम्नः गुणान् तु नैव गणयेत् ।
श्रीमदोपदेवो मुक्ताफले भगवत्प्रीतेरन्तर्भूततया सान् सदुचितरसान् संहितापद्यैः स्थापितवान्। रसत्त्वमस्याः श्रीमचैतन्यदेवेन पूर्णतामापादयत् तेन च श्रीमद्भागवतप्रपूर्तिरुदैत्। उद्धृतेषु संहितापद्येषु कुत्रकुत्रचिनिदर्शनं तेषां सुधीभिर्विभाव्यम् । इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्यायां व्याख्यानसहितायां श्रीमद्गीताप्रपृत्तौ प्रीतिनिर्देशो नाम
एकादशोऽध्यायः ।________________

द्वादशोऽध्यायः । वाद
पारमहस्थधर्मनिर्देशः । ।
उपक्रमभूते वस्तुनिये श्रीमहागवत पुराणममल यहअवाना प्रियं यस्मिन् पारमहस्यमेकममल ज्ञान पर गीयते । यत्र ज्ञानविरागभक्तिसहितं ने कर्मप्रमाविष्कृतं तच्छृखन् विपठन् विचारणपरी भन्या विमुच्येन्नरः । इति (१।४) पद्येन पारमहस्यधम्मनिर्देशएव संहिताया अस्या लक्ष्यमिति प्राक् प्रदर्शितम् ; सम्प्रत्युपसंहार स एव कौगिति निर्णयाय पारमहंस्यधर्मनिर्देशनामाध्याय प्रारभ्यते । अत्रेदं विवेच्यम्-दृश्यतेऽत्र सर्वत्र भक्तितएव ज्ञानवैराग्ययोरभ्युदयनिर्णयः कम्म तूपेक्षितमेव। अतएव पञ्च मे पारमहंस्यधम्मनिर्देश भक्ति ज्ञानवैराग्यलक्षणं पारमहंस्यधम्मम्’ इत्युक्तम्, तत् कथं
__य एतान् मत्पथो हित्वा भक्ति ज्ञानक्रियात्मकान् । इत्यकादशोक्तक्रियायाथानादरः। अवश्यमत्र समुच्चयमनभिनन्ध तत्तहिभित्रमार्गेषु खेच्छया कमपि पन्थानमवलम्बितुं प्रोत्साहयन्नाचार्य इत्यायाति। यतएव हतौये प्रोक्तं श्रीमत्कपिलेन
भक्तियोगश्च योगश्च मया मानव्युदौरितः ।
ययोरकतरण व परुषः पुरुषं व्रजेत् ॥ (३।२९।३५ ) इति । यद्येवमेव सिद्धान्तोऽत्रानुमोद्यते, तर्हि हादशस्य चरमवाक्यं ‘ज्ञानविरागभक्तिसहितं नैष्काम्’ इति प्रलापत्वेन परिणमते ।
य एतान् मत्पथी हित्वा भनि ज्ञानक्रियात्मकान्। इत्यस्यान्ते ‘क्षुद्रान् कामान् चलैः प्राणैर्जुषन्तः’ इत्युक्तत्वात् क्रिययात्र वैदिकक्षुद्र कामसम्भूतकमे नैवाभिप्रेतम्, किन्तहि नैष्कामाख्यभगवअक्तियुक्ततत्परितोषण रूपैव। कर्म शब्देन भगवद्भाववर्जितं वैदिक कम्भव द्योतते ; अतः भक्तावेव भगवत्परितोषणं कमान्तर्भूय प्रायस्त________________

पाग्महस्यधर्मनिर्देशः। ४.१ है। वासुदेबे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः ।
जनयत्याश वैराग्य ज्ञानञ्च यदहैतुकम् ॥१।२७ । २ । तच्छद्दधाना मुनयो ज्ञानवैराग्ययुक्तया ।
पश्यन्तधात्मनि चात्मानं भक्त्या श्रुतगृहौतया ॥
१२।१२।
AV
स्वानुल्लेख इति तत्त्वम् । यत्तु भौमत्कपिलेन ‘भक्तियोगोयोगोवा’ इति विकल्पोऽनुमोद्यते सत् पुनरेकस्यान्यस्मिन् चरमे प्रवेशोऽवश्यम्भावीत्येकलप्रदर्शनायेति गोतासमन्वयभाष्ये सिद्धान्तितमस्माभिः । ज्ञानपक्षपातिन प्राचार्या ज्ञानं, भक्तिपक्षपातिनश्व भक्तिं प्रधानत्वेन गृहन्ति । तयोरुनतमभूमावेकत्वं सामञ्जस्यशेति संचिन्त्य न पुनः संहिताया अस्था अभिप्रायसोचं विधात वयमुत्सहामाह। अतएवं नया निद्दिष्टेन
कोण पारमहंस्यधर्मेण श्रीमहौताप्रपूर्तरुपसंहारः । १। न खलु सम जातिवं विनैकस्मादन्यस्य सम्भवः, अतएव ज्ञानवैराग्ययोर्भक्तितोऽभ्युदयमभिधाय पारमहंस्यधम्मनिर्देशः प्रारभ्यते वासुदेव इति । भगवति वासुदेव मन्तिर्यामिणि भक्तियोगः प्रयोजितः वैरागं यत् जानं च प्रहैतुकं शुष्कज्ञानाद्यगोचरम् औपनिषदं तत् आशु शीघ्र जनयति ।
२। केवलया भक्त्या साधनरूपया न भवति भगवत् साक्षात्कारः किन्तहि ज्ञानवैरागायुक्तया परमया भक्तति निदिशति तदिति ।
वदन्ति तत् तत्त्वविदस्तत्त्व यज्ञानमद्दयम् ।
ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्दाते ॥ (१।३३) । इति विधा शब्दितमेकं तत् तत्त्वम् प्रात्मानं परमात्मानं–‘स्वरूपाख्यजौवाख्य-मायाख्यशक्तीनामाश्रयम्’—श्रीमज्जौवः, ‘अन्तर्यामिणं’—श्रीमचक्रवर्ती-श्रुतरहीतया वेदान्त यवीन गृहीतया ज्ञानवैरागायुकया भक्त्या पात्मनि क्षेत्र - ‘शुद्धे चेतसि’-श्रीमन्जीवः-मुनयः पश्यन्ति।________________

४०२
श्रीमगोताप्रपृत्तिः। ३ । ज्ञानं यदा प्रतिनिवृत्तगुणोमिंच क्र
मात्मप्रसाद उभयत्र गुणेष्वसङ्गः । कैवल्यसम्मतपथस्त्वथ भक्तियोगः को निवृतो हरिकथासु रतिं न कुयात् ॥
२।३।१२। सत् तत्त्वं ब्रह्मपरमात्मभगवहाच्यम् आत्मनि पश्यन्ति प्रात्मानं जीवश्च तदाश्रितत्वेनेति व्याख्यानस्य रुचिरत्वमेव । अतएव ‘अामनि च तत्पदार्थे ईखरे प्रात्मानं त्वम्प्रदार्थ जीवं पश्यन्ति अनुभवन्तौति श्रीमचक्रवर्तिव्याख्यानुमोदनीया भक्तवत्सले भक्तानां दर्शनमेव पारमहस्यधम्मस्य विशेषलक्षणम्। ऋषीणां महर्षीणां योगिनां महाजनानां भक्तानामावासो भवति भगवत्साक्षात्कारकतार्थहदयमिति
यस्याम्ति भक्तिभंगवत्यकिमना सर्वैर्गुणैम्तव समामते सराः (१०१२४) । इत्यनेन प्रोद्वामितम् ।
३। पारमहस्यधम्मानुरक्तानां भगवत्साक्षात्कारकतवत्यतायाँ तस्मिन्नेव स्याबियतवासः, तत् कथं भगवत्कथाश्रवणे स्यात्तेषामादर इति न मन्तव्यं प्रेमास्पदस्य तत्सहवासाविच्छेदेऽपि गुणश्रवणे हावत एव रतिर्भवति । तादृशानां भगवति नित्यप्तानां भवत्येव मेति निदीस्यति ज्ञानमिति । यत यत्र पारमहस्ये धम्म प्रा प्रतिनिहत्तगुणोमिीचक्रम पा सर्वतः प्रतिनिहत्तम् उपरतं गुणोीणां चक्रं समूहो यस्मात तत् ज्ञानम्, प्रात्मप्रसादः, उभयव रहामुत्र च गुणेषु विषयेषु प्रसङ्गः अनासक्तिः वैरागाम, अथ अपिच कैवल्ये स्वरूपैक्यै सम्मतः अभिमतः पन्थाः भनियोगः विद्यन्ते तत्र निवृतः भगवत्साक्षात्कारानन्दक्कतवत्यः सन् कः हरिकथासु रतिं न कुयात्। साधनाध्यायेऽस्य सनिवेशः निहत्तस्यापि हरिकथासुधापानं नित्यकालं साधनाकारण तिष्ठतीति प्रदर्शनार्थम् ।________________

पारमहंस्यधर्म निर्देशः । ४ । तत्साधुवयादिश वर्म शं नः
संराधितोभगवान् येन घुमाम् । हदि स्थितो यच्छति भक्तिपूते
जानं सतत्त्वाधिगमं पुराणम् ॥३।५।४ । ५। सा श्रद्दधानस्य विवईमाना
विरक्तिमन्यत्र करोति पुंसः । हरेः पदानुस्मृतिनिवृतस्थ
समस्तदुःखाप्ययमाशु धत्ते ॥३।५।१३ । ४। भगवद्भक्तस्य विदुरस्य पारमहस्ये धमे निष्ठाप्राप्तिप्रार्थनं तवस्य श्रेष्ठलप्रदर्शनायोदाहियते तदिति। हे साधुवर्य मैत्रेय, नः अस्माकं शं मुखकरं वर्म पारमहंस्यधम्मलाभोपयोगिनं मार्गम् आदिश उपदिश, येन वर्मना पाराधितः स भगवान् पुंसां भक्तिपूते भक्तया पवित्रोकते हदि स्थितः सन् तत्त्वाधिगमं तत्त्वस्य ब्रह्मपरमात्मभगवत्खरूपस्य अधिगमः प्राप्ति यस्मात् तत् पुराणं नित्यप्रसिद्ध ज्ञानं यच्छति । स्वयं भगवतात्मसम्पर्कीणज्ञानदानस्योल्लेखात् पारमहंस्यधम्मनिष्ठाप्रार्थनपरमिदं पद्यमिति स्फुटम् । ५। पारमहस्थधर्मे प्रवेशस्य सोपानमाह सेति ।
यमिान् मृणां ब्राम्यसुखानुवादमंतिम् होतानु हरेः कथायाम् । इत्यतः सा मतिः श्रद्दधानस्य पुंसः जनस्य विवईमाना हरेः कथायाः पन्यत्र विरक्तिं करोति ; हरेः पदानुस्मृतिनिवृतस्य हरेः पदस्य स्वरूपस्य मनुस्मृतिः प्रतिक्षणमेव अनुभूतिः तया निवृतस्य लब्धपरानन्दस्य तस्य पाशु शौघं समस्तदुःखाम्ययं समस्तस्य दुःखस्य पप्ययं नाशं धत्ते विदधाति।________________

४०४
श्रीमगौताप्रपूर्तिः। ६ । यच्छ्या श्रुतवत्या च मत्या
संसृज्यमाने हृदयेऽवधाय । ज्ञानेन वैराग्यबलेन धौरा . व्रजेम तत्तेऽति,सरोजपीठम् ॥३।५।४१ । ७। पानेन ते देव कथासुधायाः
प्रवृवभक्त्या विशदाशय! ये। वैराग्यसारं प्रतिलभ्य बोधं
यथाजसान्वीयुरकुण्ठधिष्णाम् ॥३।५।४५ । ८। ज्ञानविज्ञानयुक्तेन भक्तियुक्तेन चात्मना ।
परिपश्यत्युदासीनं प्रकृतिञ्च महतोजसम् ॥३।२५।१८ ६। ज्ञानवैराग्यभक्तिलक्षणेन पारमहंस्यधर्मेण भगवत्माक्षात्कारमाह यदिति । श्रद्धया श्रुतवत्या श्रवणपूज़िकया भक्त्या च संसृज्यमाने संशोध्यमाने हृदये यत् अविसरोजम् अवधाय ध्यात्वा वैराग्यबलेन वैराग्य बलं यस्य तेन वैराग्यपरिपुष्टेन ज्ञानेन धीराः धृतिमन्तः भवन्ति, ते तव तत् अविसरोजपौठं व्रजम वयं देवाः ।
७। पानेनेति । हे देव, ते तवं कथासुधायाः पानेन प्रधभत्या ये विशदाशयाः निर्मलाशयाः-‘प्रोमितकैतवाः’- श्रीमज्जीवः, ते वैराग्यसारं वैराग्यं सारोबल’. यस्य तं बोध साक्षाज्ञानं प्रतिलभ्य प्राप्य यथा अञ्चसा अविलम्बेनैव अकुण्ठधिणा वैकुण्ठलोकम् अन्बीयुः प्राप्नुयुः।
८। पारमहंस्यधम्मेण प्रकृतेरावरकत्वं न तिष्ठतीत्याह ज्ञानेति । जानविज्ञानयुक्तोन परोक्षापरीक्षज्ञानयुक्तेन भक्तियुक्तोन च प्राममा पात्मानम् उदासीनं विषयः पनभिभूयमानम् अनासक्तं प्रकति च तीजसं वीणबला किञ्चिदपि कर्तुम् अशक्तां परिपश्यति ।________________

