उत्तमूरु-वीरराघव-रसास्वादः

[[TODO: परिष्कार्यम्]]

श्रीभगवद्रामानुजभाष्येण
कवितार्किकसिंह-सर्वतन्त्र स्वतन्त्र-श्रीमद्वेकटनाथ-वेदान्तदेशिक- विरचितया तद्व्याख्यया
तात्पर्यचन्द्रिकया
संपादकीय - रसास्वादाख्यटिप्पणेन च समेता

Sri Bhagavad Gita
with
Sri Bhagavad Ramanuja’s Bhashya and
Srimad Vedanta Desika’s Commentary named Satparya Chandrika
Edited by Sri Abhinava Desika (Uttamur) J. Viraraghavacharya with his footnotes
1972

गीतार्थाः पार्थ-मोहः स्थिर-चिद्-उपगतिः कर्म-योगोऽस्य धीत्वं
शैघ्र्यं योगोऽथ भक्तास् तद्-अभिगति-भिदा भक्ति-रूपं विभूतिः ।
एैशं रूपं च (तद्-हेतुश्च), पर्वक्रम इह भजनात् प्रागथ क्षेत्र-तज्-ज्ञौ
त्रैगुण्यं पुरुषोऽग्र्यो ऽसुरकृतिर् (हतिर्) इह दुश्श्रद्धता सर्वसारः ॥

Sri Bhagavad Ramanuja

Sri Vedanta Desika

Dr. V. Srinivasan Rtd. Director General of Health Services, Government of India has borne the entire cost of this book.

இந்த கீதாபாஷ்ய தாத்பர்யசந்திரிகைகளின் அச்சுக்கு முழுப் பொருள் உதவி புரிந்த டாக்டர் ஸ்ரீநிவாஸன் பல தேசங்களில் உத் யோகம் செய்து ஓய்வெடுத்த பிறகு மீண்டும் உத்யோக முயற்சியை விட்டு ஸித்தாந்த ஸம்ப்ரதாய க்ரந்தங்களைப் பயின்றே போதுபோக்கு கின்றவரும், வித்யையின் அபிவிருத்திக்காகவே பணம் செலவு செய்ய வேண்டுமென்று பிறருக்கும் இவ் ஊக்கம் அளிப்பவருமான மஹான். முன்னே,புக்ட்ரஸ்டுக்கும் ரூ.2500/-

அளித்திருக்கிறார். மேலும் அளிக்க முன் வந்திருக்கிறார். சிறப்புடன் வாழ்க.

भूमिका

…

प्रथम : हंस्योगिव्याख्यातरीत्या स्थित इति स हंसयोगी तनयाचार्यतः गावीन लिखन्ति । तब दुर्गास्तवस्य नानोपनिपाणाञ्चापथायथं मेलनेत गायत्र्यक्षरसंख्ययः अध्यायसंस्थापरिकल्पन, तनुरोधेन विभजनेन च बहुस्तावदन्यथाभाव इति प्रेक्षका गीताबुद्धि नैव कुर्वन्ति, भूर्जपत्रकोशोऽपि नूनं वत्सर चतुरशीत्या अवि केनचिलिखित तत्रापि न विश्वासस्य विशेषतो हेतुरस्ति । उभयत्र च प्रक्षिप्तश्लोकरीत्या संख्या न दृश्यते । तत्र शुद्धमण्डलगीतायां कृष्णश्लोकाः ६०८, अर्जुनश्लोकाः ६९, इति निर्देशात् पूर्वनिर्देष्टेन ६२०, ५७ इति संख्यानेन सह विरोध एव । तथा गीतागतत्वेन प्रसिद्धानां बहूनां लोकानां त्यागः स्वयं लोकान्तरप्रवेशन मिति कचिदपोऽप्यत । द्वितीय कोरोऽपि कृष्णलोकाः ६२१, अर्जुनलोका: ६५, संजयन्लोकाः ६८ इति भेदः स्पष्टः । अन्यत् पुण्यपत्ता (पूना) आनन्दाश्रममुद्रितं राजानक रामविकृताख्यानार्थ गीतापुस्तकं काश्मीरपाठानुरोधं बहुलं लभमानं भूर्जपत्रगीताकोश- संवाद प्रायो भजत इति तत्संपादक आह । एवंभूतो भूर्जपत्रपाठो वा काश्मीरपाठो वा कस्मान मतनयप्रवर्तकैराचायैराइत इत्याशंक्य, नूनं देशस्य दविष्ठतथा एतत्याउस्यानुपलब्धत्वादेव | अन्यथा भारतद्दर्शित संस्थालाभात् आहतं स्य दिवमानुपूर्वी इति च लिखति । वस्तुत उपलब्धत्वेऽपि नाहियेरन्नित्येव मन्तव्यम् । भारते संधानिर्देशिइलोकानां तेषां प्रक्षितत्वात् । भारतान्तर्गतगीता पाठविरुद्ध संव्यातिदेशस्य व प्रामाण्यमसंभवि । वस्तुत इमे श्लोकाः मतलयभाष्यकाराणां तद्व्याख्यातॄणां काले वासन्नित्येव वक्तव्यम् । अन्यथा एषां प्रक्षिप्तत्वात्यञ्चत एवोद्भावितवन्तः स्युः । तात्पर्यचन्द्रिकायाञ्चाऽऽचार्यैरेकादशेऽध्याये यादवप्रकाशदर्शिताधिकश्लोक सद्भावविचाराचसरे ‘वेदव्यासेन भारते श्लोकेयता न निर्दिष्टा’ इति कण्टोक्तम् । अत एषां श्लोकानां तनः पश्वादेव प्रक्षेप इति भाव्यम् । तल ‘अर्वाचीनावविश्वसनीया:’ इति वाक्यमेकमस्ति । तत् प्रकृतप्रक्षिश्लोकादिनिराकरणर्थमेव प्रवृत्तञ्चेत्, एतनुपेक्षा सुनिश्चिता । यदि शांकरस्थं, “सप्तभिः श्लोकशतैर्निववन्ध” इति वाक्य- मनात्येति मन्यते तर्हि प्रवलप्रमाणोपलम्मे भारत लोकपाठ मनुपेक्ष्य अधिकानां लोकानां ग्रहण निययिते । यदयप्रकाशीयैभरितपाठमुभ्य अधिक लोकप्रदर्शन विवादास्पद- संस्यादशिलोकाननुसरणञ्च भारत के किञ्चिदविश्वासं प्रकृतलोकानां तदानीमभावञ्च गप्रयतः । तत्र हि यादवप्रकाशीयै: ‘इह केचिदेवं लोकान् पठन्ति’ इति प्राक्तनपठितत्वेन तत्र तत्र केचित् लोका अनूदिता व्याख्याताश्च इत्युक्वा तदनुसारिनारायणार्यानोकानपि प्रये, कथं यादव- प्रकाशीय हरिसमाप्यकारैस्ते उपेक्षिता इति शंका मनसि निधयोक्तम्, “यते श्लोकाः सन्ति न वेति देवो जानाति । पूर्वव्याख्यातृभिरनुदाहृतत्वात् अध्ययनप्रसिद्धयभावाच्च भाष्यकारैर- नाटता:" इति । भूर्जपत्रगीतायामप्येवमेते लोका न सन्ति । तव चन्द्रिकापणेऽस्माभिः शांकर- व्याख्यातस्यापि श्लोकानां सप्तशत्यधिऋत्वमुक्तं यत् तत् केपाञ्चिको विश्वासं विधाय । वस्तुतः सप्तत्येव तद्व्याख्यःतरीतौ । यादवप्रकाशः दिव्याख्यातरीती स्लोकाधिक्यात् तस्यः प्रापाणि-: कत्वस्य प्ररुको शांकरैरपि भाप्यमुपलक्षणतया तदविरोधेन नेयं स्यात् तारस्यात् । श्लोकाधिक्यमतिरः कृतवता मप्याचार्याणां भारतो कसंख्यारीतिर्वा भूर्जपतादिि मानास्पदम् : अधिकस्य येऽपि अधीयमाना शार अर्जुनप्रदतस्य महि संपादकेन, ना दस्तिम । दि

उभयवेदान्तग्रन्थमाला स्थ्येन गीतातत्त्वं विचारयन्त्यां तात्पर्यचन्द्रिकायां देवो जानातीति लेखनम्, शांकर- अलप्रभृति लब्धप्रचारे पाढे, यदि ततोपि प्राक्तनलिखित भारतकोशादिसाहाय्येन सन तल मेदो लभ्येत, स्वरसश्च स्यात्, किं तत्तिरस्कारेण । स्वमताभिनिवेशियत्किञ्चित्पुरुपकृतिवत् यन्न वक्ष्यते, तदाइरणे, नातीव दोषः इत्याशयेन स्यात् । एवं कृत्वा भूर्जपत्रगीतावलोकनेन तनत्येषु पाठभेदेषु केचिदिह सहृदयविमर्शक विचारपथमानीयन्ते एवम्- 2-3 लोके तात्पर्यचन्द्रिका संमतः ‘मा लैव्यं गच्छ कौन्तेय’ इति पाठ एव तत्र लक्ष्यते । 2-5 उत्तरार्धे ‘हत्वार्थकामांस्तु’ इत्यत ‘न त्वर्थकामस्तु’ इति पाठोऽस्ति । अत्र शांकर- आध्ये न किञ्चित् । मस्मद्वाप्ये पूर्वश्लोकात् व्यवहितस्य कथमित्यस्यानुषङ्गोऽभिमत इव । अन्यथा- उनन्वयात् । नत्विति पाठे तु न कश्चित् क्लेशः । 2-8 यः शोकमुच्छोषणमिति पाठः, न तु यच्छोकमिति । अन यः पुरुषः राज्यमवाप्य मे शोकमपनुद्यात् तं न पक्ष्यामि । ममाग्रजस्य राज्याचाप्तिर्भवेत् स तावता कथं मे शोकं निवर्तयेदित्यर्थो वाच्यः । अवाप्येत्यस्यान्वये कुशाभाव इत्येतावदेवात्र । 2-12 ‘अशोच्यान् अनुशोचंस्त्वम्’ इति शत्रन्तपाठः सम्यक् । परं प्राज्ञवान्नाभिभाषले इति तवत्यात् पाठात् प्रसिद्धः पाठः श्रेयान् । 2-21 कथं स पुरुषः पार्थ हन्यते हन्ति वा कथम् इति पाठः । पञ्चमे त्रयोदशे लोके तु, नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन् इति णिजन्तपाठ एव। 2-37 हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गमिति परस्मैपदमेव । स्थितप्रज्ञः स्थितधीरित्यादिस्थलेषु स्थितशब्दस्थाने स्थिरशब्दः । 2-64 रागद्वेषविमुक्तस्तु इति पाठः, न तु वियुक्तैरिति । 3-38 यादवप्रकाशीयोदाहृततया एकादशाध्याये चन्द्रिकानिर्दिशः, एष सूक्ष्मः परः ’ इत्यादय: श्लोका इह दृश्यन्ते । 7-18 ज्ञानी त्वात्मैव मे मतः इति न तु मतमिति । 11-8 न तु मां शक्ष्यसि द्रष्टुम् इति परस्मैपदम् । 11-21 स्वस्तीति चोक्त्वैव महर्षिसंघाः इति । 11- 26 अमी सर्वे धृतराष्ट्रस्य इत्येव पाठः ; न तु अमी च (हि) त्वा इति । 11-54 भक्तथा त्वनन्यया शक्यो ह्यहमेवेविध इति । न तु शक्य अहमिति । 12-12 त्यागाच्छान्तिनिरन्तरा इति । 13. त्रयोदशाध्यायास मे केषुचित्कोशेषु अर्जुनप्रश्नरूपेण कश्चित् श्लोको दृश्यते, “प्रकृति पुरुषश्चैव क्षेत्रं क्षेत्रक्षमेव च । पतद् वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयञ्चैव केशव” इति । नायं लोको भाष्ये कुल्लापि व्याख्यातः | अतः प्रक्षिप्त इति कैश्चिदुक्तम् । भूर्जपत्रकोशे तु प्रश्नरूपतां विहाय भगवदुकिप्रारम्भरूपेणैवायं श्लोक एवं पठधते, “प्रकृतिं पुरुषश्चैष क्षेत्रं क्षेत्रशमेव च । पतन्ते मष्यामि ज्ञानं ज्ञेयञ्च भारत” इति । भवेदं वक्तव्यम् - तवतत्वार्जुनप्रश्न उपक्रमे केषुचिदध्यायेषु स्वयमेव भगवदुपदेशानुवृतिरपि बहुषु यथा 4 6, 7, 9, 10, 14, 15, 16 सर्वस्य द्वादशस्वन्यः येषु समाप्त्या उक्तांशविशदीक. रार्धमेव नयोदश:- - श्लोक उचितः । चतुर्दशारम्भे स्थितौ ‘परं भूयः बताम्, तहिं प्रश्ना दार्थ स्वयमेवो-

भूमिका 17 अनेन तु लोकेनोपदेशोपक्रमो न हृद्यो लक्ष्यते; प्रकृतिपुरुषविवेकस्याव क्रियमाणत्वेऽपि प्रकृतिपुरुषापेक्षया क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरन्यत्वाभावात् क्षेत्रज्ञ, पेक्षया ज्ञेयशब्दार्थस्य चान्यस्याभावात् पृथङ्गनिर्देशायोगात् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेव प्रथमनिरूपणाच क्षेत्रं क्षेत्रज्ञ ज्ञानञ्च ते वक्ष्यामीति वा, ‘प्रकृति क्षेत्ररूपां ते क्षेत्रज्ञं पुरुषं तथा । ज्ञानञ्च विशदं वक्ष्ये’ इति वा रचना युज्यते । अर्जुनप्रश्न- स्याssवश्यकरवे, पूर्व देहारम्भकद्रव्याणां विशेषरूपेणाकथनात् तस्य द्रव्यस्य तथा तद्विलक्षणस्याऽऽ- त्मनश्च वैशद्यं जिज्ञासत इति युक्तमेव, अथापि पृथक् प्रकृतिपुरुषक्षेत्रक्षेत्रज्ञज्ञानज्ञेयपदप्रयोगेण प्रश्नस्य न प्रसक्तिः । अत एतदध्यायम् आन्तं निरीक्ष्य केचिदुपक्षिप्तोऽयं ग्लोक इत्येव प्रतीयते । अन्यादृश: प्रश्नरूपः उपदेशारम्भरूपो वा श्लोकः कामं स्यात् न त्वयम् । एतदपेक्षया कस्यापि लोकस्याभाव एव श्रेयान् । 14-21 गुणा वर्तन्त इत्येव यो शस्तिप्रति नेङ्गते इति पाठ: ; न तु योऽवतिष्ठति इति । 16-8 अपरस्परसंभूतमकिञ्चित्कमहेतुकम् इति । 17- 1. ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तन्ते इति पाठः, न तु यजन्त इति । 1 17-23. ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्रह्मणा तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा इति श्लोकः । ब्राह्मणा इति पदं न किं तु ब्रह्मणः इति । तेनेत्यस्य ब्रह्मणेत्यर्थो माध्वभाष्ये लक्ष्यते । सत्यरि- पोषण मिदानीम् । ब्रह्मणा आत्मपूजार्थ वेदादयो विहिता इति तत्त्रोक्तम् । बेदविधानञ्च स्वातन्त्र्येण अपौरुषेयत्रेयवचनमिति तत्रैव विवृतम् । 3 18-28. विषादी दीर्घसूत्रश्च इति न तु दीर्घसूली इति । 18-37 यत् तदारखे विषमिष इति न तु स इति । 18- 38 तथा, ‘यत् तदात्वेऽमृतोपमम्’ इति । 18-44 पर्युत्थानात्मकं कर्म इति, न तु परिचर्यात्मकमिति । रहस्यान्नाये परिचर्या रूपेऽर्थे पर्युत्थानशब्दप्रयोगो ऽस्तीति चन्द्रिकातोऽवगम्यते, तत्नोदाहृतवाक्ये, ‘शूद्रः प्रथमजातिः, न वः पर्युत्थास्यामीति’ इत्यस्ति । पर्युत्थानं परिचर्येति तत्र व्याख्यातम् । 18-64 इष्टोऽसि मे दृढम् इत्येव पाठः | 18 - 78. ‘तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्भुवाणीति मतिर्मम’ इति पाठः । न तु धुवा नीतिरिति । एतत्पाठे इतिशब्दाध्याहारक्लेशो नास्ति । काश्मीरपाठः, ‘ध्रुवा इति मतिर्मत्र’ इत्येवं दृष्टतया स्मर्यते । ध्रुवा : इति बहुवचनम् । स पाठः श्रेष्ठः । भूर्जपत्रगीतायाम् अशुद्धपाठा: बहवः, बहुवैदिक मन्त्रप्रक्षेपश्च । एवमपि सहृदयतया विम्रष्टु- मुचितवदुपलब्धाः पाठा अवैवं दर्शिताः । पाठस्य क्लिष्टत्वेऽपि अर्थ परिक्लेशेऽपि व्यासमुखोद्वतमेन प्राश्यम्, न तु स्ववुद्धयाऽस्माभिः शिक्षणीयम् । तत्त्वं तु देवो जानाति । भाग्यतात्पर्यचन्द्रिकयोर्महित्वम् अर्थविमर्शः वेदे कर्मकाण्डे नित्यनैमित्तिकानीव काम्यान्यपि कर्माण्यन्तानि विधीयन्ते । तत्तद्विधिमन्त्रबलेन तेषां तत्तद्देवताराधनत्वमे वाऽऽपाततः प्रतीयते । वेदान्तपरिशीलनानन्तरं तु “ये यजन्ति पितॄन् देवान् ब्राह्मणान् सहुताशनान् । सर्वभूतान्तरात्मानं विष्णुमेव यजन्ति ते” इति सर्वान्तर्यामिनारायण समाराधनत्वं सुगमम् । इदमेवाऽऽराधनरूपत्वं न्युत्पादयितुं शुक्लयजुर्वेदः कर्मनिरूपणरूपायां संहितायामेवान्ते ईशोपनिषदं घटयति, “कुवैन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः”, “विद्याञ्चाविद्याञ्च यस्तद्वेदोभयं सह” इति कर्मणामावश्यकत्वं दर्शयति च । भग- वदाराधनरूपत्वमेव पूर्व ज्ञातुं युक्तम् स एव कृतयुगधर्मः इत्यभिप्रेत्यैव मनुना स्मृत्यारम्भ एव, 3

18 उभयवेदान्तग्रन्थमाला ‘आसीदिदं तमोभूतम्” इत्यादिना भगवत्कर्तृकसृष्टिरवर्णि, यथा, “सह यज्ञैः प्रजाः सृष्ट्वा” इति गीतायाम् । आह च पराशरः, “वर्णाश्रमाचारसत्ता पुरुषेण परः पुमान्। विष्णुराराध्यते पन्था नान्य- स्तत्तोषकारक : " इति । प्रायो जनानामर्थ काममावण्यात् प्रथमत एव मोक्षार्थत्वरूपकर्मयाथात्म्यस्योपदे- शासंभवं विमृश्य फलार्थतयाऽपि तत्तत्कर्मानुष्ठानाभ्यासे रूठे क्रमेण फलमनुद्दिश्य तत्करणे प्रेरणं सुशकमित्यालोच्य यथायथं फलविशेषानपि कर्मणां व्यवस्थया परिकल्प्य तत्र ते ऽर्थकामप्रवणा: प्रेर्यन्ते भगवता कर्मकाण्डे । तल स्वस्य परमात्मनः स्वतनुभूतानां देवतान्तराणाञ्च स्वरूपादि- विवेचनं कर्मकाण्डे भगवतो नेष्टम् । यदाहुम मांसापादुकायां श्रीदेशिकचरणाः, “अन्तर्यन्तारमेकं निखिलदिविषदां प्रागवुध्वैव केचित् तज्जातीयं च बुध्वा कतिचन यदि वा संदिहाना यजन्ते । तेषामप्यन्तवत् तु स्मृतमिह हि फलं नैवमध्यात्मशास्त्रे तत्त्वे बुद्धे यथावस्थितभजनदशालब्धितस्तत्पदाप्तेः ॥ १६ ॥” इति । तदिदं सर्वेषां कर्मणां भगवत्समाराधनतरूपत्वं गीतायां यथावदुपदिश्य, “यज्ञदानतप: कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्”, “सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः” इति कर्मणामत्याज्यत्ववच- नात् गीतेयं कर्मकाण्डाभिमततत्त्वप्रदर्शिका भवति । इदमेव ह्यधीयते, “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” इति । अनाशकेति पदविवरणमेवैवं गीतायाम् । न केवलं शास्त्रीयम्, लौकिकमपि सर्वे कर्म तदर्थ भावनीयमित्याह यत्करोषि यदश्नासि इति । तदिदं चिन्तितनिमिषितादि सर्वे भगवदधीनमिति तत्त्वं विमृशताम्, श्रीपञ्च- रातोकपञ्चकालम किया निरतानाञ्च सुव्यक्तम् । तत्र यत् कर्म अत्यन्तघोरं भूमण्डलमण्डनायितमहाबलानन्तक्षत्रियगजतुरंगपदातिरूप प्राणि- जातप्रणाशनरूपं महत् युद्धम्, तस्यापि यथावदनुष्ठितस्य परमपुरुषात्यर्थप्रीणनत्वे प्रदर्शिते, तदन्येषां तत् कैमुत्यसिद्धमिति विमृश्य भगवान् भारतयुद्धारम्भे प्रपन्नमर्जुनं प्रति परमं धर्ममुपदेष्टुं प्रारेमे । अतः कर्मत्यागेन ज्ञानैकनिष्ठता गीताविवक्षितेति पक्षो नोपक्षेप मर्हति । वैकल्पिकत्वमपि विहायास्य कर्मानुष्टानस्यात्यन्तावश्यकत्वमेवार्जुनाय वोधनीयम् । अनुष्ठातुर्जीवस्याऽऽराधकस्य, आराध्यस्य भगवतश्च सर्वदा आराध्याराधकरूपेणैवावस्थानम्, तथा आराधनभूतस्य वैदिकस्य कर्मणोऽपि यथायथं यावद्वर्णाश्रमविभागसत्तमवर्जनीयत्वञ्च शास्त्रप्रमितम् । एवम्भूतस्य कर्मण: प्राधान्यमिष्ट्वा किं तत्वज्ञानस्य तच्छेषत्वमेव, उत उभयोः समप्राधान्यम्, आहो ज्ञानस्य प्राधान्य मन्यस्य चाप्राधान्यमिति विवाद इतोऽवसरं लभते । तत्र तत्त्वज्ञानाभावे भगवदाराधनरूपेणानुष्ठानस्यानिष्पत्तेः ज्ञानस्य कर्माङ्गत्वमनपलप्यम् । इदञ्च ज्ञानं श्रवण मन- नात्मकम् । एतदतिरिक्तं ध्यानोपासनादिशब्दवाच्यमपि ज्ञानं सर्वत्रोपनियत्सु नानाप्रकारं विधीयते इति गुणोपसंहारपावे भगवता बादरायणेन प्रत्ययादि । तस्य कर्माङ्गतयाऽनपेक्षणात् तस्य कर्मणश्च समप्राधान्यं केचिदाशेरते । ‘कपा ये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते, ’ ‘विविदिषन्ति यज्ञेन’ इत्यादीनि वचनान्यवलय कर्मणां विद्यां प्रत्यङ्गत्वं परे प्राहुः । अङ्गत्वमारादुपकारकविधयेति भास्करीयाः । संनिपत्योपकारकविधयेति विशिष्टाद्वैतिनः । संभवति संनिपत्योपकारकत्वे आरादुपकारकत्व - मन्याय्यमिति धर्मांगकर्मविचारावसरे मीमांसकाः । एवम्भूतकर्माराध्यस्य ज्ञानविषयस्य का तत्त्वं निरूपयन्त्याः गीतोपनिषदः उपशतानि भाष्याणि आसन्, यतः पश्चात् श्रीभगवद्रामानुजभाष्यमाविरभूदिति वदन्ति । " तदिदं गीताशास्त्रमने- कैर्विमपि अत्यन्तविरुद्धानेकार्थकमित्युपलभ्य विवेकतो ऽर्थनिर्धारणार्थे संक्षेपतो विवरणं करि-

भूमिका 19 प्यामि” इति च शांकरभाष्ये प्रारम्भे व्यलेखि । अव प्राकू मुद्रण पूर्वरक्षणं सुकरं नासीदिति प्रायो नवीनस्य। नेकपरिगृहीतस्य व्याख्यानस्योपलम्भे प्राचीनानां रक्षण/शक्तचा परित्याग एवावशमापतित इति क्रमेण सर्व क्षीणम् । एवं शांकरे लब्धप्रचारे तत्रानौचित्यदर्शिनो भास्कर यादवप्रकाशादयः पृथकपृथग्भाष्यं विले तिरे । 3. 43. ‘यो बुद्धेः परतस्तु सः’ इत्यत्र स इत्यस्य आत्मेति शांकरोक्तमर्थमुपेक्ष्य काम इत्यर्थ भास्कर आहेति माध्यभाष्यव्याख्याने जयतीर्थये । तमेवार्थ श्रीभाष्यकृत आद्रियते । अन्न जयतीर्थोक्तं दूषणं तु पूर्वापराननुरोधात् अतीय फल्गु मनोधर्मत्वेऽपि कामस्यानुभवानुरोधेन बुद्धत्यपेक्षया परत्यसंभवाच्च भूतान्वति वायुविकारस्य प्राणस्य, सर्वभूता- पेक्षया कारणत्वेन परं यदहङ्कारतस्वम् तदन्तर्गतसास्विका हंकारजन्येन्द्रियनिरूपित परत्वदर्शनात् । यादवप्रकाशव्यास्थानं तलतल चन्द्रिकायां प्रादर्शि । २-१३ श्लोके यशस्वामिव्याख्यानमप्युदाहारि “यान्ति मद्याजिनोऽपि माम्” इत्यादिस्थले नारायणार्योऽपि कचिदुक्तः । 5 प्रसिद्ध मतत्रयभाष्येषु शांकरं समस्तपदविभजनादिना प्रत्यक्षरव्याख्यानरूपमपि न यथा- वदन्वयसौष्ठवं दर्शयति । पूर्वव्याक्रियानिरसनेन स्व प्रतप्रक्रियाच्युत्पादनाय बहुषु स्थलेषु स्वातन्त्र्येण बिस्तरो विहितः एवमनुपपादने स्वाभिमतरीतिं मूलविरोधमत्या वाचका उपेक्षेरन्निति । माध्व- भाष्यं तु तत्रतत्र विष्णुपारम्यप्रतिष्ठापनाय पराष्ट्रानि वाक्यानि परशतानि प्रमाणत्वेनोपन्यस्यदवि प्राक्तनव्याख्यानत एवं गतार्थतामालोच्य घा पुनरुक्तिप्रायेषु लोकेषु किं प्रत्येकव्याख्यानेनेति प्रायशः मत्वा वा संग्रहेणैव प्रवृत्तं कतिपयश्लोकमात्रव्याख्यारूपं लक्ष्यते । तावदपि महाप्राज्ञ जयतीर्थ- कृतविशदव्याख्यानवशा देवाधिगन्तव्यार्थम् । भगवद्रामानुजविरचितं तु गीताभाष्यम्, एकमपि लोकमविहाय, “सूत्राक्षराणि व्याख्यास्यन्ते” इति प्रवृतश्रीभाप्यरीत्यैव प्रतिगीताक्षरव्याख्यान- रूपम्, विस्तरभिया प्रायो गीतापदानुवादमविधाय श्लोकेषु पदानां विकीर्णत्वे ऽपि यथाऽन्यये सारस्य मर्थञ्च तथाऽन्वयमाकलय्य तदनुरोधिवैशद्यविधायिप्रतिपद् वृन्दसुन्दरसंदर्भमुखेन निष्कृष्टमर्थ निष्कम्पं निरीक्षकाणां हृदयेषु निक्षिपतीति सहृदयैः स्वयमेवानुभवितुं शक्यमिति नेयमस्थाने वाऽनर्थ्या वा भवत्यस्य प्रशंसा । व्याख्यान शैल्यैव योजनान्तराणां पराहतानां पयसः सुगम इति तन्नापि प्राय औदासीन्यमेवाऽऽवहति । अहो महदस्माकं भाग्यम्, यत् ईदृशस्य भाष्य- चन्द्रस्य सर्वसमाह्लादकस्य सुधावविसौम्यवाङ्मयमहः पुञ्जरूपा चन्द्रिकाऽपि समपद्यतेति । 1 श्रीभाष्यस्य श्रुतप्रकाशिकातः प्राक् वहूनि व्याख्यानानि विस्तरसंग्रहरूपाण्यवर्तिषत । यदाहुः, " यत् तत् सेनेश्वरायैरगणि वकुलभूत्किरैरंग्यकारि…. विशदं विष्णु चित्तैर्विवने” इति । अन्यान्यपि तूलिका मेघनादारिव्यिाख्याप्रभृतीनि । तानि सर्वाणि परिशील्य तेषां प्रत्यक्षरन्याख्यारूपत्वाभाव परमतनिरसनप्रावण्याभावञ्चावेक्ष्य तत्रभवद्भिः कवितार्किकतलजैः ब्रहानिष्ठ परिदृटैः श्रीवत्स्य वरद- गुरुभिः ऊहापोहपूर्वकमद्भुत (नेकाभिज्ञ स्वाद्यार्थविशेषोपन्यासवैखर्या बहुकृत्यः प्रवचनावसरेषु यथा- यथा श्रीभाष्यप्रवचनं व्यधायि तथातथा सर्वतत्संमेलनेत, योजना भेदेषु प्रसक्तेषु यथार्ह पौर्वापर्य- परिशीलनेन च प्राज्ञतमैर्वेदव्यासापरजामधेयैः श्री सुदर्शनसूरिभिः प्रत्यक्षरनिरीक्षणेन श्रुतप्रकाशि- काख्या व्याख्या वैष्णवलोकभाग्यपरिणामरूपा प्राणीयत । यथैयम्, तथा प्रकृतस्य गीताभाष्यस्य तात्पर्य चन्द्रिका तत्रभवद्भिः विततमखविधानख्यात वैशा मित्रथी पुण्डरीकयायजूकपौतैः नाना- सिद्धान्तनीतिश्रमविमलधीविलासानन्तसूरिस नुभिः श्रीवरद्गुरुवर्यप्रशिष्यैः, “अश्रीषं शेष- कल्पादहमपि विदुषो वादिहंसाम्बुवाहात्”, “तं विष्वग्भेद विद्यास्थितिपद्विषयस्थेयभूतम्” इत्येवं प्रशंसितानां न्यायकुलिशास्वगहनग्रन्थनिर्माणनिरूपितवैदुण्यातिशयानां श्रीभाप्यकृदप रावतारभूता- नामात्रेय रामानुजार्याणां शिष्यैः प्राक्तनातिचिरानुस्यूतप्रवृत्ताने कव्याख्यारीतिव्युदसनेन न्याय-

" 20 उभयवेदान्तग्रन्थमाला मीमांसाशास्त्रयोर्नवीकरणेन शतदूषणी सर्वार्थसिद्धयधिकरणसारावल्यादि परमाद्भुतप्रौढ तमप्रबन्ध- प्रणयनेन च प्रख्यापितवैभवैः यतिनृपतिवचस्संपदेकार्णवे श्रद्धाशुद्धावगाहशुभ प्रतिप्राशप्रकाण्ड- परिषदभिषिक्तः श्रव्यदृश्यका ध्यनिबन्धन मिडप्रबन्धनानाविधमणिप्रवाल रहस्यग्रन्धनिर्माणोजीवित- निखिललोकैः कवितार्किक सिंहस वै तन्त्रस्व ग्ववेदान्ताचार्यादिविदभूषणैः श्रीवेंकटेशभगवदवतार- भूतैः अतएव भावित श्रीकटनाथनामधेयैः ‘श्रीदेशिकः’ इति सुप्रसिद्धैः कृतेयं भाष्यकारहृतं भाव सर्वमविभक्ती, भयदर्शितपदार्थवाक्यार्थान्वयस्वारस्य तदम्यप्रकारायोग-तत्तदुपपादकयुक्ति- प्रदर्शनेन सर्वे गीतापरार्थ प्रत्यक्षयन्ती सहृदयान् चातकानिय स्वानुभवसंतृप्तानेव कल्पयन्ती प्राचीनाने कन्या स्थानाभावेऽपि शिक्षासौकर्य तुष्टिप्रचितगुरुजनानुग्रह - स्वप्रत्यक्षितश्रीहयवदन पर- मानुग्रहलम्भितसमुल्लासया सूक्ष्मया शेमुप्या सर्वार्थविमर्शनमाचरन्ती भगवतः श्रीकृष्णस्य मनः प्रमोदयन्ती सर्वेषां भाग्यपरियाकभूता सादरसेव्या समुल्लसति । यया श्रीभगवद्यामुनमुनविनि- मितस्य गीतार्थसंग्रहस्य भाष्यकृदर्शितस्थलेऽस्यत्र च यथावसरं संयोजनेन सारस्यमनुभाव्यते । तदेतत् व्याख्यानं गीतार्थ सर्वस्वभूतं द्विद्वेषु स्थलेषु तालकोशपतविपत्त्या यथापूर्वमद्याप्यनुप- धमपि यावदुपलम्भं यथावदवधायाद्य प्रकाश्यते । प्राचामियं शैली, यत् यैः कैश्चित् कृत- मन्यथव्याख्यानं परं व्युदस्य वास्तवार्थप्रकटनमित्येतावति अनुपरम्य उक्तानुक्तसंभाविवसर्वानुप- पन्नाचिन स्वीकर्तव्यातिरिक्त सर्वार्थिदूपणमिति । अनयैव शैल्या पूर्वोत्तरमीमांसासूत्राणि वेदार्थ- ये प्रवर्तते । नहि तत्र प्रत्यधिकरणं शयनानेनार्थेन किञ्चित्पुरुषोद्भावितैनैव भाव्यमिति नियमः । तथैमान तात्पर्य चन्द्रिकायां भाष्यकाराहरू थिितरिक्तसंभावित सर्वार्थयुक्त युक्तत्वविमर्शोऽपि प्रति- पदं क्रियते । अर्थात् तत्र परोक्तोऽर्थोऽप परास्तो भवति । प्रथमेऽध्याये, अपर्याप्तं तदस्माकमिति लोकेऽयन चैवं द्रष्टव्यम्। विशिष्ध परोक्तमनूद्य परिहरणमपि पदेवदे भवति । संग्रहेण च शांकरार्थः समाहृत्य सर्वधर्मानिति श्लोकव्याख्यानात् परतः पृथक परास्त: । यद्यप्यानन्दतीर्थीयं भाष्यमपि तझ स्थितमेच, तद्वयाख्यातृजयतीर्थाचार्यगुरोरक्षोभ्यमुनेः अद्वैनाचार्यस्य विद्यारण्य- मुनेश्व वादकायामन्ते वादद्वयं संगृह्य प्रेप्य तत्र मध्यस्थीभूय स्वाशयमाविष्कर्तुं प्रार्थिता इमेऽस्मदा- चार्याः एतसात्पर्यचन्द्रिकाकाराः सर्वमालोज्योचितमुपपाद्य, “असिता नत्वमसिना परजीव- प्रमेदिना । विद्यारण्यमहारण्य प्रक्षोभ्यमुनिरच्छिनत्” इत्युपसंजहरिति हि निश्चप्रचमेतत् । सर्ववेद- समुचितभा पनि नणिालंकर्मणस्य सर्वदर्शनसंग्रहकृतो मीमांसादिनिष्णातस्य महतोऽपि विदुषः अक्षोभ्यमुनिमूला हानिर्महारण्यास्यासिमूलेन संपद्यत इति विद्यारण्यस्यात वैगुण्याविषयप्रध्यात्य ज्ञापयन्ति । विद्यारण्यैश्च सर्वदर्शनसंग्रहेऽसाचार्यश्लोको विशिष्टाद्वैत दर्शनसंवाद / योदाहारि । एवमानन्दतीर्थीयस्य ततः प्राक् स्थितत्वे, श्रीमद्रहस्यलय सारे, आनन्दतीर्थीयाः परमसाम्यवचनं व्यरमः पुरिति वचनमपि प्रमाणम्। एवमपि तस्यास्त्रा दूषणं नूत्नस्य तस्यैतद्देशे विशेष नारविरहादिति भाव्यम् । ईशस्यस्य व्याख्यानस्य विस्तरेण व्याख्यानं यद्यपि युक्तम्, अथाप्यवेक्षकाणां तन्द्रालुतामर्थ- व्ययाधिक्य प्रन्यकार्यबाहुल्यञ्चानुचिन्त्य यथोचितटिप्पणमुखेनैव रसास्वाद रहास्माभिव्यंधीयत । अष्टादशपवत्मिक महाभारतान्तर्गतस्याशदशाध्याय्यात्मनो गीताशास्त्रस्य प्राशस्यं प्रत्यभ्या- नवसाने चिलिखितात् वाक्यादपि सुबोधम्। ‘ओं तत्सदिति श्रीभगवङ्गीतासूपनिषत्सु’ इति हि तत्रोल्लेखः । ओमिति भगवत्परत्वमस्याः शाप्यसे । यथा हि नानाविधकार्यविद्यानस्याप्युपनिषत्सु दर्शनेऽपि तदाराध्यस्य सर्वफलप्रतया सिद्धीप (यस्य प्राप्यतमस्य परमानन्दस्वरूपस्य ब्रह्मण पव

21 भूमिका प्राधान्येनोपनिषत्तात्पर्यविषयत्वमा लक्ष्य भगवान् बादरायणः, अथातो ब्रह्मजिज्ञासेत्येव सुतपाश्च- कार, न भक्तिजिज्ञासेत्येवम्, स्थापयाञ्चकार च तस्य प्राधान्यं समन्वयाधिकरणे- तथा श्रीभगवद्या- मुनमुनयोऽपि गीतायां तत्प्राधान्यम् अत एवोपनिपत्साम्यञ्च संरक्ष्य, “स्वधर्मज्ञानवैराम्यसाध्य- भक्तयेकगोचरः । नारायणः परं ब्रह्म गीताशास्त्रे समीरितः” इति परं ब्रह्मेतिपदेन उत्तमर्थ ध्वमयन्तो नारायणं प्राधान्येन निरक्षिन् । तस्य व मोक्षतदतिरिकसर्वफलप्रदस्वं तत्सदिति पद- द्वयेन क्रमेण ज्ञाप्यते । उपनिषदः सर्वाः सहस्रकृत्य आवर्तयद्भिरपि कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोग- रूपोपायत्तयनिष्कर्षादिकं दुशनिमिति विशिष्यत इयमुपनिषत्तोऽपि । अथान्युपनिषदित्येवेयमपि निर्दिश्यते गौरवाभञ्जनाय । उपनिषदनुक्ता अपि विषयाः सर्वज्ञभगव गवन्मुखाम्बुजमकरन्दायमान- वाङ्मयवेदिताः सम्यक् विश्वसनीया एव भवन्ति, अथापि गीताध्ययनानन्तरमुपनिषदामपि एतदर्थपरत्वमनायाससमधिगम्यमिति ज्ञापनाय भगवद्गीतासूपनिषत्सु इति निर्देशः । गीतशब्द गौरविते वाडाये संप्रयुज्यते । श्रूयन्ते हस्तिभिर्गीता इति रामायणे स्थितम् ॥ १ स्त्रीलिंगगीताशब्दश्व प्रसिद्धः श्लोकसंतती । छन्दोनामानि गायध्यादीनि वेदे स्त्रियां यतः॥२ श्रुतिगीता रुद्रगीतेत्येवं गीता स्थितावपि । एषैव भगवङ्गीता गीतेति ख्यातिमश्नुते ॥ गीतास्वष्टादशाध्याया: पट् चत्वारिंशदादिमे ४६ । द्वासप्तति ७२ स्त्रयश्चत्वारिंशत् ४३ त्रिंशन्नवान्विता ३९ ॥ एकोनविंशदप्येवं २९ चत्वारिंशश्च सप्तभिः ४७ । ३० विंशदष्टाविंशतिश्च २८ चतुस्त्रिंश ३४ दथो जगुः ॥ द्विचत्वारिंशतं ४२ पञ्चपञ्चशत् ५५ विंशतिस्ततः २० । चत्वारिंशत् ४० सप्तविंशत्याख्याताः २७ श्लोकविंशतिः २० ॥ चतुर्विंशति संख्याताः २४ अष्टाविंशतिरेव २८ च । ७८ अष्टसप्ततिरन्त्येऽतः श्लोकसप्तशती स्थिता ॥ विशिष्यावाध्यायानां नामानि तत्त्रतत्वान्यथाऽन्यथा निर्दिश्यन्ते । तत्र- ३ 1 अर्जुनविषादयोगः 2 सांख्ययोगः 3 कर्मयोगः 4 ज्ञानयोगः 5 कर्मसंन्यासयोगः 6 योगाभ्यासयोगः 7 विज्ञानयोगः 8 अक्षरपरब्रह्मयोगः 9 राजविद्याराजगुह्ययोगः 10 विभूति विस्तरयोगः || विश्वरूपदर्शनयोगः 12 भक्ति [प] योग: 13 क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः 14 गुणत्रयविभागयोगः 15 पुराणपुरुषोत्तप्रयोगः 16 देवासुरसंपद्विभागयोगः 17 श्रद्धात्रयविभागयोगः 18 मोक्षसंन्यासयोगः इति क्रमेणाध्यायनामानि ग्राह्याणि । अद्वैतग्रन्थे कचित् चतुर्थे ज्ञानकर्मसंन्यासयोग इति पञ्चमे संन्यासयोग इति षष्ठे आत्मसंयमयोग इति रीत्या निदेशेऽपि नार्थभेदः । तत्तनानाथैश्चाऽऽ- वश्यकस्थलेषु टिप्पणे प्रादर्शिषत | नवमाध्यायस्यैव भक्तियोगपरस्यात्, द्वादशे भक्तियोगे शीघ्रफल- प्रदत्वस्य, भक्तियोगाशक्तस्य तद्धस्ततपर्वणाञ्च वर्णनात् तदर्थं पयोग इति नाम युज्यते । सर्वाध्याय- प्रत्येकार्थसंग्रहलो कश्चित् तात्पर्यचन्द्रिकान्ते आचार्यैर्निर्माय योजितोऽस्ति । तत्र लेखक- प्रमादमूलकिञ्चिदशुद्धिसंभावनाऽप्यस्ति । अन्यञ्च तदनुसारेण निष्कृच्यासाभिः कृतः पूर्व गीतार्थ- संग्रहमुद्रणे इह चान्यत्व निवेशितोऽस्ति । http://acharya.orgपरोक्तगीतार्थविमर्शः नस्वा नारायणं कृष्णं कृष्णद्वैपायनञ्च तम् । गुरूनपि परप्रोको गीतार्थोऽथ विमृश्यते ॥ धार्मिक प्रेसरस्य विरक्तस्य धनञ्जयस्याप्रतीक्षितोपनतोऽयं मोहः परमस्य हितस्योपदेशमन्तरा न शाम्यतीति निश्चित्य भगवान् निःश्रेयसोपयोगितत्त्वमुपदिदेश गीतायामिति सर्वे संप्रतिपन्नाः । उपदि इयते च द्वितीय सप्तमलयो दशचतुर्दशपञ्चदशाष्टादशेषु यथावत् सर्वे तत्त्वम् । “न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते", “उपदेश्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तस्वदर्शिनः” इत्यादिना ज्ञानमभ्युपाय इति चाभ्यस्यते । एवमपि युद्धान्निवृत्तस्य तस्य तत्र प्रेरणार्थमेव सर्वस्याप्युपदेशस्य वर्तनात्, “युध्यस्व विगतज्वरः “, ‘‘तस्मात् युद्धवं भारत’, “मामनुस्मर युद्धय च”, “करिष्ये वचनं तव” इत्यादितश्व तदर्थे कर्मानुष्ठानमावश्यकमिति च संप्रतिपत्तव्यम् । अतएव अद्वैतिनोऽपि भास्कर यादव प्रकाशादयो जगत्पारमार्थ्यमास्थिताः ज्ञानकर्मसमुच्चयमेव गीतार्थे प्रतिजानते । समुच्चयः कीदृश इत्यवान्तरभेदशोधनं तावदास्ताम् । अत्र शांकरभाष्यसरणिस्तावदेवम् - प्रवृत्तिनिवृतिरूपधर्मद्वयमलार्जुनायोपदिष्टम् । तदेव वेदव्यासः सप्तभिः श्लोकशतैरुपनिबबन्ध | तदिदं गीताशास्त्रमने कैर्विवृतपदपदार्थवाक्यवाक्यार्थन्या यमप्यत्यन्तविरुद्धानेकार्थत्वेन लौकिकैर्गृझमाण- मुपलभ्य विवरणं क्रियते । अस्य शास्त्रस्य प्रयोजनं परं निःश्रेयसं संसारात्यन्तोपरमः । तच सर्वकर्म संन्यासपूर्वकात् आत्मज्ञाननिष्ठारूपात् धर्माद्भवतीति । " किमर्थ प्रवृत्तिधर्मोपदेश इति न प्रष्टव्यम् । नात्र भाव्ये प्रवृत्तिपदेन काम्यकर्म रूपप्रवृत्तिधर्मो- ऽभिप्रेतः । किंतु ईश्वरार्पणबुद्ध्या क्रियमाणं ब्रह्मण्याधाय कर्माणि ब्रह्मार्पणम् इत्यादौ तद्विवक्षितं निष्कामकर्मैव क्रियारूपत्वात् प्रवृत्तिपदेनोच्यते । प्रवृत्त्यभावरूपत्वात् केवलज्ञानमेव निवृत्तिधर्म इति । ज्ञानकर्मसमुच्चयश्च न गीतार्थ: ; ‘लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् । कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । श्रेयान्द्रव्यमयात् यज्ञाद् ज्ञानयज्ञः परन्तप’ इत्येवं विभिन्नकर्तृकत्वेनैव प्रतिपादनात् ॥ तत् किं कर्ममात्रेणापि निश्श्रेय- सप्राप्तिरिति चेत् — नैवम् । निष्कामकर्मानुष्ठानस्य सत्त्ववृद्धियोग्यताधायकतया ज्ञानोत्पादकतया वा प्रथमपर्वत्वात् । ततो ज्ञाननिष्ठैव साक्षात् मोक्षहेतुः । तर्हि ज्ञाने जाते पश्चात् कर्म त्याज्यमिति चेत्- सत्यम् अथापि तदनुष्ठानेन खस्य फलाभावेऽपि लोकसंग्रहाय तदनुष्ठानम् । अत एव कर्मणैव हि संसिद्धिमिति वचनमुपपन्नम् । यदि जनकादयः तदानीमलब्धज्ञानाः, तदा कर्मणा तेषां ज्ञाननिष्ठ रूपा संसिद्धिः । यदि प्रागेव लब्धज्ञानाः, तदाऽपि लोकसंग्रहार्थमनुतिष्ठन्त एव निःश्रेयसमाज इति । तत्त्रार्जुनं प्रति ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते’ इत्युक्त्वा कर्मापरित्याज्यत्वमत्रोच्यते । न सर्वेषामेवम् कर्मणा निष्कामेन विवृद्धसस्थानां सैन्यासिनां परमहंसपरिव्राजकानां ज्ञाननिष्ठायामेवाधिकारः । सेव साक्षात् हेतुः । तदन्येषां कर्मयोगो भवति । स च ‘सिद्ध्यसिद्धयोः समो भूत्वा’ इत्युक्तरीत्या समत्वाख्ययोगगर्भः । ईश्वरार्पण कियमाणे ईश्वरप्रीतिसिद्ध सिद्धिविषयेऽपि साम्यं भाव्यम् । यो बादित एव सत्त्व-