पारमहस्थधर्मनिर्देशः । ४०५ है । भक्त्या पुमान् जातविरागऐन्द्रियात्
दृष्टशुतास्मट्रचनानुचिन्तया । चित्तस्य यत्तो ग्रहणे योगयुक्तो
यतिष्यने ऋजुभिर्योगमार्गः ॥ १० । असेवयायं प्रकृतेर्गुणानां
ज्ञानेन वैराग्यविजृम्भितेन। योगेन मय्यर्पितया च भया
मां प्रत्यगात्मानमिहावकन्धे ॥३।२५।२६।२७ । ११ । ज्ञानवैरागायुक्तेन भक्तियोगेन योगिनः । क्षेमाय पादमूलं मे प्रविशन्ताकुतोभयम् ॥
३।२५ः४३ । ८।१०। पारमहंस्यधम्मस्थ सोपानप्रदर्शनानन्तरं भगवता साक्षात्सम्बन्धञ्च तेम दर्शयति भक्त्येति अमेवयेति । मद्रचनानुचिन्तया मम सर्वनियन्तुः रचनायाः विचित्र निम्माणस्थ अनुचिन्तनं यस्यां तया भक्त्या दृष्टश्रुतात् ऐहिकामुभिकात् ऐन्ट्रियात् भोगसुखात् जाविरागः योगयुक्तः कम्मयोगयुक्तः पुमान् यत्तः यत्नवान् सन् ऋजुभिः अनायासैः खाभाविकैः योगमार्गः ध्यानधारणादिभिः चित्तस्य ग्रहण वशीकार यतिष्यते। अयं पुमान् प्रातः गुणानाम् असेवया वैराग्यविम्भितेन ज्ञानेन योगन कम्मयोगेन मयि सान्तमिणि अर्पितया मदनन्यविषयया च भन्या मां प्रत्यगात्मानं परमात्मानम् इह अवरुन्धे प्राप्नोति ।
११। पारमहस्येन धमेण भगवति नित्यस्थितिमाह ज्ञानति । ज्ञानवैरागायुक्तेन भक्तियोगेन योगिनः कम्मार्पणवन्तः क्षेमाय नित्यकल्यासाय मे मम सीतामिणः अकुतोभयं भवनिवर्तकं पादमूल विन्ति।________________

श्रीमद्गीताप्रपूत्तिः। १२ । एतहै श्रद्धया भक्तया योगाभ्यासेन नित्यशः । समाहितात्मा निःसङ्गो विरक्तः परिपश्यति ॥
३।३।३० । १३ । यदा रतिर्ब्रह्मणि नैष्ठिको पुमा
नाचार्यवान् ज्ञानविरागरंहसा। दहत्यवीयं दृदयं जीवकोषं
पञ्चात्मकं योनिमिवोत्थितोऽग्निः ॥ १४ । दग्धाशयो मुक्तासमस्ततद्गुणो
मैवात्मतो बहिरन्तर्विचष्टे । परात्मनोर्यवधानं पुरस्तात्
खप्ने यथा पुरुषस्तविनाश ॥४।२२।२६।२७ । १२। तेन च साक्षात्कारमाह एतदिति। एतत् ज्ञानस्वरूप ब्रह्म श्रद्धया भक्तया नित्यशः योगाभ्यासेन समाहितात्मा समाहितचित्तः निःसङ्गः अनासक्तः विरक्तः वैरागायुक्तः जनः परिपश्यति साक्षात्करोति ;
१३।१४। पारमहस्येन धम्मण परमात्मतीभेदसाधकमज्ञाताद्यावरणं तिरोधत्ते भवति च तेन जीवात्मनोऽव्यवहितसम्बन्ध इत्याह यदिति दग्धेति । यदा ब्रह्मणि नैष्ठिको निष्ठां प्राप्ता रतिः प्रेमा भवति तदा भाचार्यवान् प्राचार्य शास्तरि सञ्चान्तरात्मनि भक्तिमान् ज्ञानविरागरंहसा जानवैरागायोः वेगेन बलेन पञ्चात्मकम् अविद्यास्मितारागद्देषाभिनिवेशाः पञ्च तदात्मकं जीवकोषं जीवस्यावरकं हृदयम् अहङ्कारम् अहंममेति भावाधिष्ठानम् अन्तःकरणम् अवौर्यम् निबासनं यथा स्यात् तथा-उत्थितः प्रज्वलितः अग्निः योनिं स्वप्रभवस्थानम् इव-दहति । दग्धाशयः दग्धः आशयः हृदयं यस्य, मुक्तासमस्ततहुणः मुक्ताः समस्ताः तस्य प्राशयस्य गुणाः प्रहममेत्यादिभावः यस्य स________________

पारमहंस्यधर्मनिर्देशः। ४०७ १५ । वासुदेवे भगवति भक्तियोगः समाहितः। सधीचौनेन वैरागंण ज्ञानञ्च जनयिष्यति ॥
४।२६।३०। १६ । भयं प्रमत्तस्य वनेष्वपि स्यात्
यतः स आस्ते सह षट्सपत्नः । जितेन्द्रियस्यात्मरतेव॒धस्य गृहाश्रमः किं नु करोत्यवद्यम् ॥
पात्मनः बहिः दृश्यम् अन्तः अन्तःकरणध, सुखदुःखादि न विचष्टे पश्यति एव । कथमेवं भवति ? पुरस्तात् पूर्व परमात्मनोः परमात्मजीवात्मनोः यत् व्यवधानम् आसीत् तद्दिनाशे तस्य निराशे स्वप्ने दृष्टं यथा स्वप्रनाशे पुरुषः न पश्यति तहत् ।
१५। भगवत्यनुरागाजज्ञानवैराग्योदय इत्याह वासुदेव इति । सधीचीनन समीचौनेन प्रकारेण भगवति वासुदेवे सबान्तर्यामिणि समाहितः सम्यक् आहितः भक्तियोगः वैरागंज ज्ञानच्च जनयिष्यति ।
१६ । पारमहंस्यधमें निविष्टानां रहे स्थितिः गाईस्थ्यजीवनातिपातश्च न सम्भवति एहस्य ब्रह्मणि स्थितेविरोधित्वादिति विप्रतिपत्तेनिरसनाय प्रियव्रतस्यात्मारामसा कथं गृहे स्थितिरमवत् तत्प्रदर्शनेनास्मिन् धम्मे भगवदाज्ञया गाई स्थाजीवनातिपातो न ब्रह्मसाक्षात्कार तस्मिन् वामञ्च व्याहन्तीत्याह भयमिति। प्रमत्तस्य प्रजितेन्द्रियस्य वनेषु अपि भयं स्यात्, यतः स सहषट्सपत्नः सहैव षट् सपनाः शत्रवः मनोबुद्दीन्द्रियाणि च यस्य स तथाभूतः तत्र आस्ते। जिसेन्द्रियस्य आत्मरतेः प्रात्मारामस्य बुधस्य विवेकिनः–‘वनग्रहयोस्तारतम्याभावं बहामानस्य’-श्रीमचक्रवर्ती-ग्रहाश्रमः किं नु अवयं रागादिदोषं करोति ।________________

४.८
श्रीमद्गीताप्रपूर्तिः। १७ । यः षट् सपबान् विजिगीषमाणो
गृहेषु निर्चिश्य बतेत पूर्वम् । अत्येति दुर्गाश्रित अर्जितारोन्
क्षीणेषु कामं विचरेविपश्चित् ॥ १८ । त्वं त्वननाभाति,सरोजकोष
दुर्गाश्रितो निजितषट्सपत्नः । भुव ह भोगान् पुरुषातिदिष्टान्
विमुक्तसङ्गः प्रकृतिं भजस्व ॥५।१।१७-१६ । १७। य इति। यः षट् सपनान् शत्रून् विजिगोषमाणः स पूर्व गृहेषु निर्बिश्य स्थित्वा जेतुं यतेत । कथमेव कुयात् ? अजितारीन् बलिष्ठशत्रून् दुर्गाश्रितः अत्येति जयति। क्षोणषु अरिषु विपश्चित् विद्वान् कामं विचरेत् रहषु अन्यत्र वा।
१८। त्वमिति। तु शब्दः-गृहदुर्गात्रयतः पारमहंस्यधमाश्रयिणां वैशिष्ठं दर्शयति । त्वं तु अमनाभाङिसरोजकोषदुर्गाश्रितः प्रमनाभस्य विश्वाधारस्य अविसरोजकोषएव दुर्गं तदाश्रितः एनएव निर्जिवषट्सपनः निर्जिताः अभिभूताः षट् सपनाः शत्रवः येन सः । यद्येव किं मया कर्त्तव्यम् ? पुरुषातिदिष्टान् पुरुषेण ईखरेण अतिदिष्टान् दन्नान् भोगान् इह भुक्का विमुन्नसङ्गः प्रासक्तिविरहितः प्रकृति मजावगै भजख सेवख परिपालय। भात्मनिष्ठस्य प्रियव्रतस्य ‘भोगान् तावद भुस पश्चाधिमुक्तसः सन् प्रकृति स्वरूपं भजख पात्मनिष्ठीभव’ इति पश्चादामनिष्ठत्वप्राप्तिसम्भावना कुतः ? प्रजादीन् सदाननपेक्ष्य परमपुरुषे स्थित्तिरवावाभिप्रेता, अन्यथा ‘स जगतोपतिरीश्वरेच्छयाऽधिनिवेशितकम्माधिकारोऽखिलजगहन्धध्वंसमपरानुभावस्य भगवत प्रादिपुरुषस्याङ्गियुगलानवरसध्यानानुभावन परिरन्धितकषायाशयोऽवदातो________________

पारमहस्यधर्मनिर्देशः। ४.६ १६ । एवमनुशास्थात्मजान् स्वयमनुशिष्टानपि लोकानुशासनार्थं महानुभावः परममुहगवान् ऋषभापदेश उपशमशौलानामुपरतकर्मणां महामुनीनां भक्तिज्ञानवैरागालक्षणं पारमहंस्यधर्मामुपशिक्षमाणः स्वतनयशतज्येष्ठं परमभागवतं भगवज्जनपरायणं भरतं धरणिपालनायाभिषिच्य स्वयम्भवनएवोर्बरितशरीरमात्रपरिग्रह उन्मत्त दूव गगनपरिधानः प्रकीर्णकेश आत्मन्यारोपिताहवनीयो ब्रह्मावर्तात् प्रवव्राज ।५।५।२८ । ऽपि मानवईनो महतां महीतलमनुशशास’ (५।१) इत्यादिपुरुषनियोगग्रहणान्तरोदौरितवाक्यानुक्रमवाक्यानि च मध्यगतैरतैर्न सामञ्जस्य भजन्ते। ‘अनवरतध्यानानुभावो’ दर्शयति नियतं भगवति समवस्थाय तस्मिन्नेव प्रजादीन् पश्यन् स तेषां पालनमकरोदिति। पारमहंस्यधम्मस्येतदेवासाधारण लक्षणम्।
१८ । पारमहंस्यधम्मान्तरङ्गवं परिव्राजकधम्मस्य दर्शयति एवमिति। लोकानुशासनार्थम् एवम् खयमनुशिष्टान् अपि आत्मजान् पुत्रान् अनु. शास्य उपदिश्य महानुभावः परमसुहृत् जीवानामकारणबन्धुः ऋषभापदेशः ऋषभनामा भगवान् आविर्भूतस्वरूपः उपशमशीलानाम् उपरतकीणां निवृत्तकम्मणां महामुनीनां भक्ति ज्ञानवैरागालक्षणं पारमस्यं धर्मम् उपशिक्षमाणः स्वयमाचरन् अन्यानुपशिक्षयन्-‘यहमेधिनां धर्माननुशिक्षमाणः’ इत्यत्रानुशिक्षयन्निति व्याख्यायात्र ‘उपशिक्षयिथन’ इति व्याख्या न रुचिरा; पूर्वतएव तस्य तस्मिन् धमें स्थितियाख्यायासास्याः प्रतिरोधिनी-खतनय शतज्येष्ठं परमभागवतं भगवज्जनपराया भरतं धरणिपालनाय अभिषिञ्च खयम्भवनएव भामनि वर्तमान________________