शांकरार्थविमर्शः 23 शुद्धिमान्, स तदैव संन्यासी ज्ञाननिष्ठायामवतरति । सा च शुद्धिस्तस्य नूनं पूर्वजन्मकृत निष्काम- कर्मायता । अन्यस्तु कर्मयोगं प्रारभ्य क्रमेण तथा भविष्यति । सर्वमिदं द्वितीयतृतीयाध्याययोरुक्त- मेवोपरिसरध्यायैः पपाते। ज्ञाननिष्ठा च स्थितप्रज्ञता अहं ब्रह्मास्मीत्यैकयाध्यवसाय इति । ;

:- अवेद वक्तव्यम् - अनेकप्राचीनव्याख्यानोक्त पद पदार्थवाक्यवाक्यार्थग्रहणे परस्परविरोधो बहुल इति अन्यथा व्याख्यानेऽस्मिन् क्रियमाणे पदपदार्थादिनिरूपणं कियत् समझ समिति प्रत्यक्षरशोधने प्रारम्यमाणे महदिदं भारतमन्यत् स्यात् । अतो मतप्रमेयसारशोधनमात्रे संपत्ति काप्रियते । भाष्य- तात्पर्य चन्द्रिकादिविचारितमेव कामं सर्वम् – अथापि मुखान्तरेणात्र संग्रहणमिष्यते । यदव ज्ञानकर्म- समुच्चयवादखण्डनम् तवेदं विचार्यम् किमद्वैतज्ञानस्य कर्मणश्च मिथो विरोधात् समुच्चयो न भवतीत्याशयः, उत मोक्षोत्पादने कर्मणोऽनुपयोगात् । नाद्यः – तथा सति लोकसंग्रहार्थं संपन्नज्ञानो- ऽपि कर्मानुतिछेदिति वचनस्याशक्यत्वात् । यदि तेषां ज्ञानमेवनिष्पन्नम् तर्हि तदर्थत्वात् कर्म- योगस्य, ‘लोकसंग्रहार्थमेव दानवासमवाप्तव्यम् इति कथनमयुक्तम् । लोकसंग्रहार्थमित्युक्तविधिमेव यदि कश्चिदुपेक्षेत, ततः का हानिः । न काचिदिति चेत् तर्हि अर्जुनं प्रति युद्धस्यावश्यकर्तव्यत्वमुपदिष्टं न भवतीति व्यर्थः प्रयासः । यदि लोकसंग्रहार्थमुपदिष्टस्या तिवर्तने भगवतोऽमीतिर्भवति ततः सत्वहानि: स्यादिति पुनर्ज्ञानहानिः । भगवता तु लोकसंग्रहार्थे कार्ये परित्यक्ते कस्यचिदन्यस्याप्रीतिमुखेन तस्मिन् कस्याश्चिदपि हानेतुमशक्यत्वात् तेन खविषये, ‘नानवाप्तमवाप्तव्यम्’ इत्युक्तं घटताम् ; नतु जीवे इति यते तर्हि न ज्ञानिनोऽपि कर्मण उपयोगस्य वर्णनात् समुच्चय इष्ट एव भवति । समुच्चयवादिनोऽपि प्रायो न समसमुच्चयं वदन्ति । कर्मणो ज्ञानात्वमिच्छन्त्येव । अथापि केषाञ्चित् कर्माभावेऽपि कार्य. पूर्तिरिति चेत् केषाम् । ज्ञानमात्रनिष्ठानामिति चेत् के ते? परिब्राजका इति चेत्-तत् सर्वसंमतम् । न हि तैरपि यज्ञादिकमनुष्ठेयमिति कश्चिदाह । सन्यासिधर्मत्वेनाभिमत भिक्षा मर्यादित्यास्तु भवताऽपि न भणितुं शक्यते । तत् कथम् ? भेदगर्भत्वादद्वैतज्ञानविरोधि भवेत् कर्मेतिः एतद्धि भिक्षाचर्या- दावपि तुल्यम् || विरोधमसक्तावपि विहितानुष्ठानजन्यभगवत्प्रीतिः सत्वस्थापनेन विरोध शमविष्यति । अन्यथा भीत्या हा निरेवेति चेत् अस्तु । तथा चाविरोध एव । अत एवोक्तम्, ‘शारीरं केवल कर्म कुर्वन् नाप्नोति किल्विषम्’ इति भवता भिक्षाचर्यादि । तत्रापि शास्त्रोक्तरीत्या भिक्षाटनमकृत्वा यथेच्छं लौकिकरीत्या भोजनादिकरणे किल्विषत्य वत्संगन्तव्यतया न विधिवत्वहानिरिति सिद्धो यथायथं तत्तदाश्रमकर्मसमुच्चयः । किञ्चालार्जुनं युद्धे प्रवर्तयतः कृष्णेन देहात्मविवेकोत्पादनेन आत्माविनाशं प्रज्ञाप्य, ‘मोक्षसान- तत्वज्ञानोपयोगिसत्त्वशुद्धिसंपत्तये स्वया युद्ध निष्कामं कार्यम्’ इत्येतावत एव वक्तव्यत्वात् जीव- ब्रह्मैवयज्ञानोपदेशः किमर्थं कियते ? प्रत्युत तस्मिन् उपदिष्टे ज्ञानस्य जानत्वात् कर्म त्यक्ष्यामीति स वदेत् । असो ज्ञाने सत्यपि त्वया कर्म कर्तव्यमिति कृष्णेन वक्तव्यम् । कुत इति स पृच्छेत् । लोकसंग्रहा ये ति

24 भूमिका वाच्यम् । तर्हि सर्वे लोकसंग्रहरता भवन्तु, विलीनं केवलज्ञाननिष्ठयेति पृच्छेत् । परित्राजकभावे त्याज्यमिति प्रतिवक्तव्यम् । अथ श्रेयश्चतु भैक्षमपीह लोके इति स प्रतिष्ठेत क्षत्रियत्वात् ते तल नाधिकार इति वाच्यम् । ‘प्रक्षालनाद्धि पंकस्य दूरादस्पर्शनं वरम्’ इति ऐबये अनुपदिष्टे शंकालेशाभावात् तस्य युद्धे प्रवृत्तिः सुस्थेति मध्यात्मशास्त्रानवतार एव शोभनः । यतस्तदवतार, अतः शास्त्रार्थो नैवमद्वैतरूप इति निधीयते । वेदशिरसि वर्तमानानां वेदकिकरत्वाभावात् विपस्यैव सन्याम इति विधिमतिक्रम्य यद्यर्जुनः संन्यस्येत का तस्य हानिः । जातेनाद्वैतज्ञानेन जगत एव बाधितत्वात् कम्य किमनिष्टमापात | ननु सांख्योगयोभिनाधिकारिकत्वेन गीतत्वात् कथं समुचय इति चेत्- ‘सांख्ययोग पृथक्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्यक् उभयोर्विन्दते फलम्” इति तयोरुभयोरेकफलसाधनत्वं कथितं मन्मते कथं घटते, कर्मयोगस्य सत्त्ववृद्धयर्थतायाः ज्ञानयोगस्यैव मोक्षहेतुतायाश्च भवदुक्त त्वात् । एवं पृथकफलवादिनां बालत्वमपण्डितस्त्वं तत्र गीतमविगीतं स्यात् । i

किञ्च निष्कामकर्मानुष्ठानं सत्वशुद्धये इति यदुच्यते, तत् कर्म नित्यनैमित्तिकरूपं वा, काम्यमपि वा । अन्त्ये, इदमिदमिति प्रतिनियतं वा यथेच्छमनियतं वा । तत्र दैवमेवापरे यज्ञमित्या- दिना कथियानि यदि नित्यानि तर्हि अपरे परे इति विभागो न युच्यते ; नित्यानां सर्वानुष्ठेयत्वात् । काम्यत्वेऽपि यथेच्छं शक्य सर्व समुच्चयसंभवात् विभागा योगस्तदवस्थ एव । वचनबलात् कर्मयोग : नाना भवन्ति तत्त्रकमा द्रियमाणस्यान्ये उपेक्ष्या इति चेत् तर्हि नित्यं कर्म कार्य वा स्याज्यं वा । नित्य- त्वादेव कार्यमिति चेत् किमुभयं मिलितं कर्मयोगः । किं वा काम्यमात्र निष्कामतया क्रियमाणम् । आधे परिव्राजकानामपि स्वधर्मो भगवदर्पणबुद्धया कर्तन एव भवतीति तेषामपि कर्मयोगः स्यात् । raa निष्ठयोभिनाधिकारिकस्वभङ्गः । अतो नित्यस्य सर्वस्योपायाङ्गत्वं स्वीकृत्य काम्यानां नाना- भूतानां परं कर्मयोगत्वमिष्ट्वा तदन्यतमस्य यथामनुष्ठेयत्वं प्रतिपाद्यम् । अयमेव योगः । अस्य सांख्येन सह विकल्प:; न तु नित्यस्य । अत एव ‘कर्मजान् विद्धि तान् सर्वान्’, इति नित्याना तन्निष्पाद- कत्वं वर्ण्यते । एवमनयोरेकतरस्यैवानुष्ठेयत्वात् विकल्पः सुस्थ: ।

नन्वेवं कर्मयोगस्यापि ज्ञानतुल्यफलकत्वे साक्षान्मोक्षहेतुत्वापतिः । तथा च ‘कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते”, “नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इत्यादिविरोध इति चेन-यत इह सा क्षान्मोक्षा हेतुना कर्मयोगेन सह विकल्पः कथितः सांख्यस्य, अतोऽत्र विवक्षितं फलं मोक्षातिरिक्तमिति मन्यताम् । परम्परया तूभयोरपि मोक्षहेतुत्वम् । किं तत् फलमिति चेत्- ‘समाधायचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि’ इत्युक्तमात्मावलोकनमेव षष्ठे प्रपञ्चयिष्यनाणम् । न च तदेव मोक्षसाधनम् “योगि. नामपि सर्वेषां मतेनान्तरात्मना श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः” इनि आत्म ग्यपेक्षया भगवद्योगिनो युक्तमस्वोक्तथा भगवयोगस्यैव हितमतया मोक्षहेतुत्वात् । स्पष्टमिदमष्टष्टोः । तत् सिद्धं नित्यनैमिकिकर्मागकेन ज्ञानयोगेन कर्मयोगेन वा जीवात्मस्वरूपप्रत्यक्ष संपाद्यमिति ।

; शांकरार्थविमर्शः i

25 तत्र ज्ञानयोगस्य प्रत्यक्षस्य चात्मविषयकतया मनसाध्यतया च कर्मयोगापेक्षयाऽन्तरङ्गत्वात् ज्यायस्यमिति तत एवाऽऽत्मावलोकनसाधनसंभवे किमिति कर्मयोगस्योपदेशः क्रियत इत्यर्जुनप्रभे, ‘ज्ञान- योगप्रवृत्तेनापि कर्म न त्यक्तुं शक्यते ; न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्; शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्धयेदकर्मणः इन्द्रियसंयमनेऽपि मनस्संयमनं दुष्करम्; अतः कर्मयोग एवाप्रमादः सुकर इचेत्येवं नित्यनैमित्तिक कर्मागकस्वं प्रपञ्च्य कर्मयोगस्यैव ज्यायस्त्वमुपदिदेश तृतीये । ज्ञानयोगस्य कर्मयोगस्य चकामिकार्यत्वे सत्येव ज्यायस्याज्यायस्त्वविचारो घटते । ज्ञानयोगः संन्यासिन एव, कर्म- योगस्तदन्यस्येति नियमे तु, ‘तत् किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसी’ति अर्जुनो न पृच्छेत् । असंन्यासि- त्वात् ॥ क्षत्रियस्य संन्यासेऽनधिकार इति तेन न ज्ञातम् अतः प्रश्न इति चेत् तर्हि सोऽनधि कार एवं स्पष्ट कथनीयः । न च संन्यासे तदनधिकारो गीतायामुक्तोऽस्ति । तदवचनेनान्यविस्तरो वृथैव । यत्त ज्ञानयोगेन सांख्यानामिति विभिन्नाधिकारिप्रदर्शनम्, तत्र सांख्यशब्दः परमहंस परि व्राजकवाचीत्यत्र न किञ्चित् प्रमाणम् । अतः संन्यासी वा गृहस्थो वा सर्वोऽपि प्राणायामतीर्थयात्रा- प्रवचन देवार्चनयजनहवनादिषु स्वस्वोचितं कर्मयोगं ग्रहीतुमर्हति । लोकसंग्रहमेवापीत्यस्य संन्यासप्रसक्तौ तमकृत्वा लोकसंग्रहार्थे गृहस्थधर्मानुष्ठानमिति हि भवन्मते प्रमेयसिद्धिः । एवं तर्हि सर्वे संन्यासात् वारिताः स्युः ॥ गृहस्थस्य लोकसंग्रहार्थानुष्ठीयमानकर्मणो न मोक्ष हेतुर्ज्ञानमिति चेत् किं ज्ञानमेव न जातम् जातमपि वा सहकारिवैकल्यात् कार्याक्षमम् । नाद्यः लोकसंग्रहोतचैव ज्ञानसद्भावसिद्धेः प्रागेवोक्तत्वात् । नान्त्यः, मिथ्याभूतत्वाज्जगतः तन्निवृत्तिरूपमोक्षाय तत्वज्ञानातिरिक्तसहकार्यनपेक्षणात् । अपेक्षणे च जगत् सत्यम् अपसिद्धान्तश्च । अत एव ‘ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव’ इत्यत्र, ‘ये यत्फलार्थिनः, तान् तत्फलदानेन भजामि, ये मुमुक्षवः तान् ज्ञानप्रदानेन ये ज्ञानिनः संन्यासिनः, तान् मोक्षप्रदानेन’ इत्युक्तमप्ययुक्तम् । ज्ञाने जाते खत एव सर्वनिवृत्तिरूपमोक्षभावात् । दृष्टप्रक्रियया हि तत्त्वज्ञानेन मिथ्यावस्तुनिवृत्तिः । तत्र भगवतो मोक्षप्रदत्वं ज्ञानिविषये उक्तमद्वैतिमतरीत्या न घटते । एवं तावत् जीवब्रह्मैवयं जगन्मिथ्यात्वच्च गीताभिमतमिति पक्षे स्थित्वाऽपि तदुक्तं निरस्तम् । अथ तत् गीतायां न प्रतिपाद्यत इति च निरूप्यते । उपदेशोपक्रमे तावत्, न त्वेवाहमिति लोके ईश्वरा- जीवानां तेषां परस्परच भेद एव दर्शितः । न च तदनन्तरं तन्मिथ्यात्वं ऐक्यपारमार्थ्यञ्च दर्शयत् किमपि वाक्यशकलं दृश्यते । 1 J , यतु नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः इति वचनम् - ततः प्राक् मात्रास्पर्शानाम् आगमापायित्वस्य । नित्यत्वस्य चैव कथनात् उपरि आत्मदेहयोरविनाशित्वविनाशित्वयोरेवोपपादनात् मध्य- गतमिदमपि, ‘न कस्यापि पूर्वमस्थितस्य पश्चादागतस्याविनाशित्वं न कस्याप्यनादेर्विनाशित्वमित्येवार्थे वदति न मिध्यात्वं तत्र कथमपि प्रतीयते । यत् कदाचित् असत् तत् सर्वरैधासदिति प्रथमपादार्थ वर्णनेन जगदसत्यत्वोपपादनमयुक्तम् कदाचिदसत्यं हि उपलम्भत्रलादेव वाच्यम् तथा कदा- चित्सत्त्यमप्युपलम्भबले साधयति तद्विरुद्धमनुमानं कथमुदियात् । अथ कारणव्यतिरेकेणासत्वात् कार्ये ; 4

20 भूमिका ; मिथ्येत्यर्थ इति चेत् सद्भित्वरूपेणासवे तदभिन्नत्वरूपेण सत्त्वमेव उपलभ्यमानत्वात् । अस्यैव पादस्य घटादयो मिथ्या व्यावर्तमा नत्वरूप सत्त्वाश्रयस्वादित्यनुमानपर्यवसानमध्ययुक्तम् केवलव्या- वर्तमानत्वस्य मिथ्यात्वासाधकत्वात् । यदेशकालसंबन्धितया यद् वस्तु प्रतिपन्नम्, तद्देशकाल- संबन्धितयैवाभावग्रहे (प्रतिपन्नोपाधौ बाधितत्वे) सत्येव हि मिथ्यात्वम् । अन्यथा अन्यत अवर्तमानश्वात् शुक्तिमति देशेपि शुक्तेरभाव लोको मन्वीत । ‘नाभावो विद्यते सतः’ इत्यस्य, ब्रह्मणः कारणस्याभावो न भवतीत्यर्थवर्णनच न युक्तम् । ब्रह्मरूपविशेषस्य माग प्रस्तुतत्वात् । अनेकेषामात्मना - मेवं देहानाश्च प्राक् प्रस्तुततथा परिणामशीलस्यापरिणामित्वं स्वरूपतो निर्विकाराणाञ्च सविकारत्वं न भवतीत्येव तदर्थो युज्यते । न तावता मिथ्यात्वसिद्धिः । , । षष्ठे, भजत्येकत्वमा स्थितः इत्यस्य, ‘योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन’ इति अर्जुन- निष्कर्षमनुसृत्य साम्यपरत्वमेव । ‘पण्डिताः समदर्शिन’ इति साम्यमेवान्यत्राप्युक्तम् । एकत्वपदं साधारणं साम्यार्थकं भवितुमर्हति : न तु साम्यपदस्य लक्षणया एकत्वरूपार्थ उचितः ।

यच ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविरित्यादौ, अर्पणहविरादिकमसत् ब्रह्मैव सत् इत्यर्थवर्णनम्, तत् लोक- संग्रहार्थकर्मानुष्ठापनसंदर्भानुपयोगात् तथार्थस्या स्वरसत्वाच्चायुक्तमेव । यदप्युक्तम्, अर्पणादौ ब्रह्मबुद्धिर्हि प्रतिमायां विष्णुबुद्धिवत् दृष्टिविधिः स्वात् दृष्ट्या तु अतत्त्वविषयिण्या न भवति मोक्ष इति- तदयुक्तम् - अर्पणादीनां ब्रह्मान्तर्यामिकत्वस्योच्यमानत्या दृष्टिविध्यतेः । किञ्च दृष्टेः साक्षान्मोक्षा हेतु- स्वेपि तदङ्गकर्ममध्यनिविष्टत्वं न दोषाय उद्गीयादिदृष्टिवत् वैश्वानरविद्यायाम मिहोसत्वस्य प्राणाहुतौ दर्शनक्च्चोपपतेः । प्रतिमायां विष्णुदृष्टिरित्यप्ययुक्तम् । शास्त्रबलात् तत्र मन्त्रतो विष्णुविग्रहप्रवेशस्यैव समतेः तद्वत्येव विष्णुत्वबुद्धेः । अप्रतिष्ठितप्रतिमा विषयस्त्वन्यः । अतो न मिथ्यात्वसाधकं किञ्चिदस्ति । 1 i 1 यदपि ‘तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्पर’ (261) इत्यत्र मत्परशब्दस्य जीवपरमा- मैक्यपर इति व्याख्यानम्, तदपि स्थितविपरीतम् । मत्परशब्दो हि अहं परो यस्मादिति विप्रहे उत्कृष्टम द्विशिष्टः स्वभिन्नमत्क इत्येवार्थे गमयेत् ; न तु स्वाभिन्नमत्क इति । मदुद्देश्यकः मदासक्त इत्येवमर्थेऽप्यभेदप्रतीते यावकाशः । किश्चात्र ‘रसवर्ज रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते’ इत्युक्त- मघस्तात् । अतो रसवशात् इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः इत्युक्त्वा तत्परिहारमार्ग उपदिश्यतेऽत्र । तत्रेन्द्रियक्षो मपरिहारे बुभुत्सिते, इन्द्रियाणि संयम्य जीववरैक्यभावनं कुरु इति वर्णन कथं घटताम् । अतः क्षोभपरिहारकमधिका कर्षक वस्तुध्यानमतोपदेष्टव्यम् । अतो मदीयदिव्यमङ्गल विग्रहस्य शुभाश्रयस्य ध्यानं विधायेन्द्रियाशुद्धि निवार्य ध्यातव्यध्यानपरो भवेत्युपदिशतीति प्रकृते वक्तव्यम् । अतो भवदुक्तोऽर्थः सर्वथैवासंगतः । निष्कारणमपि प्राचीनव्याख्यानखण्डनं शांकरे तत्र तत्र । (518) ‘सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन् न कारयन्’ इति श्लोके, देहे कर्माणि संन्यस्येति प्राचीनं व्याख्यानमनूद्य निरस्यति 2 21 श्लोकभाष्ये । श्लोकोऽयं सर्वकर्मसंन्यासरूपज्ञानयोगपर इति अत्र तन्मतम् । युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वेति पूर्वश्लोक-

. । शांकरार्थ विमर्श: " 27 पर्यन्तं कर्मयोगिप्रस्ताव इति निर्विवादन् । अन च लोके ‘सर्वकर्माणि सन्यस्य’ इति सामान्येनानुक्त्वा मनसा संन्यस्येति कथनात् क्रियमाणानामेव कर्मणां मनसा त्याग: अकर्तृत्वानुसंधानमिति प्रतीयते । न हि मनसाध्यानि सर्वकर्माणीत्यर्थः । नैव कुर्वन् न कारयन् इत्यपि, कं घातयति इन्ति कम् इतिवत् क्रियाकर्तृत्व उपलभ्यमानेऽपि वस्तुतस्तदभावपरमेव । एवं स्थिते निर्व्यापारत्वरूपज्ञाननिष्ठा नात्र विव- क्षिता । यदत्र संन्यस्येत्यस्याधिकरणानपेक्षत्वात् आस्ते इत्यस्य चाधिकरण सापेक्षत्वात् देहे इत्येतत् आस्ते इत्यत्रैवान्वेतीति तन्न । ज्ञानयोगदशायां जीवो देहे अस्तीत्यस्य संप्रतिपन्नत्वात् देहरूपाषि करणस्थानपेक्षणात् । एतदपेक्षया विषयापेक्षत्वेन आत्मन्यास्ते इत्युक्तिः शोमना । न च संन्यास- स्याधिकरणमनपेक्षितम्। तथा सति, मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्य ब्रह्मण्याधाय कर्माणि इत्यादावधि - करणानन्वयप्रसंगात् । अतः कर्मयोगी स्वगतं कर्तृत्वं परमात्मनि वा प्रकृत्यादौ वा न्यस्य स्वमकर्तारं भावयतीत्यस्यैव प्रकृते वक्तव्यत्वात् अनेन श्लोकेन कर्मणां देहे न्यास उच्यते । अतः कर्मयोगि विषयकत्वं नानुपपन्नम् । वस्तुत उपरितनश्लोका अपि कर्मयोगिविषया एव । न च ज्ञाननिरूपणातिशय- मात्रेण ज्ञानयोगविषयता । कर्मयोगिन्यपि ज्ञानमेलनात् । ज्ञाननिष्ठस्य लोकसंग्रहार्थकर्म विस्तारस्य भव- दभ्युपगतस्वात् । एत एव हि लोके भूम्ना लक्ष्यन्ते परित्राजकानां दुर्भिक्षात् । ज्ञानयोगानधिका- रिवे चार्जुनस्य श्रीकृष्णाभिमते संन्यासाश्रमानहं तं प्रति ज्ञानयोगविस्तारः किमिति कर्तव्यः । अतस्त कर्तव्यमात्र प्रपञ्चनमेव युक्तम् । द्वितीयेऽध्याये, ‘एषा तेऽमिहिता सांख्ये बुद्धियोंगे त्विमां श्रृणु’ इत्यन्तै प्रथममात्मस्वरूपनिरूपणपरं सांख्यप्रकरणमपि कर्मयोगाधिकर्तव्यार्जुनावश्यविज्ञेयात्म स्वरूपज्ञा पर्ने दम्पर्येणैव; न संन्यासिकार्यज्ञानयोगनिरूपणाय । किञ्च यदि सन्यासिन एव ज्ञानयोगः । उहि तथैव स्पष्ट ब्रूयात् । पश्चादपि तथाऽनुक्तेः सर्वस्य योगस्य सर्वाश्रमसाधारण्यमेव संमन्तव्यम् । एवं तर्हि कचित्, कर्म ज्यायो ह्यकर्मण इति, अन्यत्र ‘श्रेयान् द्रव्यमयात् यज्ञात् ज्ञानयज्ञः’ इति मिथो विरुद्धं कथमुच्यते इति चेत् – कथमत्र भक्तो निर्वाह: । अकर्मण: कर्मानारम्भात् तूष्णीम्भावात् कर्मानुष्ठानं ज्याय इति यदुच्यते, तत्र, कर्माननुष्ठानस्य प्रशस्तत्वे हि अन्यस्य प्रशस्ततरत्वम् । तस्य हेयत्वात् तदपेक्षया ज्याय- स्त्ववर्णनमयुकम् । वयं तु अकर्मपदेन ज्ञानयोगं गृहीत्वा योगद्वयस्याप्येकाश्रभ्यधिकार्यत्वात् ज्ञान- योगात् कर्मयोगस्य ज्यायस्त्वमेव ब्रमः । अत एवार्जुनस्तत्रैव प्रेर्यते । ज्ञानयोग विनाऽपि कर्मयोगस्य तत्कार्यकरत्वात् ज्ञानयोगसापेक्षत्वप्रयुक्तमप्राशस्त्य तस्य नास्ति तच ज्यायस्वं कर्मणो ज्ञानत्व- मन्तरा दुर्वचमिति उदेशसद्भावस्तत्र पञ्चमे प्रपञ्च्यते । कर्मयोगान्तर्गतदंश निबन्धनमेव तस्य ततो ज्यायस्त्वमित्युपपादनाय, श्रेयान् द्रव्यमयात् यज्ञादित्यादिना तदन्तर्गतज्ञानांशप्रभाव एवं कथ्यते । अर्जुनस्य . तत्र यथावत् रुच्युत्पतिरपि ततो भवति । न पुनरर्जुनोपेक्षणीयस्यान्याधिकारिकस्य ज्ञानयज्ञस्यात्र प्रशंसनम् । अत एव च प्राचीनैर्ज्ञानकर्मणोः समुच्चय इष्टः, यत्यासंभव भवान् मन्यते । न पुनर्ज्ञाननिष्ठा कर्मनिष्ठयोः समुच्चयस्तदुक्तः । अव्यपदेश्य किञ्चिदधिकारिविषये प्रथमं कर्मयोगः पश्चात् ज्ञानयोग इत्यप्यस्त्येव । पृथगधिकारिणि उभयमिदमेकफलकम् । तदुक्तम्, “यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थानं

28 भूमिका तस् योगैरपि गम्यते” इति । भवन्मते इदं दुर्घटम् । यदि च ज्ञानयोगरूप वा तलक्षभूतो वा योगोऽ र्जुनेन संन्यासानधिकारिणा नानुष्ठीयेत, तदा, तस्मात् योगी भवार्जुनेति किमित्युपदेशः । नूनं ब्राह्मण- जन्मने प्रयतस्येत्यादेशो युज्यते । J 3 ; " यदपि षष्ठान्ते योगिनामपि सर्वेषामित्यस्य उपाख्यानम्, तत्रेदं विकल्पनीयम् रुद्रादि- स्यादिपराणां योगिनां मध्ये मयि वासुदेवे समाहितेनान्त:करणेन श्रद्धावान् यो भजते, स युक्ततमः श्रेष्ठ इति वा, जीवब्रह्मैक्योपासकः श्रेष्ठ इति वा । नाद्यः पूर्व जीशश्मज्ञाननिष्ठानामेव योगिनां प्रमतत्वात् योगिनामिति पदेन तदग्रहणायोगात् । ग्रहणे च सम्यङ्मोक्षहेतुज्ञाननिष्ठापेक्षया सगुणवासुदेवोपासकस्य श्रेष्ठतया भवतोऽपसिद्धान्तः स्यात् । नान्त्यः मां ; भजत इत्येव शब्दात् जीवैश्वरैक्यबोधकाभावात् । कल्पनायां रुद्रादित्यादिपराणामित्यर्थके योगिनामिति पदे, अई मनु- रमयं सूर्यश्चेतिवत् अहं रुद्रः आदित्योऽहमिति स्वस्मिन् रुद्राद्यैवयमपि कस्मादर्थो न भवेत् । न्या- बहारिकभेदस्तावत् स्वस्मात् रुद्रादौ वासुदेवे च समानः, पारमार्थिका मेदश्व समानः । तत्रेश्वर- स्वयोपासनश्चेत् मुक्तये, रुद्राद्यैक्योपासनं कुतस्तथा न ईश्वरत्वादिमिथोविरुद्ध विशेषणत्यागेन अहमेवेति अखण्डात्मैक्यमेव चेदुपास्यम्, तत् सर्वत्राविशिष्टम् । अतो गीतायां सर्वत्र मामुपास्ख मां प्रपद्यख इत्येवमेव कथनात् ऐक्योपासना कथनात् सगुणस्थवेषे च जीवैश्वरेवयासंभवात्, अखण्डामैवय- विवक्षायां देवमनुष्ययैिकस्थावर सर्वोपासनस्यैव वक्तुं शक्यतया मामिति विशेषाभावात्, ‘कामैस्तं स्तैर्हतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता:’ इत्यस्य निन्दनस्य सगुण विष्णुविषयेऽपि तुस्यत्वात् निर्गुणैक्ये विवक्षणीये देवतान्तरेऽपि सद्विवक्षासंभवात् भवन्मते सर्वमष्टिम् । यदि कस्यचित् खपरवशैक्यज्ञानं जीवान्तरेषु भेदज्ञानश्च न हि तदा मोक्षः । अतः सर्वमेकमित्येव ज्ञानमपेक्षितम् । तत्रैकतरपक्षपातो न घटते । अस्मन्मते तु सर्वस्य भिन्नत्वात् स्वविषयक योग-देवतान्तररूपजीवान्तरविषयक योगोभयापेक्षया वासु- देवयोगस्य श्रौष्ठवर्णन सुट संपद्यते । एवमस्य श्रेष्ठश्च वर्णनात् ज्ञाननिष्ठाया निकृष्टत्वात् तया साक्षान्मोक्षो न सिद्धयतीति न भवदभिमतरीत्या प्रथमषट्कार्थवर्णनं युज्यते । ननु षष्ठान्ते उक्तमेय द्वादशे विशदी- कियते । तत्र जीवात्मोपासकापेक्षया सगुणोपासकस्य योगवित्तमत्वं येनाशयेनोकम, तेनाशयेनैवाल युक्ततम खोक्तिरिति चेत् – तत्राप्यक्षरोपातकापेक्षया श्रेष्ठ भवता नेष्टमिति तत्र निरूपयिष्यते । अतस्तद्वाक्यजातमिदश्च शान निष्ठे निकर्षस्य भवदनभिमतत्वान्न यथावस्थितार्थं भवतीति न्येयम् । शिष्टं तत्र । 1 एवमुपक्षिशस्य वासुदेवोपासनस्योपपादनार्थे सप्तमाद्यध्यायप्रवृत्तिरिति निर्विवादम् । सप्तमे प्रकृतिपुरुषरूपप्रकृतिद्वय विशिष्टतया स्वस्य निरूपणात् तत्त्वत्रयपक्ष एव गीतार्थः, न त्वद्वैतम् । यत्तु अन चतुर्विधेषु भक्तेषु ज्ञानी जीवामैवयज्ञानी, ज्ञानीत्यात्मैवेति अभिन्नत्वेनोक्तत्वादिति; तन; ऐक्यज्ञानस्य ज्ञानपदार्थत्वे ज्ञानिनो भक्तत्वं कथम् । स्वावधिकोत्कर्षवति खस्व प्रीतिर्हि भक्तिः । ‘प्रियो हि ज्ञानिनः ’ इत्युक्त परस्पर प्रियत्वोपपादनश्च तत्र कथम्। सर्वेषामध्येकात्मत्वे स्थिते अस्यैवात्मत्वं कथं हि कथ्यते। अतोऽ व्यावृत्तमेवात्मस्वमत्रोपपादनीयम । मामेवानुत्तमां गतिमित्युक्तमपि न घटते, मामित्युक्तसगुणत्रशाति-

शांकरार्थविमर्शः 29 रिक्तनिर्विशेषानुत्तमगतिकस्वमेव ह्यस्य । अष्टमे सगुणोपासने धूमादिमार्गेण स्वर्गादिप्राप्तितुल्यं सगुणो- पासनादर्चिरादिना सगुणप्राप्तिरुच्यते । इयमेव परमुक्तिः । एवमपि, अपुनरावृत्तिरूपमुख्यमुक्तौ पश्चात् पर्यवसानेऽपि स्वयममुक्तिरूपं तदित्युपन्यस्य नवमे यथावस्थितैक्यज्ञानं परममुक्तिहेतुरुच्यते इति भव दाशयः । तत्रापि सर्वव्यापित्व सर्वविवबन्धुत्व- विवेकिजनसमाराध्यत्व स्त्रीवैश्यादिसर्वलोक श्रयणीयत्व- भक्तलोक याज्यत्वनमस्कार्यत्वादिविशेषवर्णनत एव निगमनात् निर्विशेषाद्वैतज्ञापकं किमपि न लक्ष्यते । ; केचित्तु ‘मयाततमिदं सर्वम्, मत्स्थानि सर्वभूतानि’ इत्युक्त्वा, ‘न चाहं तेष्ववस्थितः, न च मत्स्थानि भूतानि’ इति तन्निषेधात् जगन्नास्तीति ज्ञायत इति वदन्ति । तन्न; मया सर्वस्य ततत्वेऽपि तस्य मां प्रति आधारत्वं नास्तीति ‘न चाहं तेष्ववस्थित’ इत्युक्तम् । तावता स्वस्य जगतश्च सद्भावः तत्र खनिरूपिताघार- त्वमात्राभावश्च ज्ञायते न सर्वमिथ्यात्वम् || मत्स्थानीत्युक्त्वा न च मत्स्थानीत्युक्तं विरुध्यत इति चेत् कथं विरोधपरिहारो भवन्मते । भगवतो जगतश्च सर्वथैवापलापे वाक्यद्वयमपि अपार्थम् । प्रथमवाक्य इव द्वितीयवाक्येऽपि मत्पदार्थस्य भूतपदार्थस्य च सद्भावावगमात् स्थितिमात्रनिषेधः किल क्रियते । मत्स्यानीत्युक्तिरक्षणाय काचित् स्थितिरपि स्वीकार्या । अन्यादृशस्थितिनिषेधश्च निषेधवाक्यार्थः । लोके जलादिकं प्रति घटादेराधारत्वाय यो धर्मोऽपेक्षितः, तादृशो जगदाधारत्वाय न मेऽपेक्षित इति तदर्थः । तर्हि कथमाधारत्वसामर्थ्यमिति चेत् आह, पश्य मे योगमैश्वरम् इति । भवन्मते हि पश्य सर्वस्याप्य- भावमिति वक्तव्यम् । ऐश्वरस्वभावः संकल्पशक्तितास्तीत्युच्यते । तेन संकल्पतदाधारतद्विषयतदधीन- स्थितिसर्वस्थितिरेव लभ्यते । एतावदविमर्शेऽप्यर्थ इह सुवचः, मत्स्थानि सर्वभूतानि सृष्टिकाले, न च मत्स्थानि प्रलयकाले, पश्य मे योगमैश्वरं सृष्टिप्रलयविधानशक्तिमिति । अत एव पौनःपुन्येन सृष्टि- प्रलयविधानवर्णनम् । किञ्च भवद्वाण्ये ‘न चाहं तेष्ववस्थितः’ इत्यस्य तत्संश्लेषरहितः तदसक्तः; ‘असंग: न हि सज्यते’ इति श्रुतेरित्युक्तम् । तत्र सत्यमिध्यावस्तुनोर्मिथस्संबन्धाभाव इति क्लिष्टार्थ- कल्पनामुपेक्ष्य नित्यानन्दतृप्तस्य विभूत्यभावे निरानन्दत्वमिति या लोकरीतिस्तदभावात् जीवो विभूति- भूतेष्विव नाहं तेष्वासक्तः; जीवार्थमेव सर्वसृष्टेः उदासीनवदासीनोऽहमसक्तस्तेषु कर्मखिति तात्पर्यमपि वर्णयितुं शक्यम् । तस्मात् पवित्रमिदमुत्तमं धर्म्यमिति उपक्रमे, मद्याजी मां नमस्कुरु इत्युपसंहारे च श्रुतरीत्या पापनिवर्तकं शास्त्रविहितश्रेष्ठधर्मात्मकं प्रथमषट्को विलक्षणं योगिनामपि सर्वेषामिति प्रति- ज्ञातमेव भक्तिरूपमुत्कृष्टपुरुषाराधनरूपमेव हितं नवमाध्यायार्थः न तु तद्विपरीतमैक्यज्ञानम् । ; ; .1 दशमाध्यायदर्शितं भगवतो लोकमहेश्वरत्वेन स्वाधीन सर्वोत्पत्तिप्रवृत्तिकत्वेन, विशिष्टासु विभूतिषु विशेषरूपेणावस्थितत्वेन च भावनम्, एकादशोक्तं भगवद्विश्वरूपदर्शनःश्च एसद्विरुद्धं भगवतद्वैभव- मिथ्यात्वज्ञानमेव जनयतीत्येवं सर्वस्य तत्त्वज्ञानार्थत्ववर्णनं भगवद्विषयक भक्तियोगरूप, वेदान्तप्रसिद्धोपा- सनविद्वेषनिबन्धनम् । एवं गीतार्थवर्णनप्रवृत्तो यत् परभक्तिविघायकानामुपनिषद् क्यानामपि एवं सर्व- शब्द-सदर्थमञ्जनेन निर्गुणपरत्वमेव वक्तुं न प्रवृत्तः, तत् नूनं तत्र शारीरकतृतीयाध्याय तृतीयपादमुखेव भगवतो व्यासस्य तत्परिपन्धिश्वात् । तत्सूत्राणामप्यर्थान्यथाकरणं कुतो न करोत्विति चेत्-आनन्दमयाधि-

30 भूमिका करण इव carपि तथा कर्तुं शिष्यानेव नियुञ्जीत । स्वयं तावद्वैर्यविरहात् । अन्यथा अधिकतैर्ये गुणोप संहारपादो गुणध्येसपादः क्रियेत । भक्त्या मामभिजानाति यावानित्यत्र शांकरार्थशोधने किमिति भक्तिशब्दस्य मंगरुपमर्थे न वदन्तीत्यपि विम्रष्टव्यमस्ति । मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणीत्यत्र च स्वजातीयविजातीयगत भेदायोगाय मत्पदार्थेश्वरांशभंग इत्यर्थः स्यादिति सर्वविष्ठयः । 5 अथ द्वादशे, ‘एवं सततयुक्ता ये भक्ताः’ इत्यारम्भ एवं एकादशपर्यन्तैर्भगवदुपासनमुपपादितमिति स्पष्टं कथयति तद्विरुद्धतया एकादशपर्यन्तेन शुद्धजीवोपासनमेवोक्तम्, भगवदुपासनञ्च तत्र तत्रेति भवद्वचनं हठ एव । अथ च सगुणत्रझोपासनं शुद्धजीवात्मज्ञानं च पृथगधिकारिकार्यम् । तत्तद्वतोर्मध्ये कतरस्य योगवित्तमत्वमित्यर्जुनप्रश्न: ; सगुणोपासकस्य योगवित्तमत्वं भगवदुक्तमिति स्पष्टदृश्यम् । भवन्मते तदयोगात् जीवात्मोपासनस्यैव मुख्यमोक्षहेतुत्वाच्च अक्षरोपासक श्रेष्ठ रक्षणाय किमपि दधनं क्रियते, अन्तिमके ‘अतीव मे प्रिया:’ इति अक्षरोपासका एवोक्ता इति च । तदनन्वितम् पूर्वमक्षरोपासकं प्रियस्वमात्रेण एकवचनेन निर्दिश्य, ‘ये तु धर्म्यामृतमिदम्’ इति बहुवचनेन तुशब्देन च तद्व्या वर्तनेन स्वोपासकानामतीयप्रियत्वं पत्र निर्वाधनिरीक्ष्यम्; ‘ते मे युक्ततमा मता:’ ( २ ) इत्यनेनैक कण्ठ्यच । किञ्च भगवदुपासकान् प्रस्तुत्य, “तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् । सवामिन चिरात् पार्थ मय्यावेशित चेतसाम्” इति शीघ्रमेव मुख्यमोक्षप्रापणं स्वेन क्रियमाणमुच्यते । तदुपासन सुसुखं कर्तुमिति च प्रागुक्तम् । अक्षरोपासकविषये क्लेशोऽधिकतरस्तेषामिति क्लेशाधिक्यमुक्तम् । ‘ते प्राप्नुवन्ति मामेव’ इत्युक्तावपि नचिरात् समुद्धर्ता भवामीत्युक्तं फलशैत्रयं नास्तीति ज्ञायते । तत् शीघ्रमुपासनासिद्धयाऽपि स्यात्, फलान्तरव्यवधानादपि । सर्वमिदं भवन्मतविपरीतम् ; सगुणोपासकस्य क्रममुक्तिभाजो विलम्बेनैव यथावस्थितमोक्षः, अक्षरोपासकस्यालैव दर्शनोदये अतैव ब्रह्मसमशमनमिति हीष्टम् । अत्र तु जीवात्मलाभस्य निकृष्टत्वं भगवत्प्राप्तेरेव मुख्यमोक्षत्वञ्च सिद्धम् । । षट्कद्रयनिरूपित धिवैशद्याय तृतीयषट्कस्यारम्भः । द्वितीयतृतीयोक्तार्थवैशद्यायैव शिष्टम्, तदधिकं नास्ति गीतायामिति चतुर्थारम्भे तद्भाष्ये व्यलेखि । संपूर्णायां गीतारत्नमालायां नायकमणिवत् निर्मास- मान: “क्षेत्रचापि मां विद्धि” इति त्रयोदशगतः खण्ड इति अद्वैतिनामाशयः । शांकरभाष्येऽप्यत्र विस्तरः | सर्व जीवेश्वरमेदस्यैव प्रत्यायनेऽपि अन जीवेश्वरा भेद एव स्थाप्यत इति वदतः पृच्छामः अस्यापि वाक्यान्तरक्त् मेदाविरोधेनार्थे सुवचे किं सर्वत्र । घेनार्थवर्णनेनेति । कथमिति चेत् श्रूयताम् - पूर्व श्लोके शरीरस्य क्षेत्रत्वं शरीरवेदितुस्तदन्यस्य क्षेत्रज्ञत्वञ्चोक्तम् । तेन जडजीवद्वयमुक्तं भवति । अथ तस्य क्षेत्रज्ञस्य स्थानमुच्यते क्षेत्रज्ञश्चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेष्विति । सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टः मया ततमिदं सर्वम् इत्येवमहं सर्ववर्तीति प्रसिद्धम् । उक्तं क्षेत्रज्ञ माञ्च सर्वक्षेत्रेषु विद्धि । अहमिव जीवोऽपि क्षेत्राधारतया स्थित इति वाक्यार्थः । एवं क्षेत्रवत् क्षेत्रज्ञस्यापि मद्भिन्नत्वेन ज्ञानमेव यथावस्थितमिति मे ममिति भेदस्थापनमेवात्रापीति । अन्यथापि सुवचम् - पूर्वोक्तो जीव एकैकक्षेत्रवेदित्वात् क्षेत्रज्ञः ; अहं तु सर्वक्षेत्रेषु वेदितुत्वेन स्थितः । अतो मामप्येवं क्षेत्रज्ञातृत्वरूपप्राग्दर्शितयोगापकस्यात् I

· i शांकरार्थविमर्श: 31 क्षेत्र विद्धि । क्षेत्रशब्दस्य परमात्मपरत्वं पेशिरहस्यत्राह्माणादिवाक्यग्रहणेन सुष्ठु प्रतिष्ठापितमेव पूर्वस्सू- रिभिः । भाष्ये क्षेत्रज्ञाध्यायेऽल जीवविचाराय प्रवृत्ते जीवमेव क्षेत्रज्ञशब्दार्थ गृहीत्वैवानायासेनाथ वर्णितः तत्त्वमत्यादिवाक्यनयेन । तत्रायमाशयः – उपरि क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानमित्युक्तचा अत्र क्षेत्रज्ञञ्चा- पीति समुच्चायकशब्दसशत् क्षेत्र क्षेत्रज्ञश्च मां विद्धीत्यर्थ एव स्वरसः । तत्र क्षेत्रामेद ईश्वरे नेप्यते अद्वैतिभिः । अतो क्षेत्र नास्ति ब्रह्मास्तीति वाघार्थसामानाधिकरण्यमेव वक्तव्यम् । तद्वैकरूप्याय क्षेत्रज्ञो जीवोऽपि नास्ति, ब्रह्ममात्र मस्तीत्यर्थवर्णने जीवस्य बाघ एतेति न जीवब्रह्मैक्यसिद्धिः । वस्तुतो मामित्युक्ते ईश्वरे जीवकल्पनाभावात् ब्रह्मण्येव करूपनात् बाघार्थसामानाधिकरण्यमपि दुर्बनम् । जीव- बाधावसरे ईश्वरस्यापि सहैव बाधात् ईश्वरपरिशेषो न भवति । भामित्यस्य शुद्धलक्षकत्वे क्षेत्रज्ञपदे मत्पदे च लक्षणेति कथमचं खरसोऽर्थः । यदि कश्चित् नास्तिको ब्रूयात्, क्षेत्रज्ञञ्चापि मां विद्धि– यथा ईश्वरत्वेनाहं कश्चिनास्मि जगतो निरीश्वरत्वात्, तथा क्षेत्रज्ञोऽपि कुत्रापि नास्तीति प्रतिपतव्यम् । तेन एकस्मिन् शरीरे जीवोऽस्ति, अभ्यत् सर्व स्वामजीवयत् तत्कल्पितमिति एकजीवयादः कश्चिद्वैतिभिः क्रियमाणोऽपि नास्ति, निरात्मकमेव जगदिति देहातिरिक्तजीवनिषेध एवालेति- नागेवेदमद्वैतिव्याख्यानम्, पूर्वापरविरोधात् । J अस्तु तावदिदम् अत्राद्वैत्युपपादनं कियत्समञ्जसमिति विमृशत क्षेत्रवेदी जीव ईश्वराभिन्न इत्युच्यते क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानमिति तयोर्ज्ञेयत्वञ्च । उभयमपि तेषामनिष्टम् । क्षेत्रवेदित्वं हि ज्ञातृत्वम् । तच्चान्तःकरणस्यैव तन्मते ; न तु आत्मनः । अहंकारश्च महाभूतान्यहंकार इति क्षेत्रेऽवान्तर्भावितः । तथाच क्षेत्रातिरिक्तो ज्ञाता कथं तन्मते । अतैव घट्टे “विज्ञानस्वरूपस्याविक्रियस्यैव विज्ञातृत्वोप चारात् " इति विज्ञातृत्वाभाव एवोक्तः । तत्त्वोपदेशावसरे कृष्ण इहाविज्ञातारं विज्ञातृत्वेन कथयतीति साहसम् । एवं क्षेत्रज्ञस्य ज्ञानमेव मदभिमतं ज्ञानमिति प्रशंसायां सत्यामपि ‘ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि’ इति उपरि ज्ञेयत्ववक्ष्यमाणत्वादेः कथनेऽपि, सर्वथैवाज्ञेयं जीवतस्वम् ज्ञेयत्वे मिथ्वास्थं स्यादिति एतस्प्रधट्टे निरूपणं गीताया व्याख्यानं वा प्रत्याख्यानं वेति चिन्त्यम् । 1 अन कश्चित् प्रश्नः - जीवस्येश्वरखे असंसारित्वात् शास्त्रानर्थक्यमिति तवेदं समाधानमुक्तम्— द्वैतिनामपि बधावस्थायामेव शास्त्रसार्थवयम् न मुतयवस्थायामिति । किं तेन । अद्वैतमते बन्ध- स्यैवाभावात् शास्त्रवैयर्थ्यमिति प्रश्नस्तावता न समाहितः । सविहाय यत् किञ्चिदन्यत् तदुपर्याह- आत्मनः अवस्थाद्वयं दुर्वचम् ; तदा बन्धावस्थाया अनादित्वान्नाशो न स्यात्, मुक्तयवस्थायाः सादित्वात् नाश: स्थादिति । इदमयुक्तम् । अनादित्वं हीदं प्रवाहानादिश्वम्, न त्वज-यत्वम् । जनिपरम्पर! नाश- परम्परा च भवतः । अनेरुत्पतेः हेत्वभावे उच्छेदश्व । मुक्तिश्च प्रध्वंसरूपा न नश्यतीति सर्वेष्टम् । अन्यथा अविद्यानिवृत्तावविद्या पुनरुन्मज्जेत् । अस्माकं तु ज्ञानविकासपरम्परा प्रतिक्षण प्रतिबन्धक- विरहादनुवर्तमानैवास्तीति न कदापि मुक्तेर्हानिः । अतो यथावत्समाधानमलममानस्य दिग्भ्रमणमेतत् । तस्मादज्ञेयमज्ञातृ च किञ्चिदात्मतस्वं न गीलार्थः । http://acharya.org32 भूमिका 1 एतावत्यनुपरम्य, वक्ष्यते चाष्टादशे विस्तरेणेत्याह । तत्र क्रियमाणं गीता वधमपि पश्यत- ‘सिद्धि प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाऽयोति निबोध मे’ इति ज्ञाननिष्ठा योग्यतासिद्धौ ज्ञानप्राप्तिरुपपाद्यत इत्या- रम्भः । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते इत्युक्त्वा, ब्रह्मभूत इत्यादि कथ्यते । कोऽयं ब्रह्म- भावः । ब्रह्मभूतः ब्रह्मप्राप्त इति भाषितम् । इदमभेदबुद्धिनिवर्तनेन भेदबुद्धयापादकमेव भवति । एवं ब्रह्मभूतः ‘भद्भक्ति लभते पराम्’ इत्युक्तमुपरि । जीवशैक्ये संपन्ने, कथं पश्चादीश्वरे भक्तिः । अथेश्वर- भवनं नाम ज्ञानी चेति प्रागुक्तचतुर्थावस्था ब्रह्मैक्यज्ञानमेवेति चेत् तस्य कथं ब्रह्मभावः कारणम्, ऐक्यात् । कथश्चैक्यज्ञानस्य भक्तिशब्दवाच्यता । तत्र यावान् यश्चास्मीति नानाप्रकारविषयकत्वमपि कथम् ; अखण्डब्रह्मगोचरत्वात् । ‘तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्’ इति वर्ण्यमानतत्त्वज्ञानतत्व प्रवेशौ कौ । सर्वमेकमेव हि भवन्मते । तत्रापि पृच्छयते किं तदेकमिति । जीवब्रह्मैव यज्ञानमिति चेत्-अविषय. त्वात् ब्रह्मणः कथं तज्ज्ञानोक्तिः । गीतायां गीयमानं ध्यानमुपासनं योगः तत्यज्ञानमित्यादि सर्वमनन्वितं भवन्मते । ब्रह्मज्ञानमिति किञ्चिन्नास्ति । ब्रह्मेतरज्ञानान्त्रिवर्तनमेव योगः । तदभ्यास एव संपाद्यते इति हि वः प्रक्रिया | ईदृशगन्धर्वनगरसाम्राज्य । भिषिक्तानामद्वैति सार्वभौमानामुपन्यासं तत्रत्या एव शृणुयुः । एवं बाववर्ष विहाय भगवद्भक्ति यथावस्थिता मेच प्रकृतवाक्यवाच्यार्थत्वेनोपवर्ण्य एवं भक्त्याऽऽराध्य- मानो भगवान् प्रीत ऐक्यज्ञानं जनयिष्यतीति वर्णनं श्रेयः प्रमेयदौसम्ये सत्यपि ईदृशवाक्यानां वास्तवार्थरक्षणात् । तथाच प्रथमषट्के कर्मयोगानुष्ठानेन ज्ञाननिष्ठायोग्यतां संपाद्य अत्रैक्लोके जीवनसैक्यज्ञान- निष्टया लब्वया मुक्तिर्लभ्येत्येकः पक्ष उक्तः । द्वितीयषट्के तु तदनुष्ठाने दौष्कर्यमा लक्ष्य सगुणब्रह्मो- पासनबलेन सगुणब्रह्मस्थानं प्राप्य तदनुभव पर एवं सन् क्रमेण तत्प्रसादात् जीवब्रह्मैव यदर्शनलामेन तत्रैव मुक्तो भवेदिति द्वितीयः कल्प उक्तः । अस्मिन् कल्पे कर्मानुष्ठानस्य आमरणमवर्जनीयत्वात् युद्धोद्योगः कर्तव्य एव । प्रथमकल्पे सन्यस्य ज्ञाननिष्ठालामे यतमानस्य गार्हस्थ्यत्यागानन्तरं युद्धादेरकर्तव्यता स्वात् । द्वितीयकल्पे स्थितानां संन्यासस्यानपेक्षितत्वात् यावज्जीवं गार्हस्थ्ये स्थित्वैव सर्वधर्माक- सगुणोपासनानुष्ठानस्य संप्रतिपत्तव्यत्वात् न कर्मत्यागप्रसक्तिरस्ति । तत् त्वं प्रथमकल्परुचिर्वा द्वितीय- कल्परुचि । प्रथमे युद्धादिकं कर्म त्यक्तमनर्होऽसि । संन्यासे अनधिकारात् अस्मिन् जन्मनि शाननिष्ठाया स्त्वया दुष्प्रापतया जन्मान्तरं कीदृशं भविष्यतीत्यस्य दुर्शानत्वाच्च सगुणोपासने यतनमेव ते श्रेय इति सर्वथा कर्मापरित्याग एवेत्येवं शांकरमतरीत्याऽर्थशिक्षणं कार्यम् । तदूविहाय किमित्यस्थाने सर्ववाक्यवधः क्रियते । नूनं तथासति अद्वैतसाधकगीतावाक्यालाभ इति विविध्यैतत् । वस्तुत एतन्मतासंभवश्च सुप्रतिष्ठापित एव माच्यैः, यत् उच्यते शांकर एव, ‘अनादिमत्परं ब्रह्म न सत् तन्नासदुच्यते’ (१३-१२) इत्यत्र । अत्र हि प्राचीनव्याख्यानं खण्डनायानूदितम्, “बहुवीयतायें मतुपोऽनश्काशात् अनादिमत् इति पदच्छेदायोगात् अनादीति पृथक्कृत्य मत्परमिति पदविभागः कार्यः । अहं परो यस्मादिति तद्विमहः । तेन परमात्मा यस्मात् परः सोऽवरो जीवात्मा, एतत्प्रकरणार्थ: इति । तेन जीवपरमेदः प्राच्यसंमत इति सिद्धम् । अद्वैतेऽपि शक्तिविशिष्टवासुदेवकलाया जीवकला-

, शांकरार्थविमर्शः 7 33 पेक्षया परत्वमत्र वक्तव्यं स्यात् । शांकरं तु निर्विशेषब्रह्मरूपस्वपक्षाभिनिवेशेन तत् खण्डयति ‘ब्रह्म सत् तत्रासदुच्यते’ इत्युक्तत्वात् निर्विशेषमत्र वक्तव्यमित्याह । अथ सर्वस्यापि अस्ति नास्तीत्यन्यतर- प्रतीतिविषयत्वौन्यात् कथमेकस्य सदसद्विलक्षणत्वमिति स्वयमेवाशंक्य शब्दानां जात्यादिविशिष्ट- वाचित्वत्वामान्यात् ब्रह्मणश्चाद्वयस्वात् अविषयत्वात् आत्मत्वात् न केन चिच्छदेनोच्यमानतेत्याह । एवं तर्हि ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामीत्येतावान् शब्दसंदर्भः कस्य वचनाय प्राप्तः ? मिथ्याभूतं सदसद्वि लक्षणमिति कचित् कथ्यते । सच्छब्देन ब्रह्मणो वाच्यत्वं तदा संगतम् । इदानीं सदिति मिथ्याभूत- ग्रहणं भवदिष्टम् । शब्दमुख्यार्थः कः, कस्य तथास्वं भवितुमर्हतीति विचार्यम् । भवन्मते ब्रह्म न सत् अवाच्यस्वात्, जगन्न सत् अस्थिरत्वात् । स्वयमेकं मतं परिकल्प्य वेदशिरसि तदारोग्य, प्राचीन- संप्रदाय प्रदृष्य, " तथाहि सम्प्रदायविदां वचनम्, अध्यारोपापदादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रपञ्च्यते। इति विलिख्य एवमनंगीकारे संप्रदायहानिरिति विभीषिका प्रदर्श्यते । 1850 श्लोके लिखितं वाक्यं बौद्धसंपदा यमेव भवरसंप्रदायत्वेन स्थापयति, तथा मुच्यते, “अत एव हि विज्ञानवादिनो बौद्धाः विज्ञानव्यतिरेकेण वस्त्वेव नास्तीति प्रतिपन्नाः प्रमाणान्तरनिरपेक्षताच स्वसंविदितत्वाभ्युपगमेन | तस्मादविद्याभ्यारोपित निराकरणमात्र ब्रह्मणि कर्तव्यम् ; न तु ब्रह्मविज्ञाने यत्नः” इति । एवं जगद- पलापेन सह ब्रह्मणो ज्ञेयत्वमप्यपलपतां ब्रह्मणोऽत्यन्तप्रसिद्धत्वमपि कथ्यमानं कीदृशम् ? न तावत् अज्ञेयत्वात्, अथ संशयविपर्ययानास्पदत्वमात्रमिति चेत् एवं निश्चयानास्पदत्वमिति । सर्वाभाव एव ब्रह्मेति विज्ञानवादविलक्षणः शून्यवादोऽप्यापतेत् । गीताव्याख्यानारम्भः प्राचीन- व्याख्याननिरासाय नवीनमर्थमारोप्य च बौद्धमत संवादाय प्रदर्श्य तस्य साम्प्रदायिकत्वमपि वयत इति चिलम् । कथं नु साम्प्रदायिकं प्राचीनं घ्या रूपानमेकं स्वमतानुसारि न प्रदर्श्यते इति । अभावादिति चेत् अत एव तस्य गीताप्रेमेयत्वाभाव एव । 5 7 7 प्रमाणाप्रदर्शनेन स्वमतं सिद्धं कृत्वा यत् अष्टादशान्ते कथितम् ‘आत्मज्ञानस्य तु केवलस्य निश्श्रेयसहेतुत्वम्, भेदप्रत्यय निवर्तकत्वात् ‘, ‘अविद्यातमोनिवर्तकज्ञानस्य दृष्टं कैवल्यफलावसान- स्वम्, रज्च्वादिविषये सर्पाद्यज्ञानमोह निवर्तकपदीपप्रकाशवत् । ‘भगवत्कर्मकारिणो ये युक्ततमा अपि कर्मिण: अज्ञाः, ते उत्तरोत्तरहीनफलावसानसाघनाः, अनिर्देश्याक्षरोपासकास्तु उक्तसाधना: ‘, ‘अविद्यावत एव सर्वे कर्म, ब्रह्महत्यादिवत् ‘कर्मविधिश्रुतिवत् ब्रह्मविद्याविधिश्रुतेनप्रामाण्यम्, आत्मावगतेरभाषात्’, ‘मिथ्यात्वेऽप्युपायस्य उपेय सत्यतया सत्यत्वमेव स्यात्’, ‘अतः सम्यग्दर्शनात् अत्यन्त एवोपरम:’ इति, सर्वमिदं श्रीमाप्यादौ सतर्कप्रमाणोपन्यासेन शमितमेव । मोक्षधाद्वैतम शोधने तार्किकस्वीकृतपाषाणकल्पमोक्षादपि निकृष्टः । ब्रह्मणो हि निर्विशेषस्य ज्ञानत्यानन्दत्वादिकं सर्वमौपचारिकम् प्रकाशरूपधर्मस्यैवानंगीकारे आनुकूल्यप्रकाशरूपसुखानुभवस्य का प्रसक्तिः । जडत्वदुः सत्वाद्यभावमात्र हि तत् । तस्म व दद्वैतिभिः स्वमतस्य गीतार्थत्वाभावे विगीतता स्यादिति विसृश्य एवं सर्वगीतावाक्यव्यापादनं ईश्वरेशितव्य सर्ववधविधित्सया प्रारब्धम् । विशेषतश्च भाष्य- तात्पर्य चन्द्रिकादिषु तत्र तत्र तन्मतदौस्स्थ्यं प्रपञ्चितमेवेति किं बहुना || 5 J

मध्वप्रमेयपरिशीलनम् अथ माध्वसिद्धान्त्यादृतो गीतार्थः संगृह्यते । एतन्मतप्रमाणप्रमेय तत्त्वहित पुरुषार्थत्रणाला श्री भाप्यत्य स्वत्कृतभाष्यार्थदर्पणसहितस्य मुद्रणावसरे द्वितीयसम्पुटे भूमिकायां प्रकाशितैवास्माभिरिति नाल पिष्टं पिप्यते । अत्र तत्संमतगीतार्थसंग्रहमाले नः प्रवृत्तिः, प्रायः प्रमेयस्य समततया कीदृशार्थ- ग्रहणे शब्दानां पूर्वोत्तरसंदर्भाणाश्च स्वारस्यमिति विमर्श एव कार्यो भवति । स चाऽऽद्यन्तं सर्वग्रहणेन कार्यो विस्तरेण । अथापि संग्रह इह । बन्धुस्नेहकारुण्याचा कुलस्यार्जुनस्य विषादशमने युद्धे प्रवृत्ति- मुस्कटामाधातुं मुमुक्षुवेद्यत्तत्त्वहितोपदेशे प्रववृते भगवानिति सर्वसंप्रतिपन्नमत्राप्यविशिष्टम् । ‘जगन्मिथ्या जीवब्रह्मैक्यज्ञानान्मुक्तिः; तज्ज्ञाननिष्ठायोग्यतामात्रं निष्कामकर्म संपाद्यम् ज्ञाननिष्ठाघ- कारिणश्च चतुर्थाश्रमिण एव’ ‘इत्यद्वैतक्रिया विशिष्टाद्वैतप्रभृतिभिरिव एभिरपि दूष्यत एव । वैराभ्यं भगवति भक्तिः उपासनं प्रत्यक्षमिति क्रमेणैतत्पक्षे मोक्षोपायाः । ततः परमभक्तौ जातायां भगवत्प्रसादे च प्राप्ते मुक्ति: संपद्यते । तादृशोपायोपदेश एवात्र गीतायां क्रियते । ; | 1 जीवात्मनः खखरूपानन्दानुभव एवं मुक्तिरिति तत्खरूपज्ञानस्यावश्यकत्वात् देहात्मन्त्रान्ति- निवर्तनेन तत्प्रतिबोधनं द्वितीयाध्याये प्रथममारब्धम् । एतन्मते जीवब्रझात्यन्तमेदे सत्येव ब्रह्मप्रति- विम्बत्वमपि जीवस्य स्वीकृतम् । लोके जलादिखच्छद्रव्यप्रतिहतना यन रश्मि संपर्क बलात् दृश्यमान:- सूर्यादिविभ्य एव प्रतिबिम्बत्वेन व्यवहियत इति यत् विम्बप्रतिबिम्बैक्यं पूर्वोत्तरमीमांसापारीणपरिगृही- तम्, तदेभिर्नेप्यते । बिम्बात् प्रतिबिम्बस्य भेद एव । अथाप्युपाध्यायत्ततया सादित्वापत्तिर्जीवस्येत्यपि न अनाद्युपाधिनिबन्धना प्रतिबिम्बताऽप्यनादिरेव । उपाधेरनाशाच सर्वदा प्रतिबिम्बतैव । प्रतिबिम्ब- त्वच विम्वभिन्नत्वे सति विम्बाधीनसादृश्यवत्त्वम् " अंशोनानाव्यपदेशादिति सूले उपपादितम् । जीवस्य यथावन्निरूपणार्थं प्रवृते द्वितीयाध्यायप्रथमभागे सर्वगतः स्थाणुः अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमि- त्यादिना यत् परमात्मनिरूपणम्, तत् जीवे निरुक्तप्रतिबिम्बत्वोपपादनार्थमेव । अस्य महापुरुषार्थ- रूपो मोक्षो भगवत्प्रसादात् । प्रसादश्च भगवति सर्वोत्कृष्टत्वज्ञाने सत्येव लभ्यते । विष्णोः ब्रह्म- रुद्रादिसर्व चेतना पेक्षस्वोत्कर्षश्च शास्त्रप्रसिद्धः । अत्र संदर्भे रुद्रादीनां निकर्षो विस्तरेण माध्ये न्यरूपि ।. ‘एषा तेऽभिहिता सांख्ये’ इति जीवतत्त्वज्ञानोपदेश समाप्य कर्माख्यस्य योगस्योपपादनमुपर्यारभ्यते कर्मयोगं बिना यथावद्ज्ञानं न निष्पद्यते । ‘नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति श्रुत्या ज्ञानस्यैवोपा- यत्वेऽपि तच्छेषतया कर्मयोगानुष्ठानं कार्यमेव । कर्मयोगो नाम फलकामनादित्यागपूर्वमीश्वरार्पणबुद्धया नित्यनैमित्तिक कर्मानुष्ठानमेव । स च चतुर्थाश्रमिणोऽपि यथा भवति । तस्यापि न निरग्नित्वम् । बायान्यभावेऽपि ‘ब्रह्माभावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुहुति’ इत्युक्तरीत्या किञ्चिदग्निसद्भावात् । सांख्यस्य योगस्य च ज्ञानकर्मणोरतः समुच्चय एव । संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि स संन्यासी च योगी चेति एकस्यैव संन्यासस्य फलत्यागरूपस्य ईश्वरार्पणबुद्धया कर्मकरणरूपयोगस्य च समुच्चय उच्यते । दूरेण अवरं कर्मेति कर्मयोगापेक्षया ज्ञानद्यवचनात् किमित्यहं कर्मणि नियोज्य i

i

सत्यम् ;

माध्वमेयपरिशीलनम्

35 यत् नित्यकर्म न त्याज्यमिति, तत् सत्यम् । तथापि युद्धं तु काम्यमेव । तस्य नैमित्तिकत्वेऽपि सम्यस्य भिक्षाचर्यया ज्ञाननिष्ठेय श्रेयसी | शत्रु मित्रादिभेदवर्धक - शमदमवाचक- युद्धानुष्ठानप्रवृत्तस्य मोक्ष- लाभे श्रमात् इति मन्यमानमर्जुनं प्रति, ‘चतुर्थाश्रमिणी युद्धाद्यभावेन शमदमादिसंपत्त्यतिशय इति अथाप्याधिकारिकाणां न संन्यासेऽधिकारः । अत एव कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । तो नित्ययत् कर्तव्यम् । सिद्धयसिद्धयोः समो भूखा कुरु । योगः कर्मसु कौशलम् । परिपाकभंगभीतानुष्ठेयज्ञाननिष्ठ | पेक्षया साम्यबुद्धिसंपादनेन जयापजयादौ दृष्टिमकृत्वा भगवदर्पणेन करणे हि समर्थकृत्यमिति कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते इति । विशिष्टाद्वैतिभिरिव एभिः नित्यनैमितिका- नुष्ठानातिरिक्तः कर्मयोगो नोक्तः । ‘दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते’ इत्यस्य यज्ञं विष्णुं दैवमुपासत इति भगवदुपासनार्थकत्वं वदन्ति । अथापि कर्मयोगात् ज्ञानातिशयः ततो ध्यानं ततो दर्शनमित्यादि- वदद्भिरेभिरुच्यमानमिदं कर्मयोगरूपमुपासनं न मुख्यध्यानरूपं भवेत् । अन्ततो भगवदनस्तवनादिरूप- मपि भवेत् । उपर्युच्यमानाः कर्मयोगाः नित्यनैमित्तिकातिरिक्ता एवेति नेप्यत एभिः । किञ्च द्वितीये उपरि प्रस्तुतं ध्यानं परमात्मविषयकमेव । स्थितप्रज्ञता च न जीवध्यानात् ; किंतु परमात्मध्यानात् । अत एव ‘तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः’ इति भगवद्ध्यानमेव विधीयते । अतस्तत्रतत्र जीवात्मयाथात्म्यस्योपदिश्यमानत्वेऽपि स्वरूपानन्दानुभवरूपफल लिप्सुभिर्मुमुक्षिभिस्तस्यावश्य ज्ञेयत्वेऽपि स्वरूपानन्दानुभवरूपफललिप्सुभिर्मुमुक्षिभिस्तस्यावश्य गीतायां विधीयमानं ध्यानं परमात्मविषयकमेव ; आत्मशब्दस्य परमात्मावाचित्वसंभवात् ; ब्रह्मशब्द- स्यैव बहुलं प्रयुज्यमानत्वाच्च । दैवमेवापरे यज्ञमित्यस्य देवार्चनपरत्वेन व्याख्यानाकरणेऽपि भगवदर्चनं प्रकृष्टतयेष्टमेषाम् | 2-39 सांख्ययोगप्रस्तावे “सांख्यं योगः पाशुपतं वेदारण्यकमेव च । ज्ञानान्येतानि भिन्नानि नाव कार्या विचारणा”, “अक्षपादकणादानां सांख्ययोग जटाभृताम् । मतमालम्ब्य ये वेदं दूषयन्त्यल्पचेतसः”, इति तेषां मिथो भिन्नमतत्वं तत्र वेदस्यैव ग्राह्मत्वम् अन्येषां भ्रमप्रमादास्पदपुरुष बुद्धिमूलत्वेनानुपादे- भ्रमप्रमादास्पदपुरुषबुद्धिमूलत्वेनानुपादे-’ यत्वञ्च कृत्वा, “पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम्” इति अपौरुषेयवेदप्रवर्तक नित्य सर्वज्ञ- नारायणप्रणीततथा चित्रशिखण्ड्यादिप्रवर्तिततया महाभारते प्रशंसितस्य पञ्चरावस्य कृत्स्नस्य प्रामाण्यम्, अनन्तस्वापि वेदस्याशेषभगवदभिप्रायाविष्कारकत्वायोगात् ज्योतिष्टोमादीनां धर्मत्वस्य भगवदभिप्रायानु- रोधियैव स्वीकारात् साक्षात् भगवत्प्रोक्तेषु वेदानुक्तेष्वपि पञ्चरात्रप्रतिपाद्यर्थेिषु वेदविरोधाभावादेव विश्व- सनीयता चेति निरूपणात् पवकारूपक्रियाभगवद्दालय प्रतिष्ठापूजनादिपद्धतीनां कर्मयोगान्तर्भावः स्थित एव । वाराहेच, ‘याक्षरातं भागवतं मूलरामायण तथः । पुराणं श्रीभागवतं वेदो विष्णुरितीरितः’ इत्युक्त्व रुद्रो विष्णुप्रचोदितः खप्रकाशकानि विष्णोरप्रकाशकानि च क्षुद्रशास्त्राणि चकारेत्युक्तमिति च दर्शितमत्र । बुद्धियुक्तो जहातीत्यत्र मुक्तेर्ज्ञानमाला साध्यत्वं ज्ञानकर्मसमुच्चय साध्यत्वञ्चोक्तम् । स्वखरूपसुख- नुभव एव मुक्तिः । स चाविद्यानिवृस्या । अविधैवाऽऽवरणमिति न ईश्वरेच्छापि । अविद्यानिवृत्त्या स्वरूपे वंशानुभवेऽपि जक्षत् क्रीडन् रममाणः, स यदि पितृलोककामो भवति, संकल्पादेवास्य पितरस्स- ।

36 भूमिका मुत्तिष्ठन्ति इत्यादिमुक्त कर्म लात् पूर्णस्वरूपानन्दाविर्भावः । मुक्तानां देहाश्च चन कर्माधीनाः; न भौतिकाः । एव ज्ञानकर्मसमुच्चयो मुक्ति प्रति सुबचो भवति । निष्कामानामीश्वरार्पणरूपाणां कर्मणां ज्ञानोत्पा- त्वमपि स्वीकृतमेव । तदा च ज्ञानं प्रति कर्म भवत्यक्रम | मुक्तौ सायुज्यं प्राप्तानां न दुःखम् | ये किञ्चिद्दुःखिनः, ते सालोक्यसामीप्यादिमात्रभाजः । चैद्यादयः पूर्वे भक्ता एवं शापवशात् निरुद्ध- भक्तयस्तदवसाने पूर्वस्थितिभाजः । अतो भक्ति विना द्वेषादिना मुक्तिर्न कस्यापि । युक्तमेवैतत् ; लोके महादिपीडावलादपि दीर्घकालं वैरस्यस्यानुरक्तेऽपि दर्शनात् । पूतनादिशरीरे जीवद्वयम् । तत्र साधोर्मुक्तिः, अन्यस्य संसृतिरिति चान्यव तन्मतं दर्शितम् । " 5 " " तदत्र गीतायां प्रथमषट्कं साधननिरूपणप्राधान्येन प्रवृत्तम् । यथावज्जीवात्मपरमात्मज्ञाना- वश्यकत्वं कर्मयोगानुष्ठानेन तद्वैशयम् कर्मानुष्ठानस्य च आमोक्षादत्यागः इति सर्वमिष्टम् । । भगवद्विषयको योग एव षट्कोक्तः । विशिष्टाद्वैतिभिर्जीवात्मविषयकयोगपश्तया व्याख्याताः सर्वे भागाः परमात्मविषयकतयैव व्याख्याताः । तत्र ब्रह्मविषयकपरोक्षज्ञानानन्तरमपरोक्षसाधनोपाय उक्तः, ‘तद्बुद्ध- यस्तदात्मानस्तनिष्ठ स्तत्परायणाः’ इति । यथैतत् तथा सर्वेषामात्मनां साम्यदर्शनञ्च परोक्षसाधनं भवतीति च। अष्टमे चाध्याये साधका द्विविधा व्याख्याने दर्शिताः केचित् भक्तिप्रधानाः, अन्ये वायुजयादि- प्रधानाः । वायुजयादिरहितानामपि ज्ञानमक्तिवैराग्यसंपूर्णानां भवत्येव मुक्तिः । ज्ञानाद्यसंपूर्णानामपि वायुजयादिना भवति मुक्तिः । सा त्वरूपा, परं तु शीघ्रमित्युक्तम् । कृत्स्नस्याष्टमस्यैकरूपोपासनपरत्व मेवेष्टम् । ‘अनिमित्ता भगवति भक्तिः सिद्धेर्गरीयसी । जरयत्याशु या कोश निगीर्णमनलो यथा । ’ मध्यम- भक्तानां नारायणाश्रयणं मोक्षार्थम् । उत्तमभक्तानां नारायणार्थेव वृतिः । मोक्षोऽपि नारायणार्थ- मपेक्ष्यते । यमेवैष वृणुते तेन लभ्य इति भाष्ये उदाहृतम् । भक्तमेव वृणुत इति तत्र व्याख्या । भक्तेः संपादनाय सप्तमे ऐश्वर्यप्रपञ्चनम्। न तु ‘न च मत्स्थानि भूतानि’ इति जगन्मिथ्यात्वोक्तिः । ऐश्वर्यनिरूपणार्थे प्रक्रम्य मिथ्यात्वकथनस्यायोगात् ‘मत्स्थानि सर्वभूतानि ’ इति प्रागुक्तमप्रतिषेध्यम् । उत्तरवाक्ये स्वयमर्थः भूतानां प्राणिनां तत्रतत्र स्थितानां लोके तत्तद्देशवर्तितया खास्मोपलम्भोऽस्ति । परमात्मनि स्थितौ तु तद्रूपदेशधार्यत्वे सत्यपि भूतानां तदुद्धृतत्वेनोपलम्भो नास्तीत्युच्यते, त्वगिन्द्रियामा - स्वात् परमात्मनः । अष्टमे उपासनविधानम्, नवमे सप्तमोक्त स्यैव प्रपञ्चनम् । तदुपयोम्यर्जुनप्रार्थना पूरणं दशमैकादशयोः । अन्ते च निगमितम्, “भक्त्या स्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुच तत्त्वेन प्रवेष्टचेति । अतो दर्शनमेवोपायः अर्चिरादिद्वारा गतस्यैव फलप्राप्तिः । २-३९ श्लोके, ‘बहुना किमिहोक्केन यावत् श्वेतं न गच्छति । योगी तावन्न मुक्तः स्यात् एष शास्त्रार्थनिर्णय:’ इति । नूनं श्वेतद्वीपवासिनां यावत् पारमैकान्त्यम्, तावत् भक्तानां मुमुक्षूणामपेक्षितमिति तदर्थः स्यात् । खरूपा- नन्दानुभवो मुक्तिरिति वदद्भिरपि भगवत्कििकरत्वं नोपेक्षितम् । लिखन्ति च न मोक्षसदृशं किञ्चित् अधिकं वा सुखं कचित् । ऋते वैष्णवमानन्दं वामनोऽगोचरं हि यत्’ इति । आनन्दय बाजमन- सागोचरत्वेऽपि मुक्तौ तारतम्यमेवामिष्टम् । तदुक्तम्, (252) मुक्तिमनिच्छन्त एव भगवद्भक्ताः ये

माध्वप्रमेयपरिशीलनम् , 37 मुच्यन्ते, ते प्रशस्यन्ते, ‘नास्यन्तिकं विगणयन्त्ययि ते प्रसादम् नैकात्म्यतां मे स्पृहयन्ति केचित्, एकरमध्युत दीयमानं न गृह्णन्ति’ इत्येवम् । इच्छतामपि मुक्तिभवति सुप्रतीकादीनाम् । यद्यभयेषा- मविशेषः, तदा कथं स्तुतिरनिच्छताम् । इयं श्रुतार्थापतिः । वचनञ्चास्ति, “योगिनां भिन्नलिंगाना माविर्भूतस्वरूपिणाम् । प्राप्तानां परमानन्दं तारतम्यं सदेव हि” इति, “न त्वामतिशयिष्यन्ति मुक्तावपि कदाचन । मक्तियोगात् ज्ञानाच्च सर्वान् अतिशयिष्यसि " इति च । साम्यवचनं तु प्राचुर्यविषयम्, दुःखाभावमात्रविश्यञ्चेति । अन्यदप्यानन्दतारतम्योपपादकं भाष्यार्थदर्पण भूनिकायां दर्शितमनुथेयम् । एवमेकादशपर्यन्ते वृत्ते द्वादशे किञ्चिदर्जुनः पृच्छति, भवदुपासकानामव्यक्तोपासकानाञ्च मध्ये के योगवित्तमा इति प्रश्नोऽयं पूर्वं द्विविधोपासकोपन्यासे कृत एव हि घटते । द्वैतिभिः परमात्मो- परसनमेव प्रावृत्तमभिमतमिति कथं प्रश्न इति चेत् तत्राहुः - एकमात्रोक्तावपि प्रमाणचल सिद्धद्वितीयग्रहणेन प्रश्नो घटत एवेति । तच्च द्वितीयमुपासनं न जीवात्मविषयकम्, किंतु लक्ष्मीविषयकम् । लक्ष्म्याः जीवकोटियहिर्भूतस्वं भगवदत्यन्तप्रियस्वं भगवत इव सर्वव्यापित्वं सर्वप्राणिघारकत्वं सर्वजीवजननीत्व- मित्यादि द्वैतीष्टम् । जीवभृतामित्यस्य जीवप्राणघारिणीमित्यर्थः । “उपास्य तां श्रियमव्यक्तसंज्ञा भक्त्या मयों मुच्यते सर्ववन्धः” इति च तदुपासनस्य मुक्तिहेतुत्वे वचनम् । तन्महिमपराणि च वचनानि बहून्युपन्यस्तानि । तस्या अव्यक्तशब्दवाच्यता च मायाविष्ठालीत्वात् । अत एव ब्रह्मशब्देनापि पूर्वे लक्ष्मीरुक्ता । तत्प्रकृत्यधिष्ठात्री हि सा । अशब्दम स्पर्शमरूपमव्ययं …. निचाय्य समिति कटश्रुतिः प्रकृतेरुपा - सनं यदाह, तदपि लक्ष्मीविवक्षयैवेति । तदल भगवतोक्तं लक्ष्मीविषयकमुपासनमधिकतर क्लेश साध्यमिति । तर्हि किमर्थं तद्विधनमिति चेत् — तदुपासकानां पश्चात् भगवदुपासनं शीघ्रमेव संपत्स्यते । किञ्च सुत्रतानां क्षिपं महदेश्वर्यं ददाति देवी; न तु देव इति विशेषः । ततस्तलिप्सया अव्यक्ताभिमानि- लक्ष्मीदेव्युपासने येऽवतरन्ति तैः क्लेशः सद्यः । ननु अव्यक्तपदेन प्रकृतिं गृहीत्वैव प्राकृतशरीराणा- मितर देवतानामुपासकाः योगवित्तमा भवन्ति न वेत्येव द्वादशाध्यायप्रश्नार्थोऽस्त्विति चेन्न; तासां मोक्षा- र्थोपस्वत्वाभावात्, योगिनामपि सर्वेषामिति प्रशगेन तनिरासाच | लक्ष्मीस्तु तत्र न वार्यते, एतदुपास नस्यापि मोक्षहेतुत्वोक्तेः । देवअन्तरवत् प्राकृतद्देयशरीरकत्वाभावात् जननीत्वाच्च तदुपासनेमुचित- मिति । एतदुपासनेऽपि “दृष्टा च सा भक्तिमतीय विष्णों दस्वोपास्तौ सर्वविघ्नांछिनत्ति” इति तदनुग्रहपूर्वकं भगवदुपासनस्यापि मोक्षार्थं कार्यतया विलम्बाधिक्यमेवेति समाधानम् । एवञ्च (१४-२६) ब्रह्मभूयाय कल्पते, ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम्’ इत्यदौ खस्मात् अभिन्नतया भिन्नतया च ब्रह्मनिर्देशेऽप्यर्थः सुस्थः, ब्रह्मभूयशब्दोऽत्र प्रकृतिभूयवाची प्रकृत्यधिष्ठात्र्या लक्ष्म्या साम्यमश्नुते, ब्रह्मणः प्रकृतेः लक्ष्म्याः प्रतिष्ठाऽहमित्यर्थः । १८-५३ ब्रह्मभूयाय कल्पते इत्यन्यत तु ब्रह्मभूयं – ब्रह्मणि स्थिति: सर्वदा तन्मनस्कत्वम् । अनन्तरश्लोके ब्रह्मभूत इत्यस्य च स एवार्थः परममैकमनस्क इति । अतो न जीव इह ब्रह्मशब्दोक्तः इति ॥ "

38 एवं माध्यम ध्यादिदर्शितरीतौ 1 भूमिका. विभाव्यमानायाम्, गीताशास्त्रे जीवात्मतत्त्वज्ञानं निष्कामकर्मानुष्ठानं परमात्मध्यानं तमूलं तद्दर्शनं मोक्ष इत्येतावदुच्यते; जीवध्यानतत्फलकैवल्यादिकं तु नाव स्पृश्यत इति वक्तव्यं भवति । तदल किञ्चिदिह विमृश्यते— द्वादशेऽध्याये, ‘ये चाप्यक्षर- मव्यक्तम्’ इति भगवदुपासनातिरिक्तं प्रस्तुत्य द्वयोरुपासनयोस्तारतम्यं जिज्ञासतेऽर्जुन इति निश्वपचम् । तदिदमुपासनं प्रागुक्तमेवेति पक्ष एव प्रश्नखारस्यम् । अप्रसक्तविषयप्रश्नायोगात् ; अपूर्वस्योपासनस्य च द्वैतिविवक्षितस्य स्फोटकं न किञ्चिदिह लक्ष्यते । लक्ष्मीविषयकोपासनश्चेत् अविक्षिप्यत्, ये चाप्य- क्षरमव्यक्तमित्यल, ये चापि जननीं लक्ष्मीमित्येव प्रायोश्यत । न हि अव्यक्ताक्षरपदयोः लक्ष्म्यां रूढिः, न वा पूर्व प्रयोगः । अव्यक्त प्रधानम्, सदभिमानित्वात् तद्ग्रहणमिति तु क्लिष्टगतिरेव । किच लक्ष्म्युपासनस्य साक्षान्मोक्षोपधायकत्वं न माध्वेष्टम् ; तदनुग्रहबलसिद्धात् भगवदुपासन्त एव मोक्ष इत्युक्तत्वात् । एवञ्च कथं लक्ष्म्युपास के योगवित्तमत्वशका | ब्रह्मरुद्रेन्द्रादीनां पृथक्पृथग्लोकाधिकार- सत्यात् स्वतन्त्रतदुपासनप्रसक्तिरस्ति । अतस्तत्र वक्तव्यमस्थिरत्वादिकं प्रागेवोक्तम् । अतः खरसतः पृथक्- लक्ष्म्युपासन मोक्षाय न प्रसजति । अस्य च लक्ष्मीपरत्वमव्यक्तम् । तत्परत्वे चाक्षरं न किञ्चिद्व्यक्तमस्ति । गीतायामेवाष्टमे, ‘अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तः’ इति एतत्पदद्वयसाहचर्यात् उभयत्रैकार्थ्यनुमन्तव्यम् । न च तत्र लक्ष्मीपरत्वं तदिष्टम् ; परमात्मपरतयैव व्याख्यानात् । शक्यते ‘तु तथा व्याख्यातुम् ; सप्तमे भिन्ना- प्रकृतिरष्टधेति अपरां प्रकृति निर्दिश्य पधादुक्ता परा प्रकृतिः जीवभूता हि सर्वजीवप्राणधारिणी लक्ष्मी- रिति व्याख्यातम् । तद्वदिहापि अव्यक्तसंज्ञके लीयन्ते इति प्रस्तुतात् अव्यक्तात् अपरप्रकृत्याख्यात् परो भावोऽयमव्यक्तो लक्ष्मीरिति सामञ्जस्यात् । तदुपासनस्यापि मोक्षहेतुत्वं तदर्शितमेवेति, ‘तमाहुः परमों गतिम् इतीदमपि घटते । एवं तर्हि लक्ष्म्याः सर्वभूतप्राणधारकत्वस्येष्टत्वात् उपरि परमपुरुषमाले, ‘यस्यान्तस्स्थानि भूनानि’ इति वचनं न घटेतेति इदमपि परमात्मपरमेव स्वीकृतमिति चेत् तर्हि स्वान्सस्स्थ सर्वमृतकयक्तिभिन्नः पूर्वोक्ताचेतनाध्यकभिन्नश्च जीव एवाव्यक्ताक्षरपदवाच्यो भवतु । तल्ला- भस्य परमगतिस्वं लक्ष्म्याः परमगतित्ववत् परम्परया भवत्येव । अव्यक्तोऽक्षर इति पुलिंगनिर्देशश्व जीव- परत्वे सुघटितः । एवञ्च तद्धाम परमै मम इति धामशब्दोपि यथाश्रुतार्थो भवेत् ; घामशब्दस्य स्वरूपपरतया- व्याख्यानस्याप्रसिद्धार्थकत्वोषदुष्टत्वात् । अत एव सप्तमे पराप्रकृतिर्जीवभूतेत्यत्रापि जीवप्राणधारि नीति किष्टार्थकल्पनेन लक्ष्मीपरत्ववर्णनं विहाय साक्षाज्जीवपरज्वमेव श्रेयः । एतद्योनीनि भूतानि इत्युक्तं वेतनमिश्रत्वं भूतेषु न हि व्याहन्यते । अतश्च तत्समानार्थकताया एव युक्तत्वात् द्वादशे ये चाप्यक्षरम- मव्यक्तमिति जीवपरमेव । तदुपायस्य निकृष्टत्वात् कथं तारतम्यविचार इति चेत् — मतलयेऽपि तत्त- दभिमतार्थे तारतम्यविचारानुपपत्तिरस्ति, तत्समाधानं तु यथायथमा शय विशेष प्रदर्शनेन कार्यम् । कृतच गीताभाष्य एवास्मदीये तत् । वस्तुतोऽस्माभिः पञ्च निविद्यायाः जीवविशेष्यकोपासनरूपायाः अन्या- साच विद्यानां परमात्मविशेष्यकोपासनरूपाणां स्वीकारात् सर्वासां मोक्षहेतुत्वाच तत्रोभयत्र कुत्र प्रवृत्तस्य योगवित्तमत्वमिति विचारो द्वादशाध्यायविवक्षित इति अनायासेन निर्वाह कर्तुं शक्यते ।

माध्वप्रमेषपरिशीलनम् 39 अथापि ज्ञानत्वात्मैव मे मतम् इति पश्चातिविद्यानिव्यतिरिक्त एव श्रेष्ठस्य प्रागुक्ततया, तत्र फलविल- म्यादेः प्रागेव ज्ञाततया, अज्ञातफलत्रयात्रयविषयकत्वमत्र उत्तरवाक्यावतेयमिति विमृश्य सामान्यतो जीवात्मोपासनपरत्वमस्मदिष्टम् । न च जीवात्मोपासनं प्राक् कुत्रापि नोक्तमिति शक्यम् द्वितीये तदुपासनस्यैव स्वरसतः प्रतीतेः । तथाहि–नत्वेववाहमिति स्वरूपकथनेनोपक्रमेऽपि ‘एषा तेऽभिहिता सांख्ये’ इत्येतच्छोकात् पूर्वो भागो जीवात्मविषयक इति सर्वसंमतम् । अत एव तत्र परमात्मप्रस्तावो जीवात्मनिरूपणशेषतयेति तद्भाष्येऽपि भाषितम् । एवं सति नत्वेवाहमिति भगवता स्वात्नोयक्रमः, ‘जीवो गृहयमाणः सर्वदा वशेषतयैव ग्राह्यः, न स्वतन्त्रतया’ इति ज्ञापनार्थः । तत्र न जायत इत्यादेखि, नित्यः सर्वगतः, अव्यक्तो ऽयमित्यादीनामपि साक्षाज्जीवपशवे संभवति परमात्मपरत्वकल्पनमयुक्तम्, प्रस्तुतिजीवा भेदेनैव तत्प्र- तीतेः । ननु अभेदग्रहणमिदं विप्रतिविम्वभावकृतम् प्रतिबिम्बता चावश्यं वक्तव्या; तदानीमेव जीवस्या कर्तृत्वं परमात्मनः कतृत्वं च सर्वत्रोपरि वक्ष्यमाणमुपपादितं भवति । न हि प्रतिविम्वस्य पृथक्- कार्यकर्तृत्वभस्ति लोके इत्युपपादनमिदानीं भवतीति चेन्न – शारीरके, कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वादित्यारभ्य जीवस्वकर्तृत्वं सम्यगुपाद्य, इह कर्तृत्वाभिमानत्यागविधि हेतुकृत्य, “अधिष्ठानं तथा कर्ता करण पृथग्विधम् । विविधाच पृथकुचेष्टा दैवचैवात्र पञ्चमन्” इत्यन कर्तृपदेन ईश्वरं देवशब्देनाच गृहीत्वा जीवस्य पञ्चकेऽनन्तर्भावस्य ‘केवलं तु वः’ इत्यत्न केलपदेन तस्य निष्क्रियत्वनतिपादनस्य च विरुद्धत्वात् । गीतायां विम्बप्रतिबिम्बभावातीतेश्च । उपाधिमूलप्रतिविम्वतां विनैव चन्द्रमुखादिविव तद्भिनर व विशिष्टतत्सादृश्यस्य सूपपादतया उपनिषत्स्वप्यप्रतीतस्य तस्य स्वीकारस्यानपेक्षितत्वाच्च । प्रतिविम्बशब्दः काचित्को लक्षणयैष निरूढः, विम्बादिवोद्धृतो विम्वः इत्यादाविव । १ आस्तां स विषयः प्रकृते सर्वं पदं जीवपत्तयैव निरूढम् । अयोः कथं सर्वगतत्वमिति चेत्- त्रिलोक. संचारिणो नारदस्येव संसारे सर्वलोकसञ्चारिणो जीवस्य कालभेदेन सर्वसंबन्धात् सर्वगतत्वोपपतेः । उपरि ‘देही नित्यमवध्योऽयम्’ इत्येवं जीवप्रस्तावस्यैव दर्शनाच्च मध्ये अर्थान्तरप्रहृणमयुक्तम् । एवं सांख्यमुक्त्वा कर्मयोगमारभ्य सत्र बुद्धियोगः कश्चिदुपदिष्टः । एतदुभयानन्तरं परमात्मप्रस्तावं विनैव, ‘समाघावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसीति कथितो योगः प्रस्तुतजीवविषयक एव युक्तः । एवञ्च स्थितप्रज्ञादिशब्दानां परमात्मप्रज्ञापरत्वं न प्रकरणानुगुणम् । एवञ्च आत्मन्येवाऽऽत्मना तुष्टः इति आत्मपदम्, आत्मौ- पम्येन सर्वलेत्यादाविव स्वात्मपरमेव खरसम् । ननु, ‘तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मन्परः’ इत्युच्यते इति चेत्-सत्यमुच्यते । तद्वदत्रासच्छन्द बिना आत्मशब्दप्रयोगादेव भिनार्थकत्वं सुग्रहम् । अत्र परमपुरुष प्रस्तावस्तु जीवात्मध्यानस्येन्द्रियजयकार्यतया तज्जयस्य च दुर्लभत्वेन दुष्करत्वशं काचां भगवतोपदिश्यते मदीयदिव्य मंगलविग्रहस्यानेन जितेन्द्रियभूतेन जीवामध्यानं कार्यमितीति सुस्थम् । तत्रान्ते एषा ब्राह्मी स्थितिरित्युक्तं कथमिति चेत् न किञ्चिदेतत्, जीवात्मज्ञानस्यापि परम्परया ब्रह्मापकत्वात् । ये हि न व्यधयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुःखपुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते’