४१०
श्रीमद्गीताप्रवृत्तिः । २० । वासुदेव भगवति भक्तिमुद्दहतां नणाम् । ज्ञानवैरागावौयाणां नेह कश्चिद्दपाश्रयः ॥
६।१७।३१ । २१ । मंतन्वन्तः प्रजातन्तून् मुखं दुःखं भवाभवौ ।
प्राप्तं प्राप्तं च सेवन्तो मच्चित्ता विचरिष्यथ ॥ २२ । उदासीनाश्च देहादावात्मारामा धृतव्रताः । मय्यावश्य मनः सम्यङ् मामन्ते ब्रह्म यास्यथ ॥
१०७३।२२।२३।
एव उर्वरितशरीरमात्रपरिग्रहः उर्वरितः अवशिष्टः शरीरमात्र परि. ग्रहो यस्य, उन्मत्तः इव गगनपरिधानः दिग्वासाः प्रकीर्णकेशः प्रात्मनि आरोपिताहवनीयः आरोपितः निविष्टः पाहवनीयः होमाग्निः येन स ब्रह्मावर्तात् स्वदेशात् प्रवव्राज प्रव्रज्यामकरोत् ।
२०। पारमहंस्यधर्मनिरता जना नान्यत्किञ्चनापेक्षन्त इत्याह वासुदेव इति । ज्ञानवैरागावीयर्याणां ज्ञानवैरागायोः वौयं बलं येषां तेषां भगवति वासुदेवे सबान्तर्यामिणि भक्तिम् उहहतां नृणां कश्चित् व्यपाश्रयः विशिष्टबुया आश्रयणीयः अर्थः न इह अस्ति ।
२११२२ । एहस्थानां पारमहंस्यधम्माचरणप्रक्रममाह राजः प्रत्याचार्यवाक्येन संतन्वन्त इति उदासीना इति। प्रजातन्तून् पुत्रादिसन्ततीः संतन्वन्तः सम्यक् तन्वन्तः, सुखं दुःखं, भवाभवी सम्पद्विपदी, प्राप्तं प्राप्तं यत् यत् प्राप्त तत् तत् समत्वेन सेवन्तः मेवमानाः मचित्ताः मयि सान्तर्यामिणि बद्ध हृदयाः विचरिष्यथ ग्रहस्थाचारं करिष्यथ । देहादी उदासीनाः अनासक्ताः, आत्मारामाः आत्मरतयः–‘आत्मा मनएव आरामः मत्कोडावनं येषां तथाभूताः पात्मनो मम आरामरूपा वा सन्तः’ -श्रीमज्जीवः, धृतव्रताः धृतं दृढं गृहीतं व्रतं यः ते यूयं मयि________________

पारमहंस्यधर्मनिर्देशः। ४११ २३ । य एतान् मत्पथोहित्वा भक्तिनानक्रियात्मकान् । क्षुद्रान् कामान् चलैः प्राणैर्जूषन्तः संसरन्ति ते ॥
११।२१।१ । २४ । अत्र संकीर्तितः साक्षात् सर्वपापहरो हरिः ।
नारायणो हृषीकेशी भगवान् सात्वतां पतिः ॥ २५ । अत्र ब्रह्म परं गुह्यं जगतः प्रभावप्ययम्।
ज्ञानञ्च तदुपाख्यानं प्रोक्तं विज्ञानमंयुतम् ॥ २६ । भक्तियोगः समाख्यातो वैरागाञ्च तदाश्रयम् ।
१२।१२।३-५।
मनः आवश्य–‘सम्यक् मदा सामोप्यादि यथा स्यात् तथा’-श्रीमज्जीवः, अन्ते सम्यगावेशनानन्तरं ब्रह्म यास्यथ प्राप्साथ, अथवा अन्ते जीवनान्ते ब्रह्म यास्यथ ‘एषोऽस्य परमोलोकः’ इति मयि ब्रह्मणि एव निवत्यथ ।
२३ । भतिज्ञाननै कम्यात्मकं पारमहंस्यधर्ममं विस्पष्टं विक्षणोत्याचार्यवाक्येन यति। यः जनः भक्तिज्ञानक्रियात्मकान् भक्तिः च ज्ञानं च क्रिया क्षुद्रकामवज्जितं भगवद्भावयुक्तं कर्म च आत्मा स्वरूपं येषां तान् एतान् मत्पथः मदुक्तमार्गान्—‘मत्प्रापकमार्गान्’–श्रीमञ्चक्रवत्ती-हित्वा परित्यज्य चलैः अस्थिरः प्राणः देहवायुभिः इन्द्रियैः वा जुषन्तः सेवमानाः क्षुद्रकम्माचरणपरायणाः भवन्ति ते संसरन्ति।
२४२६ । संहिता स्वस्थाःपारमहंसाधर्मः परत्वमुपसंहारवाक्येर्दर्शयति, प्रवेति, प्रवेति, भक्तियोगद्दति । अत्र संहितायां पापहरः हरिः, नारायणः नरसमूहानामाश्रयः अन्तर्यामिपुरुषः ‘सर्वजीवाश्रयः’श्रीमज्जीवः, हषीकेशः इन्द्रियाणामधीश्वरः सर्वजीवेन्द्रियप्रवर्तकः–________________

४१२
श्रीमगीताप्रपूर्तिः । २७ । अविस्मृतिः कृष्णपदारविन्दयोः
क्षीणोत्यभट्राणि शमं तनोति च । सत्त्वस्य शुद्धि परमात्मभक्तिं . ज्ञानञ्च विज्ञानविरागयुक्तम् ॥१२।१२।५४ ।
‘परमात्मा’ श्रीमज्जीवः, भगवान् सबै खर्यपूर्णः, सात्त्वतां पतिः भक्तानां खामी साक्षात् साक्षात्सम्बन्धेन संकीर्तितः । अत्र संहितायां विश्वमा जगतः प्रभवाप्ययं प्रभवत्यस्मादिति प्रभवम् अप्येत्यस्मिबिति अध्ययं परं गुह्यं रहस्य ब्रह्म, तदुपाख्यानं तज्ज्ञानम् उपाख्यायते प्रकाश्यते येन तत्, विज्ञानसंयुक्तम् अपरोक्षज्ञानसमन्वितं ज्ञानं प्रोक्तम् । भक्तियोगः समाख्यातः कथितः, तदाश्रयं भक्तियोगेन निष्पादित वैरागं च समाखातम् ।
२७। भगवत्सौन्दयाकर्षणन परिहतचित्ता निहतियोगिनो ज्ञानवैरागासम्म ब्रा भक्तिं श्रयन्ते, ततएव पारमहस्यधर्मस्थाभ्युदय इति प्रदर्शनायाह अविस्मृतिरिति। कृष्णपदारविन्दयोः कृष्णस्य चित. कषणस्य पदारविन्दयोः अविस्मृतिः चिन्तापथै नियतस्थितिः अभद्रण क्षिणोति नाशयति, शर्म शान्ति, सत्त्वस्य चित्तस्य शुद्धि, परमाममति, विज्ञानविरागयुक्त विज्ञानम् अपरोक्षानुभवः विरागः वैरार ताभ्यां युक्त ज्ञानञ्च तनोति ।
पद्येऽस्मिन्नुपक्रमोपसंहारयोरक्य विहरिवमवधारयितव्यम् । उप. क्रमेऽविच्छेदध्यानरूपः प्रहत्तियोगः-‘सत्यं परं धीमहि इत्यनेन प्रदर्शितः, अत्रीपसंहार-‘अविस्मृतिः कृष्णपदारविन्दयीः’ इत्यनेन तेनैक्यम् ; उपक्रमे भगवत्प्रेरणया निहत्तियोगतः प्रहत्तियोग प्रवेशः’तेने ब्रह्म हदा य आदिकवये मुद्धन्ति यत् सूरयः’ इत्यनेन वनितः ; पत्रोपसंहार कृष्णपदारविन्दयोः’ इत्यनेन निहतियोगिनां चित्ताकर्षण________________

पारमहंस्यधर्मनिर्देशः। ४१३ ध्वनितम् ; उपक्रमे –‘धनः प्रोभितकैतवोऽत्र विदुषाम् .. ईश्वरः सद्यो हृद्यवरुद्यते’ इत्यनेनापरोक्षज्ञानप्रधानपारमहंसाधम्म उद्घोषितः; अनोपसंहार-‘परमात्मभक्तिं चानच्च विज्ञानविरागयुक्तम्’ इत्यनेन भक्तिजानवैरागालक्षणः पारमहंसाधनमः विज्ञानशब्देन च तसापरोक्षज्ञानयुक्तत्वञ्च स्फुटम् । एवमन्यदपि तैरुह्यम् । शम्। इति श्रीसात्त्वतसंहितोत्थायां व्याख्यानसहितायां श्रीमगीताप्रपूर्ती पारमहंस्यधर्मनिर्देशो
नाम द्वादशोऽध्यायः ।
सम्पूर्ण।________________

श्लोकसूची।
भस शो
प
संशी ८३२ पकामः सर्वकामी वा मोचकाम १२०१ अयं हि सर्वकल्पामा सधीचीनी ११॥४० पजातपक्षाइव मातार खगा ५३ पायामेव हरये पूजा यः २००३ पणुभ्यश्च महाव शास्त्रेभ्यः ८1८४ पर्थेन्द्रियारामसगोष्ठयवषया ४५६ अण्डेषु पशिषु तरुष्वविनिशिसेषु २॥३३ प्रविक्रिय सत्यमननमाय १०।१३ अतएव शनैचित्तम् प्रसक्तमसता २।५७ विद्यमानोप्यवभासते यो ५१ अतः परं यदव्यक्तमयूदगुण- १२।२७ अविस्मृतिः कृपपदारविन्दयोः ८८ अतः पुंभिडिजश्रेष्ठा वर्णाश्रम- ६।११ अव्यवस्थाप्रमेयस्य नानाभन्युदयस्य १२।२४ अव संकीर्तितः साक्षात् सर्वपापहरी ४९३ पव्यावतमनन्ताख्यमासन १२।२५ भव ब्रह्म पर गुह्य जगतः प्रभवा- २८ अष्टौ प्रकृतयः प्रीवास्थय एव हि
११ प्रथामधार सय कौतितीर्थयोः ११० घसेवयाय प्रकतेर्गुणानाम् ४७ अथेह धन्धा भगवन्त इत्यम्
४।४ असौ गुणमय वर्भूतसूभेन्द्रिया१९६६८ पथी न राज्य मगचिरूपित २।६१ पई ब्रम पर धाम अभाई परम १।१९ पथी महाभाग भवानमोघड़क ४१६४ पई भक्तपराधीनः अखबन्न इव १९६६ पधनोऽयं धन प्राप्य माद्या न मा ४४१ कई व सर्वभूतानि भूतात्मा ८९४ अध्यात्मयोगेन विविक्तसेवया ८७६ पहे सर्वेषु भूतेषु भूतात्मावस्थितः ४३ पनन्ताव्यशापेण येनेदमखिलं ८१०७ पई हर तब पाईकमूलदासा१०० पनपायिनी भगवती औः साक्षादात्मनो ११४४ बालकामस्वशतवं च खाम॥७२ जनाधविधायुक्तास्थ पुरुषस्यात्म- ४२ परमात्मान्तरी बायोऽनातः . ८६१ पनिनिनिमित्तेन खधर्मेषामला- ३ मामात्मीदवामीषा भूतानां सहद १११ बनिमित्ता भागवती भक्तिः सिद्धेः १९ परमात्मात्मनो धातः प्रेष्ठः सन्
१८ अन्तःप्रविश्य भूतानि योविभात्म- ८७६ पहमुशावचंद्रवाः क्रिययोत्पन्नया ८११ अन्तरायान् वदन्त्येता युनती योग- १।६ पहमेवासमेवाये नान्यदयत् सदसत्
र अन्तहितश्च स्थिरजनमेषु रा२२ पइमेवासमेवाग्रे नान्यत् विचामर १९३ अन्नाद्याः संविभागो भूतेभ्यश्च ६६ पहिसा सत्यमस्तेयं यावदर्थ४।५५ अपरिमिता ध्रुवातनुमती यदि ८८५ प्रसिया पारमायरा
.________________

असं
सो
९४३ मही पनन्तदासानां महत्वम्
रा२६ अहो नजन्माखिलजन्मशीभनम् ११॥५१ अहो यूयं स्म पूर्णा भवत्यो
नसनी घा पही वत अपचोड़तोगरीयान् ११६ पहोवयं जन्मभृतोऽय हाम
१.४० आज्ञायैव गुणान् दोषान् मया दिष्टानपि ८१८४ भादरः परिचायो सङ्गिः ४९९ भातपवन्तु वैकुण्ठ’ विजा धामा- २।५४ भादावन्ते च मध्ये च सृज्यात् संज्य ६॥३७ पात्मजायासुतादीनामन्येषां सर्व- हार९ भादायन्ते जनानां सदबहिरन्तः ६।१३ भात्मस्त्रापत्यसुहदीबलमहकोषम् २२३४ पाद्यन्नावस्य यन्मध्यमिदन्यदई ८।१७१ आत्मनी गुरुरात्मैव पुरुषस्य दार भाद्योऽवतारः पुरुषः परस्य ५॥१२ पात्मानं ब्रह्मनिवाणं प्रत्यस्तमित- ८७४ माध्यात्मिकानुश्रवणानामसीन नात् ७।३२ भात्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तम् ८१ प्रापन्नः संमृति घोरां यन्नाम विवशी ३४० भात्मानमन्वञ्च स वेद विहान् ६।३० भाबाधितोऽपि याभासो यथा वस्तु तया ५।२० आत्मनामिन्द्रियार्थञ्च परं यदुभयोः ८.३५ पायुहरति वै पुंसामुयन्नस्तञ्च २।४२ आत्मानमेवात्मतयाऽविजानताम् ७।२६ आश्वास्य भगवानित्य चित्रकेतुं २।२८ आत्मानित्योऽवायः गुड़ एकः क्षेत्रञ्चः ८८९ पास्तौर्य दर्भेः प्राग : कात् सेवन १।२६ आत्मारामात्र मुमयो निर्मन्थाः १९७२ पाहुच ते नलिमनाभपदारविन्द
११८ इच्छायेषविहीमेन सर्वत्र सम- १।२९ इदं भागवतं नाम पुराण ब्रह्माअ६२)
इति तव सूरयस्त्राधिपतेऽखिललोकमल १।२२ इदं हि पुंसस्तपसः श्रुतस्य वा ८१३६). ८।११० इति पुजापिता विणौ भक्तियेत्
१।२० इदं हि विश्वं भगवानिवेतरो ८।१६१ इति भागवतान् धान् शिक्षन् भल्या. १७ इन्द्रिय विन्द्रियाणां व देवाश्च ८।१९६ इति सर्वाणि भूतानि मवादिन . ६६ इन्द्रियाणि घरानाहराकृतौर म्य
२०. इयं शरत्मातपिकास्तू ही ८५२ इम लोक तथैवामुसामानम् ८।१४८ इत्यधुताष्ट्रि भजनोऽनुराच्या ८१५६ इष्ट दत्त वपोजप्त’ इत्त यच्चात्मनः
५९ ईधरे तदधीनेषु बालिशेषु
४।५० ईहते मयवानोशी न हि तत्र
२३२ उच्चावषेषु भूतेषु चरन् वायु
८१८ उहिष्टीपानगुमोदिती दिन्नः________________

२।१६ उत्पतिस्थितिच्याहतवोऽस्य कल्पाः ५।१६ उदासिनमौवाध्यक्ष द्रवाशानक्रिया१२।२२ उदासीनाव देहादावात्मारामा
२।२७ उभय सरतः पुसः प्रसाफ७८ उपर्युपरि गच्छन्ति सत्त्वेन ब्राह्मणा
१। ७ ऋतेऽर्थ’ यत् प्रतौयेत न प्रतीयेत
रा४३ एक खयं ज्योति रनन्यमवार्य ५।१३ एकः शुद्धः खयं ज्योतिर्निर्गुणोऽसौ ४७८ एकएवाहितोऽसावेतदात्मामिदं २१४१ एकस्वमात्मा पुरुषः पुराणः २।३० एकस्वमेव नगदेतदमुष्य यत्त्वम् ४।२१ एकस्वमेव भगनिदमात्मशल्या २।२६ एकस्वमेव सदसत् हयमद्दयञ्च ५।१७ एकस्यैव मांशसा जीवसंपव ६।१९ एकादशं स्नीकरणं ममेति ८४४ एकान्तलाभ वचसीन पुंसाम् २।१३ ]
एतत्पदं तज्जगदात्मनः पर ४।३२) ४।८६ एतद पौरुष रूप भूः पादौ यौः .. ७३३)
। एतई श्रद्धया भल्या योगाभ्यासेन १२।१२)
१ . एतद्रूपं भगवतो ह्यरूपसा ८।२१ एतद्यमातुरकित्ताना मात्रामशेच्छया ८।२८ एतनिर्विद्यमानानामिच्छता१०।६३ एताः समृतयः पुंसो गुणकर्म
८१०५ एतावतालमघनिहरणाय पुंसा १९०८ एतावताल ननु सूचितेन
१८ एतावदुबोपरराम तन्महद aur एतावदेव जिभाख तत्वजिज्ञास
२१ एतावानेव मनुजोगनैपुण८३१ एतावानेव यजतामिह निश्रेयसी २८ एतावानेव योगेन समग्रेणेह ८५१०४ एतावानेव लोकेऽस्मिन् पंसा धर्मः ८.१२० एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसः खार्थः १०।१२ एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां निश्रेयसो ८६८ एतरन्य च पथिभिर्मनी दुष्टम् १।७६ एधमाने गुणे सत्त्वे देवानां बलम् हा२२ एवं कृशं स्थू लमणुह हद्यत् ८.१५७ एवं कृणात्मनाथेषु मनुष्येषु च १३५ एवं जनं निपतितं प्रभवाहिकूपे ८१८७ एवं धर्मनुष्याणामुद्धवात्म६।२१ एवं निरुक्ती क्षितिशब्दवत्तम् ८५११६ एवं निजितषड्वर्गः क्रियते भक्ति५।२९ एवं पञ्चविध लिङ्ग बित् षोड़श५।६ एवं पराभिध्यानेन कर्तत्त्व प्रकतेः ८।१५ एवं प्रसन्नमनसो भगवद्भक्ति ७।१३ एवं यतन्त’ विजने मामाहागोचरी
३१३४)
एवं विधं त्वां सकलात्मनामपि ४१) १०।२६ एवं विमृश्य सुधियो भगवत्यनन्त ८।१४६ एवं व्रतः खप्रियनामको. ५।२४ एवं स वीरप्रवरः संयोज्यामान ब२४ एवं सचित्ते खतएव सि________________

बस शो १२१९ एवमशास्थात्मजान् खयमनु५।८७ एवमात्मानमात्मस्थमात्मनवामश ३६ एष नित्योऽव्ययः सूक्ष्मः एष सर्वाश्रयः
पसं
सी ५।३८ एष प्रतिसजन पुरुषस्य ४।२५ एष भूतानि भूतात्मा भूतेशी ४४ एष स्वय॑ज्योतिरजोऽप्रमेयो
४।९४ पीजः सहोबलयुतं मुख्यतत्व
१९५६ कः पण्डितस्वदपर शरणं समीयाद १०४७ कथं विना रोमहर्ष द्रवता चेतसा २२१७ करोति विश्चस्थितिसंयमोक्य ५४५ काण्यारभते देही देहेनात्मानु१२९ का त्वनादृव्य पराचिन्ताम् ११५ की येन विभासितोऽयमतुलो ६।६० कामईहा मनस्वशास्तच पाशीः ८७ कामा नेन्द्रियप्रीति भी जीवेत ८।१४३ कायेन वाचा मनसेन्द्रिया हा कार्यकारशकत त्वे कारणं प्रकृति ६।३५ कार्यकारणवस्वैक्यमर्शनं पटतन्तु१७२ काखाय कालनाभाय कालावयव६५ कालहत्या तु मायायां गुषमय्याम् AR९ कि नन्मभिनिभिह शोकसावित्रा-
८ किंवा योगेन साख्खन न्यासखाध्याय८६ किरातहणाधूपुलिन्दपुकसा १५)
कुतः पुन गतो नाम तसा १९१७ )
१२ कुर्थात् साथि कमाणि मदर्थं ८२२ कुर्वाणा यत्र कर्माणि भगवच्छिचया ७।३० कला दयाश्च नौवेषु दत्ला चाभयम्
६।१० कैचित कर्म वदन्त्य ने स्वभावमपरै ८८ केचित् केवलया भक्त्या वासुदेव८१८८ कैचिहेहमिम धौराः सकल्पवयसि ४१४४ केवलानुभवानन्दस्वरूपः परमेवरः १२४ कोऽतिप्रयासीऽसरबालका हरे१११४ कीनाम सप्येद्रसवित् कथायां ८।४७ कोनाम लोक पुरुषार्थसारवित् १११७४ कोनु त्वचरणाम्भोजमेवविद ४।४८ कोन्वत्र ते ऽखिलगुरी भगवन् १०।२ कीवीश ते पादसरीजभामा ८३ की वा भगवतक्षय पुण्खनोकर६।८१ कैवल्य सात्विक भान रजोवैवापिक ४६० कौस्तुभवापदेशेन खात्मन्योति
क्रोधी लीभीत हिंसा यात्रा का ७।३० कचित्पुखकस्तूचीमासे संस्म८.१६० क्वचिद्रुदन्त्यातचिन्तया वचित् ६॥३१ चित्यादीनामिहार्थानां काया न १९६१९ जुत्त विधानुभिरिमामुहुरमानाः ४।२५ वचन पामा पुरुषः पुराण ॥३१ वैचाएता मनसी विभूती
६३४३
वायुयोतिरापोभूलनुकतेषु
५. वं वायुमधि सखिल महीन________________

पसं. सो 1७८ मुखमय्या जीवयोन्या विमुनी १६६ गुणेष्वाविशते वो मुचायतसि ६॥२५ गुणवाक्तिरिय देवी वामको गुणभुक् दास गुविचिवाः सजती सम्पाः .. ५।६४ गुणाः सन्ति कम्माणि गुणोऽनुसजते ॥२१ गुरुन स स्यात् खजनी म स स्यात् ।२७ गुणाभिमानी स तदा कमाणि कुरुते ८११३ गुरुशुश्रूषया भक्त्या सर्वसधा२०२३ गुणेषु गुणसाम्ये च गुणवातिकरे ५४ रहौत्वापोन्द्रियरान् यो नष्ट ५॥७० गुणेषु चाविशञ्चित्तमभौक्षणां गुण- ८६५ ग्राम्यधर्मनिवत्तिस मीचधर्म
५।८३ घटे भिन्ने यथाकाश आकाशः स्यात्
२१० घमी यदार्कप्रमवी विदीयते
१०६ चेतः खवस्य बन्धाय मुल्ये चात्मनी
४।६२ चित्र तवेहितमहोऽमितयोगमाया ११।६० चिरमिह राजिनात्तस्तप्यमानोऽनुतापैः
६१ जगह पौरुषं रूपं भगवान् १०४१ धात्वा ज्ञात्वाथ ये वे मा यावान् ६॥४४ जनिमसतः सती मतिमुतात्मनि येच का ५।५२ जन्मादयस्तु देहस्य विक्रिया मात्मनः जान यदा प्रतिमिहत्तगुषोभिचक्रम् ११ जन्मादयस्य यतोऽन्वयादितरतश्चार्थेष्व- १२॥२ ) ११॥२ जन्मेश्वर्य श्रुतश्रीभिरेधमानमदः २।१५ शाम विभई परमार्थमेकम् १८१ जय जय जयजामजित दोषरभौत- २७ जानमात्र पर ब्रा परमात्मेश्वरः
२८ जरायुजं खेदजमण्डजीगिद राए जानमेकं पराचौनरिन्टियनमा ०।२२ जलाशयमचक्षाण प्रविवेश १०।१७ ज्ञानयोगच मनिष्ठो नर्गुण्यो ५॥७१ माग्रत् खपः सुषुप्तञ्च गुणतो \। ৩ মালবিললিথ অর্থলগ্নগী १०।५३ नात श्रद्धी मत्कथासु निर्विषः १२८ चानविज्ञानयुक्तेन भक्तियुक्नेन ८।१७५ जितेन्द्रियस्य दान्तस्य जितश्वासात्मनी ८१८ ज्ञानविज्ञानसंयुक्त प्रात्मभूतः ५१४६ नौवराशिभिराकीर्ण पाण्डकोषारि पी १२।११ ज्ञानवैराग्ययकोन भक्तियोगेन ४।१० जीवोऽस्यामुगती देही भूतेन्द्रिय- ८१३१ ज्ञाने प्रयासमुदपास्य नमन्तएव ५।१५ नुगुमित धर्मकतेऽनुशासतः ८८२ जानेन दृष्टतत्त्वेन वैराग्येण ॥३९ ज्ञातयः पितरौ पुत्रा भातरः । ५।४८ ज्योतियं थेवीदकपार्थिवेष्वदः २११ जातोऽई भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि________________