40 भूमिका ’ मम इति शीतोष्णादितितिक्षामात्रेऽध्यमृतत्वमुक्तम् । समत्वबुद्धिमासेऽपि ‘कर्मबन्ध प्रहास्यसी’ स्युक्तम् । अनि फलस्याने आरोषः सर्वत्र प्रसिद्धः । सदेव फलं परममुद्दिश्येवं क्रियत इति बुद्धधनुवर्तनार्थमेवम् । किञ्च ब्रह्मशब्दो जीवपरोऽपि भवति, गीतायां तत्र भूरिप्रयोगात् । तथाहि परं ब्रह्म परं धामेत्यल परमात्मपरतया प्रयोगेऽपि प्रायोऽर्थान्तर एव केवलत्रह्मशब्दः प्रयुज्यते कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि, योनिर्महद् ब्रह्म ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा इत्येवम् । तत्र अव्यक्ताक्षर शब्दद्वय सहप्रयोगः जीवात्म- विषयकतयैव गीतायामिति यथा, तथानियमाभावेऽपि, प्रायो जीवपरत्वमेव । तथा हि– कर्मयोगसिद्धि प्राप्तः ध्यानयोगपरो नित्यं …. निर्मम शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते, ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा – इत्यक्ष ब्रह्मभाव: न परमात्मभावः ब्रह्मभूतस्य पश्चादेव ‘समस्सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्’ इति भगवद्भक्तिलाभस्य वचनात् । भगवद्भक्तेः पूर्व जीवात्मस्वरूपयाथात्म्यज्ञानमपेक्षितमिति निर्विवादम् ; द्वितीये ‘एषा तेऽभिहिता सांख्ये’ इत्येतावत्पर्यन्तं तदुपन्यासात् । विद्याविनयसंपन्ने… पण्डिताः समदर्शिनः इति सर्वजीवाम्यदर्शनमपि भगवद्भजनकारणमिति सर्वस्वीकृतम् । तत्र भगवतः सर्वत्र व्याप्तिरित्येताव- मात्रेण साम्यमिति संकोचे प्रमाणं नास्ति । सर्वसाम्यदर्शनञ्च स्वस्वरूपदर्शनानन्तरमेव भवितुमर्हति । तदिदं ‘ब्रह्मभूयाय कल्पते, ब्रह्मभूतः’ इत्यनेन प्रदर्श्य, ‘समः सर्वेषु भूतेषु’ इति तदनन्तरभावि साम्यदर्शनमुपन्यस्य मद्भक्तिं लभते पराम् इति भक्तिलाभः पश्चादित्युच्यते । खखरूपसाक्षात्कारात्मकश्च ब्रह्मभाव: ध्यानयोगसाध्य इति ध्यानयोगपरो नित्यमिति पदेनोच्यते । इदमेवाधस्तात्, ‘सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाssप्नोति निबोध मे’ इत्यारब्धम् । 1 एवमल ब्रह्मशब्दस्य शुद्ध जीवस्वरूपपरत्वे प्रतीते, पश्चमे ‘पण्डिताः समदर्शिनः’ इति सर्वात्म साम्यमुक्त्वा, ‘निर्दोषं हि समं ब्रह्मेत्यनुवादस्थले ब्रह्मपदं जीवात्मपरं प्रतीत तथैव स्वीकार्यम् । नेदं समदर्शनं समभूतपरमात्मदर्शनम् । समस्सर्वेषु भूतेष्वित्यतेव जीवगतसाम्यस्यैव प्राह्मत्वात् । अतस्तत्र " तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः, ब्रह्मवित् ब्रह्मणि स्थितः, स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति, लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणम् अभितो ब्रह्मनिर्वाणम्’ इति तत्यघट्टस्थितानि सर्वाणि ब्रह्मपदानि अविशेषात् जीवखरूपपरतयैव समन्वितानि । निर्वाणपदस्य ( 2 - 72 ) ‘निर्वाणमृच्छति’ इत्यत्र, ‘कायो वाणं शरीरथ’ इत्यभिधानकोशम्, " एतद्वाणमवष्टभ्य” इति प्रश्नोपनिषत्प्रयोगञ्च प्रदर्श्य शरीरपरत्वोपपादनेन अशरीरमित्यर्थवर्णनं तत्कृतं ब्रह्मपदेन शुद्धजीवग्रहणस्य सुतरामनुकूलम् । एवञ्च द्वितीयेऽध्याये जीवध्यानमेवोपन्यस्य ‘एषा ब्राह्मी स्थितिः’ इति ब्रह्मशब्दप्रयोग तत्त्रोपकम्य उपरितनाध्यायेषु ध्यानदर्शनाद्य वसरेषु तमेव ब्रह्मशब्दमावर्तयतीति परिशीलने जीबध्यान साक्षात्कारी गीताविवक्षिताविति समन्तव्यं भवति । तावता ब्रह्मार्पणमित्यादौ परत्रापरत्वम्, ‘ब्रह्मण्याधाय कर्माणि ’ इत्यत्र संदर्भानुसारात् देहपरत्वमिति तत्र तत्र यथाईमर्थान्तरवचनं नानभिमतं भवति । न च जीवात्मनो ध्यानमेवाप्रामाणिकम् कार्ये तु जीवज्ञानपूर्वक परमात्मध्यानमेवेति कश्चित् वक्तुमर्हति ‘उत्तर वेदाविर्भूतस्वरूपस्तु’ (1-819) इति अपहतपाप्मत्वादिविशिष्टजीवस्वरूप- ;

माध्यप्रमेयपरिशीलनम् 41 परखायाः प्रजापतिवाक्यस्यावगमात् । तत्रैव प्रजापतिवाक्ये तद्ध्यानस्यापि विधानात् । पुराणादिषु ‘दशमन्वन्तराणीह विन्तीन्दियचिन्तकाः इत्यादिना अभ्यक्तमहदहंकारेन्द्रियायुपासनानां फलभेदस्व जीवात्मोपासने ततः फलस्यातिशयितस्य च कथनात् । कैवल्यस्य जीवात्मज्ञानलभ्यताया: सांख्यायुक्ताय : सर्वात्मना निषेधे प्रमाणाभावाच्च । ध्यानं दर्शनहेतुरिति परमात्मविषये स्वीकृतं हि । तथाऽवापि स्यात् । अतः प्रथमषट्कस्य जीवसाक्षात्कारार्थजीवध्यानपरत्वमेव युक्तम् । ‘युनेव सदात्मानं योगी नियतमानसः’ इत्येवं मामित्यप्रयुज्य आत्मानमिति प्रयोग: जीवस्य खात्मोपासनपरत्वमेव खरसतो दर्शयति । एवं जीवात्मयोगमेवोपन्यस्य योगिनामपि सर्वेषां मतेनान्तरात्मना इति वाकयेन, परमात्मविषय- कयोगस्य सप्तममारभ्य वक्ष्यमाणस्य प्रस्ताव कुरुत इति मेदप्रतीतिर्न हातव्या । एवं ‘पुरुषः स परः पार्थ मया लभ्यस्त्वनन्यया’ इत्यादौ तुशब्दादिना पूर्वोपन्यस्तस्य परमपुरुषभिन्नविषयकत्वज्ञापनमपि समञ्जसम् । यथा मद्भकिं लभते पशमित्येतदनुसारेण ब्रह्मभूयाय, ब्रह्मभूत इत्यस्यार्थान्तरपरत्वम्, तद्वत् । ‘ये तु घर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते…. भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः’ इति तुशब्देन, अतीवप्रियतमस्व- कथनेन च ततः प्राक् जीवात्मचिन्तनमेवाधिकृतमिति प्रतीतमप्यन्यथितं न भवति । . अद्वैतिनो जीपमयुपगम्य भक्तिविधायक वाक्यान्यपि जीवज्ञानपरतया अन्तीति तत्परिहाराय तस्त्यनीकतया जीवध्यानविधायक वाक्यानामपि परमात्मध्यानपरत्वं वक्तव्यमित्याश्रहो न घटते । अतो यथायथं द्वैतिभिर्जीव परात्यन्तभेदनिधैः जीवध्यानपरतथा केषाञ्चित् भगवद्यानपरतया चान्येषां निर्वाह एव शोभन । तत्रतत्र गीताकल्पाख्यं ग्रन्थं प्रमाणत्वेनोपन्यस्य वाक्यानां स्वोक्तार्थपरत्वस्यैव स्थापनं तु विचार्यम् | ब्रह्मसूत्रादौ स्वाभिमतार्थस्थापनाय ब्रह्म कहियो ग्रन्थः, गीतायां गीता कल्पारुयश्च ग्रन्थ उदाह्रियते । तदीयवाक्यराश्यपेक्षयाऽपि तन्मतस्य स्पष्टतरं प्रतिपादक ईदृशो ग्रन्थो न तदन्यमतस्यैः प्रमाण- स्वेनाभिमन्येत । यथा शांकरमतस्य ततः प्राक् गौडपादाचार्य:, रामानुजमतस्य यामुनमुनिश्च यथाव- प्रवर्तकः, तथा आनन्दतीर्थीयस्यापि ततः प्राक् प्रवर्तकः कश्चिदासीत् तस्कृतस्तादृशो ग्रन्थ इति यदि कश्चित् वक्तुमुत्सहेत, तदवश्यमेषितव्यं भवेत् । तथैव लक्ष्यते ग्रन्थसरणिः । परं तादृशः कश्चिदाचार्यः प्रागासीदिति न तन्मतस्थैरुक्तमस्ति । माध्यमते उदाह्रियमाणाः श्रुतयः कामं श्रुतित्वेन निर्देशात् न सहसा क्रियेरन् ईदृशास्तु ग्रन्थाः कियत् प्रामाण्यं वहन्तीतीदमद्य यावत् न विमर्शपथमतिक्रामति । यद्येतादृशमन्थप्रामाण्येन आनन्दतारतम्यमपि मुक्तौ साधयेत्, न तत्र विश्वसनीयता । २-५२ लोके प्रसंगात्, ‘योगिनां भिन्नलिंगनामाविर्भूतस्वरूपिणम् । प्राप्तानां परमानन्दं तारतम्यं सदैव हि ’ इति, यथा भक्तिविशेष:, तथा मुक्तिविशेषोऽपि इत्यादिकमुपन्यस्तं कुत्रत्यमिति विचार्यम् । तचदपेक्षितसा- लोक्यसामीप्यसारूप्यमात्रल! भनिबन्धनतारतम्यपरत्वमात्रेण निर्वहणीयं वा । मुक्तिमनिच्छन्तो भक्ताः मुक्ति- मिच्छयोऽधिकत्वेन श्लाध्यन्ते तस्मात् मुक्तौ तारतम्यं स्यादिति उहोऽपि न स्थाने । मुक्तिसाधनतया- कर्मकरणात् । निष्पन्नोपाय क्रियमाणं कैङ्कर्यरूपेण कर्मानुष्ठानं श्रेय इत्येतावतैव तारतम्यसिद्धेः । क्वचिदति- शयवर्णनम्, ‘तुलयाम लवेनापि न वर्गं नापुनर्भवम् । भगवत्संगिसंगस्य मर्त्यानां किमुताऽऽशिषः’ इतिवत् 6 http://acharya.org42 भूमिका इह दुर्लभलाभप्रशैसैव । विद्याविनयसंपन्ने…. श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः येषां साम्ये स्थितं मनः, परमं साम्यमुपैति सर्वात्मसाम्यविषय इव मिथो वैषम्यमपि जीवखरूपगतमित्यत संप्रतिपन्नममाणादर्शनेन सर्वपापमोक्षेऽपि ज्ञानपूर्य भावसाधकप्रमाणाभावेन च स्वरूपानुभवरूपानन्दे वा इतरानुकूल वस्त्वनुभवरूपा- नन्देया वैषम्यस्य दुर्वचत्वात् । गीतायामानन्दतारतम्यादिप्रस्तावस्येपदव्यभावेन प्रासङ्गिकेऽत्र विषये विस्तर इह भूमिकाय नोचित इति विरम्पते । प्रकृते वक्तव्यं सायदेतावत् यथा भक्तिविधायकगीता- वाक्यानां जीवन वयपरतया व्याख्यानं शांकरभाष्यस्थं न हृद्यम्, तथा जीवोत्मोपासनपरतया प्रतीय- मानानां वाक्यानामपि परमात्मोपासनपरतया वा लक्ष्म्युपासनपरतया वा व्याख्यानमपि द्वैतिसंपत न हृदयंगमम् । अतः कर्मयोगज्ञानयोग कृतात्मा व लोकनानन्तर क्रियमाणपर भक्तिरूपोपायसमधिगम्यः श्रीमान् नारायण इत्ययमेव गीतार्थ इति । एवं प्रसिद्धमतत्र बव्याख्याप्रक्रियाभेदविमर्शो व्यधायि । अन्यमत- प्रक्रिया तच्छायापन्नाः ततले पदेऽपि न प्रेक्षकैरादरेणेह वीक्ष्यन्त इति एतावति स्थीयते ॥ दूषकोक्तिपरीक्षणम् I इत्थम्भूतमिदं भाष्यमित्रां तात्पर्यचन्द्रिकाम् । द्राघिष्ठेऽपि गते काले द्वौ प्रवृत्तौ परासितुम् ॥ १ ॥ एको वेंकटनाथाख्यो भाष्यमानं व्यचारयत् । वेलंकोण्डो रामरायः सटीकं भाष्यमस्पृशत् ॥ २ ॥ मध्वरामानुजोतार्थखण्डने तत्परोऽपि सन् । आद्यः स्वतन्त्रव्याख्याता क्वचिन्नस्मृतिमनुते ॥ ३ ॥ अस्यति स्वमतेऽप्येवं मधुसूदसरस्वतीम् । अज्ञातास्मन्मतस्त्वन्य आग्रही व्यर्थविस्तरः ॥ ४ ॥ कचित् कर्णकठोरोक्तावेकस्यान्योऽनयोर्द्वयोः । किं कनिष्ठः किमु ज्येष्ठ इति तर्कः प्रवर्तते ॥ ५ ॥ तत्र प्रथमः शांकरार्थस्थापनेदम्परोऽपि तत्त्रतत्र तदुक्तं विहायान्यदपि वालोचितं पराभिमतं वाऽनुसृत्य स्वतन्त्रं व्याख्याति । सहृदयो भवन्निव गीतागतशब्दस्वारस्यानुभवव्यो विस्तरेण व्याकुर्वन् स्वमताभिनिवेशे सत्यपि स्वगौरवितमधुसूदन सरस्वत्याद्युक्तमपि बहु तिरस्करोति; श्रीधरीयमपि । द्वितीयस्तु शांकरभाष्यस्य व्याख्याता परोक्तं सर्व खण्डनीयमित्याग्रह मात्रेण प्रवृत्तोऽस्मन्मतप्रक्रियामविज्ञायैव किमप्याह । शांकरभाष्यं तु यथाशक्ति अवधाय विमृशति । तादृशोतिविमर्शार्थं पृथग्यत्नत्यजाऽधुना । स्थालीपुलाकनीत्यैव दोष ईषत् प्रदर्श्यते ॥ । तत्रेमी प्रथमद्वितीयौ अस्मदाचार्यान् रामानुजः वेदान्तदेशिकः इत्येकवचनेन निर्दिशतः, प्रथमः खण्डनाक्सरेऽपि मधुसूदन सरस्वत्यादीन बहुवचनेन गृह्णातीति विमृश्य नास्माभिर्विमनायमा- नैर्भाव्यम् ; स्वमतस्थेषु गौरवस्य अन्यत तदभावस्य च सर्वसाधारणत्वात् । तत्र प्रथमेऽध्याये शांकरभाष्ये तद्विवरणाभावेऽपि श्लोक एकैकोऽप्याभ्यां व्याख्यातः, यथा शांकरभाष्यानुसारिणि पैशाचभाप्ये । तत्र दुर्योधनस्य यत् द्रोणाचार्ये प्रति वचः, किं तत् अन्तर्विषादमूलकम् उतोत्साहमूलकमिति विमर्श उत्साहमूलकमिति पक्षनिरसनेन विषादमूल कत्वमेवास्मद्भाष्यानुसारेण चन्द्रिकायां व्यवस्थापितम् । तत्र प्राचीनः पैशाचभाष्यकारः द्रोणा- चार्यस्य स्वशिष्य धृष्टद्युम्नाधिष्ठितत्वात् पाण्डवसेनायामादरोऽस्तीति मन्यानो दुर्योधनः पाण्डवसेना स्वसेनाञ्च प्रबलशूरभूयिष्ठत्वेन प्रशस्य तथाप्यस्मद्वलं पाण्डवबलबिजये अलमर्थमेवेति अपर्याप्त- मिति श्लोकेन बोधयित्वा भीष्माभिरक्षणं प्रार्थयामासेत्याह स्म । अत्र अपर्याप्तमिति श्लोकस्य

दूषकोक्तिपरीक्षणम् 43 पैशाचभाष्योक्तः आस्माकभाष्यस्थापितश्चार्थः प्राय एक एव । अत्र अपर्याप्तमिति श्लोकम्, भीमाभिर तिमित्यस्य भीमाभिरक्षितमपीत्येकमर्थमुपवर्ण्य तत्वातृप्तः, भीष्मस्योभयपक्षपातित्वादस्मद्वलं दुर्ब- लम्, भीमस्यान्यादृशत्वात् तद्बलं प्रबलमिति यथावत् व्याचख्यौ । अस्मदीयैस्तु दुर्योधनस्य विषादः पाण्डवसेनादर्शनप्रभृति स्थित इति ‘हृष्ट्वा तु’ इत्येतत्प्रभृति विशदमवगम्यत इत्युपापादि । प्रकृतप्रथमो ऽवास्मद्भाष्योक्तं दुर्योधनस्यान्तविषादमादित एव स्थितमंगीकृत्य, दुर्योधनो द्रोणाचार्य पाण्डवपक्षपातिनं मन्यमानः निजं भयमाच्छादयन् खपक्षं प्रशंसतीति बदन, सहल- प्रशंसानुकूलतया अपर्याप्तमिति श्लोकस्यार्थ वर्णयति । अपर्याप्तमित्यस्य अपरिमितमित्यर्थः “जगत्य- पर्याप्तसहस्त्रभानुना” इति प्रयोगादित्याह । परमल पैशाचभाव्य प्रपि न खण्डयति, यथा ‘अव्यक्तात् व्यक्तयः सर्वाः’ इति (८. १८) श्लोके प्रकृतेर्महदादयो विकारा भवन्तीति पैशाचभाष्योक्तं शांकरविरोधादयुक्तमित्याह । अथ द्रोणतिरस्काररूपः अयनेषु च सर्वेष्विति श्लोक इति चाऽऽह । अपर्याप्तपदस्य एतदुक्तोऽर्थस्त्वप्रसिद्धः । पर्याप्तिमित्यस्य पूर्णमिति, इतोऽधिकं नापेक्ष्यत इत्येव प्रसिद्धोऽर्थः । “पर्याप्तकामस्य कृतात्मनश्च इहैव सर्वे प्रविलीयन्ति कामाः” इति यथा मुण्डको - पनिषदि । द्वितीयस्त्वत्व, ‘तत् तस्मात्’ इत्यारभ्य यत् अस्मञ्चन्द्रिकानिष्कृष्टयेवार्थे जगृहे, तदाश्चर्यम् । एवं तावत् अंशतः अस्मत्संमतार्थग्रहणमेकल प्रादर्शि | तथा प्रथमेन ‘वैगुण्यविषया: वेदाः इत्यस्य वैगुण्यं संसारो विषयो येषां ते वेदा इति शांकरार्थ परित्यज्य, “तयो गुणास्त्रैगुण्यं सत्वरजस्तमांसि । तत्प्रचुराः पुरुषास्त्रैगुण्यशब्देनोच्यन्ते । तद्विषयाः वेदा:” इत्येवमस्मद्भाष्यरीतिरेवाद्रियत। ‘यावानर्थ उदापने सर्वतः संप्लुतोदके’ इत्यनन्तरश्लोकेऽप्य सद्भाष्यार्थ एव प्रथमेन प्रथममादतः ; ततस्तु, अर्थान्तरमपि संभवतीति शांकरभाष्यार्थोऽपि कथञ्चिदनूदितः । " अब द्वितीयस्तु वाक्यार्थसौष्ठव मस्सद्भाग्ये मनसिकृत्य खण्डयितुमपारयन् कि प्रप्यन वक्तव्यमित्यागृह्य, ब्राह्मणशब्दस्य वैदिकस्येत्यर्थ वर्णनमयुक्तम् तत्वज्ञानरहित वैदिकदर्शनादित्याह । इदं तु स्वप्रसेऽपि तुल्यम्, तस्वज्ञानरहितस्य ब्राह्मणजातीयस्य संन्यासिनश्च शतशो दर्शनात् । वेदाध्ययनाभावे विज्ञाने उपासने अनधिकारात् । ब्राह्मणव्यतिरिक्तक्षत्रियादेरपि वेदाध्ययने ऽ- धिकारात् प्रकृतेऽर्जुनं प्रति नित्रैगुण्यो भवेत्युक्त्वा, तव तावानेवार्थः सर्वेषु वेदेवित्यस्यैव वक्तव्यतया तवेत्येतत्स्थाने प्रयुक्तस्य ब्राह्मणस्येति पदस्य विप्रवर्णपरत्वायोगाचा सद्भाष्ये सामा- न्येन वैदिकस्येत्युक्तम् । ब्राह्मणस्यैव संन्यासः, संन्यासिन एव विज्ञानेऽधिकारः इति चेोच्येत, अर्जुनं प्रति अयमुपदेशो व्यर्थ इति विदांकुर्वन्तु । अथ चायं द्वितीयश्चन्द्रिको ब्राह्मणशब्दार्थमेवं खण्डयति - ब्रह्म अनितीति व्युत्यस्या ब्रह्मण. इति शकन्ध्यादिषु पाठकल्पनं ब्राह्मण इति दीर्घत्वाय प्रज्ञादिषु पाठकल्पनञ्चायुक्तम्, ब्रह्मण इति प्रथमान्तशब्दप्रयोगादर्शनात् ब्रह्म अनितीति कर्मण्यण्प्रत्यये ब्रह्माण इत्येव प्रयोगप्रसंगाचेति । तथा च शांकररामानुजयोवाक्यार्थयोः कतर: श्रेयानिति विषयं परित्यज्य ब्राह्मणशब्दव्युत्पत्तिविचारे गतमनेन । अस्तु तत्वाप्युच्यते- ब्रह्मानितीति नोक्तं चन्द्रिकायाम् ; किंतु ब्रह्म अणतीति । माध्वभाष्येऽप्येवमेव । परं तत्र ब्रह्म- अण इति स्थिते ब्रह्माण इत्येव प्रयोगः स्यात् ; न तु ब्राह्मण इति इत्यालोच्य जयतीर्थव्याख्यायां वर्णविपर्यय: ( आकारस्य अकारस्य च विपर्ययः) निरुक्तवशादित्युक्तम् । चन्द्रिकायां व्याकरणमपि प्रदर्श्यते, शकन्ध्वादेः प्रज्ञादेश्चाऽऽकृतिगणत्वस्य निर्विवादत्वात् तत्र घटनमिति । यत्तु कर्मण्यणि ब्रह्माण इति स्यादिति, तन; अण्प्रत्यय इति चन्द्रिकायामनुकेः । पचाद्यच एवाव सुग्रहत्वात् । षष्ठयन्तग्रह्मपदस्य अण इतीपदस्य चैवाल विग्रह इष्टः । ब्रह्म अणतीति तदर्थानुवादमात्रम् । अस्तु

44 भूमिका वा कर्मण्यण् : तथापि शाब्दिकैः कुलडाशब्दमत्र गृहीत्वा कुल अर इत्यनयोः समासः, न तु कुल- मीतीत्युक्त्वा, भण्ग्रहणे किमित्याशंक्य कुलदेति टाप् न स्यात्, किंतु डीप इत्येवोकम् ; न तु कुलादेति दीर्घः स्यादिस्यापादितम्। तेन शकन्ध्वादिषु पररूपोक्तावपि कुलपटतीति विग्रहदशा- याम् अकारस्यैव श्रवणात् अकारघटितमेव रूपम् ; अणूग्रहणं तु प्रातिपत्रिकत्वसंपादनायेति न तेनाल दीर्घापत्तिरित्याशयो ज्ञायते । अस्त्विं कथमपि । ब्रह्मणः अण इति अच्प्रत्यय एवान विवक्षितः । arrageकम् ब्रह्मण इति प्रथमान्तप्रयोगो नास्तीति तत्त्रोच्यते मा भूत् सः प्रज्ञादिपाठसंपत्यर्थमेव वाकन्ध्वादिपाठस्वीकारात्, तथा लोकप्रयोगे सत्येव पाठः कार्य इति निर्वन्धाभावत् । एतदर्थं शाब्दिकैरलोदाहृतं मार्तण्डशब्दमधिकृत्य किञ्चिदुच्यते । मार्तण्डशब्द- निष्पत्ति: आकृतिगणतया शकन्ध्यादिषु पाठेनेति शाब्दिकोक्तम् । तस्य व्युत्पत्तिः कथमिति विचार्य मृतण्ड इति कचिषिः । मृत- अण्ड इति स्थिते शकन्ध्यादिपाठात् मृतण्डः तस्यापत्यं मार्तण्डः इति । अत्रेदं वक्तव्यम् -पवं मृतण्ड इत्येवोदाहरणं क्रियताम्, किं मार्तण्ड इत्युदाहरणेन । अप्र- सिद्धमृतण्डर्विकल्पनमपेक्ष्य एवम सुवचम् – छान्दोग्ये ३.१९ “ आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशः” इत्यन “तदाण्डं निरवर्तत; तन्निरभिद्यत । ते आण्डकपाले रजतं सुवर्णञ्च । रजतं पृथिवी सुवर्ण द्यौः… अथ यत्तदजायत स आदित्यः” इति मृतादण्डादादित्योत्पत्तिः प्रत्यक्षं श्रूयते । एवं मृतादण्ड (दुस्थ- तथैव मार्तण्ड इति तन्नाम । तत्लाण्डस्य तस्य मृतण्डशब्देन व्यवहाराभावेऽपि मार्तण्ड शब्द- निष्पत्तिमार्गमानं तत् । तस्य पृथगप्रयोक्तव्यत्वादेव मृतण्डेत्युदाहरणं न दत्तं शाब्दिकैः; किंतु मार्तण्डेत्येव । तत्र मृतण्डेभ्यण्डग्रहणेन ततो जात इति वाऽर्थोस्तु बहुबीहिणा मृतण्डशब्देनाप्या- दित्यमेव गृहीत्वा प्रज्ञादिभ्योऽणेव वाऽस्तु । तदवाप्यण् इत्याशयः । अत एव अणतीति व्युत्पत्त्या ब्राह्मण इत्येवोक्तं चन्द्रिकायाम् ; न तु ब्रह्मण इति । अतो मार्तण्ड वदेव शकण्वादिषु पाठः कार्यः । j एवं ब्रह्म वेदः तत्संबन्धि ब्राह्मम् । तत् अणतीति तस्याण इति वा ब्राह्मण इति प्रज्ञादि- पाठं विनाशकन्ध्वादिमात्त्रपाठेनापि निर्वाहः संभवति । अतोऽर्जुनत्य ब्राह्मणत्वं वादशं क्षत्रिय- त्वावस्थायामपि संभावितम्, तद्वचनमेवात्र युक्ततिति तदुचितर्वनिर्वाह प्रदर्शनमात्रमेतत् । I एवं प्रथमेन, नायं भूत्वा भविता वा न भूयः इत्यत्न शांकरं त्यकम् । अस्मद्भाष्यमादृतम् । अपरस्परसंभूतमित्यत्रान्ते अस्मद्भाष्यरीतिरेव । एवं बहुत । तथा “तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः” इति श्लोकेऽपि । तत्र पूर्व ‘यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि’ इत्युक्तम् । तर्हि कथमिन्द्रियनिग्रह इत्यत्नोपायोक्तिरिह । भन मत्पर आसीत इत्यस्य स्वस्य परमात्मैक्यमनुसंधातव्यमित्यर्थ उक्तः तदनुसंधानोपयोगियोगविरोधित्वादिन्द्रियाणां कथं परिहार इति प्रश्ने, इन्द्रियजय साध्यं परज्ञानं प्राप्नुहि इति कथं घटेत । अतः अस्मद्भाष्ये इन्द्रियजयात् आत्मदर्शनम् आत्मदर्शनादिन्द्रियजय इत्यन्योन्याश्रय इति शंकायाम्, तदर्थे मत्पर इत्यनेन भगवद्दिव्यमङ्गलविग्रहध्यानेन प्रथममिन्द्रियजयः कार्य इत्युच्यत इति भाषितम् । अत्रायं प्रथमः शांकरार्थे परित्यज्य अस्मद्भाग्यरीत्यैवान्योन्याश्रयशंकारूपामत्रतारिकामेव कृत्वा, ‘यथानिरुद्धत- शिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा वित्तस्थितो विष्णुर्योगिनः सर्वकिल्शियम्’ इति विष्णुध्यानं कार्य- मिति अस्मद्भाष्यरीत्यैव व्याचख्यौ । एवमस्मदर्थस्य द्वैतिस तत्वे स्थितेऽप्यव द्वितीय आग्रहात् आह, ‘रामानुजोतमयुक्तम्, सच्चिदानन्दात्मैक्यावस्थितस्य योगिवत् ध्यानधारणाद्यभावात्, स्वान्यतया परमात्मज्ञाने, द्वितीयाद्वै भयं भवतीति भयमेव स्यादिति - सर्वमिदं स्वतप्रक्रिया- विस्मरणादभिनिवेशतात् । आत्मैक्यज्ञानं भगवद्भक्तिकार्यमिति हि अद्वैतितम् । सप्तमाध्यायादौ च ज्ञानोपयोगितया भक्तिर्षयत इति तत्सिद्धान्तः । उच्चमाधभावग्रहणाभावे कथं भक्तिः ?

दूषकोतिपरीक्षणम् 45 मद्भक्तः, मद्याजी, मां नमस्कुरु इत्यादिकं कथम् ? प्रत्युत तदुक्तरीत्या द्वितीयाद्वै भयं भवतीति ऐक्याभिलाषिणा क्रियमाणा भगवद्भक्तिर्हिरण्यकशिपुपौण्डकवासुदेवादेरिव भयायैव स्यादित्यलम् । प्रथमेन तत्र तत्र मधुसूदनसरस्वतीदूषणमपि क्रियते । क्वचित् तल शांकरदर्शितसरणि परित्यज्य सार्गान्तरगतिं दृष्ट्या व्यथितमनसः स्थलान्तरेऽपि तदूपणे प्रवृत्तिरुद्भूत् । यत्र स्वयमेत्र सरणिं त्यजति, तaास्य को नियन्ता । एतदुभयमत्र मनाक् प्रदश्यते । ( ७-८) ‘न हि प्रपश्यामि ममाप- नुयात्’ इति लोके साधनचतुण्यसंपत्तिप्रतिपादन मस्ति, अवाप्य भूमाविति ऐहिकफलभोगे, अपि त्रैलोक्यराज्यस्य… सुराणामपि चाधिपत्यमिति आमुष्मिकफलभोगे च विरागस्य, किं नो राज्येन, किं भौगैरिति शमदमादिसाधनसंपदः, श्रेयो भोक्तुं भैक्षमपीति संन्यासस्यं, ‘न च श्रेयोऽनुपश्यामि’ इति नित्यानित्यवस्तुविवेकस्य च प्रदर्शनादिति मधुसूदन सरस्वत्युक्तमयुक्तमित्याह । तत्रैवं हेतुरुच्यते, अर्जुनस्य हाल, यच्छोकमुम्छोपणमिति शोकोपाधिकमेव भोगवैराभ्यम् ; येषामयें कांक्षितमिति वधुवधोपाधिकमेव वैराग्यम् : श्रेयो भोक्तुं भैक्षमिति च रुधिरप्रदिग्धभोगानुभयजुगसामा कृतम् । युद्धान्निवृत्तिमानमेवास्येष्टम्, न तु संसारान्निष्क्रम्य प्रब्रज्या । न हि संन्यस्यार्जुनस्तदुचित- गुरुसकाशादिदानीं परतत्त्वं श्रणोतीत्येवम् । एवमभिप्रयन् यदाहार्य प्रथमः, " मा शुचः संपर्द दैवीमभिज्ञातोऽसि पाण्डव” इत्यत्नाधिकारिविशेषणं विवक्षितमिति, तदपि विचार्यम् । तत्र श्रसुरविलक्षणदेवसंपन्नात्वकथनात् । तस्याः क्रमेण मोक्षपर्यवसाथित्वेऽपि साधनचतुष्टय- संपत्तेरर्जुने स्थितत्वप्रदर्शकत्वायोगात् । सर्वगुह्यतमम् (१८-६४ ) इत्यतैवमाह- कर्मयोगात् ज्ञानाच्च ‘मम्मना भव मद्भक्तः’ इत्युपवेक्ष्यमाणं भजनं गुह्यतममिति सरस्वत्युक्तप्रयुक्तम् । एवं हि श्रीधराणामिव भगवत्पादभाष्यातिलंघनं तदभिमतमिति । अनेनाद्वैतिनोऽपि श्रीधराचार्यस्य शांकररीतित्यागेन ज्ञानापेक्षया भजनप्राधान्यमिष्टम्, तथैत्र मधुसूदनसरखत्या अपीति स्पष्टम् । युक्तःञ्चैतत् । द्वादशाध्याये अक्षरात्मज्ञान्यपेक्षया भक्तत्रैष्ट्रयस्य विशदमुक्तेः । एवमनन्तरे सर्वधर्मा- निति लोके धर्माधर्मरूपक्रियां सर्वां परित्यज्य ब्रह्मात्मैक्यानुसंधानं कुर्विति शांकरमर्थमुपेक्ष्य मधुसूदनसरस्वत्युक्तोऽयमर्थः - अत्र धर्मशब्दस्याधर्मोपलक्षणत्वमयुक्तम्, सर्वकर्मसंन्यासस्यात अविधानात् । किं तु सर्वेषामपि शास्त्राणामीश्वरशरण्यतैव परमं रहस्यमिति शास्त्रान्ते तन्निगम्यते । तदयमर्थः — सर्वान् धर्मान् परित्यज्य मामद्वितीयं सर्वधर्माधिष्ठातारं तत्फलदातारञ्च शरणं व्रज । - मम सर्वधर्मकार्यकारित्वात् तत्स्थानीयस्सन अहं सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि । एवञ्च बन्धुनाशन- निमित्तकेभ्योऽपि पापेभ्यो मुक्तो भविष्यसीति । अयञ्चार्थः विशिष्टाद्वैत्यभिप्रतशरणागति- रूपार्थ एव भवति । अत्रायं प्रथमः पृच्छति तम्, ‘किमपराद्धं तर्हि भक्तिशास्त्रमेव गीतेति वदता रामानुजेनेति, ‘किमिति श्रीधरीयं भक्तिप्रधानम्, भगवद्भाष्यं तु ज्ञानप्रधानमिति भाष्याननुगुण- स्थले श्रीधरीयं त्यज्यते’ इति च । एतच्छलोक वास्तवार्थप्रपञ्चनमभ्यः कृतमेवेत्युपरस्यते, केवलं मधुसूदन सरस्वती दूषणं प्रथमाभिमतं प्रदर्श्य | मध्ये च बहुषु स्थलेषु तद्ध्याच्या नदूषणमे में स्थित- मलोपेक्ष्यते, विस्तरो मा भूदिति । I अथ एवम्भूतोऽयं प्रथमः स्वयमेव शकिरं परित्यज्यान्यथ( गीतां व्याख्यदित्यपि किञ्चिदत्र प्रदते, परम् अस्मदर्थस्यानित्वे, (१४-२) रामानुजो बभ्रामेत्याह, शांकरस्यानिष्टत्वे तु प्रौढियाद इत्याह । यथा, ‘नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः" इत्यत्र शांकरव्याख्या तावत्, ‘असत: शीतोष्णघटपटादेर्भावो नास्ति । यत् कदाचिदसत्, तत् सर्वदैवासत्: सतश्चाश्ममः अभावो नास्ति’ इति । घटोऽस्ति पटोऽस्ति इत्यादी सदिति आत्मैव भासते । घटादयस्तु व्यावर्तमानाः बाधिता इति तदाशयः । अलायमाह प्रौढिवादेनैव तद्व्याख्यानम् निरुपपदस्यासत्यदस्यात्यन्तासति स्वरसस्य J

46 भूमिका I कदाचिदविद्यपानदेहादिपरत्वो केरनाअस्यादिति । एवं श्रीधरीयपि, सरस्वतीव्याख्यानादिकमपि दूषितम् । स्वयं तु असत: शशविषाणस्य भावः- उत्पत्तिर्नास्तीति । भाव इति विनाशस्याप्युपलक्षणमिति व्याख्यात् । तदिदं सदसद्विलक्षणत्वस्य प्रपञ्च स्थापनाशया । इदमप्ययुक्तम्, अत्यन्तासति उत्पत्ति- प्रसत्यभावेन निषेधायोगात् । अत्यन्तासति सति च उत्पत्तिविनाशोभयनिषेधस्यार्थत्वेऽभिमते पृथक्पृथगेककथनस्यायुक्तत्वात् । ‘नासतो विद्यते अभाव:, न भावो विद्यते सतः’ इत्यपि प्रयोग- प्रसंगात् उभयत्रः प्युभयस्याभावात् । ‘भाषाभाषी सदसतोर्न स्तः’ इत्येकप्रयोगस्यैव व युक्तत्वापत्तेः । अत्यन्तासस्वात्यन्तसस्त्राभावेऽपि देहादी कालभेदेन सरप्रासस्वद्वयसमुच्चयप्रतीत्या सद्सद्विलक्षण- श्वासिद्धेश्चेत्यलम् । अस्मद्भाष्यं च यद्दल खण्डयति, देहावेनशिस्य लोकसिद्धत्वात् साध्यहेत्वोर- विशेषाश्यति - तन किं भीमादेर्देहनाशाद् विभेषि, आत्मनाशाद्वा । नाद्यः : भीष्मादिदेहाः नाशितः नाशस्वभावजातीयत्वात्, आत्मानः अनःशिनः निरुपाधिकसस्याश्रयजातीयत्वादित्युपपादने तात्पर्यात् । ते च जाती देहत्वात्मत्वे इत्याशयेन भाष्ये देहस्य आसन इति पदे प्रयुक्ते । यच्चानेन, ‘इदं ज्ञानमपाश्रित्य मन साधयमागताः’ इत्यत्र रामानुजो वभ्रामेत्युक्तम्, तत्र केषां भ्रान्तिरित्यव तटस्थाः प्रमाणम् । तत्र हि साधर्म्यमित्येव पदमस्ति मूले, न तु ऐक्यमिति । साधर्म्यशन्दस्य च समानधर्मकत्प्रमेत्र मुख्योऽर्थः । अत्र मद्भूता इत्यनुक्त्वा मन साधर्म्यमिति प्रयोगः स्वगतधर्मल- जातीयधर्मरूपार्थनैर्मर्येणेति को नाम न निश्चिनुयात् । एवं सति अल लोके अभेदस्य प्रसक्ति- लेशोऽपि नास्ति । ममेति पदञ्च सगुणत्रह्मवाचकम् । तदैक्यञ्च जीवस्य भवन्मते ऽप्यसंभावितम् । निर्गुणब्रह्मलक्षणायां तस्य निर्धर्मकत्वात् साधर्म्यशब्दः सर्वथा न घटते । उत्तराधे, संगऽपि नोप- जायन्ते इत्यादिवचनं मोक्षानन्तरमपि बहुचेतन सद्भावं सर्गप्रलय सद्भावम्, मुक्तानां परं सर्गप्रलया- भावं तद्बहुत्वञ्च वदतीति ब्रह्मनाल परिशेषारूपाद्वैतस्य कदा प्रसक्तिः। अहो अकाण्डेऽयमभिनिवेशः । अत्र द्वितीयस्तु, असत्पदेन देहग्रहणमयुक्तं सत्कार्यवादविरोधात् । सत्पदेनाऽऽत्ममात्रग्रहणम युक्तम् ; तत्रत्रयाभ्युपगमात् । यथोपलब्धि इत्यध्याहारच कृतो दोषः आत्मनामनेकत्वपक्षे सत इत्ये- कवचनायोगश्चित्याह । तन्न युक्तम् । सत एवासादेन व्यवहारस्य वेदेऽपि प्रसिद्धत्वात् असदेवेदमय आसीदिति: देहादावसत्यदप्रयोगौचित्यस्य विष्णुपुराणे स्थापितत्वाच्च । एवं जडल्यासस्पदगृहीतत्वे सिद्धे सत इति तद्भिभग्रहणमेव युक्तम् । यथोपलब्धि इत्यध्याहारावश्यकत्वं च नाभिप्रेतम् । उप- लब्धिविरोधात् परमतस्थानां तस्यदर्शित्वं नास्तीति ज्ञापनाय यथोपलब्धि इत्युक्तम् । सत इत्येक- यचननिर्देशादेक एवाऽऽत्मेत्यप्ययुक्तम् । तथासति असत इत्येकवचनात् शीतोष्णाद्यनेकग्रहणस्य भवन्मते ऽप्ययुक्तत्वप्रसंगात् । विभक्त्यर्थैकत्वाविवक्षा तु उभयोस्समाना ॥ ७ ॥ , एवमयं द्वितीय:, तमुवान्वेति श्लोके, ‘इदं वचः’ इत्यनेनास्मद्भाष्ये नत्वेवाहमित्यादि मा शुच इत्यन्तं वच इति व्याख्यानमयुक्तम्, समनन्तरश्लोकस्य अशोच्यानित्यस्यापि ग्राह्यत्वादित्याक्षिपति । अशोच्यानिति लोकस्य समनन्तरत्वेनैवादरणात् तस्य कृष्णवचोन्तर्भावमस्मद्वाष्यकारो न जाना- तीति तावत् अमेन दुवैचम् । एवमपि तदुपेक्षायां हेतुरस्ति न वेत्येव विचार्यम् । अशोच्यानिति लोक: महासवाक्यरूपतया लक्ष्यते इति स्पष्टम् । तत् यथा प्रहसन्नेव तद्वच उवाच, तथा नत्वे वाह- मित्यादिगहनार्थवचोऽप्युवाचेत्याश्चर्यमिति ज्ञापयति भाष्यकार इत्यालोचनं हि सहयकार्यम्। युष्म- दपेक्षयाऽस्माकं गत एव अशोच्यानिति लोकस्य वक्ष्यमाणार्थसंग्राहकत्वमस्तीत्येतत् भाष्य एवं ध्य- कम्, गतासूनगतासूनित्यस्य उपपादयिष्यमाणदेहजी वोभयविषयकवृत्तसंग्रहरूपत्वस्य भाष्येष्टत्वात् । वक्तुमुपक्रान्तवतश्च श्रीकृष्णस्य न हि अशोच्यानिति वचने नैर्भर्यम्, तस्य कुतस्त्वाकश्मलमिति प्रागुक्तविवरण नालतया, सष्टशास्त्रार्थोपदेशरूपत्वाभावाच्च । यदि प्रधानांश मपहायोकं सर्वमधि

दूपकोक्तिपरीक्षणम् 47 कोडी कार्यमित्याशयः, कथं तर्हि भवान् मात्र इत्यन्तं वचनमिति व्याख्याति तदुपर्यपि बहूनां लोकानां कृष्णोपदेशरूपाणां सद्भावात् । अतो वक्तुराशय मननयुध्यानावश्यकपणविस्तरोऽयम् । ; अथावराधेऽपि किञ्चिद् वक्तव्यमस्ति गतासून अगतासंश्च नानुशोचन्ति पण्डित इति । अन देहान् जीवांश प्रति न शोचन्ति आत्मशानिन इत्यस्मद्भाष्यम् । मृतान् जीवनश्च प्रतीति शांकरभाष्यम् । एवमेव माध्वभाध्यमपि । जीवत इति दृष्टान्तार्थम् जीवद्वय इव मृतविषयेऽपि न शोक इत्युक्तं तत्र । अल द्वितीयः जीवद्विपये कथं शोक इत्याशंक्य जीवन्तोऽपि पुत्रादयो दुर्वृत्ताः सामयाश्च शोच्या एवेति प्रत्याह । इदमेव रामानन्दव्याख्यायामयन्वयादि । इदमयुक्तम् । यः शोक इह प्राक् प्रसक्तः, तस्य हि जीवद्विपये उपपादनं कार्यम् । अत एव मधुसूदनसरस्वत्युक्तमपि प्रथमेन पराकृतम् । स हि शांकरं परित्यज्य गतासवो मृताः । तद्वान्धवास्तदानीं मरणरहिताः अगतासवः तान् उभयान् न शोचन्तीति व्याचरव्यौ । अगतासवः तद्वन्धुभूताः तेषां मरणे कथं जीविष्यन्ति इति तद्विषये शोक इति तद्विवरणम् । इदं निरास्थत् प्रथमः, युयुत्सून आगतान् वीक्ष्य मनिमित्तमेते सरिष्यन्तीति तन्मरणशोकस्यैव वक्तव्यतया तद्बन्धुविपयशोककथनमयुक्तमिति । एवं स्थिते जीवद्वयक सामयत्वदुक्षरितत्वादिदोषनिवन्धनस्य शोकस्यात्र का प्रसक्तिः । अतो द्वितीयक प्रयुक्तम् । यद्यपि सरस्वत्युक्तं गृहोत, कुलक्षयं प्रपश्यद्धिरिति कुलक्षयस्यापि पूर्वे प्रसक्त- त्वात् बन्धुविषयमरणविषयः शोकोऽपि प्रकृत इति तथापि सरणविषयकत्वात् शोकस्य, सर्वेषामपि गतासुपदेमैव ग्रहणसंभवात् पृथङ् न वक्तव्यम् । यत्न प्रथमः स्वयं व्यास्वत्, अगतासून् गमिष्य- स्थाणान् आसन्नमरणानित्यर्थः । तथा च सुता इति मरिष्यन्तीति वा न शोकः पण्डितानामिति - तदपि न युक्तम्: मदधीनमरणासत्तय इति शोकस्यैव प्रकृतत्वात् मृतविषयशोकस्य प्रकृतत्वात् । अगतासुशब्दस्य तथार्थस्वरसत्वाभावाच्च । अस्वरसत्वयुद्ध्या हि रामानुजभाप्यत्यागयत्नः । एक- पुरुषतिपय एव वृत्तमरणभविष्यन्मरणरूपेपवेदप्रदर्शनपूर्वकशोकवर्णनस्यानावश्यकत्वाश्च । एवं किष्टार्थवर्णनापेक्षया जीवत इति व्याख्यानमेव ज्यायः । परंतु जीवद्विषये सृतत्रिये च पण्डिता- नामपि नानाविधशोकसंभवस्य चन्द्रिकायामुपपादितत्वात् सामान्यतः शोकासंभवस्य दुर्वचतया मृता इति मरिष्यन्तीति द्विविधोऽपि शोको न पण्डितानामित्येव वक्तव्यम् । तथा विभागस्य च न किञ्चित् प्रयोजनमस्ति । अतोऽसङ्गाप्ये, ‘देहनाश इति जीवनाश इति वा न शोक’ इति विषयविभागः कृतः । एतदुभयस्यैवोपरि विस्तरेणोपपादनात् एतत्कथनमेव संगतम् । न च शब्दस्य तदषाच- कत्वम् । गतास्वगता खुशब्दयोः कचिदपि रूढत्वाभावात् योगव्युत्पत्तेरेव ग्राह्यतया अवययोग्य- विशेष्यव्यक्तिग्रहणस्य दुष्टत्वात् । यौगिकानां शब्दानां सामान्यरूपत्वेऽपि वुद्धिस्थव्यक्तिविशेष- पर्यवसनोपपत्तेः । अलागतासुपदेन जीवग्रहणे चानेकजन्प्रभावस्य जीवेषु स्पष्टीकरणात् नाशा- भावान्न शोक इति विशेषलाभः । अतस्तत्तदभिमतार्थापेक्षया अस्मद्भाष्पदर्शितमेव साधीय इति । अथ त्वेवाहमिति लोकेऽपि किञ्चिदुच्यते-अत्र जीवाने कावजीवेश्वरमेदयोः स्पतीत्या आत्माद्वैतवादस्याऽऽरम्भ एव कुठारप्रहार इति व्यक्तम् । एवमप्यौपाधिकभेदवाद इति इन्धनं तु मताभिनिवेशमेव दर्शयेत् । अद्वैतमते अहमादिशब्दाना महंकारदेहादिपरत्वस्यैवेयत्वात् अहं त्वच तथाऽन्ये च सर्व संप्रति स्थिता अपि न भविष्याम एव । अवर्जनीये चात्र नाशे न शोचितुमर्हसि । आत्मा त्वेको न नेक्ष्यतीत्येव वक्तव्यम् । I

trisभाये, श्रीभाष्ये ईपत् सूचितोऽर्थः इह सुविशदमुक्तः, अद्वैतमले उपदेशानुप- पत्तिरिति । शिष्यं प्रति गुरूपदेशरूपेण प्रवृत्ता गीतेति अवैवैतदनुपपत्त्युद्घाटनस्यात्यन्तलिता । कृष्णः किमशः तत्त्वज्ञो वा ; आद्ये उपदेश्यतयाज्ञानामुपदेशानुपपत्ति: : अन्त्ये उपदेश्यपुरुषान्तरा- भावात् उपदेशानुपपत्तिरिति । उपदेशो हि स्वातिरिक्तं जीवं प्रति भवति । स्वातिरिक्तस्याभावे निश्चिते