१२)
संशो
असे ली १०७ वा विदाम भगवन् परमात्मतत्व २२४५ नई भजाम्युनधियस्तवपादमूल ११।२६ दुराराध्यमाराध्य सतामपि १९॥३० बनः प्रभी व कुक्कलवरार्पिता १११११ सं भोपयात प्रसियन्तु विमा ११।७२ मनः प्रसीद निरपेक्षविमग्ययुमत्१५ वएते सापयः साधि सर्वसन- ११॥ सत्रो भवान् वै भगवत्प्रधामः ११९७ सएव नियमाः साचात् वएव च ८९६ सपसा ब्रह्मचर्येण शमेन च ११।६७ लाएब लपाय गभौरर हसा ८१८० सपतीय अपीदान परिवानी७१)
८३८ तपखिनी दानपरा यशस्विनी । तच्छदाधानामुनयो ज्ञानवैराग्य
२।३२ तमक्षरं ब्रह्म पर परेशम् ।१५ तज्जन्म तानि कर्माणि तदायुः २।१ तमिममहमजं शरीरभाजा ७।२७ मत प्रात्मनि लोके च भक्तियुक्तः ४।५१ तमौहमानं निरहङ्गत बुध १।१४ यतोऽन्यथा किञ्चन यादवक्षतः ४।३९ वमेव देवं वयमात्मदैवत १०५४ सती भजेत मां प्रीतः श्रद्धालुः ८८७ तमेवात्मानमात्मस्थ सर्वभूतेष्व८१५० तत्र भागवतान् धम्मान् शिक्षगात्म- ४२ तया विलसितेष्वेषु गुणेषु ८।१९ सबान्वहं कृष्ण कथाः प्रगायताम् ११।२९ तयेत्यमविरतपुरुषपरिचयया ७३४ लव कुरु मया दिष्टमप्रमत्तः ५.७५ तयोरकवरी ह्यर्थः प्रकृतिः ५।२२ तत्त्व नरेन्द्र जगतामथ तस्थुषाञ्च ४८३ तव परि ये चरन्त्य खिलसत्त्वनिकेततया १२।४ . . तत् साधुसयादिश बम शं नः ८।१४९ तम्मान र प्रपद्येत जिज्ञासः श्रेय ५।२८ तथा कामाशयो जीव उच्चावचपथा ८।१८१ ८४३ तथा पर चास्मसमाधियोग
तस्माज्ञानेन सहितम् ज्ञात्वा
१०५०) १०।६८ तथापि भन्नः परिवर्णनीयः ५१५० तश्चात् प्रियतमः खात्मा सर्वेषामेव १॥३१ सदई तेऽभिध्यास्यामि महापौरुषिकी। ८१७२ तम्मा त्वमुखबीन्सृज्य चीदना ८।११६ सदा पुमान् मुतसमस्तबन्धनः ९।३४ नम्पाटमम्मनुभनामहमाशियोः ८११४ तदा जसमीभावाः कामलोभादयः २।४० तमादिदं नगदशेषमसत्स्वरूपम् १।११ सहाविसगी जमतापविनयी ८९ तस्मादम मनसा भगवान् सालमा ३।४ तदिदं भगवान् रानने क प्रात्मात्मना १०।६९ तस्माद्देहमिमं लब्ध, ज्ञानविज्ञान५।३४ तदेतत् षोड़शकलं लिङ्ग शक्तिवर्ध ८२० सम्मादभारत सर्वात्मा भगवान् ८।२०८ तदव रम्ब रुचिरं नवम् नवम् ৭৫৩০ মাঝলসাঘা লিল ११।६५ सद्दे पदेव भवतश्चरणारविन्द- १०५६ सपानाहनियुक्तस्य योगिनो वे २०५० साह्म परम मूलाम् चिन्मात्र ८१६० साधतेन्द्रियगामी युक्तचित्त रद २६ सई पद भगवतः परमस्य पुसी ३० सभात् सर्वात्मन्ना राजन् हरिः सर्वव________________

लात्मा.
श्री
. ७७ तमिस्तदा लबरुवर्महामुने १२॥१८ वं ललनाभाडिमरीजकोष७/८. सम्मिनिर्मनुजारण्ये पिप्पलोयस्थ ४।२२ बनिय मुक्तमरिशवविबुज प्रात्मा ७।३५ सम्मिनुह वा उपशमशोलाः परमर्षवषः ११।६२ त्यम्मदण्डमुनिभिर्गदितानुभाव १०६ तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभो ४।२६ )
त्व प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यमन्त ४।५० तमो नमः परशाय ब्रह्मणेऽनन्त शक्रये १०१८) ५।२३ तस्यानया भगवतः परिकर्म शुद्ध- ४।६० ब’ ब्रह्म परम गुह्य सदसह११।१० मस्सैब मेऽघस्य परावरशी
२६३५ व ब्रा पूर्मा ममतं विगुप विशो कम ११।७० तस्य व मे मौहमख्यमैवी- १०४ त्व’ भक्तियोमपरिभावितहसरीजे १।१८ तस्य व हेतीः प्रयतेत कीविदो ३।३०१
त्व माययात्माश्रयया खयेदम् ११।१७ तान् वै ह्यासह त्तिभिरभिर्य
७३) ८।१८२ तापत्रयेशाभिहितस्य घोरे
३६ व वायुरग्निरवनिर्वियदम्ब माशः १०६६ ता ये शवन्ति गायन्ति ह्यतमोदन्ति । १०।५२ तावत् कर्माणि कुर्वीत न निबियत ४६३ त्वं सबलोकस्य मुहत् प्रियेश्वरी ९७५ सालजितेन्द्रियो न स्यात् विजेतान्य- ७४२ त्वं हि ब्रह्म स्वयंज्योतिर्गढ़ ब्राषि ८।४६ तावड्यं द्रविणगेहसहनिमित्त
जय दाबणगहमहबिमित्त ११।६३ त्वकश्मयुरीमनखकेशपिनहमनः ५।३० तावानयं व्यवहारः सदाविः ६।४१ त्वत्तोऽस्य जन्मस्थितिसंयमान् विभी ४।१७ निर्यङमनुष्यविबुधादिषु जीवयोनि- ११६६४ त्वत्पादुके अविरतं परि ये चरन्ति १३ तुलयाम लवेनापि न स्वर्ग
१३८ त्वदनुपथं कुलायमिदमात्महत् १९७० तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदर- ८।१४२ वदवगमी न वेति भगदुत्य शुभा६८ तेजीबनमय बर्मे घायै युनेरितः ४।८४ वमकरणः स्वराडखिलकारक७ ते न स्मरन्यनितरां प्रियमोश मत्स्य १।२१ बमात्मनात्मानमवेह्यमोघट्टक् . १२५ तेनात्मनात्मानमुपैति शान्नम् ३।६५ त्वमात्मा सर्वभूतानामेको ज्योति२१४ तेषां विचरतां पया तीर्थाना ४।३० त्वमेक पाद्यः पुरुषः सप्तशक्ति१८ तेषामहं पादसरोजरेपम्
४१७० त्वमेक एवास्य सतः प्रसूतिः १०६५ सेषु नित्य महाभाग महाभागेषु ११॥ त्वयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुपते ८५१०३ तेस्तान्यघानि पूयन्ने वपीदान- ३।२६ त्वय्यय भासौत्त्वयि मध्य भासीत् १।१७ त्यक्ता स्वधर्म चरणाम्बुजं हरे ४.७६ त्वय्यव्ययात्मन् पुरुषे प्रकल्पिता এ বিম্বৰলৰিমৰন্ধনৰৱনি;
२२६१ दशन्त वचकं पादे लेलिहान
१९ दग्धाश्यो मुक्तासमतनग को
१२।१४________________

पसं मी १९५२ दानव्रतसपीहोमजपखाध्याय- १०१० देवानां गुण लिङ्गामामानुअधिक ४।५६ दिदृक्षवी यस्य पदं समजल १०ः२७ देवानां राद्धसत्वानामृषीणाच्चामखा
१९ दिदृशुस्तदई भूयः प्रणिधाय मनी ११९३ देशान् पुण्यान् संश्रयेत महत्तैः हा४० दिव्य भौम चान्तरीक्ष वित्तमच्युत- ७ देहवाग्बुद्धिजं धौराः धर्मशाः १९५४ दिघ्यापुत्रान् पतीन् देहान् खजनान् । ५६ देहेन जीवभूतेन लोकालोकमनु६।१८ दुःखं सुख व्यतिरिक्षञ्च तीव्र रा५५ देहेन्द्रियप्राणमनीधिो यो ८११३७ दुरवगमात्मतत्त्वनिगमाय तवात्त- रा२६ देहेन्द्रियप्राणमनोधियोऽमी ९४४ दुष्करः कोनु साधूना दुख्यजी वा . ७८ दहीगुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुः हा५४ दृग्रूपमाकं वपुरत्व रन्ध
५४९ देहोऽपि ममताभाक् चेत् तमु सौ २।४५ दृतय इव असन्त्य सुभृतो यदि ते ५॥३५ देयज्ञो जितषड्वर्गों नेछन् ६।२४ दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते ८।१६९ दोषबुधग्रीमयातीतो निषेधाव ४१७७ दृष्टं श्रुतं भूतभवगविष्यत् ११.१६ देवेन ते हतधियो भवतः प्रसङ्गात् १।२५ दृष्टानुयान्तमषिमात्मजमप्यमन २४८ दुधपतय एव ते न ययुरन्तमनन्ततया ३१३१ देवदेव जगह्यापिन् जगदीश ६८७ द्रव्य देशः फलं काली ज्ञानं कर्म च ८।१६२ देवर्षिभूताप्त नृणां पितृणां ८७८ बिषतः परकाये मो मामिनी
॥ धर्मः प्रील्झितकेतवीऽच परमी १०४६ धर्मः सत्यदयोपेतीविद्या वा तपसा ८५ धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां विश्वक्सेन८६ धर्मस्य धापवर्गस्य नार्थोऽयो ८१११२ धर्मार्थकाम इति योऽभिहितस्त्रिवर्गः
६४ धर्मे चार्थे च कामे च यदासौ ४।१५ धातयंदस्मिन् भब ईश जीवा१॥३२ धातयोऽवयवित्वाञ्च सन्मावावयवः र ध्यायतश्चरणाम्भीज भावनिन्वित
१५६ न कामकर्मवीजानां यस्य चेतसिः · १९२३ न कामये नाथ तदप्यह क्वचित् १११५६)
न कामयेऽन्यं तव पादसेवनात् ८।१३३) ११।४६ न कामयेऽई गतिमीश्वरात्पराम् १०५९ न किञ्चित्साधवी धौरा भक्ताो का६१. न कुर्यात् कहिचित् सह तमस्तौद्र
१३ न कुयात् करिचित् सस्य मनसि
५६ न घटत उगवप्रकृतिपुरुषयोरनबी २।३ न चास्य कश्चिनिपुणेन धातु५६८ न तथा बध्यते विहास्तत्र तबादयम् चारर न तथा अघवानाजन् पूर्यत ४१४५ नतोऽस्मयानन्ताय दुरन्तशक्तये ५।८५ मतवात्मा स्वयंन्योतिर्योव्यक्ताव्यसयोः १.२९ न दानं न तपो मेव्या न शौच न ११९ म माकपष्ट न च पारमेष्य________________

म
पस . सी. ८१३२ न नाकाष्ठ न च सार्वभौम ११९ नजानी बात कपषमापन २।३८ न नामरूप गुणकर्मजन्मभि- ४८० नवरवि भावेषु वदति ८५१०१ न निष्कृतरुदितै अवादिभिः ५।४२ न श्रीता नानुवलाय मुख्योऽप्यन ८५८० न पश्यामि परंभूतमकर्तुः ८।१३ नष्ट मायेवमनेषु निस्य भागवत१०।२९ न भजति कुमनीषिया स इन्या १०।४४ न साधयति मां योगी न सांस्य धर्म११।१५ न भारती मेऽङ्ग मृषीपलचाते ५।३६ न हि कश्चित् क्षणमपि मातु ४।९५ नभोनिभ नभमतत्त्वमसिचर्म ८१८९ न हि तत् कुशलाढत्य तदायासी ४।१० नमः परस्मै पुरुषाय भूयसे ६।१२ न हि सत्यस्य नानात्वमविहान् यदि ४।२७ नमः परम्मै पुरुषाय मायया ८१११ नद्य च्युतं प्रौणयती बहायासोऽसुरा४।३७ नमः परायावितथानुभूतये १२७ न ह्यद्भुतं तच्चरानरेणभिः ४।७५ नमः प्रमाणमूलाय कवये
५।४० न ह्यस्यास्ति प्रियः कश्चिनाप्रियः खः ३।२७ नम आत्मप्रदीपाय साक्षिणे
८।२०३ न ह्यङ्गीपक्रमे ध्वंसी मधर्मस्यीद्धया१०।६१ न मय्येकान्तभक्तानां गुणदोषीदभवा ।४८ नाग्निर्न सूर्यों न च चन्द्रतारका ४!१४ नमाम ते देव पदारविन्द
११।२० नातिप्रसीदति तथोपचितीपचारैः ४८ नमोऽकिञ्चनवित्ताय निहत्तगुण- ५।५१ नात्मनोऽन्ये न संयोगीवियोगशामतः ४।३१ नमोनमः क्लेशविनाशनाय
५।५८ नात्मा जजान म मरिष्यति नैधतेऽसौ ४।७४ नमोऽनन्ताय सूमाय कूटस्थाय ५।७६ नात्मा वपुः पार्थिवमिन्द्रियाणि ४।५८ नमो नमस्तेऽखिलकारणाय ८४९ नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसाद ४।१२ नमोनमस्तेऽम्वृषभाय सात्त्वतां ८।५४ नान्यत्र मदभगवतः प्रधागपुरुषे४।५३ नमो भगवते तम्मै यतएतचिदा- ५।४१ नादत्त पात्मा हि गुणं न दीपं न ४५९ नमोऽस्तु तस्मा उपशान्त शक्तये
।३१ नारायणपराः सव्व न कुतवन ।२९ न यत्र वैकुण्ठकथासुधापगा १०।२८ नाल हिनत्वं देवत्वमषित्वं वा रा४८ न यदिदमग्र पास न भविष्यदती ११६४७ नाहन्तु सख्यो भनतोऽपि जन्त न् २।१० म यहचश्चिवपदं हरैर्यशी ४।६५ माइमात्मानमाशासे महतः साधुभिः ९।५० न यस्य जन्मकाभ्यां न वर्णाश्रम- १।३ निगमकल्पतरीगलित फल
५८ न यस्य खः पर इति वित्तेष्वात्मनि वा २।११ निमित्तमावं तबासौनिर्गुणः २।३१ न यस्याद्यन्ती मध्यन स्वः परी ५।२१ निमित्ते सति सर्वत्र जलादावपि ८५० म युज्यमानया भक्त्या भगवत्य- ५.६२ निरोधोत्पत्त्य गहनानात्वं तत्कृतान् ८१८८ नरेष्वभौक्षणं मदभावं पुंसो भावयती ८।१२८ नित्ततरूप गोयमानात् ।८० न रोधयति मा योगी न सांख्य मा५९ निहत्तबुद्धावस्थानी दूरीभूताना________________