48 • भूमिका कं प्रत्युपदेशः । प्रतिबिम्बा एव जीवा इति चेत् तदाऽपि किं तेषां व्रह्मैक्यं भेदो वा। आधे उपदेशायोगः स्पष्टः ! अभिन्नत्वात् । मान्त्यः : प्रतिविम्वान् प्रति उपदेशासंभवात् । स्वप्रतिविम्वं प्रति उपदेशायोगेऽपि परमतिबिम्यं प्रत्युपदेशो घटत इति यदन द्वितीयोक्तम्, तदयुक्तम्, प्रति- विश्वत्वेन ज्ञाने सति कुनाप्युपदेशायोगात् । प्रथमस्तु अभेदेऽपि मिथोव्यवहारः श्रीरामपरशु- रामोईट इत्याह । तन्न मनुष्यभावनायां स्थितस्य श्रीरामस्य परशुरामे भेदाभिनयेनैव व्यवहार- प्रवृत्तेः । परशुरामे कार्यविशेषार्थ शक्त्या वेशेऽपि तस्य श्रीरामयत् अप्राकृतावताररूपत्वाभावात् तत्रत्यजीवं प्रत्येव सल्लापाच्च । किमियद्दूरगमनेन ; रामलक्ष्मण सल्ला पादेरेवत्वया सुदर्शत्वात्, एतद- पेक्षया नरनारायणसल्लाप:, ब्रह्मणा वत्सवत्सपालाद्यपहारे कृते कृष्णस्यैकस्य स्वयमेव नानावत्सत- स्पालरूपेणावतार इति तत्र भूतः सल्लापोऽपि सुप्रदर्शः । वैदिकसुतानयनस्थले कृष्णरूपवासुदेवेन सह परवासुदेवसल्लाप एवातीव सुदर्शः । परं तु तत्र सर्वत्र परमात्मन एकत्वेऽपि तदन्यैः स्वगृहीत- व्यक्तिषु विमिश्रात्मतया ग्रहणमस्तीति तान् प्रति तद्युद्धिस्थैर्यावहोऽभिनयो वहुविधो भगवता कृत इति खुश्लिष्टम् । भवन्मते तु सर्वेषां जनानां मिथ्यात्वात् कृष्णेन च समूलस्य सभेद्वासनस्य प्रतिविम्वादिरूप सर्वजीवविशिष्टस्य प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेन सुनिश्चितत्वात् तनिश्चयाभावे तदुपदेशा- योगात् कथमुपदेशप्रक्तिः, प्रलोभनीयस्य शिक्षणीयस्य वा कस्याप्यभावात् अभिनयस्य वोपदेशस्य वा कथमवकाशः । फलं वा किमस्ति प्रागेव मुक्तत्वात् । तत्र तु परशुरामस्य स्वभिन्नजीवत्वं परेभ्यो ज्ञाप्यमित्यस्ति फलम् । सर्वमिथ्यात्वे च वाघितानुवृत्तिलेशोऽपि दुरुपपादः इत्यादिकमसमाधेय- मेवेति स्थिते किं मिथ्यात्वसंत्यत्वरूपवैषम्यानालोचनेन दृष्टान्तप्रदर्शनादिना विस्तरेण । अथ गुरुगतेन तत्त्वज्ञानेन जीवमुक्त्ययोगात् जीवस्यापि तत्वज्ञानमपेक्षितम्, नानाजीववाद- स्पेष्टत्वादिति चेत्-गुरुः स्वाविद्याकल्पितजीव मात्रदर्शी अविद्यान्तरकल्पित मन्यादर्श जीवं प्रत्युपदेष्टुं न पारयति स्वकल्पितास्तु जीवाः स्वकीयेन तत्त्वज्ञानेन गुरुणा विलोपिता इति किमुपदेशेन, स्वकल्पितान् जीवान् स्वयं मिथ्यात्वेन जानन् कथञ्चोपदिशेत् । एवमीश्वरकल्पितान् जीवान् प्रत्यपि गुरुनोपदिशेत् । वस्तुत ईश्वरकल्पितत्वेन वा ईश्वरसृष्टत्वेन वा गुरुकल्पितेभ्योऽन्ये ईश्वरकल्पिताः के नाम । प्रकृते तु कृष्णस्येश्वरत्वात् सर्वे जीवा वाधिता इति सर्वथा तदनुपपत्तिरेव । प्रतिविम्वत्वं चेतनत्वश्च परस्यरविरुद्धमिति प्रतिबिम्वत्वज्ञाने सति अचेतनत्वनिश्चयादपि नोपदिशेत् । बिम्ब- प्रतिविम्वैक्ये तु नतराम् । माध्वास्तु वस्तुतश्चेतनभूतेष्वेव जीवेष्वौपचारिकं विष्ण्वनुकारित्वरूपं प्रतिविम्वत्वमेव विष्णुभिन्नेषु वर्णयन्ति । अतो न तद्रीतिरित्यलम् । येन सर्वमिदं ततमित्यत्त्राऽऽह द्वितीय:- सर्वव्यापकत्वं जीवस्योक्तं न भवति । तथासति एकजीववादप्रसंगच आत्मव्यतिरिक्तत्वञ्च चेतनस्य दुर्यचम् । आत्तन आकाशः संभूत इति तत्कार्यत्वात् तस्येति । इदमयुक्तम् सर्वव्यापकत्वेऽनेकजीवस्थितेः कथं भंग: ? सुखदुःखादिव्य- वस्था, नित्यानां चेतनानां बहूनामित्यादिश्रुत्या चानेकत्वस्य तार्किकमत इव संभवात् । सर्व- गतत्वश्च न युगपदेव सर्वसंबन्धित्वरूपमात्मसु किं तु यत्र यत्नाचेतने संवघ्नाति, तत्र सर्वत्रान्तः- प्रवेशार्हत्वरूपं सूक्ष्मत्वमेव । अन्धे तनेश्वात्मव्यतिरेकश्व भवन्मते ऽपीष्टः । सत्यास त्ययोरैक्यायोगात् । सत्यव्यतिरेकेणासत्यस्याभाव इति कुसृतेः तदनन्यत्वाधिकरणे भामत्युक्तत्वेऽपि बाधितावाधितयो- रैक्यं नेष्टमिति वुध्यस्व । यदुकं – तदिति क्लीवनिर्देशात् जीवग्रहणमयुक्तम्, किं तु ब्रह्मण इति- तदयुक्तम् ; त्वम्मते जीवब्रह्मणोरक्यात् अच्छेद्यो ऽयम्, नायं भूत्वेत्येवं कचित् पुल्लिङ्गनिर्देशः कचिद- न्यथाचेत्येकस्यैव यथा भेदः तथाऽस्माकमपि ॥ आत्मशब्दवाच्यतया विवक्षया पुंस्त्वम्, क्लीबत्वम् आत्मतत्त्वादवाध्यत्वविवक्षयेति चेत्-तुल्यम् । “यश्वोभयोः समो दोपः परिहारोऽपि वा समः । नैकः पर्यनुयोक्तव्यस्तादृगर्थविचारणे । "

पोकपरीक्षणम् + 49 अन्तत इमे देहा हत्य - दह उपये इति उपचितत्वयुक्त यावयवेदेह आधः तदधिकावयवसमावेशाभावात । सायकलच । शरीरिण र कर्मफलभो- गार्थतयेति पूरणश्चायुक्तम् - इत्याह । सर्वत्र तुच्छं तुच्छतरमित्येवमुकल्या किमणि चव्यमित्येषोऽ- fifafa | तदास्ताम् । प्रकृते इदमुच्यते वेदा अवयवातिरिक्ता वयव्यभावान् पूर्वदेहा वयत्रैः सहान्येषामंशानां संमेलने कौमारादिदेह इति कथं नोपवयः, कथं वा देशदादालामः ? शरीरीत्यस्य शरीरस्वामीत्यर्यकत्वात् स्वामित्यस्य च भोकुलरूपायाः लोके मीमांसाद प्रसिद्धत्वात् शरीरे कर्मफलभोगार्थत्वं सुलभमेव । अथ य एनं वेति हन्तारमिति श्लोके किञ्चिदुच्यते । आत्मनो कर्तृत्वं कर्मच निषिध्यत इति स्पष्टमत्वावगम्यते । तत् विहायाऽऽत्मनो हननकर्मत्वमावनिपेधारतया व्याख्यानम् हन्तारमित्यस्य हननकर्तारमित्यर्थकस्य हताहेतुमित्यवर्णनमन्यच्च । युक्तमिति हृष्यते । तवेदं वक्तव्यम् - आत्मनः कर्तृत्वं तस्य परायत्तत्वञ्च ब्रह्मसूत्रे स्थापितमस्ति । तद्विरोधेन हननकर्तृत्व- निषेधो न युक्तः । देहहननकर्तृत्वेऽपि आत्महनकर्तृत्वं नास्तीत्युक्ती आत्मनो हन्यमानत्वाव प्रयुक्तत्वात् तस्य हननकर्मत्वनिषेध एवं पर्यवसानम् । यदि सामान्यतः कर्तुत्वमेव नास्त्यारमन इति विवक्षितमवेत्युच्यते, नहि य एनं वेत्ति कर्नारिमिति वाक्येन भाव्यम् । कर्तृस्वनिपेधे हि अन्य कर्तृत्वाभ्युपगम एव भवेत् । अन्यथा भक्तरीतौ सजातीयविजातीयस्थगन भेदाहित्य- मिति सामान्यतो निर्विशेषत्वमेव वक्तव्यम् न तु हन्तृन्ताभावः । एवं तर्हि विश्वश्वशाश्त्र- तत्त्रपुराणल्यादिविशेषोक्तिरपि न घटते : अतः प्रकृतस्याविनाशित्श्स्योपपादनाय हन्यमानत्यामाय- विवरणरूपतया हरू पक्रियाविशेषकर्तृत्वाभावस्यात्र विवक्षितत्वे तुल्ययुक्तया करणादिकारकस्यापि आत्मकारकत्वाभावे श्लोकेन विवक्षिते महाविषयत्वं भवतीति कृrar हन्तारमित्यस्य हननहेतुमित्यर्थो भाषितः । न च हेतुत्वस्याशब्दार्थत्वम्: ‘विवक्षातः कारकाणि भवन्ति’ इति सर्व स्वव्यापारे कर्तृत्वसत्त्वेन सर्वस्य कारकस्य तत्र तत्र कर्तृत्वोक्तिसंभवात् । एवञ्च एनमि त्यस्य कारकान्तरा भेदायोगात् प्रतिशब्दोऽध्याहृतः । तेन हन्यमानत्वाभावोपपादनमेवेदं सर्वमिति च लभ्यते । यद्यपि अस्माभिर्वेक्ष्यमाण सात्विकत्यागरीत्या “नैन किश्चित् करोमीति युक्त सीत तत्रवित्” इति हननकर्तृत्वाभावमात्रमपि सुत्रचम्, अथापि अन विनाशाभावप्रतिपादनप्रकरणे तदंशवर्णनं विशिष्य हनधातुप्रयोगादिकञ्च न घटत इति भाष्ये तीत्युपेक्षा । ईदृशमहाविष्यत्व- लाभो न सहते चेत् कामं यथाश्रुतार्थ एवेष्यताम्, का नो हानिः । कर्तृत्वनिषेध वरत्वं तु प्रकृतासंगतम् : अच्छेयोऽयमिति श्लोकं यावत् अविनाशित्वस्यैवोपपादनादेतत्प्रसत्तयभावात् । अत एव ‘के घातयति हन्ति कम्’ इति अविनाशित्यनिबन्धनो हननकर्मत्वाभाव एव निगम्यतेः ना नेन सह कर्तृत्वा- भावोऽपि । बादरायणसिद्धान्तविरुद्धञ्च निर्विशेषै विशिष्य तन्मात्वकथन/नौचित्यञ्चेत्यलम् । ; re अथचनमित्यादिलोकद्वये किञ्चित् । अविनाशित्वमात्मनः प्रामाणिकमेतावत् प्रतिपद्य शोकस्य नासर इत्युक्त्वा, आत्मनो विनाशित्वाभ्युपगमेऽपि न शोकः कार्य इति अन्यावाद इह क्रियते । अन शांकरे अन्तःकरणे कोर्षात्तदारोपेण वहो जात: हृष्टो जान इति आत्मन्युत्पत्ति मन्यसे चेदिति वा देहगतोयसितरणे आरोप्य आत्मा जातां मृत इति मन्यसे चेदिति योद्भाव्य तथापि न शोकः कार्य इत्यर्थो वर्णितः । अत्र प्रथम प्रर्थ द्वितीयो व्याख्याता प्रोढिवाद इति तत्याज । अन्तःकरणे क्रोधाच्या अन्तःकरण एवोत्पत्तिव्यवहाराभावे आत्मन्युत्पत्तिव्याव हारस्य का कथेति च दूषयामास । प्रथमस्तु व्याख्याता, देहस्यैवाऽऽत्मत्वात् अयनः नित्यम्- अवश्यं जन्ममरणे मन्यसे चेदिति अस्मद्भाष्यरीत्यैव व्याचख्यौ : शांकरं सर्वथैवात्याक्षीत् । परं तु 7

$0 भूमिका देहातिरिक्तस्याऽऽत्मनः तेहसंयोगरूपजन्ममरणे स्त इति अर्थान्तरमाह । तत् ‘सत्यसे तथापि ’ इत्यभ्युपगमवादपक्षाननुकूलत्वादुपेक्ष्यम् । अत्र शांकरे पाठभेदो लक्ष्यते । अत एव एकैकदेहो- त्पत्तिकालेऽप्युत्पद्य देहनाशकालेऽजु विनश्यत्यात्मेति देहातिरिक्तजन्मविनाशचदात्नपरतया योज- नाऽपि शांकरार्थः स्यादिति तदुद्भावनेम तन्निरासप्रकारोऽस्माभिः रसाखादे टिप्पणेऽदर्शि । अल्लास्मद्भाष्याशयस्तु अन्तवन्त इमे देहा इति देहानां विनाशित्वमात्मनामविनः शित्वञ्चोप- पाद्य नित्यत्वान्न शोचितव्यमित्युक्त्वा, अथानित्यत्वपक्षेऽपि न शोक इत्युक्त देह एवाऽऽत्मे- त्युक्तावपि न शोक इत्येव स्वप्रतिपन्नतया नित्यजातमित्यमृतशब्दाभ्यां देहस्यैव ग्रहणम् । अवश्य- माविजन्मनाशवश्यात् । आत्मनो देहसहोत्पत्तिविनाशवत्त्वष्टौ देहातिरिक्ततत्कल्पने, तदुपादानादि- कल्पने च गौरवादपि तदा देह आत्मेत्येव युक्तम् । तदुपपादनं जातस्यहीति लोके । ननु जातस्य मरणधौत्र्यात्, अहो अग्रतीक्षितं मरणमिति शोकोनेति युक्तम्, मृतस्य जन्मधौव्यान् न शोक इति न युक्तम्, न हि मृतजन्मतो भीतिः शोकश्वार्जुनस्य । न च लोके मृतं पुनर्जायते, नष्टानां चयादीनां पुनरुत्पत्त्यदर्शनात् । मृतानां पित्रादीनां पुनरिह प्राप्तेः कदाप्यभावात् । अतो वाधितञ्चदम्, यत्, ध्रुवं जन्म मृतस्येति इति चेत् — एतदर्थमेव प्रथमो व्याख्याता मृतस्य देहस्य पुनर्जन्मेत्यर्थमिव, मृतस्य देहविश्लेषं प्राप्तस्य जीवस्य पुनर्जन्म देहान्तरप्रातिरित्यर्थमुपवर्णयति । तेन बाधितत्वका निवर्तते । ‘जन्मप्रयुक्तः शोकः सह्य इति किमर्थमुच्यते, जन्मनः शोकापादकत्वस्याप्रसक्तेः’ इति शंका तु न समाहिता । पूर्वश्लोके अन्वारुह्यवादस्यैव प्रसक्तत्वाश्च तदननुरोधी अयमर्थः तदुपपाद- कत्वाभिमते श्लोकेऽल न वक्तुमुचितः । तथा देहाद्वियुक्तस्य जीवस्य देहसंयोगध्रौव्यमपि नास्ति; मुक्तेरपि भावात् । अतो भीष्मादयो रूपान्तरेण स्वसमीपे जनिष्यन्त इति समाश्वसिहीत्याशयोऽपि दुर्वचः । अतः, न जायते म्रियते वा इत्यत्न प्रस्तुतत्वाच्च नाशरूस्मृतिरेवान विवक्षिता । नष्टस्यापि पुनर्जन्म तु लोकेऽस्त्येव । नाशो हि सत्कार्यवादे स्वावस्थाविरुद्धोत्तरावस्थाप्राप्तिः तद्विरोधि पूर्वा- वस्यैवोत्पत्तिः सुवर्णस्य पिण्डत्वावस्थाविरुद्धभूषणावस्थापनस्य पुनः पिण्डत्वावस्थाऽपि भवत्येव । घृतं विलीनं पुनर्धनीभवति । तादृशस्थले संभावितः शोकोऽपि सहाः । ध्रुत्रशब्देनावस्थान्तरा- पत्तिरवश्यमित्येवोच्यते इति । अतः प्रथमेनापि प्रथम माडता अस्मद्भाष्यसरणिरेकैव समुचिता । " अन्नाद्भवन्ति भूतानीत्यत्र ब्रह्म वेदः, अक्षरं परमात्मा इति शांकरव्याख्या । तत्र चक्रासिद्ध्या तत्सिद्धये प्रथमेन अक्षरशब्दः प्रणवपरो व्याख्यातः । यज्ञः कर्मतः कर्म वेदात् वेदः प्रणवान् प्रण- वश्च भूतात् प्राणित इति तदुपपादनम् । अस्माभिस्तु कर्म भूतोद्भवमित्येतावदेव विवक्षितम् । तथाच चक्रसिद्धिः । भूतशब्दार्थे देहो जीषश्च घटक इति व्युत्पादनाय, कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्मा- क्षरसमुद्भवमित्युक्तम् ; न तु तयोविभज्य चक्रे प्रवेशने तात्पर्यमित्युच्यते । द्वितीयस्तु अन वृथैव नानादूषणारोपणप्रवणो लक्ष्यते । चकासिद्धिं जगच्चक्रेत्यर्थवर्णनानाञ्जयञ्च शांकरपक्षस्थितं न शीलयति । अत पत्र हि प्रथमेन सा सरणिर्मानुसृता । यद्यपि प्रथमस्य पक्षे चक्रस्य यथावत् सिद्धिरस्ति, अथापि वेदस्य प्रणयजन्यत्वं न मुख्यम् । वेदस्यैव भूतजन्यत्वे साक्षात् संभवति प्रणवद्वारा तदुपपादनं क्लिटमिव । सप्रणवस्य वेदस्य भूतजन्यत्वं विचितमिति चेत् सजीव- शरीरभूतभूतजन्यस्त्वविवक्षया कर्म ब्रह्मोद्भवमित्यादी त्यस्सदुक्तेऽपि नानुपपत्तिः । इयान् विशेष:- उपकान्तस्य भूतस्योपसंहारेऽप्युक्तौ चक्रत्वं साक्षादभिहितं भवतिः प्रणवादिरूपार्थग्रहणे तु तल भूतजन्यत्यमस्माभिरुप्रेयमिति । एवञ्च ‘तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्’ इत्यस्मिन् अनन्तरेऽर्धे ऽपि ब्रह्मशब्देनापि शरीरग्रहणात् अर्धद्वयेऽपि ब्रह्मशब्दस्यैकार्थता । सर्वैरपि यज्ञः कर्तव्य इति वक्तव्यांशव्युत्पादनलाभाच तन्मते तु प्रथमत्रह्मशब्दो वेदपरः द्वितीया परब्रह्मपर

डूषकोक्तिपरीक्षणम्

51

इत्यर्थभेदः ।

निष्कामका सर्वसाधारण्येन परब्रह्मणि यज्ञप्रतिष्ठावचने औचित्यमपि नास्ति ।

यज्ञावश्यकत्वप्रतिपादनस्यात चिकीर्षितत्यात्

अथ यस्वात्मरतिरेव स्यादिति श्लोकइयम् । इतः प्राक् यज्ञानुष्ठानस्यावश्यकश्यमुक्तम् । तदेवोपरिवादपि प्रपञ्चयिष्यते जनकादिनिदर्शनेन । मध्ये श्लोकद्वयं कचित् कर्माभावमपि दर्शयति । तदिदं मुक्तत्रिप्रयमिति अस्मद्भाष्यम् । मुमुक्षुप्रस्तावमध्ये मुक्तस्य का प्रसक्तिः, मानवशब्दः इह- शव्दश्च तथाऽर्थवर्णनerent चेत्याह द्वितीयः । अत्रोच्यते । मुक्तविषयेऽपि वेदेन यदि कर्म न कार्यमिति शासन कार्ये स्यात् तदा अत्र कथं प्रसंग इति पृच्छयेत । न हि वेदशास्यो मुक्तः । अतो वद्धमेवाधिकृत्य, बुभुक्षोर्वा मुमुक्षोर्वा आत्मानुभवतृप्तत्यरूपा मुक्तिदशा यदा तदैव कर्मत्याग इत्युच्यते । तेन तावत्पर्यन्तमवर्जनीयं यज्ञानुष्टानमिति तदावश्यकत्वे पर्यवसानम् । एवमनुक्त्या संन्यासिनं ज्ञानयोगिनमधिकृत्य चेदिदं श्लोकद्वयमिष्टम्, तर्हि उपर्यपि कर्मिप्रस्तावात् मध्ये एतन्न संगतम् । मानवपदं तु मानवं प्रत्येव कर्मावश्यकत्वोपदेशात् मानवस्य कर्माधिकारिणस्ते मुक्तिदशापर्यन्तं तदनुष्ठेयमित्युपदेशान्नःसंगतम् । इहेति पदञ्च न लोकार्थकम् किं तु इह- कर्मवृन्दमध्ये इत्यर्थकम् । यद्यप्यस्माभिः इह लोके मानवो योगनिमग्नः आत्मतृप्त एव यावन्तं कालमस्ति, दिनद्वयं संवत्सरमधिकं वा तन्मध्ये स यज्ञं नानुतिष्ठति तस्य न प्रत्यवायः; अन्यस्तु कुर्यादेवेति योगदशाविपयतयैव सर्वमिदं सुकरनिर्वाहम्, तदा न कस्यचिदाक्षेपस्यावसरः- अथापि मोक्षात् कर्मानुवृत्तिदादर्थव्युत्पादनायैवं भाषितम् । अथ भवदभिनतमर्थमधिकृत्य किञ्चिदुच्यते– श्लोकद्वयमिदं सामान्यतः संत्यासिपरं वा तत्त्वविपयपकपरोक्षज्ञानवत्तरं वा, तदपरोक्षज्ञानवत्परं वा । नाद्यः लोके संन्यासवाचकपदस्याभावात् । आत्मविषयकरतितृप्तिसंतो- पाणां जनकादौ स्थित्या गृहस्थेऽपि यज्ञाभावापातात् तदुचिते पदे प्रयोक्तव्ये आत्मरत्यादिरूपस्या- व्याप्तस्यातिव्यातस्य च धर्मस्य निर्देशायोगाच्च । न द्वितीय: : परोक्षज्ञानिभिगृहस्थैरपि कर्मत्याग- प्रसंगात् ; द्वितीयश्लोकानन्ययाच्च । न तृतीयः, जनकादिभिः तत्त्वदर्शिभिरपि कर्मानुष्ठानात् । व्यासवसिष्टजनकादीनां श्रीकृष्णस्य च तत्त्वसाक्षात्कारो नास्तीति तु वार्तम् । अत एव ‘संसिद्धि- मास्थिताः’ इत्यस्य, चित्तशुद्धिं प्राप्ता इति, जन्मान्तरे साक्षात्कारं प्राप्ता इति, संसिद्धिं गन्तुं प्रवृत्ताः इति चाव्यवस्थितं व्याख्यानमप्ययुक्तम् । साक्षात्कृततत्त्वा अपि प्रारब्धकर्मवशदकुर्वन् इति चे- तहिं ज्ञानिषु केचित् कर्मयोगे, केचित् तपोयोगे केचिद् ग्रन्थकरणे केचित् व्यवहारे केचिद् वाणिज्ये प्रारब्धवशात् प्रवर्तन्त इत्युपपादयता भवता द्वितीयेनाद्वितीयं यज्ञावश्यकत्वं सम्पक् समर्थितं भवति । लोकसंग्रहार्थं तदनुष्टानमिति चेत्-अस्तु । तथा च आत्मरत्यादिकं कर्मत्यागे प्रयोजकं न भवतीति सिद्धम् । एवञ्च भवताऽपि सत्यपि साक्षात्कारे कर्मत्यागस्य संन्यासि व्यतिरिक्त ग्रन्थकरणनानालौकिकव्यापारव्यग्रतुल्ये विप्रे महात्मक्षत्रियादिषु च यज्ञावश्यकत्वस्य स्वीकारात् आमुक्ति एतदनुवर्तनरूपास्मद्भाष्यार्थग्रहणमेव ज्यायः । प्रथमस्तु संन्यासिशब्द ममयुखानः, “यः कश्चिदपि मानवः एवम्भूतः कृतकृत्यः ; न तु ब्राह्मण- त्यादिना प्रकर्षेण । उक्तं हि भगवस्यादैः “ चण्डालोsस्तु… द्विजोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम” इति इत्याह । तेन पूर्वजन्मकृतकर्मयोगज्ञानयोगवशात् तदानीमप्राप्त एव साक्षात्कारम्चण्डालादिपपि जन्मतो जायत इति तदभिप्राय ऊह्यते । तदाऽपि चण्डालादेरनधिकारादेव यज्ञाभाधः, द्विजश्चेत् लोकसंग्रहाय कर्म कुर्यादेव । तदुपरिरंसायां तु संन्यस्येत् । न स्वात्मानुभवो जात इति कर्म त्यजेत् । तदत्र लोके संन्यासानुत्तधा, ज्ञानयोगिनो मध्ये निरूपणानौचित्याच कर्मानुष्ठानस्य आमुक्ति अनुवृत्तियोधनाय मुकेष्वेव कर्माभावकथनमिति साधिमेतत् । http://acharya.org52 भूमिका अलमपि किञ्चित्-आत्मनि ब्राह्मण्यगर्हिस्थ्याद्यध्यासविशिष्टस्यैव कर्माधिकारः, विवेकिना- व्यासाभावान्न कर्मेति भवदुक्तम् । तवेदं भवान् पृष्टो व्यायाम् लोकसंग्रहार्थमनुतिष्ठर्ता जनका- दीनामप्यध्यासाभावात् कथमनुष्ठानमिति । किञ्च किं देहात्मानमिवन्धनत्राह्मण्याद्यारोप इहाव्या- पदविवक्षितः, उत सर्वस्य ब्रह्मण्यध्यस्ततया पत्र सिद्धान्तसिद्धतया परत्रात्मन्यभ्यस्ततादृशाकार इति । नायः देहातिरिक्त आत्मेति ज्ञाने सत्येव स्वर्गादपारलौकिकफलार्थ कर्माधिकारात् । सेषु विदारीपल दुवैचत्वात् । नान्त्यः : वाधितबुवृत्तेरंगीकृतत्वेन परमात्माध्यस्तग्राह्मणाद्या- कारसत्वेन कर्मत्यागायोगात् । किञ्ज ब्राह्मणोऽहमिति ज्ञानात् खलु प्रवृत्तिः । तस्य ब्राह्मणत्वा- ध्यासविशिष्टोऽहमित्यर्थंगीकारे स कर्मानुष्ठातृषु दुर्वचः । तैदह एव ब्राह्मण्यादि, न त्वात्मनीति विशदं ज्ञातत्वात् | अद्वैतज्ञानस्य कर्मिण्वभावेन अहं परमात्माध्यस्तब्राह्मणाकार इति ग्रहणायोगाच्च । वस्तुतो ब्राह्मण्याच्छिनदेहवानहं करोमीत्येव सर्वग्रहम् । तत्र अहंपदार्थः साक्षादात्मेति सर्वदर्शनम् अनर्थस्यान्तःकरणस्य देहगततया अहंकार एवाहमर्थः तदवच्छिन्नतया चैतन्यभान- मित्यद्वैनमतमित्येच भेदः । अतोऽभ्यास उक्तरूपो नाल घटक इति ।

‘इन्द्रियाणि पराण्याहुरर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धियों बुद्धेः परतस्तु सः’ इति श्लोके माध्वव्याख्यानम्, ‘सर्वमिदं देवतापरम् इन्द्रियदेवता: यास्सन्ति तदपेक्षया मनोभिमानी रुद्रः परः । ततो शुद्धयभिमानिनी सरस्वती । ततो ब्रह्मा नहान् आत्मा । ततोऽव्यक्तरूपा लक्ष्मीः । ततो विष्णुः’ इत्येवंरूपं निरस्य यथाशांकरं कटवल्लीमनुसृत्य स इति परमात्मपरमित्याह प्रथमः । अस्मद्भाष्यं नास्पृशत् । कठवल्ली वैरूप्यात् प्रकृतत्वाच्च कामस्यैव स इति ग्राह्यत्वमुपपादितमेव चन्द्रिकायां विस्तरेण । अप्रकृतस्य तत्पदेन परामर्शश्च न खरसः । भास्करभाप्येऽपि कामपर- त्वमेव दर्शितम् । द्वितीयस्तु कठवलीविरोधादेवं न भवतीति दृषितमेव पुनर्गृह्णाति । तत्र- त्यानामर्थं महदव्यक्तानामवानुक्तया न तत्प्रत्यभिज्ञेति शंकायाम्- महत्तत्रं ब्रह्मसूत्रभाष्ये प्रत्याख्यात- मिति प्रत्याह । सूत्रभाष्ये प्रत्याख्यानमात्रेण कथं तदसिद्धिः । न हि सांख्यलोकं तत् श्रुतिस्मृति- सिद्धत्वात् । क्यामपि महत्पदेन कस्य ग्रहणमित्यपि विचारणीयमस्ति । वुद्धिमहतो रेकत्वं तद्भाष्येष्टमिति वदता कठवल्लीविरोधः कथं परिहियते । अथ, ‘इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमु- च्यते । एतैर्विमोहयत्येयः’ इति चतुर्भिर्मोहनीयत्वं देहिन उक्तमिति चन्द्रिक कमयुक्तम्, इन्द्रियादेः केवलमधिष्ठानत्वात् कामस्यैव मोहकत्वादित्याह । सर्वमिदं किमप्युक्त्वा खण्डितमिति वहि: प्रकटनाय संरम्भमानम् । शरसहायेन रामेण रावणो हत इत्युक्त्या रामस्य शरस्य च तुल्यबलत्वं नापद्यते । अधिष्ठानानामपि मोहनकारकत्वात् तत्सहितेन कामेन मोहनीयां देहील दोषाभावात् । अत ईदृशदूषणवचनानां परिहरणप्रवृत्तिरमपेक्षितेति नाव वस्तृणी इति विद्वांसो fering | स्वतस्थापनौपयिकं वाक्यं ततदुपन्यस्यनानं किमप्यस्ति चेत्, तदेव विचार्यम् । अन्यत्र यःकश्चिदर्थोऽस्तु किं तत्र विशेषत आग्रहेण । अत एवान्ते उकं तात्पर्य चन्द्रिकायाम्-, “पत्रमन्येपि भूतेषु भविष्यत्सु च श्रीमद्गीताभाष्येषु भगवद्यामुनाचार्य भाष्यकार मतानुसारेण दिङ्मोह: प्रशमयितव्यः क्षुद्रस्खलितेषु अदूरविप्रकृष्टयोजनान्तरेषु चोदासितभ्यम्” इति । अथ, “अवरं भक्तो जन्म” इति घट्टे चतुधे किश्चित् कथ्यते । अंत्र प्रथम आर - अस्मद्वाप्ये, “आनात्येवार्जुनो वासुदेवं साक्षात्परं प्रति । अथापि तस्येदं जन्म किमैन्द्रजालिकन्मिथ्या उत सत्यमिति प्रश्नार्थः इत्युक्तमयुक्तम् । विश्वरूपदर्शनानन्तरमेव तस्य कृष्णे परमात्मत्वनिश्चयात् । ततः प्र योगादिग्धमहाशक्तिर्यः कश्चित् दिव्यपुरुष इत्येव निश्चयात् । अतः ‘अवरं भवतो जय’ इति प्रश्नस्यायमर्थ:-जन्मान्तरीयस्मृतिदिव्यपुरुषाणामपि भवति । तद् भवान् दिव्यपुरुषो या कश्चित्

C ; दूपकोक्तिपरीक्षणम् 53 उत परमात्मा । नायः विस्वादिकं प्रति उपदेष्टुः तत्तल्यदिव्यपुरुपत्वायोगात् । नान्यः पर- मात्मनः कर्मवश्य मनुष्यजन्माद्ययोगादिति । मिथ्यात्वसत्यत्वविचारस्तु अशब्दार्थः । अतो धिगेत् अमङ्गल्य शब्दार्थव्याख्यानम् - इति । अनोच्यते । अभिशोऽव्ययं शांकरग्रस्थं यथावद्गृहीत्वा स्वाभिमतमेत्र तलल्यतया बहुत्र मन्यते । तथा च “भगवत्पादाप्यनिष्कर्षरूपो यथोक्त पत्र प्रश्नन्लोकार्थः” इति यदव लिखितम्, तदधि- कृश्य, तदीयं, “धिगेत मंगल्य पदार्थव्याख्यानम्” इति वाक्यं पठनीयम् । तथाहि शांकरीत- विवरणरूपमेवास्मद्भाष्यं । अन्ते तद्भाष्योत्तांशस्तु निरख्यते वा तस्याप्यत्रैव तात्पर्यमिति व्युत्पाद्यते वेति यथारुचि ग्राह्यम् । वयं तु तद्व्युत्पादनपक्षं रोचयामहे । यदुक्तमनेनार्जुनस्य पूर्व श्रीकृष्णे परमात्मत्वनिश्चयो नास्तीति भगवन्नामभिरेव संबोधयत्यर्जुने कथमस्यैवं विपरीतग्रह इह ? तन्निरासे युक्तयः शताधिकाः सन्तीत्यास्तां तावत्, तदीयशांकरविरुद्धमित्येतावदलमि- दानीम् । तत्र हि “भगवता विप्रतिपद्धमिदमुक्तमिति मा भूत् कस्यचित् बुद्धिरिति तत्परिहारार्थ चोद्यमिव कुर्वन् अर्जुन उवाच” इत्यक्वारिका । व्याख्यातञ्च तदीयैः, इवशब्दादर्जुनः कृष्णं परमेश्वरं वेदैवेति सुध्यते” इति । उपरि च भाग्यम्, “या वासुदेवे अनीश्वरास वैज्ञाशंका मूर्खाणां तां परि- हरन भगवानुवाच यदर्थों हार्जुनय प्रश्नः” इति । तत्रापि तदीयै र्व्याख्यातम्, “जानतैवार्जुनेन सूर्ख- प्रत्यायनार्थ - श्रीकृष्ण भगवन्तं सबै मूर्खा अपि जानीयुरिति बुद्ध्या अर्जुनेन पृष्टत्वादस्यार्थस्य” इति । एवञ्च विश्चिन्महापुरुषत्वभ्रमो ऽर्जुनस्येति एतद्वचनं स्वभाष्यात्यन्तविरुद्धम् । एवमेतद्यथात्थ त्वम्’ इति विश्वरूपदर्शनात् प्रागेव विज्ञापितवति विजये कथमेवं मोढ्य मयमारोपयति । तदुक्तप्रश्न- वाक्यार्थश्च न घटते, आदित्यादीन् प्रति उपदेष्टः कथं केवल महापुरुपत्वमिति कोऽयं प्रश्नः परमेश्वर- भिन्नयत्किञ्चिमहापुरुपत्वेऽपि आदित्याद्यपेक्षया तदातनातिशययात्रेणोपदेष्टृत्वसंभवात् । प्रजापतेः इन्द्र विरोचनोपदेष्टताया उपनिपयुक्तत्वात् । लोके गुरूणां सजातीयत्वेऽपि शिष्या तिशायि महा- पुरुषत्वमात्रेणोपदेशकत्व संप्रतिपत्ते । उत्कृष्टा देवाः परमात्मभिन्ना एव निकानां देवानामुप- देrर: प्रमाणसिद्धा वहवः । यदुक्तं परमात्मत्वे कर्माधीन मनुष्यदेहादिप्राप्तिः कथमिति । दिद मस्मद्भाष्यप्रचाथै आयातीति नात्र विशेषतो वैलक्षण्यम् । י 1 शांकरे अन्ते, “अहमीश्वरोऽपि जगन्मोहनीं प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय -वशीकृत्य संभवामि - देवानिव जात इव आत्ममायया आत्मनो मायया न परमार्थतो लोकवत्” इत्युक्तम् । तेन लोकस्य यत् व्यावहारिकं सत्वं स्वीकृतम्, तदपि भगवदवतारे नास्तीत्यर्थ आपाततः प्रतीयते । एतन्निरा- सार्थमेवाद्भाष्ये मिथ्या वा सत्यं वेति प्रशोपक्षेपः । शांकरेऽपि प्रश्नाशयोऽयमेव । तन्न मिथ्या- त्वपक्षेणोत्तरं शांकरे, सत्यत्वपक्षेणैवेत्यस्मद्वाप्ये इत्येव वक्तव्यं भवेत् । शशंकरमपि अन्यथा सुनि- वहमित्याशयोऽपि गूढः । तदुच्यते - प्रत्युत्तरवादिना भगवता - यहूनि मे व्यतीतानि जन्नानि तव चेति अर्जुनजन्मसत्तातुल्यसत्ताया स्वजन्मसु कथनात् तद्विलक्षणं प्रातिभासिकत्वरूपं मिथ्यात्वं दुर्वचम् | तान्यहं वेद सर्वाणीति स्थितानामेव वेदनावेदनरूपं वैषम्यमुच्यते : न तु स्थितत्वास्थित- त्वरूपम् । नाहं संभवामीत्यनुक्त्वा संभवाम्यात्ममायया, संभवामि युगे युगे इति व्यावहारिक- पदार्थानामित्र स्वोत्पत्तिमेवोपयप्याह । परं तत्र प्रकृतिपरवशतया तत्र जन्म, अहं तु प्रकृतिमधि- gra महत्य तदधीनतया तदधीनपुण्यपापानधीनतयैव भवामीत्याह । माययेति पदेन मिथ्या- त्वावगमपक्षेऽपि प्रतिभासिकत्वं न सिद्धयेत् । तथासति प्रकृतेरुपनिपदि मायात्वकथनात् जगत एव प्रतिभासिकत्वापतेः । मायाशब्दस्यार्थः भाष्ये नोक्तः । ज्ञानवाचित्वस्यापि सच्चात् मायया संकल्पनेनेत्यपि स्यात् । मायाप्रकृत्योरत लोके एकत्वे च पदद्वयप्रयोगो व्यर्थः, अनुचितश्च । प्राति-

54 भूमिका भासिकरसाधकत्वासंभवात् । प्रत्युत अर्जुनादिजन्मनामित्र कृतिमूल पुण्यपापसापेक्षेश्वरेच्छा- जन्यत्वं नास्ति, आत्ममाचाख्यं पुण्यपापनिरपेक्ष संकल्पमात्र तारे कारणम् । अत एव इच्छा- गृहीताभिमतो रुदेह इत्युच्यते । ऐन्द्रजालिकवत् प्रातिभासिकमिति भवद्भाष्यकारेणानुक्ततया तथा व्याख्यानं निरसनीयम् । तथासति व्यावहारिकप्रातिभासिकयोर्मिथस्संव्यवहारायोगेन श्रीकृष्णमूर्त्य मिथ्याभूतया सत्यस्य कंसादेर्बंध: पोडशस्त्रीसहस्त्रादिविवाहविहारसंतत्त्यादिकं सर्व कराना मा स्यात् । कैलादीनां पञ्चादनुवृत्तिरपि स्थिता स्यात् । ‘न भूतसंघसंस्थानो देहोऽन्य परमात्मनः’, ‘न तस्य प्राकृता मूर्तिसमेदोस्थिसंभवा’ इति स्थिताया मूतैरितर वैलक्षण्यमे वोच्यते, न तु मूर्त्यभावः । जन्म कर्म च मे दिव्यमिति दिव्यत्वेनोत्कर्षे कथ्यमाने, विश्वरूपाध्याये च मायभूषणायुधादीनां दिव्यत्वे भूयः कथ्यमाने को हि मिथ्यात्वेनाभावं साधयेत् । अत एव शांकरेऽपि तत्राप्राकृतमित्येव व्याख्यातम् | यदि अप्राकृतत्वं प्रकृतिविलक्षणज्ञानानन्द मयशुद्ध सच्चद्रव्यमयत्वरूपं विशिष्टः द्वैति मतं शांकरग्रन्थेप्रमिति नेप्यते, कामं मा भूत् । अथापि एकैव माया ऐश्वरांशोपयुक्ता जैवांशोपयुक्तेत्यंश- भेदवती, त्रिगुणमाया जैवोपयोगिनी हृदयमानदेहादिहेतुः । ऐश्वरांशोपयोगिनी मांसमेदोस्यादि- धातुमय पाञ्चभौतिकशरीरविलक्षण तत्तदुशसकापेक्षितांशमातशालिन्यावहारिकदिव्य मंगलविग्रह- रूपेण परिणम्य तस्योपयुज्यत इति सैंपा स्वमाययेत्युच्यत इत्यस्तु । सर्वथा न प्रातिभासिकत्वम् । अन्यथा मिव्याभूतया मूर्त्या सारथ्यगीतोपदेशादयोऽपि मिथ्या स्युः । ऐश्वररूपमर्जुनदिदृक्षितम- सत्यमिति वक्तुः कथं जिह्वा न जिहेति । योगादिमहिमशालिनां जीवानां भूमौ नि प्रज्जनोन्मजनादिकं देवानां प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वादि च संभावित व्यावहारिकम्, भगवतस्तु अलौकिकं विश्चित्तमसंभा- वितस्यान्मिथ्येति कथमुच्येत । मूर्तीनामपलापे मूर्तिप्रतिष्ठाशास्त्रादीनामप्यप्रामाण्यात् भारतरामा- यणादिवर्णिते विवृत्तानां परदेवता मूर्तीनाञ्च प्रातिभासिकतैव स्यात् । देवतापलापिमीमांसकसोदर- तैवाद्वैतिनां स्यात् । अतः आचार्यकृतं पीठस्थापनादिकं प्रातिभासिकमेव स्यात् । वैद्यम्पच्चि न स्व- जादिवत् इति सूत्रोक्तविधया च अवाधितानां कृष्णजन्मलीलादीनां व्यावहारिक सत्यत्वं दुपह्नवम् । कस्तहिं शांकरवाक्यार्थ इति चेत्- ‘संभवामि - देहवानिव जात इव’ इत्यस्य कर्माधीनदेह- वानिव कर्माधीनजन्मे लौकिकवुद्धद्या भवामि । न परमार्थतो लोकवत् - लोके संवैषां जन्म यादृश- कारणाधीनं न ताशकारणाधीनम्, किन्तु कर्मनिरपेक्षात्नमायाधीनम् । तथा लौकिकदेहवत् मां- समेदोस्थिस्यत्वं न पारमार्थिकम् ! उत्पन्नाया अपि मूर्तेस्तदंशे परं प्रतिभासिकत्वम्, तस्य कर्मा- चीनत्वात्; अप्राकृते प्राकृतांशासंभवादित्यर्थः । यत्तु यावद्व्यवहारमर्जुनादिशरीरवत् वर्तमानस्यापि कृष्णविग्रहस्य तदा तदा भिन्नभिन्नरूपेण दृश्यमानत्वात् मिथ्यात्वमिति तन्त्रः हनुमदादेरपि अणि ममहिमादिकं सर्वे तर्हि प्रातिभासिकं स्यादिति । ‘जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्वत:’ इति सर्वस्य तात्विकत्वं मोक्षहेतुत्वञ्चाप्युक्तम् । एवं प्रतिश्लोकमवतारत कार्यसद्भावस्था पनपरत्वस्य स्पष्टमवगमादेव सत्यत्वासत्यत्वजिज्ञासया ऽर्जुनप्रश्न इति भाष्ये उक्तम् । एतत्पक्षे तु अवरजन्मवता कथं विवस्वते उपदिष्टमिति प्रश्ने, मम जन्म पूर्वमाप नासीत् इदानीमपि नास्तीति प्रत्युत्तरयता साधु स्वस्योपवेत्यं स्थापितं स्यात् । अतो योगिनां कतिपयजन्मस्मरणं योगबलात् मम तु स्वभावत एव सर्वजन्म-तत्तवृत्तादि सबै विषयक सहज- प्रत्यक्षमिति वैलक्षण्यमुपक्रम्य कर्मजन्यदेहा देरिव विप्रकृष्टस्मरणादि सहजशक्तिषाधकत्वं स्वदिव्य- मंगलविग्र नास्तीति व्युत्पादनमेवात्र न तु सर्वेमिध्यात्वकथनमिति ध्येयम्। सामरस्यसंपादनायैवं शांकर निर्वाहः हः कृतः । काममयं प्रकारो नेप्यताम् । तथासति पूर्वोक्तयुक्तिभिः शांकरं निरस्तमेव मन्यताम् : किं तेन । सर्वथा प्रथमेनोक्तमर्जुनत्यात्वं शांकर विरुद्धमिति सदस्याख्यानमेवामंगल्य- मशब्दार्थरूपमिति सिद्धम् ।

दृपकोक्तिपरीक्षणम् 55 द्वितीयस्तु तुच्छमित्याद्युक्तिमात्रेण वृतः प्रतप्रक्रियामेवाजानन् सचिदानन्दे निकले ब्रह्मणि रूपादिपदिग्रहसद्भाव: दृश्यत्वेन चादिवमिथ्येति किरप्याह । नेदं प्रातिभासिक स्थापयेत् । अतो भगवद्विग्रहादिकं ठोकवत् भारदशायां शान्यां यथावाधितमेवा- वतिष्ठत इति अवतारतत्त्वापलापो न युक्त इति । यदव द्वितीयेनावतारानुबन्धिनि विषये सप्तमे, ‘अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नम् इति लोके विस्तृनम्, तदप्यतिदुःस्थमित्यावेदयामः । तथा हि-अत्रायं लिखति, ‘सर्वेश्वरो विष्णुरजहत्स्व- स्वभाव एव वसुदेवसुनुरवतीर्ण इति ममैवं परं भावमजानन्तः प्राकृतराजम्नुसमानम् इत:- पूर्वमनभिव्यक्तमिदानीं कर्मवशाजन्मविशेषं प्राप्य व्यक्तिमापनं मानयुद्धयो मन्यन्ते इति समा- नुजीयं भाष्यमयुक्तम्, कर्मवशादिति पहाभावात् । तर्हि कः श्लोकार्थ इति चेत्-गुवाह मित्यविदित्वा वैकुण्ठादिगतविण्यादिः कृष्णरूपेणावतीर्ण इति मूढा अनवविदो जानमित, अक्तारम्य मिथ्यात्वं प्रातिभासिकत्वं हि शातव्यमिति । अत्र भागवतवचनपि प्रमाणीकुरुते । मुच्यते । शांकरभाष्यं तावदत्र अवतारमिथ्यात्वसाधकतया नोपलभ्यते । अत एव यद् रामानुजीय भाष्य- मनेन दृष्यते, तदेवाऽऽहस्य तद्वदेव कर्मश्शादिति पदमपि प्रयुज्य प्रथमस्येयं व्याख्यातुः पक्तिः, “इतः पूर्वमनभिव्यक्तमिदानी कर्मवशाद् वसुदेवगृहे जन्मविशेषं प्राप्य व्यक्ति पापन्नं माम् इतरजीवसाधारणं जना मन्यन्ते" इति । समरसं योज्यानामपि ग्रन्थानां विर सार्थ वर्णनेत वैराभिवर्धन मे व्याख्यानफलम् । किञ्चदं प्रकरणं न शुद्धस्वरूपोपदेशपरम् इतः पूर्वस्मिन् यो यो यां यामिति लोके हि शांकरभाष्यम्, “परमेश्वरेण सर्वझेन कर्मफलविभागज्ञतया विहितान् कामान् लभते " इति । स्वस्य परमेश्वरत्वं सर्वज्ञत्वं सर्वफलप्रदत्वञ्च भगवान् आहेति वदता ऽनेन भाष्येणात निर्गुणं ब्रह्म कथ्यत इति न वक्तुं शक्यते । अनन्तरे च, “देवान् देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि " इति लोके इन्द्रादिदेवतान्तरयाज्यपेक्षया ‘चतुर्विधा भजन्ते माम्’ इति प्रागुक्तरीत्या सगुणब्रह्मोपासकस्य फलातिशयप्राप्तिर्वर्ण्यत इत्येव शांकरभाष्यानुसारिणः प्रथमेनापि व्याख्यातम् । एवमेतत्पूर्वश्लोक इव एतदुत्तरलोकेऽपि नाहं प्रकाश: सर्वस्य’ इत्यत्र शांकरभाष्ये, योगमायासमावृतं मां लोको नाभिजानाति, नासौ योगमाया मदीया सती ममेश्वरस्य मायाविनो ज्ञानं प्रतिवध्नाति यथाऽन्यस्यापि मायाविनो माया, तद्वत्” इति सर्वज्ञं सगुणमेवोपक्षिष्योत्तरेण, “वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न धन” इति लोकेनैकवाक्यता रक्षिता । न तु निर्गुणपरत्वेन पूर्वापरासंगतेरवकाशो दत्तः । अत्र योगमाया नाम गुणयोगरूपमायेत्युक्तं शांकरे। सत्वरजस्तमोगुणयोगरूपेत्यर्थोऽप्यत्र मन्येत । प्रथमस्तु ‘संकल्परूपमायेति निर्विचिकित्समाह । अवाव्यक्तशब्दाद्यर्थवर्णनकुसृतिरस्य द्वितीयस्य यथा- तथा भवतु | अकाण्डे रामानुजीयखण्डनं स्वाग्रहमेव दर्शयति । ‘भगवान् विष्णुलोकाइवतीर्णः कृष्णरूपेण भक्तानुग्रहार्थे दुष्प्रशिक्षणार्थञ्च’ इति वदन्तस्तावत् अविद्वांसः - आत्मामात्तविवेकशून्या इति लिखन्नयं व्यासवाहमीकिप्रभृतीनेव परिवाणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्", “सहि देवैरुदीर्णस्य रावणस्य बधार्थिभिः । अर्थितो मानुषे लोके जज्ञे विष्णुः सनातनः “, " सीता लक्ष्मीर्भवान् विष्णुः, तदभुतं बालकमम्बुजेक्षणम्” इत्यादिकमुपदिशतो निर्भीक दूपयति । ननु तेन श्रीभागवतवचनमुपरि प्रदर्शितमस्ति तद्विरोधः कथमस्मन्मते परिहार्य इति चेत् उच्यते ! इमे खलु ते श्लोकाः विदुरमैत्रेयसंवादे तृतीयस्कन्धे, पष्ठेऽध्याये, “ब्रह्मन् कथं भगवतश्चिन्मात्तस्याविकारिणः । लीलया वाऽपि युज्येरन् निर्गुणस्य गुणाः क्रियाः ॥

56 . भूमिका क्रीडायामुपय कामचिकीडिया ऽन्यतः स्वतस्तृप्तम्य च कथं निवृत्तस्य सदा स्वतः ॥ नाक्षीत् भगवान् विश्वं गुणमय्याऽऽत्ममाययः । तथा संस्थापयत्येतत् भूयः प्रत्यपिधास्यति ॥ देशनः कालतो योऽसौ अवस्थातः स्वतोऽभ्यतः । अवितावबोधारमा संयुज्येताजया कथम् ॥ भगवानेक एवैष सर्वक्षेत्रेष्ववस्थितः । अमुष्य दुर्भगत्वं वा क्लेशो वा कर्मभिः कुतः ॥ एतस्मिन् मे मनो विद्वन् खिद्यनेऽज्ञानसंकटे । तम्मे पराणु विभो कश्मलं मानसं महत् ॥ इत्थं चोदितः क्षना नद्विजिज्ञासुला मुनिः । प्रत्यहं भगवचित्तः स्मयन्निव गतस्मयः ॥ सेयं भगवतो मात्रा यनयेन विरुध्यते । ईश्वरस्य विमुक्तस्य कार्यण्यमुत वन्धनम् । यथाऽर्थेन विना पुंसो मृषैवाऽऽत्मविपर्ययः । प्रतीयत उपद्रष्टुः स्वशिरश्छेदना दिना || यथा जले चन्द्रमसः कम्पादिस्तत्कृतो गुणः । दृश्यते समपि द्रष्टुरात्मनोऽनात्मनो गुणः ॥” इति । अवेदं वक्तव्यम् - अवतारादिकं प्रातिभासिकं व्यावहारिकसत्तयाऽपि शून्यमिति अस्य प्रकृ- तम्, तत् यचनज्ञातमीचदपि साधक न हृदयसे । अन हि भगवतो जगत्सृणुयादिविषये कथन्ता, न स्ववतारविषये । तस्माइसंगतमेतत् । स्यादेतत् ; जगन्मिथ्यात्वं ब्रह्मणश्चिन्मानसत्यत्वं चात्र प्रतीयत इत्यद्वैतमात्रतात्पर्येण परमतनिरासाद्योपान्तमस्त्विति वेत्- अद्वैतमतप्रक्रियामनुसृत्य यथैषामर्थो वण्यते तथाऽस्मीत्याऽप्यधस्ततो ऽप्युचिततर तयाऽपि वण्यतैवेति किमनेन । तथा हि-अतो- पक्रमे भगवच्छब्दप्रयोगः कृतः । स च ज्ञानशक्तिवलैश्वर्यवीर्यते जांस्यशेषतः । भगवच्छवाच्यानि बिना हेयैर्गुणादिभिः” इति श्रीविष्णुपुराणे सर्वकल्याणगुणाढ्य पर इति निर्विशेषब्रह्मग्रहणप्रयुक्तम् । एवञ्च चिन्मात्तस्येति पदम्, “एवमन्युपन्यासात् पूर्वभावादविरोधं बादरायणः”, “प्रकाशवच्चा- वैशेप्यम्’ इत्यादिब्रह्मसूत्रानुरोधेन सैन्धवखित्पस्य कार्त्स्न्येन लवणस्त्रवत् परमात्म स्वरूपस्य कात्स्म्र्त्स्न्येन ज्ञानरूपत्वमात्रपरम्, न तु तन्निष्टगुणान्तर निषेधकमिति तदपि न वाधकम् । अविकारित्वं तु परिणामभावोऽस्माभिरपीप्यते । एवञ्च निर्गुणस्येति पूर्वोक्तविष्णुपुराणवचनवलादेव हेय- गुणानां सत्त्वरजस्तमसाञ्च तल्लाभावपरमिति सिद्धम् । एवं लीलया ऽपीति पदं सगुणस्य ब्रह्मणोऽपि त्वं “न, प्रयोजनवच्यात्” इति सूत्रेणाऽऽक्षिप्य, ‘लोकवस्तु लीला कैवल्यम्” इति यः समाधि- विहितः, तदुपर्यपि आक्षेपपरतामस्य वाक्यस्य दर्शयतीति सविशेष परमेवेदम्, यदि, ‘निर्विशेषे कथं सर्गादिव्यापारः ॥ अजासंबन्धादिति चेत्– तत्संबन्ध एव तत्र कथम्’ इति प्रश्नपरत्वं स्यात्, भगवतो माया’ इति वाक्यं तदुत्तरतां न प्रतिपद्यते । तस्य भगवत्पदार्थत्वाभावात् मायासंबन्धः कथमिति प्रश्न मायासंबन्धादिति समाधानस्याघटमानत्वाथ । अजा मायात्वात् संवन्धुं प्रभवतीति चेत् — अनिर्मोक्ष एव । स्वयं मतोपपादनासमथैर्मायायामनुपपन्नतैकये षतामारोप्य, सर्व समाहितमिति मिथ्यैव मन्यते । तदत्र वक्तव्यार्थः सर्वोऽपि श्रीभाध्ये, ‘निर्गुणस्याप्रमेयस्य शुद्धस्याप्यभलात्मनः ।

‘सेयं 5 दूपकोक्तिपरीक्षणम् 57 कथं सर्गादिकर्तुत्वम्” इति श्रीविष्णुपुराणवास्तवार्थभाषणेन यथावद्भाषित एवेति न विशेषतो वक्तव्यमस्ति । तदेवात प्रकृता है संगृह्यते - लोके सविकारस्यैवोपादानत्वात् सच्चादिगुणाधीन - प्रयोजनः पेक्षावत एव च पुरुषस्य निमित्तकारणत्वात् उभवविलक्षणस्य ब्रह्मणः पूर्णकल्याणगुणस्य निखिलप्रत्यनीकस्य निमित्तोपादानता कथम् । लीलाप्रत्ता बालका अपि किमपि तदधीन सुखं वाञ्छन्त्येवेति नित्यतृप्तस्यावाप्तसमस्त कामस्य कथं क्रीडोद्यमोऽपि । अथ स्वयं निर्विकार- त्वेऽपि सविकाराजारूपप्रकृतिविशिष्ट एवासाक्षीदिति विशेषणे विक राज्ययः सा च गुणमयी आत्ममाया अनन्तजीवात्मसंमिश्रवेति तेषां भोग एव सृष्टिफलमिति चेत्-अजा संबन्ध एव तस्य न घटते । अजायाः जीवेषु दुःखादिहेतुत्वदर्शनात् ईश्वरेऽपि तदापत्तेः । अथ विपरीत कर्मानुष्ठाना- देव पापं क्लेशश्च भवत: भगवति तादशकर्माभावान्न दोष इति चेत्-तन: कर्मापि शरीर- संवन्धं जनयित्यैव हि दुःखादिहेतुर्भवति । अयञ्च भगवान् एक एव सर्वक्षेत्रेष्ववस्थितः स्वयमेवेति अस्य क्लेशसंपत्तये न कर्म प्रतीक्ष्यम् कर्मकार्यस्य क्षेत्रसन्धस्य जातत्वात् । पूयशोणितादिप्रजनं हि स्वतः कृतमव्यपुरुषार्थ एव । “न हवै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययो- रहतिरस्ति” इति च श्रुतिः । प्रत्युक्त जीत्र एकैक एकैकस्मिन् क्षैवेऽस्ति, अयं तु सर्वक्षेत्रेषु । अतो विश्वं देहः प्रभोश्चेत् स कथमतिपतेत् विश्वःखानुभूतिम् इति प्रसारः । समाधि- सेयं भगवतो मायेति । भगवविरोधात् दुःखादिकं न शक्यम् । मायेत्यनेम अनुपपतैकदेषा माया मिथ्याभूतोच्यत इति न मन्तव्यम् । अद्भुत कार्यकरणशक्तिरेवाल मायाशब्दार्थः । तदैव, ‘शक्तवः सर्वभावानाम्’ इत्यारभ्य, “सर्गाद्या भावशक्तयः” इति पराशरपरमर्षिवचनैकरस्य मस्य तत्पुत्रपौत्रवचनन्य | ‘यन्नयेन विरुव्यते’ इत्यत्न नेति येनेति च पृथक्पदं कृत्वा, येन हेतुना विरुध्यते, तेन हेतुना ईश्वरस्य कार्पण्यादिदोषो नेत्यर्थ इप्यताम् । यदिति शक्तिसद्भावादित्यर्थकम् । यद्वा यन्नयेत, याशशक्तिवलेन ईश्वरे कार्पण्यादिकं विरुभ्यत इति वर्ण्यताम् | शक्तिवशात् दोष- प्रतिबन्ध इत्युक्तं भवति । इदं सर्व विस्तरेण श्रीभाष्ये, “न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि" इत्यत्र भाषितप्रायम् । विमुक्तस्य बन्धनमिति पृथक्क्रियते चेत् यथा मुक्तस्य वन्धनं विरुध्यते तथेति दन्तार्थम् । ईश्वरविशेषणत्वे तु विमुक्तस्येत्यस्य सर्वदोषविमुक्तस्येत्यर्थः । अथ ‘यथाऽर्थेन’ इत्यादेरर्थ उच्यते एवं सत्यपि निर्दोषत्वे, केचित् आत्मनो भगवतः सर्वान्तरात्मत्वा देवानात्मगुणान् - तद्भिन्नवस्तुगतान् धर्मान् तत्वाऽऽरोपयन्ति तदिदं स्वप्ने स्वशिर- च्छेदाभावेऽपि शिरच्छेदो जात इति भ्रमतुल्यम् । अथ वा स्वाप्नवस्तुसत्यत्वपक्षे तदन्यथा स्यात् । अतो जलगतकम्पादेश्चन्द्रे आरोपयदिति व्रमः । एतच्च वचनमस्य द्वितीयव्याख्यातु निन्दने पर्यवस्यति । अयं हि अतिधृष्टमेवमाह, “दैत्यहननार्थं भृगो हत्या तेन, ‘अहमिव त्वमपि भार्या - वियोगमनुभव’ इति दत्तशापस्सन् विष्णुः तच्छापनिवर्हणार्थे तत्पापक्षयार्थश्च श्रीरामरूपेणावतीर्य सीतावियोगमनुवभूव हि । तथा रामावतारे निगूढस्तन वालिनं हत्वा तत्पापफलभूतं किरात- शरताडनकृतं शरीरवियोगं कृष्णावतारेऽनुवभूत्र हि । एवम्भूतस्य कथमकर्म परवशत्त्रम्” इत्यादि । सिद्धान्तलेशसंग्रहे सीतावियोगादिकं नित्यश्रीकस्य भगवतः केवलमभिनय इत्युक्तमप्पयदी- क्षितैः । अयं तु कर्मवश्यत्वमेवाह । पूर्व सर्व प्रातिभासिकमित्युक्तवान् अयं साधुपरित्राणदुष्कृद्वि- नाशनादे: प्रातिभासिकत्वेपि भगवतो दुःखानुभवो व्यावहारिकसत्य एवेति विवक्षतीव । एवम्भूत- भ्रमस्यैव चन्द्रे जलम्पवस्वभ्रमतुल्यत्वमत्र श्रीभागवते भण्यते । अथ मैत्रेयः सर्वशक्तौ भगवति इदं कथं, तत् कथमित्यादि प्रश्नं सर्वमिध्यात्वभ्रमञ्च परित्यज्य ये निवृत्तिधर्मेण यथावत् भक्ता T: 8

58

भूमिका

भवन्ति तेषां देहात्मभ्रमस्वतात्मभ्रमजीवीषयप्राः वासुदेवानुकम्पया व्यपयन्ति इत्यादि जि पूर्व वाक्यस्यार्थान्तिव्यवगम्यते । तत् तत् आत्मनो की रस्य अनात्मदेह दिगुणः रोप: देहगत शिरच्छेदस्य स्वच्छेश्य तुल्यः, अलगलस्य कम्रस्य चन्द्रगतश्चभ्रमनुख्यश्च । एवमादे- स्तिरोधानं भगवदनुकम्पयेत्येवम् ।

एवमस्य भगवतवचनातस्य निर्विशेषब्रह्मजगन्मिथ्यात्पत्त्रमेय नास्ति, नतर रामवतार- प्रातिभासिकत्यपरत्वम् । अवताराणां सत्यत्वस्था स्वार्थमेव महर्षिभिः प्रप्रत्यते । अचीनाद्वैति- नस्तु जगत इत्र व्यावहारिकसत्ययमपि न सहन्ते । अहो महतीयं भक्तिरेप मित्यलमीदृश- नास्तिकग्रन्थविमर्शपैययदेण ॥

अमे, ‘अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽन्यात्तमुच्यते इत्यन परमब्रह्मशत्यस्वारस्यात् अक्षरं परमात्मैव :

स्मभावशब्दस्य प्रकृतिपरत्वेऽपि मूलप्रकृत्यर्थकत्वं न भवति । अतो जीवस्य वास्तव- स्वरूपं तदर्थं इत्याह । तदपि । अल घट्टे चतुर्विधा भजन्ते इत्युक्तखारत्यात् वाक्यशैल्या- दिना चानेकोपासनपरत्वमेन, कन्यथा पौनरुक्तयमिति तात्पर्य चन्द्रिकायामेव प्रपञ्चितत्वात् अव्यक्ताक्षरशब्दस्य भगवदतिरिक्त एवाऽऽत्मनि गीतायां प्रयोगाच्च जीवस्य ग्राह्यत्वं सिद्धम् । न त अक्षरोद्देशेन ब्रह्मत्वविधानम्, किंतु किं ब्रह्मेति प्रज्ञात् ब्रह्मशब्द इह परमाक्षरपर इत्युच्यते । प्रसिद्धब्रह्मव्यतिरिक्तत्वादेव व्याख्यानःपेक्षा । स्वभावशब्दस्य, भवतैव अध्यात्मशमस्य देहसंबन्धविशिष्टजीव परत्वस्योक्तत्यात्, ‘स्वनावनगुणैः’, ‘कर्म स्वभावजम्’ इत्यदिगीतावाक्य to जीवदयस्थात्मसंवन्धिधर्मपरत्वात् प्रकृतिसंबन्धरू गर्थ पर्यवसानं सम्यग् भवत्येवेत्यलम् । दशमेऽध्याये अस्मदुपद्यमानं जगद्ब्रह्मणोः शरीरात्नभावे शरीरवाचकानां शब्दानां शरीरि- पर्यन्तवाचित्त्रञ्चामृष्यमाणाविमौ अस्मदुपपादनप्रणालीमविज्ञायैव यत्किमपि विस्तीर्य आत्मानौ कृतकृत्यो मन्येते इति किं तद्व्यर्थवादनिशैन । or arrearerraraनं विचारयामः । इदं क्षेत्रज्ञञ्चापि मां विद्धि इति वाक्यमपि शरीर- शरीरिभावादेरप्रतिषेध्यत्वादेव न जीवब्रह्मैक्यं साधयिष्यति । आमूलाग्रन्त्रिष्य द्वैतिभिरैक्य- स्थापनायोपादेयमिदमेकमेवात्र वाक्यम् । उपदेशारम्भ एव नत्वेवाहमित्यादिना भेदेनोपक्रमः । सतमे चैदम्पर्येण महाभूताद्य प्रकृतिवत् जीवरूप परप्रकृतेरपि स्वस्माद्वेद एव सुव्यक्तमुक्तः । सूत्रे मणिगणा श्वेति चेतनाचेतनयोः स्वस्मिन् प्रोतत्वं स्वस्य सर्वाध्यक्षत्वञ्च स्यप्रमुक्तम् । ‘मत्तः स्मृतिज्ञनिनपोहनश्च’, ‘पश्याव सचराचरं मम देहे गुडाकेश’ इत्येवं मेदनभ्यस्यता भगवता कथञ्च जीवैक्यमत्र कथ्येत । न च क्षेत्रशशब्दो जीवे रूढः ‘एनद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्र इति’ इति योगव्युत्पत्तेरेव दर्श्यमानत्वात् । प्रसक्तं जीवमेन गृहीत्वा प्रामणिकं शब्दतः सुखेन लभ्यञ्च जीवान्तर्यामित्वं भगवति प्रकृतवचनप्रति यदि न स्वरसं मन्यते, तर्हि क्षेत्रज्ञशब्दोऽयं मामपि क्षेत्र विजीति, स्वस्य सर्वक्षेत्रेषु क्षेत्रीय सर्वांशविषयकशनपोकल्यपरतयैव पूर्वापराचाधेन योगक्तया चरितार्थ इति न जीवैक्यं वाधितं प्रतिपादयिष्यतीति निश्चीयताम् । “शरीरशरीरि- भावस्य प्रागेव निरस्तत्वात्" इति लेखनं तु, ‘दशमाध्याये तदुक्तं सर्वे यथावन्यतमर्मज्ञानविरहात् अनाय सनिरस्यमेव । " तदनन्यत्वं प्रारम्भणशब्दादिभ्यः" इत्यन “अनन्यत्रमिति भेदं व्यासेधामः, न स्वभेदं नः” इति वाचस्पतिकुसृष्टिः प्राच्यैरेव पराकृतेति किं तेन । सदेवेदम्, तत्यमसीति अमेदे कथ्यमाने, अभेदं न क्रम इति कथं वदेत् । न हि सुते तदन्यन्नास्तीति कथ्यते ; किंतु स्थितस्य जगतस्तदैक्य मे घोच्यले घटे मृदैवयत् न तु रजसपैक्यवत् । अवस्था मेदो धम्क्यश्चैव श्रुत्यर्थः । न तु अवस्थानां जगतस्त्राभावतदर्थ इति किं निरस्ताक्षनिरसनेन ।

इपकोक्तिपरीक्षणम् एव ब्रह्मसुतपश्चैवेत्यत्र शांकरमर्थ परित्यज्यास्मद्भाष्योक्तमेवाद्भिचन । एवं तत्र तीक- माद्रियत इत्यनभिधाय स्वयमेव विमृष्टमिव पिटिसन तव तत्र स्वनि-भीधर- मधु- सूदनसरस्वत्यादिव्याख्यानानि परमतव्याख्यानमपि खण्डयन् माध्यव्यापाने ती दुगुप्सामा- विष्करोति, यदाह, “अथ वा नेदं त्वय्याश्चर्यम्; माठरकौरव्य माण्डव्यभावेयादिश्रुतीः ब्रह्मतन्त्र- पुरुषोत्तमतत्त्वतर्कादिस्मृतीश्च कचिदपि प्रसिद्धस्मृतीतिहासपुरा मेघनातनानगधाः त्व- त्वयूथ्यैः रामानुजादिभिः कचिदप्यमुदाहृताः कल्पयतः विपयोदपामव्याख्याच मनकल्यनस्या- नाश्वर्यत्वात्”, ‘इति । इदञ्च त्रैगुण्यविपया वेदा:’ इत्यत्र “विपयशब्दो मुखतो वचनरः । आपातार्थस्तैगुण्यम् । परमार्थस्तु भगवान् । वेदस्य सर्वस्य भगवत्परत्वात् । यथा बसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत इत्यत्र वरुतीति वसः तनोतीति तिः । पूर्वपदस्य जकारागमः । वसन्ते इति भगवतः संबुद्धिः | आदरात् द्विवचनम् । जि आ ऊति इति पदमेलनात् ज्योतिः, जगत् ओतं यस्मिन् सः प:- प्राणः ताहशेति संबुद्धिः । आ समन्तात् यज्ञैः राज्यभिः इत प्रात्यपि संबुद्धिः । एवम्भूतो वास्तवार्थस्तु ग्राह्यः । आपाततस्तु वैगुण्याख्यं विषं यापयन्ति ज्ञापयन्तीति वा वेदास्त्रैगुण्यविषयाः । निस्त्रैगुण्या भव । आपतार्थ वैगुण्यं मा गृहीयाः’ इति । यावान उद्याने सर्वतः संप्लुतोदके इत्यत्र च “सर्वतः संहताशब्दः प्रलयपरः तत्र उपानो भगवान् उत्- उद्रिक्तः, अप:- रक्षक रहितः, अन:- रक्षकः” इति ॥ अल्लोकः कतिपयांशो मध्वगीताभाष्ये न । नूनं माध्यव्याख्यानमनूद्योक्तम् । एवं ‘सर्वगतस्थाणुः’ इत्र, “सर्वगतस्थश्वासौ अणुश्चेति जीवपरः । सर्वगते विष्णो जीवस्य स्थितत्वात्” इति। एवम्, ‘कर्मण्यकर्म य: पश्येत्’ इत्यत्र अ: विष्णुः तत्संवन्धि कर्म अकर्मेति । एवं तत्र तज्ञानूय निरस्यति । एतादशस्य सर्वस्य युक्तायुक्तविनशनं माध्वा एव, अन्ये वा विद्वांसः स्वयमेव कुर्युरिति अव विप्रदर्शनमात्रेण तिष्ठासामः । " प्रमाणवाक्यस्वर सार्थमेव प्रायस्माहत्य मतस्थिति ये । प्राहुर्विनाऽन्याभिनिवेशमार्याः प्राज्ञास्त एवाऽऽस्तिकतला नः ॥ taraar saलोकसंस्याधिक्यस्यातिवैपम्याना वहत्वात् गीता लोकसंख्या सप्तशतीति स्थितमेत्र सम्यगिति गीतायामुक्ता भक्ति: उपनिषदुपदिष्टो पातनात्यकभक्तियोगरूपैवेति तस्या अचिं- रादिमार्गेण परमपदप्रापिकाया इहलोके तत्वज्ञानोत्पादकत्वमद्वैतीएं दुर्वयमिति, कर्मभक्तिपूर्वकं ज्ञानं मोक्षसाधनमिति रीतिमुपेक्ष्य कर्मज्ञानाङ्गकभक्तियोग एव तथेति श्रीभगवद्रामानुजदर्शित एव गीतार्थः इति च सिद्धम् । एवं स्थिते श्रीवकुलभूपादि व्यसूरि श्रीमुख सूक्त पदेश नक्श नगाथाव्या- ख्याने प्रबन्धे कर्मयोग ज्ञानयोगयोक्षहेतुत्वं साक्षादुक्तमिव प्रतीयमानं कथं घटत इति चेत्- तत्र वक्तव्यं तत्र यतिकृत दुर्थहपदव्याख्यान एवोक्तमिति न प्राध्यनिष्कर्षविरोधः । यद्यपि aa tea कर्मज्ञानयोर्मोक्षहेतुत्यो कार्यपि भक्तिद्वारेव तदुकं लक्ष्यसे- अथापि तत्र कर्मज्ञान- भक्तीनां दुशकत्वात् सुशकं नामसंकीर्तनमेत्र ग्राह्यमिति तस्य संसारबन्धनान्मोचकत्वं सुदृढमुर- पाय क्षेत्रवास भागवताराधमादेरपि मोक्षहेतुत्वमुक्त्वा अहंकारगर्भतया तेपां सर्वपां त्याज्यत्वं प्रतियोध्य, न्यास पत्र ग्राह्य इति न्यरूपि । एवञ्च नामसंकीर्तनादेरेव तथात्वे कर्मज्ञानयोरपि भग- चप्रणश्वान्मोक्षहेतुत्वमेवे एमस्वित्याशय्य तदनुकूलं वचसपप्युपा व्याख्याने, “ज्ञानमत्तयन्विर्त कर्मजनका । कर्मभन्त्तयन्त्रितं ज्ञानं प्रायेण भरतादिषु । कर्मज्ञानाम्विता भक्ति: महाव- प्रमुखाश्रया” इति । अथ चोक्तम्, यद्यप्यत्रोक्तकर्मज्ञान नामसंकीर्तनक्षेत्रपाल भागवतपरिचरणा- दीनामुपायसंपादकतयाऽङ्गत्वं भक्तेरेव चोपायत्वमुपनिषन्मर्यादा – अथापि इतिहासपुराण- 1

60 भूमिका प्रक्रियया तडुक्तिरिति । अयमाशय: भक्तिज्ञानकर्मसु विष्वपि सर्वसाधारणेषु सत्सु तत्र भक्तेरेवो- पायत्वे अम्ययोरङ्गस्वे च वक्तव्ये, यस्मात् जनक्रादिव्यक्तिभेदेन एकैकप्राधान्यं स्मृतिराह, तस्मादिय- मौपनिषदप्रक्रियातोऽन्या प्रक्रिया | प्रशंसापराणां पुराणादीनामुपनिषदुल्लंघनेनापि प्ररोचनायें प्रवृत्तिर्भवति । यथा प्रपत्तौ कतिपयाङ्गमालवचने । तच्छाययात्र तस्य तस्य मोक्षहेतुत्ववर्णनमिति । लोके कांचित् कर्मयोगिनः, कांश्चित् शानयोगिनः, कांश्चित् मक्कियोगिना दृष्ट्वा । तेषामभिसंधिम- परीक्ष्य, इमे कर्मयोगज्ञानयोगी प्रधानतया मन्यते इति तत्प्रशंसनाय कृतेयं कल्पना । अतएव भक्ति- योगवचने कर्मज्ञानपदाभ्यां भगवद्विषयककर्मज्ञानयोरेव ग्रहणं कृतम्, भक्तियोगिनि जीवविषयज्ञान- प्रयासस्य दुवैचत्वात् । एवञ्च सर्वेत्यागेन प्रपत्तेग्रथित्वस्थापनाय प्रशस्तानामपि एतदपेक्षया निकर्ष एवेति निरूपणार्थ विद्यमानोत्परोपमानम् ईडुमबन्धचिकीर्षितमिति कर्मज्ञानाङ्गकभत्तयेकोपाय- त्वमेवोपनिषदर्थो गीतार्थश्च प्रपत्तिप्रवृत्तपुरुषेत्तरविषये । जनके कर्ममावण्यस्य, आदिभरते ज्ञान- प्रावण्यस्य प्रह्लादे च भक्तिप्रावण्यस्य दर्शनात् तत्र तत्र तस्य तस्य प्राधान्यं तद्वचनमारोपयति । इदमत्र चिन्त्यम् - वचनमिदं तत्प्राधान्यपरमास्ताम् ; अथापि भक्तियोगनिष्ठेषु ‘मन्मना भव मद्भको मद्याजी मां नमस्कुरु इत्युभगवद्विषयक मनोवाक्कायव्यापारेष्वेव कस्य चिदाधिक्य नमस्कारे मानसवाचिककायिक मेदवत् त्रित्वमाकलयति, किंवा आत्मावलोकनार्थकर्मयोग ज्ञानयोगग्रहणेनेति । तत्व अनकनामनिर्देशात् तस्य च कर्मकाण्डोक्तयज्ञप्रावण्य प्रसिद्धेः कर्मयोगग्रहणेनैव प्रशंसनमिति व्याख्यातुराशयः । सर्वत्र प्रशंसावाकयानि अन्यपराणि विहाय परामार्थविमर्श भक्तेरेव प्राधान्यं सेत्स्यतीति सिद्धम् । यदत्रैषा महङ्कारगर्भत्यादिवर्णनम्, तदपि ‘पुष तु वा अतिवदति’ इत्यादिदर्शनात् तदेव प्रपत्तिप्रशंखनार्थमति वदनमित्यन्यत्र विस्तरः ॥ विरचितरस्यादेव सभाष्य सचन्द्रिका सरसभगवद्गीता गीतार्थसंग्रहभासुरा । बहुकृतिकृता वारस्य श्रीवीरराघवरिणा समुचित विमर्शेद्धा सम्यक् प्रकाशमनीयत ॥ -*

शोधनिका

2-10 (रा.) 9-6 आगतो ऽसि 13-25 स्वयमेवाव 24-2 एवमुक्रवा 25-28 धातोरुप तथा शरीराणि 201-14 लोकालोचनया 312-30 भूतानिसि पुंलिङ्गप्रयोगोपि [ इत्येतावदेव । अन्यदशुद्धम् ] 55 - 9 319-25 परस्मैपदि 320-30 सगुणनिर्गुणश्रु 327-30 सामर्थ्य सद्भावः. वन शिष्टं 538-15 इत्युत्तरअन्थ 541-32 विबिततीत्य 542-31 विषयग शुभमस्तु ---

पाठः

श्रीः श्रीगुरुभ्यो नमः श्रीमद्भगवद्गीताभाष्यम् श्रीभगवद्रामानुजविरचितम् यत्पदाम्भोरुहध्यानविश्वस्ताशेषकल्मषः । वस्तुतामुपयातोऽहं यामुनेयं नमामि तम् || कविता किसिंह सर्वतन्त्र खतन्त्रश्री मद्वेङ्कटनाथ– श्रीमद्वेदान्ताचार्यविरचिता तात्पर्यचन्द्रिका यति परिवृढो यहीतानामदर्शयदञ्जसा निगमपरिषन्नेदीयांसं निरामयमाशयम् । ‘जनन पदवी यातायातश्रमापहरां धियं जनयतु स मे देवः श्रीमान् धनञ्जयसारथिः ॥ “अनुचितपदवी भिश्चिन्तयित्वा प्रयातान्यलमलमतिमा वतास चिन्ता विषादैः । उपनिषदमुदारामुद्रमन् पाण्डवार्थ शरणमुपगतान्नस्त्रायते शार्ङ्गधन्वा ॥ सन्तः सारव्हिश्चित्ततमः प्रमश्रनीमिमाम् । भजन्तु भगवद्गीताभाष्यतात्पर्य चन्द्रिकाम् || श्रीमद्गीतां व्याचिख्यासुः " अविघ्नपरिपूरणप्रचयगमनार्थम्, परमाचार्यस्य संग्रहश्लोकनिर्माणमुखेन श्रीकृष्णपरब्रह्मणे नमः रसास्वादः गीता सुधामुपनिषत्कलशाम्बुराशेरुद्धृत्य यो विबुधजीवनमाततान । वन्दे वेदवृपर्विधिकोज्ज्वलं तं देव प्रपन्नपरिरक्षणवद्धदोक्षम् ॥ वन्दे धर्मज्ञानभक्तिप्रपत्ति श्री मद्रताव्याक्रिया रूढभूनः । क्षिप्तापार्थान् क्षान्तिकारुण्यसिन्धून् सौशील्याच्यान् सद्गुरून् कृष्णतुल्यान् ॥ गीतार्थस्कुट संग्रह विशदयत् मूलार्थ सर्वस्वद्- इयैतद्भाष्यमिति प्रदर्शयति नस्तात्पर्य सच्चद्रिका । कृष्ण-व्यासमुनीन्द्र यामुनमुनि श्रीयोगिरामानुज- श्रीमद्वेदशिरोगुरून् प्रणिपतन् एतद्रस खादये ॥

1. जननेत्यादिकमुसरा शतदुपपयां 34 बांदे | 2. अनुचितेत्यादिश्लोकः संकल्प- सूर्योदयेऽपि (214) तत्र संदर्भानुसारेण द्वितीये पादे पाठसेदः तृतीये च 1 3. सन्तः सानु- ग्रहैरिव सैरिति पाठान्तरम् । 4. अविघ्नपरिपुरणं प्रखयगमनञ्च प्रकृतमाध्यस्य विवक्षितम् । अस्य चतुर्थ्यन्तन्य आचरतीत्याम्ययः । स्वाचार्य श्रीमहापूर्ण विहाय प्राचार्यविषयकमङ्गलाचरणं कुत इत्या परमेति । स्वगुरुप्रणामः गुरुपरम्पराप्रणामश्च सर्वत्रार्थसिद्धः । अतः ग्रन्थे तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् तदर्थोपदेष्टृतां तदनुवृत्तेः स्वाचार्यस्य समीजनतामप्यनुसंधान, परमाचार्यभजनरूपं मङ्गलमाचरति—- यस्पदाम्मोहेत्यादि । यच्छदेन सर्वोत्तराचार्यगुणयौ कल्यहेतुकां प्रसिद्धिं सूचयति । अभ्भोरुह शब्देन भोम्यश्यप्रतीतेर्भक्तिरूपत्वं ध्यानस्य व्यज्यते । द्रोणाचार्यस्य एकलव्य इव यामुनाचार्य स्वाहमित्यभिप्रायेण ध्यानशब्दः । सकृत्संदर्शनेन प्रायश: कल्मषाणि विध्वस्तान, तन्मूलनिरन्तरस्मरणेन तेषां सवा- सनोन्मूलनं कृतमित्यभिप्रायेण ध्यानविध्वस्तःशेषकल्मषः इत्युक्तम् । वस्तुताम् – ‘अस्ति ब्रह्मेति ‘चेद्वेद सन्तमेनं ततो विदुः’ (तै आ. ३) इत्युक्तप्रकाराम् । अहं वस्तुतानुपयात इत्याश्चर्यगर्भम् । एव- मनिष्ट निवर्तनेष्टप्रापणरूपोपकारस्मृतिप्रेरितवागादित्रितयकरणकः प्रणामः शिष्यशिक्षणार्थ श्रोतॄणां फल- सिद्धयर्थं च ग्रन्थे निवेशितः । तेन त्वाचार्यश्त् तदाचायैपरम्पराया अपि भजनमत्यादरेण करणीयमित्यपि शिक्षितम् । तथा च श्रूयते, “स च (चैव) आचार्यवंशो ज्ञेयो भवति, आचार्याणामसावसावित्या- भगवतः " (र.बा.) इति ॥ J ५ अथाभिमत परदैवतस्य भगवतः स्वरूपरूप [ गुणविभव] [दिभावना वर्णनाभ्यामर्थादभङ्गुरं मङ्गल- माचरन्, “स्वधर्मज्ञानवैराग्यसाध्यभक्त्येकगोचरः । नारायणः परं ब्रह्म गीताशास्त्रे समीरितः (गी.सं. १) इति संग्रहानुरोधेन व्याख्येयशास्त्रप्रधान प्रतिपाद्यं च तप्रकारं दर्शयन् शास्त्रप्रामाण्यस्थापनाय वक्कुः स्वतः सर्वज्ञत्वपरमकारुणिकत्व साधुपरित्राणोन्मुखा व स्यत्व सर्वशक्तित्वादिना श्रमविप्रलम्भप्रमादाशक्त्य [च] भावप्रदर्शनेन शतमत्वं समर्थयन्, अपवर्गप्रधानचतुर्विंग पायवोधात्मकमवान्तरप्रयोजनम् अपवर्गदशानु- निबन्धनीयस्य मंगलस्य परमिह प्रदर्शनम् । एतस्यात्र निबन्धनञ्च गीतार्थ संग्रहग्रन्थमनुसृत्येदं भाष्यं प्रणीयत इति व्यञ्जनाय । प्रायः शिष्याः प्राचार्य करुणापात्रताभाग्यविरहिणः स्वाचार्यानुग्रहमेकमेवोप- जीवन्ति । केपादेिव यामुन - पति घर देशकादितुल्यानामाचार्य संश्रयण संपादनपर्यन्तः परमाचार्य- feosकटाक्षोऽपि संपद्यते। ततस्तन्पुरस्करणं मुख्यम् । केचित् गुरुपरम्परा निविष्टामात्रेण प्राचार्यादीन् मानयन्तोऽपि स्वाचार्य इव नत्र गौरवातिशयं न बद्दन्तीत्यपि लोके टुटम्। न तथा वर्तितव्यमिति शिक्षणमपि विधेयम् । इदमेव वक्ष्यति, ‘परम्पराया अपि भजनमत्यादरेण करणीयम्’ इति । श्रीयामुनाचार्य शिष्येषु बहुषु चरमश्लोकार्थं विशेषाद्युपदेश केषु प्रतिपतिवहनमपि साम्प्रतं साम्प्रतम् । अतः स्वपुरस्कार्यतावद्विशिष्टपरमाचार्यग्रहणमिहेष्टम् । तथा पदाम्भोरुहशब्दः शिष्य- ग्राह्यपि भवितुमर्हति । परमाचार्यध्यानं स्वस्याचार्य संबन्ध प्रतिबन्धककल्मष विध्वंसनेऽप्युप- युक्तमासीत् । अत एव स्वस्य तत्संबन्धात् वस्तुतस्यतोऽपि तत्पुरस्कार इत्यदिकमि मान्यम् ।
2. एकव्यदृशन्तो यथासंभवं द्रष्टव्यः । आचार्याणां शिष्य क्रियमाणध्यानाद्यज्ञानेऽपि तत् फलत्येवेत्यत्र भयं दृशन्तोऽत्यन्तमुपयुज्यते । 2. संदर्शनेनेत्यनेन केवलं धुतमात्रस्य ध्यानमिति न माचार्यस्यैतद्विषयकदर्शनाभावश्च न आचार्येनायें दूरात् संदृष्ट एष श्रीमति वरदे सिद्धान्तप्रवर्तकस्व संपत्तये समर्पितभग्ा । तत्संदर्शनमप्यस्य निर्वृत्तमेव न तु संभाषणादीत्ये- तावत् । पाम्भोरुहेत्यनेन दृष्टदिव्यविग्रह सौष्ठवानुभवाविष्करणञ्चेति शाप्यते । 5 ३. संप्रदानुरोधेनेति । तत्र संग्रह लोके परं ब्रह्म प्राधान्येन निर्दिष्टम् । तत्प्रसतिहेतुतया च