८।११७ निशम्य कर्माणि गुणानतुल्यान् ८७१ निषेविता निमित्तेन स्वधर्मेण ४।२८ नून वतेशस्य समीहितं जन८।१२५ नृणामयं परीधर्मः सर्वेषां ५।७४ नृत्यतः गायतः पश्यन् यथैवानुकरीति ८.१०२ नैकान्ति के तद्धि कृतेऽपि निष्कृतम्
२१५२ नतम्भनी विशति वागुत चत्तरात्मा १०।६० नरपेक्ष्यं परं पार्निथेयसम् ४।४६ नैवात्मनः प्रभूरयं निजलाभपूणों ।३३ नै मतिसावदुरक्रमाधि ४४७ नेषा परावरमतिर्भवतीननु स्या१।१२ नष्कर्मामप्यचातभाववजित
५१३३ पञ्चभिः कुरुते स्यार्थान् पञ्च वेदाथ ६।८५ पथ्य पूतमनायस्तमाहायं सात्त्विकम् ६।१७ पदं तथा गुणकर्मानुबद्ध ८।१५८ परस्परानुकथनं पावन भगवद३॥३३ परावरेषां भूतानामात्मा यः पुरुषः ८.७६ परिग्रही हि दुःखाय यद्यप्रियतम १॥३० परिनिष्ठितोऽपि नेण्य उत्तमश्नीक५।१५ परित्यक्त गुणः सम्यग्दर्शनी ८।४२)
। पानेन ते देव कथासुधायाः १७) ११।२७ पारिजातेऽञ्जसा लब्ध सारङ्गोऽन्यत् ७।३ पार्थिवाद्दारुणीधूमस्तस्मादग्निः
६६ पार्थिवेष्विह देहषु प्रविष्ट स्तद्गुणा८३१ पिवन्ति ये भगवत प्रात्मनः सतां १०।५ पुंसामतीविविधकर्मभिरध्वगद्यः ८१६६ पुंसीऽयुक्तस्य नानार्थो भ्रमः स ११।१२ पुनश्च भूयाद्भगवत्यनन्त ६।६६ पुरुषं सत्त्वसंयुक्तमनुमौयात् ६।४८ पुरुषः प्रकतिर्व्यक्तमहकारी ५।७३ पुरुषेश्वरयोरव न वलक्षण
१०३३ पुरैह भ मन् बहवोऽपि थी गिनः ८१८४ पृथक् सर्वेण वा मध पर्चयात्रा ८६३ प्रतिः पुरुषस्येह दह्यमाना ३।७ प्रचोदिता येन पुरा सरस्वती ७।१८ प्रगायतः खवीर्याणि तीर्थ पादः ४८७ प्रजापतिः प्रजननमपानी ७।२३ प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राणमनोबुद्धिम् ६।२७ प्रत्यगात्मस्वरूपेण दृश्यक पण च ८४१ प्रविष्टः कर्णरन्ध ण खानां भाव६१६५ प्रवृत्तिलक्षणीनिष्ठा पुमान् यहि ९।४ प्रसङ्गमजरं पाशमात्मनः कवयो ५।२५ प्राणन्द्रियमनीधर्मामात्मन्यध्यस्य १६४ प्राणबत्त्यैव मंतुष्यन्मुनिवन्द्रिय१११४२ प्रायेण देवमुनयः स्वविमुक्ति कामाः ९/७६ पायेण भक्तियोगेन सत्सङ्गेन १।२८ पायेण मुनयीराजन् निवत्ता ७।१० प्रेमातिभरनिर्भिन्न पुलकाडी. ४।२० प्रेयान तेऽन्योऽम्त्यमुतवयि भी १०५५ प्रीतेन भक्तियोगेन भजती मा________________

१० प्राचार्य पुरावे
१०४२ बाध्यमानोऽपि माती विषवः ४\।१२ वित्ति सांस्य योगच देवों
१२ भवविधा भागवतातीर्थीभूताः खय १४७ भवापवर्गोः भ्रमतो यदा भवेत्
भवाय नस्व’ भव विश्भावन ४।५ भावयत्येष सत्त्वेन लोकान् वे ६१३४ भावाईतं क्रियाईतं द्रव्याई ते
३१
भिद्यते हृदयग्रन्थिविद्यन्त सर्व
११।७१ भक्ताय चित्रा भगवान् हि सम्पदी
१६ भक्ति मुहुः प्रवहां त्वयि मे प्रसङ्गी १०६७ भक्ति लम्बवतः साधी किमन्यत्र १०।१९ भक्ति हरौ भगवति प्रवइनजसम्
८१४७ भक्तिः परेशानुभवी विरक्तिः १२।२६ भक्तियोगः समाख्याती वैराग्यन
।२० भक्तियोगेन मनसि सम्यक् प्रणिहिते १०।१४ भक्तियोगीबहुविधी मार्ग विनि १२।६ भक्त्यापुमान् जातविराग ऐन्द्रियात् १०।४५ भन्याहमेकया ग्राह्यः श्रद्धयात्मा९।६० भगवत उविक्रमाद्धि, शाखानख११।५३ भगवतात्तमलो के भवतीभिः ४।१३ भगवानेक आसेदमग्ने चात्मात्मना ४।६८ भगवान् भगशब्दार्थ लीलाकमलम् ३।६ भगवान् सर्वभूतेषु लक्षितः स्वात्मना ४।३५ भजे भजेनवारणपादपजं ८१४४ भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्यात् १२।१६ भय प्रमत्तम्य वनेष्वपि स्यात्
५।१७ भिन्नस्य लिङ्गस्य गुणप्रवाही ८।१४० भुवि पुरुपुण्यतीर्थसदनान्वृषयो ४।७३ भूतेमाचेन्द्रियपाणमनोबुद्ध्याशया५७ भूतेन्द्रियान्तःकरणात् प्रधानाज्जीव५।४३ भूतेन्द्रियमनोलिङ्गान् दैहानुच्चावचान् ५।८ मूतैः पञ्चभिरारब्धे देहे देयबुधी
१६२ भूतैराक्रम्यमाणोऽपि धौरी ३१८ भूतैर्महद्भिर्य इमा पुरोविभुः ६।३० भदौपवर्षमरिदद्रिनभःसमुद्र७।२६ भूयस्त्वं तप प्रातिष्ठ विद्याञ्चैव ४।११ भूयो नमः सहजिच्छिदेऽसताम्
४।१७ मण्डलं देवयजन दीक्षा संस्कार १०।३८ मदर्थे धर्मकामार्थानाचरन् ७।१७ मतिर्मयि निवई व न विपद्येत ८१८६ मदर्थेऽर्थपरित्यागो भीगस्य च ८३ मत्कर्मभिमत्कथया च नित्यम् ८।१८५ मदर्थे प्वनचेष्टा च वचसा ११।३५ मत्प्राप्तयेऽजेश मुरासुरादयः ८७० मग णश्रुतिमावेण मयि सर्व४।६८ मत्मेवया प्रतीतञ्च सालीक्यादि- ८७५ मधम्मणी गुणैरतैः परिसं शुद्ध ६८. मदर्पण निष्फल वा सात्त्विक निमकम्म ८७२ मद्धिष्णप्रदर्शनस्पर्श पूजास्तुता________________

७।३१/
प्र में
असं
लो ६।५५ मनः कर्ममयं नृणामिन्द्रियः पञ्चभिः ११।३० मागारदारामजवित्तबन्ध षु ५।८४ मनः सृजति वै देहान् गुणान् कर्माणि ६।१८ मात्राणि करणि पुरश्च तासा ११।५५ मनसी छत्तयोनः स्युः कणपादाम्ब ना- का २।१६ मनीषिणोऽन्नहदि संनिवेशित
/ मामात्मानं स्वयं ज्योतिः सर्वभूत६।१२ मन्यमान इदं विश्व मायारचितम्
८।१७३ मामेकमेव शरणमात्मानं सर्च १०।३४ मन्ये ऽकृतश्विझयमच्यु तस्य १०.३० मन्ये धनाभिधजनरूपतपःश्रुतौजः
। मामेव सर्वभूतेषु वहिरन्तः ६१५३ ममाङ्ग मायागुणमय्यनेकधा
१९५८ ११।५८ ममेष कालोऽजित निष्फलीगती ४८५ मायाद्येन पभिस्तत्त्वैः सविकारमयो १९४१ ममोत्तमश्लोकजनेषु सख्यम् ८६० मुक्तलिङ्ग सदाभासमसति ४।६७ मयि मिहदयाः साधवः ११०१ मुनिः प्रसन्नगम्भीरी दुर्बिगाडी ८७३ महता बहुमानेन दीनानाम् ८।२०० मृषागिरस्ता ह्यसतौरसत्कथाः २।२० महत्सेवा डारमाहुर्विमुक्त : ८६७ मौनं सदासनजयः स्थैर्य प्राणजयः
१।२३ य प्रव्रजन्तमनुपेतमपेतकृत्य १०।५७ यत् कर्मभिर्यत् तपसा ज्ञानवैराग्यतः २।१७ य वैन गोभिर्मनसासुभिर्वा ८१३६ यत्कौत्त ने यत्स्मरणं यदीक्षणं ३।४६ यं वै न वेद वितथाक्षपर्धमदीः १०।२२ यत्पादपङ्कजपलाशविलासभल्या ४।५२ यः कश्चनेशीबलि नोऽन्तकीरगात् ११।४५ यत्पादपद्ममकरन्दुनिषेवर्णन १०१२१ यः वधमेख मा नित्य निराशौः चार यत्पादसंश्रयाः सूत मुनयः ४।५५ यः स्वात्मनौद निजमाययार्पितं ११।३१ यत्सङ्गलब्ध निजवौर्यवैभवम् ११२४ या खानुभावमखिल श्रुतिसारमेकम् ११।१६ यत्सानुबन्ध ऽसति देहगेहे १२।१७ यः षट्सपवान् विजिगीषमाणी दा० यत् सामान्यविशेषाभ्यामुपलभ्येत १२।२३ यएतान् मत्पथोहित्वा भक्ति ज्ञान- १३ यत्र नारायणः साक्षात् भगवान्यासिनों ५॥१४ यएवं सन्तमात्मानमात्मस्थ वेद ७० यत्र यत्र मनोदेही धारयेत् मका ३।१२ यच्चकाङ्ग मत्स्तोत्र मत्कथाभ्युदया- ४७९ यत्र येन यतो यस्य यम यद्यद यथा ८४८ यच्च ब्रजन्यनिमिषामृषभानुवृत्त्या ८२६) ४३८ यच्छतियो वदतां वादिना
यत्रानुरक्ताः सहसैव धौराः
११३८ । १०६ यकद्धया श्रुतवत्या च भत्या १२ यत्रचन्ते कथामटास्ट लायाः ५।४७ यसोयतो धावति देवचोदितम् २।१२ यर्चदं व्यज्य ते विश्वं विश्वस्मिनवभाति________________

.
३॥
५।१८)
३।१० )
असं ग्लो
असं ली ७४ यत्रं मे सदसद्रूपे प्रतिषिद्धे ६।२० यदा क्षितादेव चराचरस्य रा२५ यत्रोत्तमश्लोक गुणानुवादः
८।११८ यदा ग्रहग्रस्त व कचिद्धस१०।४३ यथाग्निः सुसमा वाच्चिः करीतासि । ६।७३ यदा चित्त प्रमोदेत इन्द्रियाणाञ्च १०४९ यथाग्निना हेममल जहाति ६।७१ यदा जयेत् तमः सत्त्व रजः सङ्ग ५।८१ यथा घनोऽर्कप्रभवोऽर्कदर्शिती ६७२ यदा जयेद्रजः सत्त्व तमो मुद २।५८ यथा जलधराव्यानि भवन्ति न
। यदा तु सर्वभूतेषु दारु’वग्निमिव ५५ यथा जले चन्द्रमसः कम्पादिस्तस्कृती २८) ५।३२ यथाज्ञस्त मसायुक्त उपास्त व्यक्तमेव
५।२६ यदा मानमविज्ञाय भगवन्त पर ८९१ यथा तरीर्मूलनिषेत्रनेन
६।६८ यदात्वाशिष प्राशास्य मां भजेत २।१४ यथा नभम्यतमःप्रकाशा ९४६ यदा न कुरुतेभावं सर्वभूतेषु ५।८० यथा नभीवायुनलाम्ब भूगणे : ६।६७ यदा भजति मा भत्या निरपेक्षः ३।२२ यथानली दारुषु भिन्न ईयते १२।१३ )
यदा रतिबमणि नैष्ठि को पुमान् ४।३४ यथानिलः स्थावरजङ्गमाना११।४८ यथाऽबुधो जलं हित्वा प्रतिच्छन्न ७।३८ यथा भ्राम्यतयोब्रह्मन् स्वयमाकर्ष
यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रिय
७२६) ६.५८ यथा मनोरथधियो विषयानुभवी
५।५ यदार्थेन विनामुष्य पुंस पात्म१।८ यथा महान्ति भूतानि भूतेषूच्चावचे
८।१६५ यदिदं मनसा वाचा चक्षा ६।५७ यथान्भसा प्रचलता तरवीऽपि ८।१४१ यदि न समुहरन्ति यतयी दृदि ७।४४ यथा यथात्मा परिमृज्य तेऽसौ
१०।५१ यदृच्छया मत्कथादी जातश्र हन्तु ५।५३ यथा शयानात्मानं विषयान् ८।५७ यदृच्छयोपलमे न सन्तुष्टी मितभुङ्६।९३ यथा हिरण्य बहुधा प्रतीयते ६।७० यदेतरी जयेत् सत्त्व’ भा वरं विशद २१५५ यथा हिरण्यं सतत पुरस्तात् ७५ यद्येषोपरता देवौ माया वैशारदी ८१२०५ यथा हैम्नि स्थिती वह्निवणे २।१८ यदीपरामो मनसो नामरूप४।३ यथा ह्यवहितीवह्निरुवे कः ३।४७ यद्दर्शनं निगम भामरहःप्रकाशम् ६।३९ यथमे विकृताभावात था ते विकतेः ६।३६ यह मणि परे साक्षात् सर्वकर्म६।१४ यथैव सूयात् प्रभवति वारः २।२१ यद्यनिरुतं वचसा निरूपितम् ११।१३ यदानुध्यानसमाधिधौनया २।२५ यन्न म्पृशन्ति न विदुमनी. ८।२१ यदत्र क्रियते कम्म भगवत्- ८।१२८ यन्नाम श्रुतिमात्र ण पुमान् भवति ११।५० यदनुचरितलौलाकर्ण पीयूषविप्र ट। ८।२४ यमादिभिर्योगपथैः कामलोभहती
१० यदनु यासिना युकाः कर्म ग्रन्थि- ८१५५ यमादिभिर्योगपथैरभ्यसन________________

शो ॥२ यया सभोहिती जीव पामान ११॥२५ यशः शिवं सुश्रय पायसंगमे ८२०९ यशः श्रियामेव परिश्रमः परी १९४३ यम्त पाशिष पाशास्ते न स भृत्यः ४।२६ यमिनसंख्येयविशेषनाम२।२४ यस्मिविद यतश्चेदं तिष्ठत्यप्येति 1५४ यमिमिदं यतश्चेदं येनेदं याद २।१० यस्मिविरहगतयो धनिश पतन्ति १।२५ यस्मिन यती यहि येन च यस्य ८.१४)
यस्थ नारायणोदेवी भगवान् छगत, १०॥३१) ८।१०८ यस्य भक्तिभंगवति इरौ नैश्रेयसे१।१६ यस्य खरूपं कवयो विपश्तिो
४६ यस्यात्मबुद्धिः कुणपे विधातुके १०१२४ यस्यास्ति भनिर्भगवत्यकिश्चना ११॥३४ या तस्य ते पादसरीरलाईव
रा३७ या पति हरिमावेन भजेछौरिव १०।२६ यानास्थाय नरी रामन् न प्रमादधत
॥२०० यावत् सबंधु भूतेषु मदभावी ५॥६५ यावत् स्याद् पवैषम्य तावन्नानात्व-
पसं. नो २३८ यावदर्थमुपासौनी देहे गेहन . ५।६६ यवदस्यास्वतन्त्रत्वं तावदीश्वरती २१४१ यावद्धियेत जठरं सावत् सस्वरि ५।४४ यावलिङ्गान्वितो ह्यामा तावत् गदर यावान यं वै पुरुषी थावत्या संस्थया ८।४५ ये तु वदीयचरणाम्बु जकोषगन्ध ४६६ ये दारागारपुत्राप्तान् प्राणान् २।२६ येन चेतयते विश्वं विश्व चेतयते १०।३५ ये व मगवता प्रोक्का उपाया ८१९० योग निषेवती निता कायचे त् ८।१५१ योगामिा योगी विचरन् १०।६२ योगस्य तपसव न्यासस्य गतयो ३।१४ योऽन्तःप्रविश्य मम वाचमिमा ८७७ यो मां सव्वषु भूतेषु सन्तमात्मानम् १११७५ यो वा अनन्तस्य गुणामनन्तान् ८।१७८ यो विदया श्रुतसम्पन्न पात्मवान् ३।४१ यो व महावमापन्न ईशितुर्वशितः ८१७७ यो वै वामनसौ सम्यमसंयच्छन् ५।६३ योऽसौ गुणविरचिती देहोऽयं १०।२५ योऽसौ भगवति सर्वभूतात्मनामात्मा
२॥२४ रहगस्तत्तपसा न याति ७॥११ रूप मगवती यत्तत् मनःकान्त
२।२८ कप यात् पाहरव्यमादा
ला
१०।१५ बक्षण भक्तियोगस्य निर्गुणस्य ५।३७ लब्धा निमित्तमव्यक्त व्य काव्यात ४।८८ खब्बीन्सरीऽधरीलीमीदन्ता ज्योत्सा ४।४२ लीके विततमा मान लीक चात्मनि १९५७ लब्धा ननीदुलममव मानुष
व
२।१९ वचस्युपरतेऽपाम्य यएकी मनमा
१३३ बदग्नि तत्तत्त्वविदस्तत्त्व’ यज्ञान________________

असं मी हार वनश्च साविकोवासी ग्रामीराजस ११।६६ वयं पुराधीमदनदृष्टयो ११।२२ वरान् विमो वारदेश्वराडुधः १०।४८ वाग्गद्गादा द्रवसे यस्य चित्त ८१३० वाणी गुणानुकथने श्रवणौ कथायाम् ४।१०१ वासुदेवः सङ्कर्षणः प्रामः पुरुषः ८।१७ वासुदेवपर ज्ञानं वासुदेवपरम् ८।१६ वासुदेवपरावेदा वासुदेवपरा ८४)
? वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयो
म संनी ২বিন্যালন বিমল ६।२६ वितथाभिनिवेशोऽयं बझ्योवा४१४० विदितमनन्त समस्त तव ८।२०६ विद्यातपःप्राणनिरोधमैत्री ६।४७ विद्याविद्य मम तनू विद्ध पद्धव ११।१ विपदः सन्तु ताः शश्वत् तत्र तव ५।६१ विलक्षणः स्थूलसूमाहादामेक्षिता ३।३६ विविधानौड कम्माणि जनयन् २।४ विशुद्ध केवल ज्ञान प्रत्यक् ६।६ विश्व ब्रह्म तम्माव’ संस्थितं ८।१७४ विषयान् ध्यायतश्चित्त’ विषयेषु ८।६५ विषयेष्वाविशन् योगी नाना धर्माधु १११५ विष्णोर्नु वौर्यगणना कतमोऽईतौर ५॥६० विसर्गाद्याः श्मशानान्ताभावा देस २।६१ विसृर्जात हृदय’ न यस्य साक्षात् ८५३ विसृज्य सर्वानन्यांश्च मामेवं ८।१२६ विसृज्य मयमानान् स्वान् दृक्ष २।४४ वृहदुपलब्धमेतदवयन्त्यवशेषतया
८१ व्रतानि यज्ञम्छन्दांसि तीर्थानि नियमा
१२।१५ वासुदेवे भगवति भक्तियोगः समा१२।२० वासुदेवे भगवति भक्तिमुबहता .६।७४ विकुर्वन् क्रियया चाधीरनिवत्तिय
र विकारः ख्यायमानोऽपि प्रत्यगात्मान८१३७ विचक्षणा यच्चरणोपसादनात् १।१६ विचक्षणोऽस्याईति वेदितुं विभी
विजितही कवायुभिरदान्तमनस्तुरग ८१३९)
६॥५१ शब्द स्पशौरसोगन्धी रूपं. ६५९ शमो दमस्तितिक्षेचा तपः सत्य दया ९।६३ शश्वत्परार्थसहः परार्थंकान्त- २।५ शश्वत्प्रशान्तमभयं प्रतिबोधमान ४।१६ शश्वत् खरूपमहसैव निपौतभेद८८२ शास्त्रेवीयानेव सुनिश्चिती नृणाम् ८१६४ शुद्धि णो न तु तथा दुराश्याना ८।११ शुश्रूषोः बद्दधानस्य वासुदेव ८५४० एखतः अचया नित्य ग्रणतया
७।४३ रखता गदतां शश्वदना त्या ८१०६ भवतां गणता वीर्यायुद्दामानि
१२ शाखा व कथाः क्वणः पुण्णववर१२१ शखनि गायनि रणन्यभीमाशः ८१४५ शृण्वन् सुभद्राणि रथाङ्गपाणेः ६४६ शोकमीही सुख दुःख देहोत्पत्तिक
र शोकहर्षभयक्रोधलोभमोह८१५१ शौचं तपस्तितिचाच मौन ८११४. श्रद्धया. तत्कथायाव कौल ने________________

ली
.
असं ली ८।१५४ श्रद्धा भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यव ८२०४ श्रुतः सीर्तितोध्यातः पूजित - ८।१८३ श्रद्धामृतकथायां मे शश्चन्मदनु- ११।२१ श्रुतस्य पुंसां सुचिर यमस्य १०।३७ श्रद्धालु में कथां शगवन् सुभद्रा ९।१७ शु नेन तपसा वा किं वचीभिः ८।१८८ श्रवण कौतन विषणीः स्मरणम् १०।२० श्रुत्वैतच्छवयाभीक्षणमच्युतप्रिय८१२४ , , चास्य स्मरण महतां १०।३२ श्रेयःमृति भक्तिमुदस्य ते विभी ८।१५५ , , ध्यानं हरीरङ्गत- १९ अ यसामपि सर्वेषामात्मा ह्यवधि८।१३४ श्रवणान् कौत्त नात् ध्यानात् ८८८ श्रेयसामिह सर्वषो ज्ञान निशेयसम् ११।२८ थियमनुचरतौं तदर्थ नश्च ६५. श्रोत्र त्वग्दानं घ्राणं जिहति ११४ श्रीमद्भागवत पुराणममलं यदै षा वानां
४।२३ सत्याशिषो हि भगवस्तव पादपद्म६।४८ मत्त्व ज्ञान रजः कर्म तमोऽज्ञानम् ११।३६ स त्वं ममाप्यचात शोषिण वन्दितम् ४।६१ स त्वं समीहितमदःस्थितिजन्म नाश २।३५ सत्त्वं रजस्तमइति विवदेकमादी ३।२० , , प्रल ते त्ममी
होम
"
गुणा जीवस्य
"
९३२ स उत्तमम्लीकपदारविन्दयोः ११।२४ स उत्तमश्लोक महन्मुख च्युतो १०।१६ स एव भक्तियोगाख्य आत्यन्तिक २।३ स एव भूयो निजवीर्यचोदितां ४।२४ स एव विश्व सृजति सएवावति ६।३८ स एव स्वप्रकृत्य द सृष्टाने ३।१६ स एव हि पुनः सववस्तुनि ४११ स एवंदं ससर्जाग्रे भगवानात्म६७ स एष प्रकृति सूक्ष्मां दैवौं गुणमयौं ७।१५ सकृद्यद्दर्शितं रूपमेतत् कामाय ७।४६ सङ्कीर्त्य मानी भगवानमन्तः हाल सङ्गमः खलु साधूनामुभयेषाञ्च ५१११ स जन्मनोपशान्तात्मा निःसङ्गः ४१४५ सत इदमुत्थितं सदिति चेन्नन ८१५१ सो प्रसङ्गान्मम वीयमविदो ८.१२१ सत्य दया तपः शौचं तितिक्षक्षा १११३८ सत्य दिशत्यथितमर्थितीनृणां २५९ सत्य यवयवः प्रोक्तः सचावयविना- २०३७ सत्यईत सत्यपरं त्रिसत्य
६।४२ , , भजते निर्गुणी ६१५.५. सत्त्वसङ्गादृषीन् देवान् रजसासर६।६२ सत्त्वस्य रजसश्चता तमसाश्चानु६७७ सत्त्वाज्जागरणं विद्याद्रजसः स्वप्रम् ६.७९ सत्त्वे प्रलौनाः स्वर्यान्ति नरलोक १०३६ सत्सङ्गलब्ध या भक्त्या मयि मां स ७।१६ सत्सेवया दीर्घ यापि जाता मयि २।४७ सदिव मनस्त्रिहत्त्वयि विभात्य सदा१२।२१ सन्तन्वन्तः प्रजातन्तून सुख दुःख ८१२२ सन्तोषः सम सेवा ग्राम्येहीपरमः ६।४० सनिपता समुत्पाद्य दृश्यन्ते ऽनुगता________________