श्रीभगवद्गीता -अ, 1. + मा ॥ श्रियः पतिः, निखिल हेय प्रत्यनीककल्याणकतानः, भाव्यसप्रकार भगवत्स्वरूपं च परमप्रयोजनं प्रकाशयन् शंकरादिपक्षे शास्त्रोपदेशारम्भाद्यनुपपत्तेर्वक्ष्य- माणाया: स्वपक्षे प्रसङ्गाभावाय शास्त्रोपदेशाद्यनुकूलजी व परमात्मपारमार्थिकभेदादिकथनेन शास्त्रारम्भ समवसयन्, ‘कारण-शोधनो (को) पासन- भेदाभेद घटकवचतां सर्वेषामपि मुख्यतां ख्यापयन्, ‘गुण-तनु- अनि विश्व विवि विविनि विषयव्यवस्था- मुपस्थापयन् अवाप्त समस्त कामस्यापि लीलामात विहितनिखिलभ्यापारत्वेन शारीरक द्वितीयाध्याय सिद्धं विरोधपरिहारमुपलक्षयन्, जिज्ञास्यजगत्कारणपरब्रह्मभूतदेवताविशेषमपि सर्वशाखाप्रत्यय - सामान्यविशेषा- दिन्यायैः ‘त्रिमूर्तिसा म्यैक्योतीर्ण व्यक्त्यन्तरत्वव्युदासेन निरूपिताकारं निर्दिशन्, ‘बहु स्वाम्’ [छा. ६२.३] इति संकल्पमारभ्य सारथ्यचर्यापर्यन्तस्य सर्वस्य जगद्व्यापारस्याऽऽश्रितार्थतया व्याजलाभमालादपि परम- पुरुषार्थमूतत्वात्मोपलम्भकाध्यात्मशास्त्रावतरणादिना च सौलभ्यातिशयमुदुघोषयन् प्राप्यत्वोपास्वत्वे- कान्तपरत्वसौलभ्यस्थापनापचिक गुणवर्गद्वये जगत्पतित्वसर्वशत्वसर्वशक्तित्व सर्वेश्वरत्वादिकं परमकारुणि कत्वशुभाश्रयत्वाश्रितार्थावतारत्वविरोविनिरसनशीलत्वाऽऽसेचनकट्टीनत्वादिकं बोदाहरन्, पञ्चमवेद परम- प्रतिपाद्यस्य भगवतो नारायणस्य प्राक्तनोदन्तं गीतोपनिषदुपदेशेन संगमयति- श्रियः पदिरित्यादिना अवतारयामासेत्यन्तेन । तत्रेत्यादिना चकारेत्यन्तेन द्वितीयेन वाक्येन बुमुत्सोर्धृतराष्ट्रस्य ज्ञाता- शनिष्कर्षः । एवं ज्ञात्वापीत्यादिना तु तृतीयेन [ वाक्येन ] शास्त्रोपोद्यातारम्भभूतप्रश्नसंगतिः । J अब दिव्यात्मात्यतिरिक्तं समस्तमपि नारशब्दार्थतया विविच्य दर्शयिष्यन् तदयन स्वरूप- मन्यपदार्थतया उत्तरपदार्थतया वा (च) समासद्वयेऽपि प्रधानभूतं प्रथमं निष्कृम्य दर्शयति- श्रियः- पतिरित्यादिना । लो. (4) विशेषज्ञतये भर्तुरभिगम्यत्वसिद्धये । समस्तमङ्गलायै च प्रथमं श्रीरिहोदिता ॥ " एष नारायणः श्रीमान् श्रीराणैव निकेतनः । नागपर्यमुत्सृज्य यागतो मधुरां पुरीम्” ( भा. ब. 88, 24 ) अर्थो विष्णुरियं वाणी (वि. १. ८. १८) इत्यादिकमिह भाव्यम् । कतिपयय- निवर्तकतीर्थसेवा दिव्युदासाय निखिलेति विशेषणम् । अत्र हेयशून्यत्वमर्थसिद्धम् । न हि परगत निखिल- स्वधर्मादि । उपनियां ब्रह्मप्राधान्यस्य अथातो ब्रह्मजिज्ञासा, तत्सुसमन्वयादिति शारीरक सिद्ध- तया तद्रीय गीतोपनिषद्यपि तस्यैव प्राधान्यम् इतीदं भगवतो विशेषतो वर्णनेन क्यापपन् भाष्यकारः, अवतीर्य भगवत्कृतानि अन्यानि कार्याणि प्रदर्य सर्वापेक्षया गीतोपदेश एवावतार- मुख्यप्रयोजनमिति भक्तियोगमवतारयामासेत्यन्येन प्रदर्शयतीति भावः । सात्पर्यचन्द्रिकायाः प्रतिपदं व्याख्येयवेऽपि बिस्तरभिया मुख्यस्थनत्र व्याख्यायते ॥ 1. शोधकेत्यस्य व्यावर्तकाकारेत्यर्थः । घटकेत्यस्य शरीरात्मभावेत्यर्थः । अतः कारणादिपदैरसह विग्रहः सुग्रहः । 2. गुणत इत्यत्र यद्ब्रह्मणो गुणशरीरेति तत्त्वसारलोकः, । 3. त्रिमूर्ति साम्येत्यादी आत्मैक्यं देवतैक्यमिति श्लोकचानु संघियः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् स्वेतर समस्त वस्तु विलक्षणानन्तज्ञानानन्दैकखरूपः स्वाभाविकानवाधिकातिशयज्ञान- बलैश्वर्यवीर्यशक्तितेजः प्रभृत्यसंरूयेय कल्याणगुणगण महोदधिः। हेयनिराकरणसमर्थः स्वगतं हेयं क्षमते । यद्वा हे विरोधिस्वभावतया हेयशून्यमि (न्ये १ ) त्यर्थः । तदा निखिलशब्दः सर्वाचित विकारादिकं सर्वचितं क्लेशादिकं च संगृह्णाति; कुमतिपरिकल्पितम् अंशभेदेना- कल्याणस्पर्शमपाकर्तुं कल्याणैकतानशब्दः अत एव ज्ञानानन्देकस्वरूपः इत्यनेनापौनस्वत्यम् । अथवा सामान्यविशेषनिर्देशरूपत्वादपुनरुक्तिः । यद्वा कल्याणकतानः [इति ?] कल्याणगुणानामेवाश्रयभूत इति माणगुण प्रपञ्चस्य संग्रहः ॥ त्रिविधानां चेतनाचेतनानां पराधीनत्वादिसाम्यादेवंभूतं वस्त्वन्तरं नास्तीत्यभिप्रायेणाह - स्वेत- रेति । एतेन ज्ञान- भोग साम्येऽपि सर्वप्रकार समत्व निषेधः । " नित्यं विभुं सर्वगतम् " (मु. १. १. ६) | “विश्वमेवेदं पुरुषः " (ना.) इत्यादिप्रसिद्धं विविधपरिच्छेदराहित्यं प्राधान्यतः पृथगाह - अनन्तैति । अनन्तं त्रिविधपरिच्छेदरहितम् । अत्रैव देशेऽस्ति अल तु नास्तीति देशपरिच्छेद: अल कालेऽस्ति अत्र तु नास्तीति कालपरिच्छेदः; इदमिदं न भवतीति वस्तुपरिच्छेदः, अल्पवर्णस्वर्णवत् स्वरूपापकृष्ट- त्वादिकं था । एवंविधपरिच्छेदत्रयराहित्यं नाम सर्वदेशसर्वक। व्यापित्वसर्वान्तर्यामित्वरूपम् । वस्तु- परिच्छेदरहित्यं हि समस्त वस्तु सामानाधिकरण्ययोग्यत्वादिकम् न पुनः मिथोविरुद्ध विविधवस्तुतादात्म्यं स्वध्यतिरिक्त समस्त वस्तु मिथ्यात्वं या ; तयोरत्यन्तासंभावितत्वात् । विस्तरस्तु शतदूषण्यां कृतोऽस्माभिः । आनन्दस्य ज्ञानविशेषत्वात् ज्ञानानन्दशब्दयोः सामानाधिकरण्यमुपपन्नम् । तर्हि आनन्दशब्दस्य विशेषशब्दत्वात् घटद्रव्यम् इत्यादिवत् आनन्दज्ञानम् इति वक्तव्यमिति चेत्, तन्न; ‘बहुलग्रहणेन सर्वोपपत्तेः । यद्वा आनन्दशब्दस्य अनुकूल वेदनीयेषु जडेण्वपि प्रयोगात् तद्विशेषणतया ज्ञानशब्दस्य पूर्वत्वोपपत्तिः । स्वरूपं प्रति इदं विशेषणद्वयं वा ॥ स्वाभाविकेति । खरूपापेक्षया गुणविमहादीनामपृथक्तिद्विसाम्येऽपि विग्रहादिधारणनियमनादौ ज्ञानादिगुण [गण] [पेक्षत्वप्रदर्शनाय उत्तरोतर सुत्रहत्वसिद्धये व प्रथमं गुणोक्तिः । समस्तगुणकृन्दप्रघानतया षाड्गुण्यत्य खरूपेणोपादानम्, इतरेषां च सौशील्यादीनां प्रमृतिशब्देन संग्रहणं कृतम् । " तवानन्त- गुणस्यापि षडेव प्रथमे गुणाः । यैस्त्वयेव जगत् कुक्षावन्येऽप्यन्त निवेशिताः ॥” (बा. पु. ७५ ) इति झाडुः । संहृतिसृष्टिस्थितिहेतुभूत संकर्षणादिव्यूहतये ज्ञानत्रलादिद्वन्द्वत्रिकस्य यथाक्रमं ततत्कार्थ विशेषोन्मुखत्वेनाऽऽविर्भावविशेषात् ॥ ज्ञानवलेत्यादिक्रमविशेषः कृतः । स्वतः सर्वं सर्वदा सर्वथा साक्षा

1. बहुलग्रहणेनेति । विशेषणविशेष्ण बहुमत सूत्र बहुलग्रहण नेत्यर्थः 1
2. त्वया स्वकुक्षौ जगदिय, यैः षड्गुणैः अन्ये गुणाः स्वान्तनिवेशिताः इत्यर्थः । पण्णां गुणानां विततय दवान्ये गुणा इनि भावः । एवं ज्ञानं शक्तिरिति गुणइयात्रेतत्तय एव षड् गुणा इत्यपि ध्येयम् ॥ 3 आविर्भावविशेषाक्षिते । षाड्गुण्यात् वासुदेव पर इति भ्रमदान, मुकमोम्यो बलीयादिति श्लोकोऽयानुसंषेयः ।

श्री नगगीता– अ. 1, स्वाभिमतानुरूपैकरूपाचिन्त्य दिव्याद्भुतनित्यनिरवद्यनिरतिशयोज्ज्वल्य सौन्दर्य सौगन्ध्यसौ - कुमार्थ लावण्ययौवनाद्यनन्तगुणनिधिदिव्यरूपः, खोचितविविधविचित्रानन्ताश्चर्यनित्यनिर- त्करोति तथा साक्षात्कृतं च स धारयति, धारयन्नेव नियच्छति, धारयन्नियच्छेश्चाशिथिलो भवति, अघटितं च घटयति, तत्र च सहकारिनिरपेक्षो न केनचिदभिभूयते, किंतु सर्वाभिभूर्भयति इति च गुणक्रमपाठविवक्षा | स्वाभाविकत्वमनन्याधीनत्वम् । मुक्तनित्ययोरपि हि तादृशे ज्ञानादिकं तदनुगुण- परमात्मसंकल्पाधीनम् । अनवत्रिकत्थमलोत्कृष्टावधिराहित्यम् । द्वाम्यां विशेषणाभ्यां “पराऽस्य शक्ति- fife श्रयते खाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च” (वे. ६. ८) इत्याम्नाते परत्वखाभाविकत्वे प्रतिगुण- मन्त्रिते प्रदर्शिते । असङ्ख्येपशब्देन महोदधिशब्देन च, “यथा रत्नानि जलधेरसङ्ख्यानि पुत्रक । तथा गुणा ह्यनन्तस्य असङ्ख्येया महात्मनः " ( याम. पु. ७४.४० ) इत्यादि स्मारितम् | कल्याणशब्देन गुणनिषेधवचनानां हेयगुणविषयत्वमुत्सर्गापबाद (दादि) न्यायसिद्धं सूचितम् ॥ अथ कारणोपासनादिप्रकरणे अस्त्रभूषणाध्यायादिषु च प्रतिपन्न विलक्षणविग्रहयोगं दर्शयति- स्वाभिमतेति । अभिमतेऽप्यननुरूपत्वस्य, अनुरूपेऽप्यनमित्यस्य लोके हटत्वात् तदुभयव्यवच्छेदाय स्वाभिमतानुरूपेत्युक्तम् । एकरूपेत्यनेन व्यूहविभवाद्यत्रस्वात्वपि हे प्रत्यनीकत्वानन्दा वहत्वमुमुक्षू- पास्यत्वप्राप्यत्वादिस्वभावा परित्यागोऽभिहितः । यद्वा व्यूहादिपरिणामे सत्यपि परमव्योमनिलय [स्य]- विग्रहस्य प्राचीन संस्थानावस्थितिरुक्ता । सावयवत्वादनित्यम् इत्यादीनां धर्मिग्राहकबाधादिभिराभासता- मभिप्रेत्य अचिन्त्यत्वोक्तिः । एको दिव्यशब्दः संस्थान वैलक्षण्यपरः परमव्योम वर्तित्वमात्रपरो वा ; इतरस्तु अप्राकृतत्वपरः। विचितावतारयोगः, प्रतिक्षणमपूर्ववदनुभाव्यत्वम्, वटपत्रशयन - विश्वरूपाद्यवस्था- गतमाश्चर्यत्य च अद्भुत शब्देन विवक्षितम् । नित्यत्वं कालानवच्छिन्नत्वम् । तथा चाऽऽमनन्ति रहस्यान्ना- यदि, “नित्या अलिशा खभावसंसिद्धिरिन्द्रियाकारा अङ्गप्रत्यङ्गव्यञ्जनवती’ (रहस्याम्नाय ब्राह्मणे) इति । श्रीकरे च, “नित्यसिद्धे तदाकारे तत्परत्वे च पौष्कर | यस्यास्ति सत्ता (सक्तिः) हृदये तस्यासौ संनिधि जेत्” इति । निवद्यत्वं जरादिराहित्यम् । उत्तरोत्तर निरवद्यशब्देषु पूर्वपूर्वेभ्यः सुग्रहत्वं वा विवक्षितम् । शुभाश्रयत्वभोग्यत्वाद्युपयुक्तमङ्गलगुणयोगो निरतिशयौज्ज्वल्येत्यादिनोक्तः । निरतिशयत्वं खापेक्षया उत्कृष्ट राहित्यम्, अनुत्तमस्ववत् । तच प्रतिगुणमभ्वेतव्यम् । औज्ज्वल्यं भाखरत्वम् । सौन्दर्यम् अवयवशोभा । सर्वगन्धः (छां. ३. १४. ४) इति श्रुतिरनुकूलान्यविषया सक्चन्दनादि चाल कृत- करमित्यभिप्रायेण सौगन्ध्यशब्दः । सौकुमार्य महाबलत्वेऽपि “पुप्पहास:” (सहस्रनाम ) इति नाम दुहाननं ;

1. नित्यंति । परवासुदेवमूर्तिः नित्या अलिका - अनुमानागम्या | अलिस्येति च पाठः । स्वभावसंसिद्धिः–स्वाभाविक सशविशिश, इन्द्रियाकारा - बक्षुरादिसर्वेन्द्रिय संस्थानशोभिता । कथनं - पुंस्त्य प्रदर्शकाकारः 1 2 ‘यस्यास्ति तचा’ इत्यत्र संहितायां सत्तापदस्थानै सकिरिति पाठो दृश्यते । तदानीमधें क्लेशो नास्ति ।

6 तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् वद्यापरिमितदिग्यभूषणः, स्वानुरूपासंख्येयाचिन्त्य शक्तिनित्यनिरवद्य निरतिशय कल्याण- दिव्यायुधः, स्वाभिमतानुरूप नित्यनिश्चद्यस्वरूपरूपगुण विभवैश्वर्यशीलाद्य न वधिकाविशया- मार्दवम् । यथोक्तम्, " तुकुमारौ महाबलौ " (रा. आ. १९. १४) इति । लावण्यं समुदायशोभा, यतदुच्यते भगवच्छास्त्रे, “विश्वमाप्याययन् कान्त्या पूर्णेन्द्वयुततुल्यया” ( लावत. २. ७० ) इति । “भूयिष्ठं तेज एवाद्भिर्वहुलाभिर्मृदूकृतम्’ । चक्षुरानन्दजननं लावण्यमिति कथ्यते” (अहि. सं ५२ ) इति बाहुः । यौवनं कौमारानन्तर्योपलक्षणीयः स्वभावविशेषः, न तु कौमारानन्तरभाविन्येव दशा ; तद्यौवन- स्वानादित्वात् । देवादिषु च केषांचित् युवत्वे नैवोत्पत्तिदर्शनात् । आदिशब्देन, शुभाश्रयप्रकरणेषूक्ताः सर्वे विग्रहगुणाः संगृहीताः ॥ एवं स्वरूपतद्गुणौ विग्रहतद्गुणौ च प्रतिपाद्य, विग्रहाश्रितमाभरणवर्गमायुधवर्गं च दर्शयति— स्वोचितेत्यादिपदद्वयेन । पूर्वोक्तविलक्षणविग्रहविशिष्टं स्वरूपमिह स्वशब्दार्थः । अत्र, “आयठाश्च सुताश्च वाहवः परिघोपमाः । सर्वभूषणभूषार्हाः " (रा. कि. ३. १५) इत्यादि भाव्यम् । किरीट- हारादिरूपेण वैविध्यम् । एकजातीयेष्वपि मणिकाञ्चनादिद्रव्यविशेष-वर्ण-संस्थानादिविशेषविशिष्टव्यक्ति- भेदात् वैचित्रयम् । अपरिमितेत्यसंख्येयत्वोक्तेः अनन्तत्वमाश्चर्यविशेषणम् । अनवधिकाश्चर्यरसावह- त्वमनन्ताश्चर्यत्वम् अथवा अनन्तानि आश्चर्याणि संस्थान विशेषसौगन्ध्यसुखस्पर्शत्वादीनि येषां भूषणानां तानि तथोक्तानि । नित्यनिरवद्यशब्दौ पूर्ववत् । अपरिमितस्वमसंख्येयत्वमेव न तु हस्वदीर्घादिपरिमाणविरहः । यद्वा अनन्तेत्यसंख्येयत्वम् । अपरिमितेति च विग्रहानुरूप महत्त्वं विव- क्षित | भूषणायुभयोर्दिव्यत्वमाकृतत्वम् । पूर्वोक्तगुणगण विग्रहा भरण विशिष्टखरूपं स्वानुरूपेत्यत्र स्वशब्दार्थः । असङ्ख्येयेति । पश्चा- युधत्वप्रसिद्धिः प्राधान्यादिति भावः । अचिन्त्यशक्तीति । कुठार- टङ्क – कुद्दालादिभिः प्रत्येकं कृच्छ्रसाध्यं साल-शैल-वसुधातलविदारणम् एकेन हि महेषुणा कृतमिति भावः । निरतिशयकल्याणत्वं निरतिशयानन्दावहत्वम, भूषणकोटावप्यनुप्रवेशात् । यद्वा लोके यान्यायुघलक्षणानि मङ्गला वहत्या प्रसिद्धानि तैः सर्वैः संपूर्णत्वम् ॥ पूर्वं स्वरूपनिरूपकतया सामान्यतोऽभिहितां श्रियं विभूतिमध्येऽपि स्थितां विशेषतो दर्शयन् अर्थात् तरस्वरूपादिकमप्याह-स्वाभिमतेति । स्वरूपं खासाधारणधर्मविशिष्टं श्रियो दिव्यात्मखरूपम् । रूपं- दिव्यविग्रहः । रूपानन्तरो गुणशब्दः सद्गतनिरतिशयौज्ज्वल्यसौन्दर्यादिपरः । विभव शब्दः परिजनपरि- बर्ह्रादिपरः । परत्वसौलभ्यौपयिकगुणवर्गद्वयम् ऐश्वर्यशील [पद][भ्यामुपलक्षितम् । ततश्व आदिशब्दः

1. तेज एवाद्भिरिति । शरीरगत तेजोवयवाः तत्तस्यजलशिर्मृदुता इत्यर्थः । 2. रामलक्ष्मणयोर्वानां समुचयात् बाहव इति बहुत्वम् ।

संख्ये कल्याणगुणगण श्रीवल्लभः, श्रीभगवद्गीता — 1, 2 प्रत्येकमन्वयात् ज्ञानशक्त्यादिकं वात्सल्यादिकं च संगृह्णाति । ऐश्वर्यशीलादयः अनवधिका तिशयाश्च असंख्येयाश्च कल्याणाश्व गुणा इति विशेषणसमासः । एवंविधगुणानां गण इति षष्ठीतत्पुरुषः । ऐश्वर्य शीलादेर्गणविशेषणत्वानौचित्यात्, अनवधिकातिशयत्वस्यापि गणविशेषणत्वे प्रत्येक गुणानामुत्कर्षस्या- शाब्दत्वात् गुणविशेषणतयैव समास उचितः । खरूपम् रूपम्, तद्गुणः, विभवः, ऐश्वर्यादि- गुणगणश्चेनि इन्द्रः । स्वरूपादिपञ्चकं भगवदभिमतानुरूपं नित्यं निरवद्यं यस्याः सा स्वाभिमतेत्यादि- गुणगणेत्यन्तेनोक्ता । खरूपम्, रूपम्, तद्गुणः, विभवः, ऐश्वर्यम्, शीलम् इत्यादिगुणगण इति योजनायां स्वरूपरूपयोरपि गुणानुप्रवेशप्रसङ्गः । स्वरूपादेः सर्वस्य परमात्माभिमतत्वं व्यक्तम् । स्वरूपस्य नित्यस्वं निर्विकारतया सर्वकालवर्तमानत्वम् । निरवद्यत्वं पूर्वं परमात्मस्वरूपे प्रतिपादितप्रकारम्; तद्वत् पितृस्थप्रयुक्तकादाचित्कोप्मलत्वादिराहित्यं वा । अनुरूपत्वं तु यथाप्रमाणं प्राग्वदेव कल्याणकतान- स्वादिकम् । " शान्तानन्त” (च. ४) इत्यादिकमिह भाव्यम् । रूपस्य नित्यत्वमवतारादिदशायामपि परम- पदनिलय भगवदे का सनस्थितस्य तथावस्थितत्वम् | अनुरूपत्वं च, “अस्या देव्या यथा रूपमङ्गप्रत्यङ्ग- सौष्ठवम् । रामस्य च तथा रूपं तस्येयमसितेक्षणा” (रा. सु. १५. ५१), ‘विष्णोर्देहानुरूपां वै करो- त्येषाऽऽत्मनस्तनुम् ’ (वि. १. १. १४५ ) इत्यादिप्रतिपादितम् । विग्रहगुणानां नित्यत्वं नाम औज्ज्व- हयादेः कदाचिदध्यपकर्षाद्यभावः । निरवद्यत्वं च दुष्प्रेक्षता दिशहित्यम् | अनुरूपत्वम् “घनक नकद्युती युवदशामपि मुग्धदश। म्” (श्रीगुण. को. २९) इत्याद्युक्तप्रकारम् । विभवस्यानुरूपत्वं, “देवतिर्यच्मनुष्येषु पुनामा भगवान् हरिः । स्त्रीनाम्नी लक्ष्मीमैतेय नानयोर्विद्यते परम्” (वि. १. ८. ३५) इत्यादिभिरनु- संधेयम् । अनवधिकातिशयत्ववचनादीश्वव्यतिरिक्त शेषगोचरस्यापि तदैश्वर्यस्य ईश्वराभिमत्त्वान्न द्वै- राज्यादिदोष: । “अस्येशाना जगतो विष्णुपत्नी” (यजु. ४ ४ १२. ५७ ) इति विष्णुपत्नीत्ववेषेण हि सर्वस्य जगत इमीष्टे । “ईश्वरीं सर्वभूतानाम् " ( श्री. सु.) इत्यत्र तु यद्यपि सर्वभूतानामिति प्रतिसंबन्धि- निर्देशात् स्त्रीप्रत्ययानुसारेण ईश्वरपत्नीति विवक्षा न शक्या, तथापि वाक्यान्तरबलादर्थस्य तथात्व- सिद्धिः । निरवद्यत्वं भगवदै धैयैकरसत्वं निग्रहादिप्रसङ्गाभावो वा । प्रतिकूलदण्डकत्वं हि पुंस्वानुरूपं तद्वल भस्यैव भागः । शीलस्य नित्यखं महत्त्वे सत्यपि मन्दैः सह नीरन्ध्रसंश्लेषे कदाचिदपि स्वोत्कर्षप्रकाशनाभावः ; निरवद्यत्वं तत्र विप्रलम्भाभिप्रायविरहः । अनुरूपत्वम् अनवधिका तिशयत्वं च, “तुल्यशीलवयोवृताम्” (रा. सु. १६. ५) इत्यायुक्तप्रकारम् । एवं श्रियः पृथनित्य स्वरूपरूपगुणाविभवैश्वर्यशीलादिप्रतिपादनेन ज्ञानादिगुणवत् पृथविसद्धशक्तिमालत्वम्, व्यूहविशेषत्वम्, स्वरूपैक्यम् अन्यदन्यदपि वदन्तो निरस्ताः । शक्तित्ववादास्तु पलीत्वेन कार्योपयुक्तविशेषणत्वाभिप्रायाः । प्रयुज्यते हि शास्त्रेषु सर्वत्र स्त्रीपुंसात्मकेषु द्वन्द्वान्तरेष्वपि स्वशे शक्तिशब्दः । [ एकत्ववादास्तु समस्तप्रपञ्चप्रतियोगि कैकशेषित्वा श्रयत्वेन, विशिष्टैवयेन, आत्महविः प्रति उद्देश्यैकदेवतात्यादिवेषेण (विशेषण) वा निर्याद्या: । अत एव हि ‘व्यापका व तिसंश्लेषा

:00 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् स्वसङ्कल्पानुविधायिस्वरूप स्थितिप्रवृत्तिभेदाशेष शेषतै कर तिरूपनित्यनिरवद्यनिरतिशय- ज्ञानकियैश्वर्याचनन्तगुणगणापरिमितसूरिभिरनवरताभितचरणयुगलः, वाङ्मनसापरिच्छेध- देकत्वमिवोदित’ (अहि. ४. ७८) इत्युच्यते । उक्तं च श्रीराम मिश्रः षडर्थसंक्षेपे, “उमयाधिष्ठानं चैकं शेषित्वम्” इत्यादि । एवंविधाया भगवत्याः श्रियो वल्लभः प्रियतमः । श्रीः वल्लभा यस्येति वा । न च अभिमतशब्द [:] पुनरुक्तिः, प्रत्येक समुदायविषयतयाऽभिमतस्वातिशयव्यखनपरत्वादिति ॥ ; अथ नित्यपरिजन विशिष्टतां दर्शयति-स्वसङ्कल्पेति । स्वरूपं धर्म्यंशः । स्थितिः अप्रच्युत तथाऽवस्थानम् । प्रवृत्तिः व्यापारः । नित्यानां स्वरूपस्थित्योः परमात्मसंकल्पानुविधायित्वं नाम तन्नित्येच्छासिद्धत्वम् । तच अनिच्छासंभवे निवर्तयितुं शक्यतामात्रम् । तेषु त्वनिच्छायाः कदाचिदध्य- भावात् स्थितेः सदातनत्वम् । इदं च परमात्मसङ्कल्पानुविधायित्वरूपस्थितिप्रवृत्तित्वं बद्धमुक्तप्रकृति- प्राकृतकालादिष्वपि भाव्यम् । तच्च सर्वं प्रपञ्चयिप्यते । शेषता - शेषवृत्तिरित्यर्थः । अशेषशेषता यथामिमताकारता । अत्र “शरा नानाविधाश्चापि धनुरायत विग्रहम् । अन्वगच्छन्त काकुत्स्थं सर्वे पुरुषविग्रहाः " ( रा. उ. १०९७), ‘निवासशय्यासनपादुका” (श्रो ४० ) इत्यादि द्रष्टव्यम् । heartयैव र्यस्य मिथः सर्वार्थितयाऽनुसन्धानात् सेवऽप्यस्य सर्वकैवर्यकारिणो भवेयुः । यद्वा स्वरूपस्थितिप्रवृति मेदा एव अशेषशब्देन संगृह्यन्ते तेषामशेषाणां परमात्मानं प्रति शेषता शेषभावः । एवमुक्तप्रकारायामशेषशेषतायामितरपरित्यागेन तदेकावलम्बिनी प्रीतिरेव रूपं खरूपं खभावो वा येषां ते अशेश्शेषतैकरतिरूपाः । ते च सर्वे नित्याः । खरूपनित्यत्वस्य सर्वात्मसाधारणत्वात् मुक्तवत् कदाचिदाविर्भूतस्वरूप (भाव) त्वमिह नित्यशब्देन व्युदस्यते । नित्या संकुचितज्ञानादिगुणा इत्यर्थः । तत एव निश्वद्या : - क्लेशकर्म स्वातन्त्र्याभिमानादिदोषात्यन्ताभाववन्तः । एषां ज्ञानस्य निरतिशयत्वं परमात्मज्ञानतुल्यत्वम् । क्रियाया निरतिशयत्वं स्वच्छन्दानन्तर्यात्मकत्वम् । ऐश्वर्यस्य निरतिशयत्वं परमात्मकैइर्योपयोगिस्वेच्छागृहीतशरीरेन्द्रियादिनियमने निर्विघातत्वम् न तु सर्वविषयत्वम्, “जगद्या- पारवर्ज प्रकरणादसन्निहितत्वाच" (प्र. ४. ४. १७) इति न्यायात् । अत्र निरतिशयज्ञानकियैश्वर्या- दिरनन्तो गुणगणो येषामिति विग्रहः । ते च अपरिमिताः असङ्ख्येयाः सूरयः । " सदा पश्यन्ति स्रयः…….. तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते (सा. वे. ३. १८. २. ४) इत्याद्यनुसन्धाने- नाह- अनवरताभिष्टुतचरणयुगल इति । विपन्यवः– विशेषेण स्तुतिशीलाः । पण व्यवहारे स्तुतौ च, पन च इति हि धातुपाठः । अभिष्टुतेत्यभिर्विशब्दार्थे । स्तुतिशीलत्वादनवरतत्वोक्तिः ॥ स्तुतिविषयत्वप्रस (यु) तमैश्वर्यादेरियत । रूपं परिच्छेदमपाकरोति वाङ्मनसेति । एतेन – यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः । अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम् (के.) सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद (ऋ. ८. ७.११.११ ; यजु. २ अ. ८. ९. ६) यतो वाचो निवर्तन्ते, अप्राप्य मनसा, सह (आ.) इत्यादीनां वामनसयोरवेद्यत्वार्थतां वदन्तो निरस्ताः । तथा सति तद्विजिज्ञासख (भृ.)

सात्पचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् स्वरूपस्वभाव: (व) स्वोचितविविधविचित्रानन्तभोग्य भोगोपकरण भोगस्थानसमृद्धानन्तार्या- नन्तमहाविभवानन्तपरिमाण नित्यनिरवद्या करपरमव्योमनिलया, विविधविचितानन्तभोग्य- मोक्तृवर्गपरिपूर्ण निखिल जगदुदय विभवलय लीलः, मनसा तु विशुद्धेन (…?) ब्रह्मवित् (तै. उ. आ. १.) आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् (तै. उ. आ. ४) इत्यादिभिः, यतो वाचो निवर्तन्ते ( तै. उ. आ. ४) इत्यत यच्छदादिभिश्च विरोधप्रसङ्गः ॥ विरोध- परिहाराय मुख्यवृत्तिनिषेधविषयतया व्यवस्थाप्यत इति चेत्, आगतोऽपि पन्थानम् विषयव्यवस्था तु यथाप्रमाणमस्माभिः क्रियत इति विशेषः । बाङ्यन सेत्यादिकं परमव्योमविशेषणतया केचिद्याचक्षते, श्रीवैकुण्ठगये तथोक्तेः । वयं तु य षष्ठाध्याये ‘योगिनामपि ’ (४७) इति लोके, ‘वामनसा- परिच्छेद्य खरूपस्वभावम्’ इति परमात्मविशेषणत्वेनैवाभिधानात् कुमतिनिरासार्थमपेक्षितत्वाच्च अत्रापि तथा विवक्षामाचमहे ॥ स्वोचितेत्यादि । अत्राप्यनन्तः शब्दः पूर्ववत् । विभवशब्देन बाहनरला दिग्रहः । अनन्त- परिमाणत्वं तिर्यगूर्थ्यादिदेशापेक्षया । अघस्तात् प्रकृत्यवच्छिन्नत्वात् । अनन्तशब्दावृत्तिः प्रत्येकमानस्ये तात्पर्यातिरेकात् । नित्यस्वं प्राकृतव्योमयत् लयरहितत्वम् । निरवद्यस्वं शुद्धसस्यमयत्वेन रजस्तमस्त- कार्य राहित्यम् | अक्षरत्वम् अशतोऽपि सृष्टिसंहारविरहः । परमशब्देन परनिर्दिष्टप्रक्रियया प्राकृतन्योम- व्यवच्छेदः । एतेन, ‘तदक्षरे परमे व्योमन् (है.ना.) इत्यादिश्रुतिमूचनम् । एवं नित्यविभूतियोग उक्तः । अथ लीलाविभूतियोग प्रतिपादनमुखेन, ‘यो वा इमानि’ (भृ. १) इत्यादिवाक्यैः, ‘जन्माद्यस्य यतः ’ ( व्र. १. १. २) इति सूत्रेण च तं जिज्ञास्यब्रह्मलक्षणयोगं दर्शयति-विविधेति । शब्द- स्पर्शादिरूपेण दिव्यादिव्यादिभेदेन चाल भोग्यवैविध्यवैचित्रये । ‘इमानि ’ इत्यादिश्रुत्या हस्तप्रसारणेन तत्प्रमाणसिद्ध समस्त कार्यकारनिर्देशात् बहुवचनासङ्कोचाच्च भोक्तृणां ज्ञानसुखादितारतम्यहेतुभूतं देवादिरूपेण वैविध्यम्, तदवान्तरविवाभूतब्राह्मणादिरूपेण वैचिये च दर्शितम् । यद्वा विविधशब्द एव सावान्तरभेदं समस्तं वैविध्यं संगृह्णाति । विचित्र शब्दरत्वाश्चर्य (पर) रूपत्वेन अन्या (मनना) शक्यत्वपरः, ‘मेघोदयः’ इत्यारभ्य ‘विष्णोर्विचित्रा: प्रभवन्ति माया:’ (स. भा. ३०३) इत्यादिवत् । ज्ञानसुखादि- तारतम्याभावेन परमयोनि भोक्तृवैविध्याभावात् परभोम्यतैकरसानां नित्यसूरीणां पृथगुक्तत्वाच्च तत्र भोक्तृवर्गानुक्तिः । भोगोपकरणभोगस्थानानि अत्राप्यर्थसिद्धानि । एवंविधायाश्च विषमसृष्टे विचिलानादि- चेतन कर्मप्रवाहमूलत्वान्न वैषम्यादिदोषः । निखिलशब्देन कतिपय सृष्ट्यादिनिमित्तोपादानभूतचतुर्मुखादि- व्यावर्तनम् । उदयशब्देन सद्वारका द्वारक समस्त प्रिंसंग्रहणम् । एवं विभवशब्देन विष्ण्ववतारान्तर्या- मित्वादिकृतविविधस्थितिसंग्रहः । लयोsपि नित्यनैमित्तिकादिरूपः । निखिलसृष्ट्यादिष्वन्यतमस्यैव ब्रह्मलक्षणत्वे संभवत्यपि उपात्तव्यतिरिक्तयोः किमन्यः कर्तेति शङ्काव्यावर्तनाय सृष्टयादिलयोपादानम् । जगद्गतानां त्रयाणामुदयविभवलवानामेतगत लीलात्वेन व्यपदेशादुपादानत्वं सूचितम् । जगदाकारेण 2

10 श्रीभगवद्गीताभ. 1.

परं ब्रह्म पुरुषोतमो नारायणा, ब्रसादिस्थावरान्तमखिलं जगत् सृष्टा, स्वेन रूपेणाव- स्थितो ब्रह्मादिदेवमनुष्याणां ध्यानाधनाद्यगोचरः, अपारकारुण्य सौशील्यवात्सल्यौदार्य- जायमानत्वादीनि अस्य लीला:, ‘बहु स्यां प्रजायेय’ (तै.उ.आ. ६., छा. ६.२.) इति हि जगत्कारणस्य तस्य संकल्पः । सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टायैवोपादानत्वात्, बालस्येव युवत्वादिप्राप्तौ न स्वरूपगतो विकार इति निर्विकार[त्व]श्रुत्यविरोधः । अवाप्तमस्तकामस्य कथं जगव्यापार इति शङ्कां परिहरता लीला- शब्देन निमित्तत्वमपि तस्यैवेति सिद्धम् । एतेन निमित्तोपादानभेदं वदन्तो निरस्ताः । न च लोके निमित्तोपादानभेददर्शनमात्रात् विरोधः, लौकिककारणविलक्षणत्वात् श्रुतिसिद्धस्य ब्रह्मणः । अन्ततो वैशेषिकादिभिरपि घटेश्वरगतसंयोग-विभाग- द्वित्व-द्विपृथक्त्वादिकार्येण्वीश्वरस्यैव निमित्तत्वमुपादानत्वं च अभ्युपगतमिति न कश्चिदस्मन्नते दोषः । तथा वुद्धि (पूर्व) पूर्वकस्वसुखोत्पादनादावपि द्रष्टव्यम् || J एवं यस्यैव परद्रायं दर्शयन् सझात्मा दिसामान्यशब्दानां नारायणाख्य- विशेषपर्यवसानं च सूचयन्, ‘नारायण परं ब्रह्म’ ( तै. ना.) इति अत्यनुकारिणः, ‘नारायणः परं ब्रह्म गीताशास्त्रे समीरितः’ इति गीतार्थ (शानार्थ) तंग्रह लोकस्य प्रपञ्चनमिह कियत इति ज्ञापयन् उक्तैः प्रकारैः समाख्यातमस्यैव संगतमिति चोदाहम् उक्तेष्वर्थेषु वा समाख्यालयं प्रमाणयन्, ‘परं धाम पवित्र परमं भवान्’ (गी. १०. १२) ‘प्रथितः पुरुषोत्तम:’ ( गी. १५. १८) ‘एष नारायणः श्रीमान्’ ( ह. वि. ५४ ५० ) इत्यमीषां कृष्णैकविषयत्वं च दर्शयन् अमेदीनां भेदधुरीनां घटकश्रुतीनां कारणशोधको पासनीनां च निष्कृटम संगृहति परं ब्रम पुरुषोत्तमो नारायण इति । सर्वसामानाधिकरण्यं सर्ववैलक्षण्यं च सन्निमिवेनोपपन्नमिति पदत्रयाभिप्राय: । अत एव अत्र प्रपञ्च- बाघ भेदाभेदादिना सामानाधिकरण्यं वदन्तो निरस्ता: । ‘एको ह वै नारायण आसीन ब्रह्मा नेशान : ’ इत्यारभ्य, ‘तल ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत’ (महोप. १.२.१), ‘यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै (वे. ६. १८) इत्याद्युक्तकरणकलेचरप्रदान- हितोपदेष्टत्वादिकमभिप्रेत्याह–प्रमादि स्थावरान्तमखिलं जगत् सृष्टेति । ब्रह्मसृज्यस्य स्थावरपर्यन्तस्य जगतः परमात्मसृज्यत्ववचनात् ब्रह्मादिकञ्चुकितः परमात्मा ततत् सृजतीति सिद्धम् ॥

अध स्वेच्छयाऽवतारं तत्प्रयोजनं च वक्तुमनवतारदशायां तत्प्रयोजनानिर्वृत्ति दर्शयति- स्वेनेत्यादिना अगोचर इत्यन्तेन । अगोचरत्वम् अव्यक्तत्वात् । यथोच्यते — " यैर्लक्षणैरुपेतस्स हरिरव्यक्तरूपधृत् । तैर्लक्षणैरुपेतौ हि व्यक्तरूपधरौ युवाम्" (भा. भो, ३४४. ४९) इति । ब्रह्मादिदेवेति वचनात् ‘तदुपयपि बादरायणः संभवात्’ (त्र. १.३.२५) इत्यधिकरणेऽर्थित्वसामर्थ्याभ्यां समर्थितं ब्रह्मरुवेन्द्रादिदेवजातीनामपि परमात्मोपासनाधिकारित्वं सूचितम् । स्वप्रयोजनाभावे कथं प्रवर्तेतेत्यवाह अपारेति । स्वार्थनिरपेक्षया परदुःखा सहिष्णुतया, महत्त्वाप्रतिरुद्धया मन्दैः सह निरन्तर- 3

1. सृष्ट्वेत्यस्य अवतीर्येत्य वाग्धयः न तु अवस्थित इत्यत्र ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11 महोदधिः स्वमेव रूपं तत्तत्सजातीयसंस्थान खस्वभावमजददेव इर्वन् तेपुतेषु लोकेष्व- ती वैस्तैराराधितस्तत्तदिष्टानुरूपं धर्मार्थकाममोक्षाख्यं फलं प्रयच्छन्, भुमाररावतारणापदेशेनास्मदादीनामपि समाश्रयणीयत्वायावडीयोग्य सकलमनुज- नयनविषयतां गतः, पराचरनिखिलजनमनोनयनहारिदिश्य चेष्टितानि कुर्वन्, संश्लेषरसिकतया, स्वाभाविकेन परदोषतिरस्कारिणा संबन्धविशेषेण, पिशाश्चगोपगोपिकादिभ्यः खात्म- समर्पणे क्रुतेऽपि कियद्दत्तमिति भावयता महौदार्येण च प्रेरितोऽयतरतीत्यर्थः। (वि.पु.१.२२) अखभूषण ध्या- योक्तं विग्रहम्, “समस्ताः शक्तयश्चैता नृप यत्र प्रतिष्ठिताः। तत् विश्वरूपयैरूभ्यं रूपमन्यद्धरेर्महत्" इति परा- मृश्य, " समस्तशक्तिरूपाणि तत् करोति जनेश्वर । देवर्तिर्यमनुप्याख्याचेष्टावन्ति खलीलया" (वि. ६.७. ७०.७१) इत्युक्तप्रकारेणावतारविग्रहस्याप्यप्राकृतपरमपदनिलयविग्रहांशविशेषत्वं दर्शयितुं स्वमेव रूपम् इत्यादि उपन्यस्तम् (उक्तम् ) । ‘नैष गर्भत्वमापेदे न योन्यामवसत् प्रभुः’ (भा. स. ६१.३२), ‘न तस्य प्राकृता मूर्तिर्मांसमेदोस्थिसंभवा (वायु. पू. ३४. ४०, वरा. ४. ४१.) ‘न भूतसंघसंस्थानो देहोऽस्य परमात्मन:’ ( मा. उद्यो.) इति चोच्यते । ‘अजोऽपि सन् ’ ( गी. ४. ६) इत्यादिवक्ष्य. माणमनुसंधान आह- स्वस्वभावमजइदेवेति । ‘यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत …. संभवामि युगेयुगे’ (गी. ४ ७ ८) इत्यादिदीप्तार्थन्, ‘बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि ’ (गी. ४. ५ ) इत्यादिश्लोकार्थं च भावयन् आह- तेषु तेषु लोकेष्ववतीर्यावतीति । ‘स उ श्रेयान् भवति जायमानः’ (यजु. ३. अ. ६. १. ३) ‘चस्यावताररूपाणि समर्चन्ति दिवौकसः । अपश्यन्तः परं रूपम्’ (वि. १. १९.८० ) इत्यादिकं स्मारयितुम् अवतीर्यावतीय तैस्तैराराधितः इत्युक्तम् । तत्तदिष्टानुरूपम् इति वचनात् फलप्रदाने वैषम्यदोषः परिहृतः । ’ तस्मिन् प्रसन्ने किमिहास्त्यलभ्यम् ’ (वि. १. १७९१ ) इत्यादि चात्रानुसंधेयम् || J

एवमवतारसामान्यं तत्प्रयोजनं च दर्शितम् । अत्र तद्विशेषं प्रस्तुतान्वितं दर्शयति- भृभारावतारणेत्यादिना । भूभारावतारणं व्याजमात्त्रम् ; सर्वसमाश्रयणीयत्वं तु साक्षादुद्देश्यम् । दुष्कृद्विनाशस्य साधुपरित्राणायमहा प्रयोजनानुषङ्गिकत्वात् भूभारावतारणापदेशेन इत्युक्तम् । अस्मदादीनामिति । अयोगिनामित्यर्थः । सर्वसमाश्रयणीयत्वं विवृणोति सकलेति । " यन्त्र देवा न मुनयो न चाहं न च शंकरः । जानन्ति परमेशस्य तत् विष्णोः परमं पदम् ” (वि. १. ९.५५) इत्यादिप्रतिपादितप्रकारेण महायोगिनां परिशुद्धेन मनसाऽपि दुर्ग्रहः सौलभ्यातिरेकात् मनुष्याणां तत्राप्यागोपालम्, अवधीरितविरुद्धा विरुद्धविभागानां मांसचक्षुषा ग्राह्योऽभूदिति भावः । एवमतरण- नयन- विषयत्वयोर्न केयलमाराध्यत्वमेव प्रयोजनम्, किंतु तदनुभवोऽपीत्यभिप्रायेणाह परावरेति । पराः — उपासनसमर्थ: दीनामूरादयः । अवशस्तु आभीरप्रभृतयः । निखिलजनेति त्रीपुंसादिवि- भागोऽपि नास्तीत्यभिप्रेतम् ‘पुंसां दृष्टिचित्तापहारिणम् ( रा. अ. ३. २९) इतिवत्। दिव्ययेष्टितानि- 12

श्रीभगवद्गीता - अ. 1. ; पूतना शकट ‘यमलार्जुनारिष्ट प्रलम्ब चेतुक कालिय-केशि- कुवलयापीड- चाणूर- दृष्टिक तोसलकंसादीन् निहत्य अनवधिकद याहीहः दनुरागगर्भाव लोकतालारामृतर्विश्वमाप्याययन्, निरतिशय सौन्दर्य सौशील्यादि गुणगणाविष्कारेण अक्रूर मालाकारादीन् परमभागवतान् कृत्वा, पाण्डुतनययुद्धप्रोत्साहन व्याजेन परमपुरुषार्थ लक्षणमोक्षसाधनत्या वेदान्तोदितं स्वविषयं नवनीतनटनादीनि । एवं विशेषणद्वयं साधुपरित्राणप्रकार विशेषतयाऽभिहितम् । अथ साधुपरित्राणानु- बनिकं दुष्कृतिनाशनप्रकारं प्रपञ्चयति पूतनेति । भगवतो वलभद्रस्याप्येवं शरूपत्वात् प्रलम्बमुष्टिका दिहननमप्येतत्कर्तृकतयोपातम् । पुनः साधुपरित्राणान्तर्गतां भोग्यतां दर्शप्रति अनवधिकेति । प्रियतमस्वरूपदर्शनं धारकम् तचेष्टितदर्शनं पोषकम् तेन सहाऽऽल, पादिः भोगप्रकार: इति नयन- विपयत्व – चेष्टिता लोकनादिविभागनिर्देशाभिप्रायः । ददा- सार्थनिरपेक्षा परदुःखनिराकरणेच्छा ; सौहार्द – हितैषित्वम्; अनुरागः - प्रीतिः । एवं साधुपरित्राणं दौपयिकं दुष्कविनाशनं चोक्तम् H अथ धर्मसंस्थापनन् आराध्यस्वरूपप्रदर्शनेन, देशकालविनापि परम्परानुग्राह केणोपदेशेन च दर्शन - निर्गतशयेत्यादिना वाक्यशेपेण । एतचाखिसलन्, ‘परित्राणाय’ (४८) इनि श्लोके व्याख्यायते (ति) । तत्र हि साधूनां लक्षणखमायादिकमुक्त्वाऽनन्तरमेवमुक्तम्- - " मत्स्यरूपचे एतावलो - कनालापादिदानेन तेषां परित्राणाय, तद्विपरीतानां विनाशाय च क्षीणस्य वैदिकस्य धर्मस्य मदाराधन- रूपस्य आराध्य स्वरूपप्रदर्शने* स्थापनाय च देवमनुप्यादिरूपेण युगेयुगे संभवामि" इति । उपदेशतो धर्मस्थापनं व्यासादिमुखेनापि कर्तुं शक्यम् । आराध्या कारप्रदर्शनेन स्थापनं तु स्वेनैवावश्यकर्तव्यमिति भावः । वाह्यान्तरकरणग्राह्यगुणवर्गद्वयप्रदर्शनतया सौन्दर्य सौशील्ययोर्ग्रहणम् । परमभागवतान् कृस्वेति । भगवद्भक्तिरूपपरधर्मनिष्ठान् कृत्वेत्यर्थः ॥ एवं प्राचीन भगवच्चरितस्य श्रीमद्गीतार्थोपदेशेन संग प्रदर्शिता । पाण्डुतनययुद्धप्रोत्साह- नव्याजेनेति तु भारतकथा संगतिः । अत्र व्याजशब्देन, ‘अस्थानस्नेहकारुण्यधर्माधर्मधियाऽऽकुलम् । पार्थं प्रपन्नमुद्दिश्य शास्त्रावतरणं कृतम्’ (गी. सं. ५) इत्यत्र उद्देश्य इति पदस्याभिप्राय विवृतः । परमपुरुषार्थ इत्यादिना शास्त्रस्य परमप्रयोजनाभिधानम् | तेनाल भूमविद्यायामिवात्मानुभवोक्तिरपि ऐश्वर्योक्तिवत् भगवदनुभवापेक्षया निकृष्टपुरुषार्थ[पर्व ] त्वज्ञापनायेति सूचितम् । मोक्षसाधननयेति साध्य साधनमा निर्देशेन संसार्यात्मन एव नित्यमुक्ति वदन्तो निराकृताः । वेदान्तोदितं वेदान्तविहितम्, न तु वेदान्तोत्पादितमित्यर्थः । एतेन अविधेयज्ञानवादिनः निरस्ताः । वेदान्तोदितस्यार्थस्यो पबृंहणमल कियत इति भावः । स्वविषयमिति - मोक्षार्थोपासनवाक्यानामनन्यपरतया साक्षात्परमपुरुषाराधन- +

1 यमलार्जुरेति । रमणिय बोर्यक्षः शाप अर्जुनृरूपेण गोकुले जन्म तच्चापविमोचनं कृष्णीमेति तदये ताभ्यां शीक्षा कृता गोकुलस्याश्च बहुविधमानेन ताभ्यां प्रीणिता इति हरिवंशे । अथापि यमलार्जुनयारसुरानादिव्यवधानुसारेण । तत्रासुरयोः प्रदेश नमः। गोपालवंश दिरेत कीर्तनं पक्षयोरसुरयोश्चानुसंधानेनेति ध्येयम् । प । 4