भ से ६।६३ सन्निपातस्वहमिति ममतादव या १७२ समृद्ध कामी होनी वा नारायणपरी ५।७७ सम्पद्यत गुगो की जीवी जौ। ५।३७ स यदनया त्वजामनुशयीत ४।२८ मर्गादि योऽस्यानुमणधि शक्तिभि4।५२ सर्गादी प्रकृति ह्यस्य कार्यकारगा८१२०१ मञ्च ब्रह्मात्म का तस्य विदयात्म१०।५८ मचे महतियागन मड़ती नभने
८११५१ मचती मनसी महमादी मंगन ८५ सयव महाविच क्षणन -११.३ सयवान वयौवां कैवल्यम् १५६ ममतमझतन निरंणा८/१) मातम छाती जानविज्ञान । म तप यः पश्ये इंगवदभाव
२२ भवागिण मन यातया भवदभिः ६।८८ सर्व गगमयाभावाः पुरुषाध्यक्त
२८ सम्वन्द्रियगणद्र मञ्च प्रताय६।२३ सव्व ऽपि शसनेमे शाकमा ८११०० मवषामध्यघवतामिदभव ३।२ मा इदं विश्वममोघलीलः ४।१५ म वामनामा विषयोपरती ४४९ स विश्वकायः पुरुहूत ईशः ४।१०२ म विश्वस्त जसः प्राहातुरोध इति ४१६)
स वेद धातुः पदवी परस्य
म मं ग्लो २।२० स वै ममाशेष विशेषमायाँ ५।३ म श्रेयमामपि विभूर्भगवान् ३१५ समवधीवत्यनुभतार्थ ६।६ मात्त्विकं मुख मात्मात्य विषयीय ६।८३ मात्त्विकः कार कोऽमही गागाची । साविकाप्यात्मिको पहा ।२५ माधवी गामिनः शान्ता चरित ४. माधवी हदयं मह्य माधनां
२ माथप प्रहित लेजः पहन समते ७४, माधना सचिताना मत ८५८ मनमय च दकिन नान .15; सायन्तन यामन बान 443 ६।५ मा वा एतय संरष्ट : : १० मा यहधानन्य विवमाना ८३ मा थइया भगवद मा नया ६। मौदचित्त विलीत चैतमा ५६ :: “१ ३।३८ भुपवितो सटशी मखाया ३।१५ मृष्ट वानव दमनमविध
८ माऽमावदर्भ करूणी भगवान् * ? .: सोऽहं तवनिपगतोऽम्म मतां २१५१ धिपदभव प्रलयबदेतरण ५१५५ स्थिरतर जातय. मार जयो थनिमित्त ५१८) नहाधियानवय प्रसंधीगी ८।५८. स्मरन्तः स्मारयन्तश्व भिधीपीयहर ६।३३ म्हात् माग्यच मनावरकन्य मति २।१६ म्बकविचित्रयोनिषु विशन्निव
।६६ स्वच्छः प्रकृतितः निग्धी मायः ८१६३ सधम्माचरणं शक्त्या विधभाव १६८ म्वधिणानामे कदम मनसर १६२ स्वपादमून भमतः पिय
२१२ म व किल्लायं पुरुषः पुराणी १०१३ स व निवृत्तधर्माण वासुदैवानु११।३३ स वै पतिः म्यादकुतीभयः स्वय .१०।१ स वै पुमां परोधों यतीभक्तिः ६।२ स वै भवान नंद ममम गृहाम्________________

म
व सं . शो ५।८२ स्वप्ने यथा शिरदं पञ्चत्वास्यात्मनः ४।८१ स्वमायां वनमालाख्या नानागुणमयौं
॥३२ स्वमुखनिभृतचेतास्तछुदस्तान्यभावो २।२९ वसं यथा ग्रावसु हेमकारः .
८९२ ईसे गुरौ मयि भक्त्यानुवृत्त्या ०१४ इन्तास्मिन् जन्मनि भवान् मा मा ८११५ हरिः सर्वेषु भूतेषु भगवानास्त ८।१० हरिर्देहभृतामात्मा स्वयं प्रकृति
११।३२ हरिहिं साक्षात् भगवान् शरारिणाम् १।२७ हरेर्गुणाक्षिप्तमतिभंगवान् ८८६ हरेर्मुहस्तत्परकर्णपूर८।१३५ हृदिस्थोऽप्यतिदूरस्थी कर्मविक्षिप्त
व्याख्योद्धृतानि संहितापद्यानि ।
८।१०० अजामिलोऽप्यथाकर्ण्य दूताना
१ अतः परं सूहातममव्यक्त ११।४६ अतिथिाह्मणः काल भी तुकामम्य ८१०० अथ ते व गता सिद्धाशत्वारः ८८० अथ मां सर्वभूतेषु भूतात्मानं ११ः४६ अथान्यो भिक्षमाणस्य विभक्तस्य ८१०० अथापि में दुर्भगस्य वित्तम१०।६२ अथोऽसुराणां नागानां मेरे की ११।१ अनयाराधितो नून भगवान् १५ अनर्थोपशमं साक्षाशक्तियोगम्
५।२९ अनेन पुरुषो देहानपादने ८१०० अन्यथा नियमागम्य नाशचः १०।४० अप्रमत्ती गभीरात्मा धृतिमान १०।१४ अभिसन्धाय यद्धिसा दम्भम्
१ अमुनी भगवद्रूपे मया ते ८७८ अर्मादावच येत्तावदीश्वरं मां ६।८ अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संमृतिर्न १०।५२ अस्मिल्ली के वत्त मानः स्वधर्म स्थः
१ अहिंसा सत्यमस्तेयमसङ्गी ८१०० अही में परमं करमभूदवि
८।१०० इति जातमुनिव्वदः क्षणमङ्गन ६।३२ इति तासां स्वशक्तीना सतीनां
६५२ इति नानाप्रसंख्या तत्त्वाना १।३१ इमां भागवती प्रौतः संहिताम
।१ एतद्भगवती रूपं स्थूल ते ८।३० एतनानावताराणां निधान १।३१ एतां वक्ष्यत्यसी प्रीतः स हिता
५।२४ एवं कृतव्यवसिती दध्यङ्ङाथर्वणः ११।४६ एव प्रभाष्य पानीय मियमाण’
१०।१८ कम्मनिहारमुद्दिश्य परस्मिन् वा
१०१३० कामगहतधौर्दान्नो मृदुः________________

व संशो
३ काल कर्म स्वभावञ्च मायेशो २१ कथए भगवति मनोवार - ६।३२ कालसना ततीदेवौं बिभ्रत् ८१०० क्वचाई कितवो पापी ब्रह्महा ६३३ . कालागणयतिकरः परिणामः १५ क्वचित् क्वचित् महाराज द्रविड़े घु ११५ कावेरी च महापुण्या प्रतीची ५।२७ क्वचित् पुमान् कचिच्च स्त्री कवि
१०० किमिदं स्वप्न आहोस्वित् साक्षात् १ क्षणार्द्धनापि तुलये न स्वर्ग ११५ कृतादिषु प्रजा राजन् कलाविच्छन्ति ११४६ सुत्दृट् श्रमी गात्रपरिभ्रमश १०४० कपालरलतट्रीहस्तितित्तः
५।२७ क्षुत्परौती यथा दौनः मारमेयी
१११४८ मृतपायसम यावं तीयं प्रात
१५० ज्ञानिनम्त्व हमेष्टः स्वार्थो हतध
*१५७ जन्म की वयोऽवम्था विद्ये श्वर्य१०।५० ज्ञानविज्ञानमम्पन्नाः पदं शेलं
त
७॥३४ तथापि वदतीभमन् करिष्याम्य
३ तदा महत्य चान्योन्य’ भगवच्छक्ति१५ तम्मिन् स आश्रमे व्यामो बदरी११४६ तस्य तां करुणां वाच निशम्य १.१६ तस्यां विसुधकरणः शिववावि गाह्य
५ तितिक्षवः कारुणिकाः सुहृदः
६।३ तामसादपि भूर दिवि कुब्वाणात् ४।८५ तान्त्रि कः परिचर्यायां केवलस्य ६।३ तेजसन्त विकुचाणादासीत् ६।८ तेन समारपदवीमवशोऽभ्येत्य ५।२६ तेनाम्य तादृशं राजन् लिङ्गिनी ६।३ तेजसात्तु विकुशाणादिन्द्रियाणि
र
द्रव्य कम्मच कालश् न सन्ति यदु
१०।६२ देवानामी क पासीत् स्वर्भूतानाच ६३. द्रव्य कर्म च कालश स्वभावी
८।१०० धिङ्मा विगर्हित सदभिर्द कृत
. ८।१३२ न पारभठंध न महेन्द्रधिषण
६५ नभमोऽथ विकुवाणादभूत्
१ न यत्र कालोऽनिमिषां परं प्रभुः ५।२९ नानुभूत क्वचानेन देनादृष्टम्________________

लो ७ नेषाति दुःसहा तुन्मा त्यसोदमपि .
१.५१ निविमाना ज्ञानयोगो न्यासिनामिह ११।४६ निष्किञ्चनस्य धीरस्य सकुटु स्वस्य
२१ परं पदं वैष्णवमामनन्ति ११४६ पानीयमात्रमुच्छष तच्चक- १॥३१ पुराण सहितामेतामषिनारायणी
६।५३ प्रकृतिः पुरषश्चेति विकल्पः ८ प्रतिस्थीऽपि पुरुषी नाज्यत
२।४३ बाटे मुहत उत्थाय वा[पम्पृश्य
भ ८१०० भक्तिमान् भगवत्याशु माहात्मा रार भूतयंदा पञ्चभिगमष्टः १२१० भक्तियोगय योगश्च मया
१५ सदाश्रयकथामृष्टाः 2 गवन्ति ५।२६ मनएव मनुष्य म्य पृवरूपाणि ६।२ मनसैवासजन पूर्व प्रजापतिः ८।१०० ममाहमिति दहादी हित्वा मिथ्या
रा५ मन्चनचन भाजन भकि काnि ६।३ महतस्तु विकुञ्चाणाद्रजःसत्त्वीप८।१०० मीचये ग्रस्तमात्मान बोपन्मव्या
य
१ यकाय एष भुवनवयमन्निवेशः ५।८ यथा तणाजलू कयं नापयात्य५।२८ यथानुमौयते चित्तमुभयुरिन्द्रियः पर यथा हि स्कन्धशाखानां तरीः ११।३७ यथैहिकामुष्मिक कामलम्पटः १०।४० यदा यमनुग्रहाति भगवान् ६१३ यद तेऽसङ्गता भावा भूतेन्द्रिय८१६३ या मनाभचरणषणयीरुभक्त्या
२।३० यस्मिन् यतो येन च यम यमा १२।५ यस्मिन् नृणां ग्राम्य सुखानुवादः ११।४६ यात शूद्रे तमभ्यागादतिथिः ११।७५ यानि यानीह कमाणि ययः ५।२९ यावदन्य न विन्देत व्यवधानेन ८।१७)
बीगास्त्रयी मया प्रीता नृगा मयी १०।५१)
११४६ रन्ति देवस्य महिमा इहामुत्र च
.________________

अं में ६।३ वायोरपि विकु बाणात् कालकमम
१०० विमुव्य तमिमं बन्ध मविद्या काम ६।३ विशेषात विकुाणादम्भसी ५।८३ · विशीकी ब्रह्मसम्पत्त्या सछिन्नः
असं नी . १०।१४ विषयानभिसन्धाय यश ऐश्वयम् ८१०० सदावमायौ पितरी नान्यवन्धू ६।३ वैकारिकान्मनीजज्ञे देवा वैकारिका
।१ श्रुत्वा स्थूल तथा सूक्ष्म रूपे भगवती
५।२७ शुक्लान् प्रकाशभूयिष्ठान लोकान् ८) शौच जपतप हीमः म हातिव्य
५१.४६ म बाट लावशिष्टं यद वहमान
८ म व वहि प्रकतर्गगीष्वभि* : मन्त्री चीनी हागंलाक पसाः क्षेमो ५!- सन्मन्ने भगवति पुरूषः प्राकतः १६ मन्नं वामधि उन्ना भावार्थो । सनिगिनिर सजवी1: ल ल महाराज भगवान्
८।१०० माडोत्य पारिहाम्य वा मीभ हेलनम् (१२ मवेदं मनसा विश्वमात्मना ६१३२ सोऽनु प्रविष्टीभगवान् चेष्टारूपेण ६।३ सोऽहकारइतिप्रीती विकुञ्चन् ८।१०० सीऽहं तथा यतिण्यामि यतचित्त,, सोऽहं व्यक्त पतिष्यामि नरके १०५२ स्वधर्मस्थी यजन् यज्ञरनाशी काम
११९२ हन्त ले कयिष्यामि मम धम्मान
अष्टादशमहलंधु सहसं पक्षकालयुक् । पद्यानाभिह सारांशभूताना राम तेतमाम ॥________________

अध्याय मची।
.
.
.
पृष्ठा
विषयः १-२८ … १माध्यायः … वस्तु निर्देशः । ३०-६२ … २याध्यायः ब्रह्मनिर्देशः। ६३-८२. … ३याध्यायः … परमात्मनिर्देशः । ८३-१२३ … ४ाध्यायः … भगवनिर्देशः । १२४-१५८ … ५माध्यायः … विषयिनिर्देशः । १६०-१९७ .. ६ठाध्यायः … विषयनिर्देशः । १९८-२१६ … माध्यायः … दर्शनश्रवणनिर्देशः । २१७-२८५ … माध्यायः … साधननिर्देशः । २८६-३३१ … माध्यायः विषयविषयिसम्बन्धनिर्देशः। ३३२-३६४ … १०माध्यायः … भक्तिनिर्देशः । ३६५-३८८ … ११शाध्यायः … प्रीतिनिर्देशः । ४००-४१३ … १२शाध्यायः … पारमहंस्यधम्मनिर्देशः ।

---

]