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् ज्ञानकर्मानुगृही भक्तियोगतामा । 18 तव पाण्डवानी कुरूणां च युद्धे प्रशब्दे भगवान् पुरुषोत्तमः सर्वेश्वरेश्वरो जगदुप- कृतिमयैः आश्रित वात्सल्यविवक्षः पार्थे थिरमात्मानं च ‘सारथिं सर्वलोकसाक्षिकं चकार । विषयत्वमेव । अथर्वशिरः प्रतर्दनविद्यादिषु देन्द्रादिभिः स्वस्य मुमुक्षूपान्यत्ववचनेऽपि रुद्रेन्द्राद्यन्तर्यामि- भूतः परमात्मैवोपास्य इति, ‘शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्’ ( १. १. ३१) इति सूत्रकारैरेव प्रति- पादितमिति भावः । एतेन वेदान्तोदितखमाहात्म्यवादिनो भगवतः ‘खगुणाविष्क्रियादोषो नाल भूतार्थशंसिनः’ (काव्या. १. २४) इति सूचितम् । वियमिति भक्तियोगस्य सिद्धरूपपरमप्रति- पायानुवन्धित्वं दर्शितम् । प्रधानविधेयांश निष्कर्षा भक्तियोगमित्युक्तम् । ज्ञानकर्मानुगृहीतत्वं ज्ञानकर्मसाध्यत्वम् । एतेन तत्समुच्चयादिपक्षा निरस्ताः । वैराग्यस्थ संग्रह लोके (1) पृथगुक्तस्यापि निष्ठाद्व- यानुप्रविष्टत्वादिहानुक्तिः । एवमुपायोपेयात्मकमुभयमपि शास्त्रप्रतिपाद्यमिति संग्रह लोकतात्पर्यमुक्तं भवति । मोक्षसाधनतया वेदान्तोदितं भक्तियोगनिति वचनात् उपासनल्यार्याचीपाप्यादिसाधनत्वं वाक्यार्थज्ञानमात्रस्य मोक्षसाधनत्वं च वदन्तः प्रत्युक्ताः । ज्ञानव्यानादिसामान्यवचसां भक्तिरूपविशेषे पर्यवसानमिति च भावः । एतच्चाखिलमुत्तरत्र व्यक्तं भविष्यति ।। एवं शास्त्र संगमय्य, शास्त्रोपघातं संगमयितुं पाण्डुन येत्यादिना सूचितं पूर्ववृतान्तं प्रकटयन्, सारथित्वेनावस्थायाऽऽचार्यकृत्यकरणे प्रतारकत्वशङ्कां च वारयति-तत्रेति । तत्र प्रथमं भक्तियोगमवतार- यितुमेवं चकारेत्यर्थः ; यद्वा तत्र = युद्धे प्रारब्धे इत्यन्वयः भक्तियोगावतरणव्याजभूतप्रोत्साहन विषय- भृते युद्धे प्रारब्धे इत्यर्थः । भगवतोऽवतारदशायामपि पूर्णत्वस्वाच्छन्द्यादिकं वात्सल्यादिमूलसार- याद्यप कृष्टकर्मानुष्ठानस्य गुणरूपत्वादिकं च प्रदर्शयितुं स भगवान् इत्यादि उक्तम् । स भगवान् पुरुषोत्तमः सर्वेश्वरेश्वरः इति चतुर्भिः पदैः स्वरूपगुणवैलक्षण्यविभूत्यादिप्रतिपादनेन परत्वसंग्रहः । सर्वेश्वरेश्वरः इत्यनेन, ‘सर्वेश्वरेश्वरः कृष्णः’ (वि. ध. ७५. ४३.) इत्यादिवचनोक्तं खाच्छन् जगत्कुटु स्वित्वं च ज्ञापितम् । जगदुपकृतिमये आश्रित वास्तव्यविवशः इति सौलभ्यसंग्रहः । अविप्रलम्भ- कत्वं चानेन व्यज्ञितम् ; ‘जगतामुपकाराय ’ (वि. पु. ६. ७. ७२) जगदुपकृतिम को विजेतुं समर्थः (वि. ५.३०८०) इत्यादिकमिह स्मारितम् । जगदुपक्कृतिमर्त्यत्वेऽप्युत्कृष्टचरितं परित्यज्य निकृष्ट- सारथ्यादिकृत्यं किमर्थं कुरुते इत्यत्रोक्तम् - श्राश्रितवात्सल्यविवशः इति । पार्थं रथिनमात्मानं च सारथिमिति । अपकृष्टं पार्थमुत्कृष्टकृत्ये स्वयमेवस्थाप्य आ (खा) त्मानमुत्कृष्टं निकृष्टकृत्ये चकारेति भावः । पार्थशब्देन वात्सल्यौपयिकलौकिक संबन्धविशेषोऽपि सूचित; पितृष्वसा हि पृथा भगवतः । सर्वलोकसाचिकमिति । न चासौ निकृष्टकृत्ये सापतपो रहस्ये कृतवान् अत इदमपि आश्रित- 1 श्रीङ्कुश दिव्यसूरि श्रीमुस्वसूक्त 7-5 9. देशमरियबोर सारथियाय् इति । 2 तन – भक्तियोगावतारे निमित्ते इति प्रथमपक्षेऽर्थः । द्वितीये पक्षे तवेति युद्धविशेणं सामानाधिकरण्येन |

14 धृतराष्ट्र उपाय- श्रीभगवद्गीता — अ. 1. श्रीभगवद्गीतायां प्रथमोऽध्यायः धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सः साः पाण्डवाश्चव विप्रकुर्वत सञ्जय ॥ मा. एवं ज्ञात्वाऽपि सर्वात्मनाऽन्धो धृतराष्ट्रः सुयोधनविजय बुभुत्सया सञ्जयं पप्रच्छ । वात्सत्वस्य नैरपेक्ष्यस्य अर्थापत्याद्यसंभवस्व च लिङ्गमिति भावः । बद्वा सर्वेषां स्वसमाश्रयणेन पुरुषार्थ- लाभाय स्वस्य शाकसमाधिगम्याश्रितपारतयं सर्वलोकप्रत्यक्षं चकारेति भावः ॥ अथ ‘त्वां शीलरूप’ (स्टो. ५) इत्यादिक्रमेण अनन्यसाधारणशील रूप-चरित - परमसत्स्व- प्रवलशास्त्र- देवतायारमाध्यैवेदिशान्तनवसञ्जयादिवचनैरप्यासुरप्रकृतीनां यथावदवगन्तुमशक्यतां प्रदर्शयन्, गीतोपनिषत्प्रस्तावनार्थं प्रथमश्लोकमवतारयति - एवमिति । श्रियः पतिरित्यादिना पूर्वोक्तप्रकारेणेत्यर्थः । सर्वात्मनेति - न केवल चक्षुषा, परवेह च हितमजानता मनसाऽपीत्यर्थः । एवंविधमान्यं सुयोधनविजयाभिलाषेण ते हेतुः । अत्र का इति प्रथमवत्या ममकारेण, ‘यत्र योगेश्वरः’ (१८. ७८) इत्यादिप्रतिवचनक्रियया च सूचिः प्ररभिनाने दर्शयितुं मुयोधनेत्यादिकमुक्तम् । समिति | व्यासप्रसादलब्ध सकल भारतस परवृत्तान्तसाक्षात्कारम् ‘शुद्धभावं गो भक्त्या शास्त्रात् वेद्मि जनार्दनम् ’ ( भा. उ. ६८. ५) इत्यादिवादिनम् । एवं यथार्थदर्शित्व - यथाहष्टार्थवादित्वाभ्यामासतम तया निर्णीतमिति भावः । पप्रच्छ समवृत्तान्तमिति शेषः || J धर्मक्षेत्रे - धर्मस्य स्वानभूते, समराराध्यरसमुचिते इति भावः । कुरुक्षेत्रे पाण्डवधार्तराष्ट्राणां स्वकूटस्थनामोपलक्षितत्वेन ‘बहुमानविषय इति भावः । युयुत्सवः समवेताः मिश्रः प्रत्यनीकरूपेण व्यूढा इत्यर्थः । च एष इत्यव्ययद्वयमनतिरिक्तार्थम् यद्वा समस्त भूमण्डवर्तिनां राज्ञां तत्र समा- हारेऽपि तादर्थ्यात् वर्गद्वयमेव तथाऽभूदिति एकाराभिप्राचः। इत्यात्मनेपदेन कर्त भिप्राय क्रिया- फलविषयेण स्वार्थोक्ता ॥ एवं सुबोधनविजयवुभुत्सया कृत्स्य प्रश्नस्य यत्र योगेश्वरः इति साक्षादुत्तरं वक्ष्यन् तस्प्रत्या- यनार्थमखिलमवान्तरवृत्त][न्ति] मपि सञ्जय उवाच । पाण्डवानीकं व्यूढं दृष्ट्रा इति सुयोधनस्य हेतुः । तदधीनोधैर्यशरूपोऽवस्थाविशेषः तुशब्देन सूध्यते । 1 हरिवंशो ममोपरि टिपणे प्रदत | कुरुणा क्षेत्र कुरुक्षेत्रम् इति कुरुपलक्षितत्वं कुसुमयुतं स्मार्थते उपलक्षितपदेन । 2 समाहारपदेन श्लोके चकारः अनुक्तसकले राजादिसमुष्यायक इति दर्शितम् । ३ मनु सुयोधन बिऊयबुभुत्लया प्रश्न यत्र योगेश्वर इति वाक्यमेव प्रथमं वक्तव्यम् । तद् विहाय दुर्योधनविपादादिकं किमर्थमुख्यत इत्याह एवं सुयोधनेति भावः । मखिलमवान्तर सन्तमपीति । अस्य सर्वस्य दुर्योधनस्य विजयायोगोपपादकत्वादुक्तिरिति भावः । अनाखिलमिति पदेन विवक्षितं विवृणुनः- धृतराष्ट्रप्रश्नोऽयं किंविषयकः, तस्य कियद्दूरं समाधानमिति पूर्वोत्तर संदर्भ मारते निरीक्ष्य निर्णेयम् । तत्र भारते षष्ठे भीष्मपर्वणि जनमेजयप्रभे वैशम्पायन एवमाह-ध्यासभगवान्

संजय वाच - तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 15 您 ३ इष्ट्रा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनसा मामुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य मदत चढून प्यूढां पुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ टि०-सेनोद्योगममिक्ष्य धृतराष्ट्रसविश्रमात्य सुध्वं भविष्यनि, सर्वे नक्ष्यन्ति । तद्दिद्दक्षा सेऽस्ति चेत्, चनुयामीति । धृतराष्ट्रो ज्ञातिबधं द्रष्टुमिच्छुः श्रवणोपायमेव पप्रच्छ । व्यासः संजयाय वैवं चक्षुः प्रदाय, अयं ते सर्व वक्ष्यति चत्वा दुर्निमित्तानि जातान्युपवर्ण युद्धनिरोधनं ते युक्तविति खोपदिदेश । धृतराष्ट्रस्तु - स्वार्थवृतिः सर्वलोकसाधारणी मारपि न जाति । यद् भावि तद् भवेदेव न व मे पुत्रा वशे स्थिताः इत्युक्ता जयलिङ्गानि कानीत्यपृच्छत् । तत्र वक्तव्यमसिधाय व्यासो जगाम । अथ तेन किय विस्तृत भूमिः, यलिप्सया राजानः कटहायन्त इति पृष्टः सञ्जयो विस्तरेण भूमण्डलमुपवर्ण्य युद्धं द्रष्टुमगच्छ तत्र शुद्धे भीष्मपर्यन्ते सवें हदुर पश्चादेव धृतराष्ट्रयसाथ वृत्तं वधमवोचत् । अथ स दुर्योधनयुद्धप्रवृत्यनं चित्यमालक्ष्य विषण्णः यदेतावत् वृत्तं तत् सर्वे विस्तरेण श्रोतुमैच्छत् । अथ सञ्जयः दुर्योधनेन भीमरक्षणाय तं सर्वमभिधाय सैन्यरोद्योग परसैन्यदर्शनेन युधिष्ठिरस्य मने तदा धनञ्जय प्रोत्साह *5 कृत्वा यतो धर्मस्ततः कृष्णः यतः कृष्णसतो जयः इत्यवोचत् । अथ धृतराष्ट्रः पप्रच्छ- मामाचा पाण्डवा वा केन युद्धे सोत्साहा आरुन के च विह्वला इति । उभयेषामप्युत्साहः समृद्ध इत्युत्तरं सञ्जयेन कृतम्। तदनन्तरमयं प्रश्नो घृतराष्ट्रस्य ‘धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे’ इति । एतत्प्रक्षात् पूर्व भीष्मपर्वणि 24 अध्याया गताः । अथ गीता अादशाध्यायी । अथानन्तरे त्रयश्चत्वारिंशे अध्याये अर्जुनस्य सोत्साहप्रवृत्तिम्, धर्मपुस्य कथचादिकमुन्मुच्य पद्भ्यामेव परसैन्यमध्ये प्रवेशम किमेतदिति सर्वेषां विस्मयसंभ्रमादिकम्, अथ धर्मपुत्रकृते भीष्मद्रोणकृपाचार्य नमस्कारं ततो युद्धनुमतिप्रार्थनं तैः कृतमनुग्रहम्, ततो धर्मपुत्र स्वस्थानमागते युद्धारम्भश्च वक्ष्यति सञ्जयः । अथ चतुश्चत्वारिशे पुनर्धृतराष्ट्रप्रश्नः, उपयोः सेनयोः प्रवृत्तयोः प्रथमे के प्रतर आसन्निति । तस्मात् प्रहारात्मकयुद्धकार्यप्रश्नः पश्चात् भविष्यति, अयं तु धर्मक्षेत्र इति प्रश्नस्तस्य विषयक हरि, अस्य समाधानञ्च पुनः प्रशारम्पर्यन्तभागोतमिति च खरसोऽवसीयते । तदव श्लोके युयुत्सवः समाः किमकुर्वन्निति प्रश्नभंग्याऽपि ज्ञानम् । युयुत्सयो हि युद्धे प्रदिशः युद्धमेत्र करिष्यन्ति । तत्र किमकुर्वतेति कोऽयं प्रश्नः । बुभुक्ष्य आसने उपविष्टाः किमकुर्वतेति यदि कश्चित् पृच्छेत् तस्य भोजने संशयाभावात् पश्नाभितमन्यद् वक्तव्यम, कर्तव्यात् भोजनात् पूर्व स्तुतिपाठ - परिषेचनादिक्रिया मावाभावविश्वगमार्थोऽयं प्रश्न प्रति । तद्वदिह युद्धचिफोर्षया प्रविष्टाः किं युद्धमेवारभन्त आहो ततः प्राक् किमपि पक्षद्वये वृतमिति प्रदतात्पर्यम् एतत्समाधानं दुर्योधनविपाप्याहारादि, अर्जुन विपात् सत्यविहार गीतोपदेशादि भय धर्मपुत्ररुत- भीष्मादिप्रणामादि वृष्ठमिति । एवं वृत्ते पश्चादेव युद्धप्रारम्भ आसीदिति समाधिसारः। श्रत्र आधात् धर्मक्षेत्र इति पादपि ज्ञायते - हरित्रशोक्तरीत्या : 22 ) कुरुणा महात्मना बहुसंवत्सरकृततपसा यत्र देवेन्द्रानुग्रहो लेघः यत् पुण्यशालिवासस्थानं पुण्यक्षेत्रञ्च तत्र प्रविष्टानां साधुवुद्धिः कमेति धृतराष्ट्रो जिज्ञासते स्पेसि । तदल प्रतिपादिताः अखिला भवान्तरव्यापारा दाभिमताः । पुत्र विजयसुतादि पितुः बहुविधोपदेशे गृहीनेऽपि उदीयमानैव खात् । अतः कृष्णपक्ष जयस्य प्राशुकरापे तदनुवृतिभवेदेव अनसुयोधनविजयवुभुत्सये भाध्यस्थं पदम् एतदध्याय वध्य- मागे सुयोधनकार्यम् अथ विजयस्य- अर्जुनस्य कार्य वक्ष्यमाणञ्च बोध्दुमिच्छयेत्यर्थमपि द्योतयति ॥

16 श्रीभगवङ्गीता - अ. 1. ४ अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च दुपश्र महारथः ॥ घृष्टकेतुश्वानः वीर्यवान्। पुरुजित् कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ ५ विकान्त धनमद्रो द्रौपदेयाश्रय एव महारथाः ६ अस्माकं तु विशिष्टा नानोध विजय सैन्यस्य संज्ञार्य तान् प्रवोमि ते ॥ ७ भवान् मध्यश्च कर्णश्च कृषि समि अः । अश्वथामा विकर्णश्च भीमसिस्तथैव च ॥ ८ अम्बे च बहव शुरू की। नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ २ तं तस्माकं बलं भ प्माभिरक्षितम् । पर्याने वलं भामाभिरक्षितम् ॥ १० अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवशः। भीष्मभिरक्षतु भवतः सर्व एव हि ॥ 1 ११ दुर्योचनः स्वयमेव भीमाभिरक्षितं पाण्डवानां वलम्, आत्मीयं च भीष्माभि- रक्षितं बलमवलोक्य, आत्म (आत्मीय) विजये तस्य वला पर्याप्तताम् आत्मीयस्य बलस्य तद्विजये चापाचार्याय निवेद्य अन्तर्विष्णोऽभवत् । २-११ 1 S दृष्टेत्यादेः अनुनादयन्त्रित्यन्तस्याव्यक्तांशं व्यञ्जयति दुर्योधन इत्यादिना अकथयदित्यन्तेन । संज्ञार्थ- सम्यग्ज्ञानार्थम् ; संज्ञया परिसंख्यानार्थं वा । तत्र अन्तर्विष्णोऽभवत् इत्यन्तेन भीष्ममे वाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि इत्येतदन्तं व्याख्यातम् । अपर्याप्तमिति श्लोकस्यायमर्थः- तत् तस्मात्; अस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् अपर्याप्तं - परक्ल- विजवाय नालम् इदं त्वेतेषां पाण्डवानां वलं भीमाभिरक्षित पर्याप्तम् - अस्मद्दलविज्ञयायालम् - इति । नन्दिनुपपन्नम्, तत् चलमिति सामानाधिकरण्यप्रतीतिभङ्गायोगात् पूर्वत्र च परवल स्वबल शेः सामार्थ्यासामर्थ्य हेतू पन्यासाभावात् । न च भीमद्रोगादिरक्षित स्वबलमयसरी मम्यते । प्रवलाना- मेव हि भीष्मद्रोणादीनां वधः सोपाधिकः । ‘न भेतव्यं महाराज’ (भा. उ. ५५ १) इत्यादि च बहुशः स्वचलस्यैव सामर्थ्य दुर्योधनेनोपन्यस्तम् । न चेदानीं तद्विपरीतप्रतीः कारणमस्ति । द्वितीय- दिवसारम्भे च दुर्योधन एवं वक्ष्यति अपर्याप्तं तदस्माकं बलं पार्थाभिरक्षितम् । पर्याप्तं त्विदमेतेषां वलं पार्थिवसत्तमाः ॥ ( भा. भी. ५१. ६) इति । तत्र च अस्माकमपर्याप्तमित्येवान्वचः ; न पुनः अस्माकं बलमिति । ततोऽत्रापि तथैव वचनव्यक्तिरुचिता । तस्मात् ( 1 ) पाठ मेदेन (2) व्यवहितान्वयेन, ( 3 ) वाक्यभेदेन (4) पदार्थभेदेन वा योजना स्यात् । तत्र भीम भीष्मशब्दयोर्विपर्यासात् पाठभेदः । तथाच भीमाभिरक्षितं तत् बलमस्माकमप्रर्याप्तमित्य- न्वये सामानाधिकरण्यम् तदिति विप्रकृष्ट निर्देशखारस्यम्; दुर्योधनाभिप्रायाविशेषश्च सिध्यति । व्यवहितान्वयेऽप्ययमेवार्थः । द्विषा च व्यवहितान्ययोत शक्यः । भीमाभिरक्षित- भीष्माभिरक्षितशब्द- योर्विपर्यासादेकः । अपर्याप्तं तत् पर्याप्तं त्विदम् इत्यनयोर्विपर्यासात् द्वितीयः । अर्थोचित्याय तु 1 · 1 शांकराच्यादिषु एतद्भागव्या ध्यानस्था करणेऽपि अन्य प्रौदपण्डितसः पूर्वपक्षोऽयमिति द्रष्टव्यम् । स्वगोपामेव विमृष्टमिति वा ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् ; 17 यवधानमा सझते । वाक्य मेदेऽप्येवं योजना - अपर्याप्तं तदित्येका प्रतिज्ञा; पर्याप्तं त्विमिति द्वि- तीया । अत्र को हेतुरिति शंकायां हेतुपरं वाक्यद्वयम् अस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितमिति । अस्म- इलस्य प्रबलाधिष्ठितत्वात् परवलय [च] दुर्बलाधिष्ठितत्वादित्यर्थः । पदार्थभेदे त्वेवं योजना -पर्याप्त पर्यापन समापनम् ; पर्याप्तमिति कर्तरि क्तः, नाशनसमर्थम् ; अपर्याप्तं नाशना समर्थमित्यर्थः । भीष्माभि- रक्षितमस्माकं बलं तत् अपर्याप्तं नाशयितुं न शक्नोति । तदिति अल पाण्डवबलं कर्तृतया निर्दिश्यते ; इदमिति च खचले पर पर्यापनकर्तृतया । निष्ठायोगाच न कर्मणि षष्टीप्राप्तिः । यद्वा अपर्याप्तम् - अपरिमितमित्यर्थः; पर्याप्तं परिमितमित्यर्थः स्ववलस्यैकादशाक्षौहिणीयुक्तस्वात्, परचलस्य सप्ताक्षौहिणी - युक्तत्वाच्च । सर्वथा सायन्न स्वालौल्यं परबलप्राबल्यं च युद्धारम्भे दुर्योधनः प्रसञ्जयेदिति ।

सोऽयं ‘घण्टापथात् पाटचरकुटीरजवेशः। तथा हि-इह तावत् भीष्माभिरक्षितमित्येतत्प्रतिशिरस्तया भीमाभिरक्षितमिति केनाभिप्रायेण निर्दिश्यते ? न तावत् भीष्मवत् भीमस्यापि सेनापतित्वेन धृष्टद्युम्नस्य तत्पतित्वेनोक्तत्वात् । नापि भीष्मसमपौरुषत्वेन अत्यन्तविषमतया प्रसिद्धेः । यथोक्तं भीष्मेणैव- " शक्तोऽहं धनुषैकेन निहन्तुं सर्वपाण्डवान् । यद्येषां न भवेत् गोक्षा विष्णुः कारणपुरुषः " (भा. भी. १२०. ३१) इति । नापि प्रतिबलाधीश्वरत्वेन धर्मसूनोस्तधात्वात् । नापि परवरटप्रधानत्वेन : अर्जुनस्यैव तथा प्रसिद्धेः । अतो भीमस्थ समस्तधार्तर|ष्ट्रवादी क्षितत्वात् तदुचितसाह सबल सहा यादि- युक्तत्वाच तस्य विशेषतो निर्देशः । एवं सति तत्प्रतिशिरस्त्वेन भीष्मस्य निर्देशोऽपि समस्तपाण्डुतनय- संरक्षण प्रवणत्वेन प्रतिपन्नत्वात् । अतः शत्रुभयसहाया (यका ) ति पदसूचिते इत्युक्तं भवति । ; यतूक्तं पूर्वत्र परबलखवलयोः सामर्थ्यासामर्थ्यहेतुः कश्चित्रोक्त इति तदप्यसमीक्षितवचनम् । उपक्रमे हि प्रथममेव खबलाच्चतुरक्षौहिणीन्युनाऽपि महतीं चमूम् इति प्रतिचमूर्वर्णिता । अनन्तरं धीमता इत्य- न्तेन प्रतिसेनापतिर्वर्णितः । तदनन्तरं च अत्र शूरा महेष्वासाः इत्यारभ्य सर्व एव महारथाः इत्यन्तेन दृष्टान्तीकृतभीमार्जुनाभ्यां सह आसनविंशतिसंख्याः पुरुषा निरतिशय पौरुषतया वर्जिताः । स्वपक्षे तु न चमूर्वर्णिता नापि सेनापतिः । स्वबलप्रधानपरिसंख्याने च सप्त पुरुषा उपात्ताः । व्यतिरिक्तास्त्वा कृतिगणत्वेन, अन्ये च बहवः शूराः इत्युक्ताः । मदर्थे त्यक्तजीविताः इति चोक्तम्, न तु मदर्थे जिगीषव इति । साभिसन्धिकत्वमेव तेनापि प्रतिपाद्यत इति चेत्, सत्यम् । तथापि वचनव्यक्ति- प्रकार एवैविधः । अभिसन्धिद्योतनायापि हि त्यक्तजीवितत्ववचनं प्रतिभटानां बलीयस्त्वबुद्धचैव भवति । अनन्तरं च ’ तस्य संजनयन् हर्षे कुरुवृद्धः पितामह:’ इति दुर्योधनस्य जनयितव्यहर्षत्वेन पूर्वे विषादः स्वरसतः प्रतीयते । (सूच्यते ) एतदभिप्रायेणोक्तम् - अन्तर्विषण्णोऽभवत् इति । परस्ताच्च “स घोषो बार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्” इति धार्तराष्टहृदयसंक्षोभ एवोच्यते । अत उपक्रमे प्रतिचमूतत्सेना- पतिसमप्रभट वर्णनात् उपसंहारेऽपि शङ्खशब्दमात्रेग हृदय संक्षो भवचनात् मध्ये जनयितव्यहर्षत्वेन 1 1 1 निरुपद्रवराजमार्गे परित्यज्य चोरवासस्थानादितमार्गमधेश इत्यर्थः ।

18 श्रीभगवङ्गीता - अ. 1. 3 }

विषादोत्प (दाप) त्तितदपनयन-सूचनात् एतच्छलोकस्वारस्याच उक्तार्थ एव तात्पर्यम् । अतस्तच्छब्दस्य तस्मादिति हेत्वर्थत्वमुपपतम् । अत एव विक्कुटनिर्देशचोक्षं च परिहृतम् । न च परवलमिदानी दुर्योधनस्य परोक्षम्, “दृष्टा तु पाण्डवानीकम् पश्यैताम्, एतेषाम् इत्यादिप्रत्यक्षनिर्देशात् । यतु भीष्मद्रोणादिरक्षितस्य स्ववलस्य दौर्बल्यप्रनीतिर (न) युक्तेति तदप्यसत; सोपाधिकस्यापि भीम- द्रोणादिवधस्य ज्ञातोपाधिना दुर्योधनेन नित्योपपत्तेः । यतु “न मेतत्र्यन्” इत्यादौ बहुशः स्वबलसामर्थ्यमुपन्यस्तम् इदानीं च रुद्विपरीतप्रतीतौ हेतुर्नास्तीति तदपि न । यथाऽर्जुनो जिघांसया शरचापोद्यानपर्यन्तं प्रवृतोऽपि हकबन्धुसमुदायसंनिधिसंदर्शनेनोल्बणैः स्नेहकारुण्यधर्माधर्म- भयैराकुलीकृतः पुनर्भगवतः पर्यवस्थाप्यते, तथाऽत्रापि दृढघटितन्यूहबहुमहाभटनिविडनिभटवल साक्षात्कारादुल्यणभयविषादो दुर्योधनो भीमेण पर्ववस्थापि (य) त इति किमनुपपलम् प्रत्यक्षितं च दुर्योधनेन गोग्रहण खग्रहणादिवृतान्तेषु सर्वेभ्यः स्ववलभद्रेभ्यः परेषां सामर्थ्यम् । न चेदानीं तन्न स्मरति वदति हि स्वयमेव “अकारादीनि नामानि अर्जुननस्तचेतसः " (मा. स.) इति ।

यत्तु द्वितीयदिवसा रम्भोक्तवचनव्यक्त् िअत्रापि वचनव्यक्तिः कार्येति, तदपि मन्दम् । नावश्यमेकदेश- सादृश्यात् सर्वथासादृश्येन भवितव्यमिति नमः ॥ प्रथमद्वितीपदिवसयोरभिप्रायभेदोऽनुपपत्र इति चेत्, न; युद्धसिद्धेश्चञ्चलत्वाद्यनुसंधानेन विषनत्वादभिप्रायपद्धतेः । किं चात्राचार्यभीमाभ्यां सह व्यूहान्तर- मार्गेषु यथाभागमवस्थापन - सेनाधिपति संरक्षण विहितनिरूपणे प्रवृत्तत्वादेवमभिप्राय उपपन्नः । तदेतद्द- शितम् - आचार्याय निवेद्याभवत् इति । द्वितीयदिवसे तु स्वसहायभूतेभ्यः सर्वेभ्यः पार्थिभ्यः स्वधैर्यप्रकाशने वलसान्त्वनाच प्रवृत्तत्वात् तथा व्यवहार इति न कश्चिदोषः । तदेतत् अखिलमभिप्रेत्य दृष्टा ‘स्पिति तुशब्दः प्रयुक्तः । इदं च प्रारम्भे दैवोपहतस्य दुर्योधनस्यात किंवा गतविषाद- मूलं स्वस्यापर्यासत्ववचनमागमिनमयजयं सूचयति । अतः सर्वजनपठितपाठस्त्वरससिद्धार्थस्य निर्दोष- त्वात् पाठभेदादिपक्षाः परिक्षीणाः पाठभेद व्यवहितान्वय- वाक्य भेद - अप्रसिद्धार्थकल्पनादीनामेव च प्रबलदूषणत्वात् । वाक्यभेदयोजनायां तु प्रतिज्ञाद्वये हेतुद्वयस्य यथाक्रमं तावत् अन्वयो न घटते । यो हि प्रबल दुर्बलो वा यद्वलं रक्षति, स तम्य पर्याप्तौ अपर्याप्तौ वा हेतुः स्यात् न तु तत्प्रतिबलस्य । फलतस्तथा निर्देश इति चेत तदा (घा) ऽप्यस्वारस्वम् । प्रातिलोम्येन हेत्वोरन्वय इति चेत्, तर्हि व्यवहितान्त्रयोऽप्यागतः । हेतुद्वयं समुचित्य प्रत्येकं प्रतिज्ञाया योज्यत इति चेत् तथापि व्यवहितान्वयाखारस्वयोर्न परिहारः समुच्चायकशब्दाभावश्चाधिको दोषः । एवं दूषणान्तराण्यपि भान्यानि । अतो यथामाप्यमेवार्थ इति ॥ २–११ ॥ " 1 ; 1 + 1 गोग्ररणति । विराटनगरे गोग्रहणव्याजेन पाण्डव रिभव करणाय गताः दुर्योधनादयः सलैया अर्जुनेन परिभूताः । स्वग्रहणेति । वनवासाच परे स्ववैभयप्रदर्शनेन पाण्डवावमाननाय गतास्ते यक्षैर्गृहीताः पाण्डवपराकमेव स्वयं ततो मोचिताः परिभूताः प्रत्यागताः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 19 १६ तस्य संजनयन् हर्षे कुरुवृद्ध पितामहः । सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १२ ततः शङ्खाश्च मेयंश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दमुलोऽभवत् ॥ १३ ततः श्वेतैईयैर्युक्तं मद्दति यन्दने स्थिती । माधवः पाण्डवश्चैत्र दियौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १४ पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवशं धनञ्जयः । पौण्ड्रं इमौ महाशङ्ख भीमकर्मा वृकोदरः ॥ अनन्तचिज्ञयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पको || काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । धृनो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १७ द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वतः पृथिवीपते । सौभद्र महाबाहुः शङ्खान् भ्मुः पृथक् पृथक् ॥ १८ तस्य विषादमालक्ष्य भीष्मस्तस्य हर्षे जनयितुं सिंहनादं शङ्खध्मानं च कृत्वा, शङ्खमेरी शत्रु मेरी निनादेव विजयाभिशंसिनं घोषं चाकारयत् ॥ ततः तं घोषमाकर्ण्य सर्वेश्वरेश्वरः पार्थसारथी रथी च पाण्डुतनयत्रैलोक्यविजयोपकरणभूते महति स्यन्दने स्थितौ तस्य संजनयन् इत्यादेः तुमुलोऽभवत् इत्यन्तस्यार्धमाह तस्येति । जनयमिति शतुः “, “लक्षण हेत्वोः क्रियाया:” (अष्टा. ३.१२६) इति हेत्वत्वसूचनाय जनयितुम् इत्युक्तन् । सिंहनादं विनद्येत्येतत् ओनपाकं पचतीतियदिति सूचयितुं कृत्वा इति पदम् । कुभ्यस्तयः क्रिया सामान्यवचना इति । एताञ्जनायोदाहरणतया शङ्खध्मानं च कृत्वा इत्युक्तम् । ततः शङ्ख इत्यत्र ततशब्देन विजिगीषासूचनाय भीष्मेण सेनापतिना कारितत्वं ज्ञापितमित्यभिप्रायेणोक्तम् अकारयदिति । शङ्खमेरी इति पणवाद्युपलक्षणम्। ततः लोकेऽपि कतिपययाद्यविशेषनिर्देश उपलक्षणार्थं इति सूचितम् । सिंहनादशङ्खध्मानाभ्यां द्वितीयवकारः । कृत्वेत्यनेन अकारयदित्यस्य समुच्चयार्थस्तृतीयः ॥ ततस्तमिति । तत इति व्याख्येयपदम् ; ततः श्वेतैरित्यादिकं धनंजयः इत्यन्तं व्याच तं घोषमाकण्र्येति तद्विवक्षितकथनम् । सर्वेश्वरेश्वरः पार्थसारथिरिति । सर्वोत्कृष्टेभ्य उत्कृष्ट: परमपुरुषो निकृष्टात् मानुषमालादपि निकृष्टतानाश्रितवात्सल्येन नीत इति भावः । पाण्डवविजय- सूचनाय संजयेनोपातो माधवशन्दोऽत्र श्रियः पतित्वाची सर्वेश्वरेश्वरत्वपर एय । स्यन्दने स्थिती इत्यविशेषेण स्थितिव्यवच्छेदाय सारथित्वरथित्व विभागः । श्वेतेः इत्यादिना प्रतिपादितमहत्त्वव्यवत्यर्थमुक्तं 1 सिंहनादमिति । पार्क पचतीति प्रयोगे शके पाक्रामेदोन्वये व्युत्पत्यभावात् पच्यर्थो न विवक्षितः । ओमपार्क पचतीत्यत्र सामान्यविशेषरूपत्वेऽपि पाकत्वरूप सामान्यधर्मस्यापि मोदournपदेनैव ज्ञानत्शस् पच्यर्थाविवक्षैव युक्ता । पाकोद्देशेन ओनपाक विधानस्थले तु तद्विवक्षा स्यात् । अतः पचतोत्यस्य करोतीत्यत्रैव पवमानम् । अथ सिंहनादस्य पुरुषनादस्य च भिन्नत्वात् उपमाने कर्मणि चेति सूत्रात् णमुल् । तर कथं सिंह इव विद्येत्यनुकृत्वा सिंहनादं कृत्वेति विवरणमिति चेत् - ओदनपाकशब्दस्येव सिंहनादशन्दस्यापि पुरुषनादविशेषे भूरिप्रयोग- सत्त्वात् नाल घटनादां न इत्यादाविष अमुल स्त्री य इति । तत्सूक्तपि सिंहनादमित्यस्य सिंह इवेत्येवार्थात् एकांश तुल्यम् । 2 शतुः – शतृप्रत्ययस्य । हेत्वधैति । हेतुः प्रयोजनम्। फलम् ।

20 श्रीभगवट्रीता-अ 1 घोषणां हृदयानि व्यदारयत् । मभा पृथिवीं चैव तुमुलोऽप्य (रूप) नुमाइयन् ॥ अथ यवस्थितान् दृष्ट्रा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः । प्रवृते शस्त्रसंपाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥२० प्रवृत्त इति । भाषि शस्त्रसंपातहेतोः । हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । अर्जुन उवाच- सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थास्य मेऽच्युत ॥ amiti arrest श्रीमत्पाञ्चजन्यदेवदत्तौ दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ रा. ततो युधिष्ठिरो वृकोदरादयश्च स्वकीयान् शङ्खान् पृथक्पृथक् प्रदभ्यः । स घोषो दुर्योधनमुखानां सर्वेषामेव भवत्पुत्राणां हृदयानि विमेद । ‘अद्यैव नष्टं कुरूणां चलम्’ इति धार्तराष्ट्रा मेनिरे । एवं तद्विजयामिकाङ्क्षिणे धृतराष्ट्राय सञ्जयोऽकथयत् ॥ १२–१९॥ अथ युयुत्सून अवस्थितान् धार्तराष्ट्रान् दृष्ट्रा लङ्कादहनवानरध्वजः पाण्डुतनयो लोrefa | ata परिमाणादिमहत्त्वमात्रं विवक्षितमिति भावः । त्रैलोक्यं कम्पयन्ताविति - तयोः स्यन्दने स्थितिमात्रमपि त्रैलोक्य कम्पनहेतुरिति भावः । “यद्वा दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः” इत्याद्युक्त- प्रकृशध्मानमूलकशङ्खघोषातिशयेन, “नमश्च पृथिवीं चैव” इति वक्ष्यमाणेन च फलितमिदम् । दिव्यत्वोक्ति- दर्शितशृङ्खातिशयवैशद्याय पाञ्चजन्यदेवदत्तसंज्ञेोक्तिः । एवं भीमसेनादिशङ्खचतुष्टयविशेषे नामनिर्देशो- ऽपि । पृथक् पृथक् प्रमुरिति । यथैकैकशङ्खध्वनिरेव धार्तराष्ट्रहृदयभेदाय स्यात्, तथा प्रदध्मुरिति भाव:; यद्वा यथास्वं प्रहर्षद्योतनाय क्रमात् प्रदध्मुरिति । स घोषः इति लोके नमश्व पृथिवी चानुनादयमपि घार्तराष्ट्राणामेव हृदयानि विभेदेत्यन्वयः; अन्येषां तु हर्षहेतुरिति भावः । सर्वेषामेव भवत्पुत्राणामित्यनेन तेषु दृढचित्तः कश्चिदपि नास्तीति द्योतनाय धार्तराष्ट्रशब्दतद्गत- बहुवचनोरथ उक्तः । व्यदारयत् इत्यस्य वक्ष्यमाणाभिप्रायद्योतक प्रतिपदं बिमेदेति । घोषस्य शस्त्रादिवत् हृदयविदारणत्वं कथमित्यत्राह - अद्यैवेति । स्ववलस्य विजयित्वमध्यवस्यतां तन्नाशबुद्धिरेव हि हृदयमेद इति भाव: । धार्तराष्ट्रविजय बुभुत्सया पृच्छते धृतराष्ट्राय प्रागुक्तप्रकारेण तदपजय- सूचकमेव सञ्जयोऽकथयदित्याह - एवमिति । अथ व्यवस्थितान् इत्यादेः कुरून् इत्यन्तस्यार्थमाह- अथेत्यादिना, इति चावोचदित्यन्तेन । तत्र वाक्यत्रये प्रथमेन वाक्येन “प्रियचिकीर्षवः” इत्यन्तस्यार्थ उच्यते । व्यवस्थितान् इत्यत्र विशब्द सूचितविशेषव्यक्तये युयुत्सून् इत्युक्तम् ; " योद्धुका मानवस्थितान्” इति घनन्तरमप्युच्यते । कपिध्वजः इत्यत्र कपित्वमात्रप्रतिपत्रलाघवं निवारयितुं सौगन्धिकयालायां हनुमद्दत्तं वरम् खरूप- संदर्शनम लेग रक्षसामिव परेषां संक्षोभं च सूचयितुं लङ्कादहनवानरभ्यजः इत्युक्तम् । अप्रच्युत- 1 अनुनादयपीस चन्द्रिकायाम् अपिशब्दपाट पवेष्टः । " 2 श्लोके युधिष्ठिरस्य भीमानन्तरमुकावपि पूर्वग्रहणं भाष्ये गौरवात्। मूले अर्धशेर्विपर्यासो वा । 3 इनुमहसमिति । ( मा-य-153.) ‘यदा हिरवं वीर करिष्यसि महाबलं । तदाऽहं वृडबिध्यामि स्वरषेण रथं तव । यं स्वैव भविष्यन्ति व्यवस्तेऽरयो रणे । विजयस्य ध्वजश्या नादान् मोक्यामि कशान्। शत्रूणां ये प्राणइराः सुखं येन इनिध्यथ’ इति भीमं प्रति हनुमद्वचनम् ।

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम्

21

यादेतान् निरीक्षऽहं योदकामान् अवस्थितान् । के मया सह योव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥ योत्स्यमानान् अवेक्षेऽहं य पतेन समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धे युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ २३

सञ्जय उपाच-

एवमुक्तो हृषीकेश गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ ४ भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् । उद्याच पार्थ पश्यैतान् समवेतान् कुरूनिति ॥२५ तत्रापश्यत् स्थितान् पार्थः पितृनथ पितामहान् ।

ज्ञानशक्तिबलैश्वर्य वीर्यतेजसां निधि स्वसङ्कल्पकतजगदुदयविभवलयलीलं हृषीकेश परावरनि- खिलजनान्तरबाह्यकरणानां सर्वप्रकारनियमनेऽवस्थितमाश्रित वात्सल्य विवशतया स्वसारथ्येऽ वस्थितम् ‘युयुस्वन् यथावदवेक्षितुं तदीक्षणक्षमे स्थाने रथं स्थापय’ इत्यचोदयत् ॥

"

स्वभावत्वप्रतिपादकाच्युतपदाभिप्रेतव्यञ्जनाय ज्ञानेत्यादिकम् हॅपीके शपदव्याख्या परावरेत्यादि । यद्वा सृष्ट्यादिकं वीर्यादिकं तदुपलक्षितं ज्ञानादिकमपि हृषीकेशशव्दार्थ एव । यथोक्तमहिबुध्न्य संहिता- याम् - “कीडया हृष्यति व्यक्तमीशः सन् सृष्टिरूपया । हृषीकेशत्वमीशत्वं (स्य) देवत्वं चास्य तत् स्फुटम् " ॥ अविकारितया जुष्टो हृषीको वीर्यरूपया । ईशः स्वातन्ययोगेन नित्यं सृचादिकर्मणि ॥ ऐश्वर्यवीर्यरूपत्वं हृषीकेशत्वमुच्यते” || (५३. ४४. ४५ ५६ ) इति । आश्रितान् न च्यावयति, अतश्च्युतोऽस्य नास्तीत्यच्युतशब्दस्य काचिन्निरुक्तिः । तां दर्शयति- प्राश्रितवात्सल्येत्यादिना । खसारथ्येऽवस्थित- मिति । हृषीकेशलया सर्वेषां करणानां सर्वप्रकारनियमनेऽवस्थितस्य रथयुग्यमात्रन्दियमनं कियदिति भावः । निरीक्षे इत्यलोपसर्गार्थि: यथावत् इति दर्शितः । यावच्छन्दोऽव साकल्यवाची; निरीक्षणकाला- वधिवाची वा " यावत्पुरानिपातयोर्लट् ” (अष्टा ३. ३. ४) इति निरीक्षणस्य भविष्यस्वद्योतको वा । यैः सह मया योद्धव्यं दान्निरीक्षे इत्यत्न, मया सह यैर्योद्धव्यं तानवेक्ष इति नोक्तम् अतः योरस्य- मानानिति लोकस्योत्थानम् । " धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेः” इति दुर्योधनादिदोषप्रख्यापनतात्पर्याय न पौनरुवत्यम् । यद्वा “सेनयोरुभयोर्मध्ये” इति पूर्वोक्तत्वात्, सेनयोरुभयोरपि स्थितानपश्यदिति वक्ष्यमाणत्याच वसेना स्थित स्वसहायविषयः पूर्वश्लोक:; तत्र कैर्मया सह स्थित्वा परैर्योद्धव्यमित्यर्थः । उतरस्तु श्लोकः प्रतिसैन्यस्थितधार्तराष्ट्रसहायविषय इति व्यक्त एव । प्रागेव तेषां विदितत्वेऽपि इदानीन्तनसंरम्भादिविशेषदर्शनेन तत्तदुचितसाम्परायिकव्यापारसौकर्याय यथावद्दर्शनमिह । र्जुने नाऽऽका- इक्षितम् । सेनयोरुभयोर्मध्ये इत्यस्याभिप्रेतकथनं तदीक्षणक्षमे स्थाने इति । अचोदयत इत्यनेन “स्थापय” इत्यत्र प्रत्ययस्य नियोगार्थत्वं दर्शितम् । सर्वप्रशासिता नियोज्योऽभवदित्याश्चर्यमिति भावः ॥

P

1

i

1 येरिति । कैरिस्येव मूलपाठः उपरि तथैवानुवादात् । चैरिति पर्यवसितकथनम्। यैः सति । मया लद्देति मूले पाठेऽपि समवेतान् कुरूनिति कुरुमात्रवचनात् अर्जुनवाक्यस्य प्रतिश्वभूमान- विषयकत्वाय यैः सह मयेत्यन्वयः कार्य इति भाषेन प्रथमपक्षः तर्हि योत्स्यमानानिति पु रुक्तिरिति चेत्यैः सयुक्त तेषां युद्धकरणोत्साहया स्पष्टत्वात् तदुक्तेरिति भावः । 22 श्रीभगवद्गीता — अ. 1. आचार्यान् मातुलान् भ्रातृन् पुत्रान् पौत्रान् सखींस्तथा ॥ २६ श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरर्थ । तान् समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धून अवस्थितान् ॥ कृपया परयाऽऽविष्टो विषीदन्निदमयीत्। अर्जुन उवाच- मं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥ મ सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपथुख शरीरे मे रोमहर्षथ जायते ॥ ૧ गाण्डीवं स्रंसते हस्तात् स्वक्चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥३० निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यानि हत्वा स्वजनमाददे ॥ ३१ न का विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगेर्जीवितेन वा ॥ येषामर्थे काङ्क्षितं तो राज्य भोगाः सुखानि च त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा घनानि च ॥ आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मानुलोः श्वशुरः पौत्राः स्यालीः संबन्धिनस्तथा ॥ स च तेन चोदितस्तत्क्षणादेव भीष्मद्रोणादीनां सर्वेषामेव महीक्षितां पश्यतां यथा- चोदितमकरोत् । ईदृशी भवरीयानां विजयस्थितिरिति वोचत् ॥ २०-२५ ॥ स तु पाथों महामनाः परमकारुणिकों दीर्घवन्धुः परमधार्मिका सम्रातुको एवमुक्तः इत्यादेः महीक्षिताम् इत्यन्तस्यार्थमाह स चेति । अर्जुनवचनरथस्थापनयोयैवधायकाभाव- फलितमुक्तं तत्क्षणादेवेति “भीष्मद्रोणप्रमुखतः” इत्यत्र प्रमुखशब्दः आदिशन्दसमानार्थः तद्गतस्तसि- प्रत्ययश्च सार्वविभक्तिकत्वात षष्ठीबहुवचनार्थ इत्यभिप्रायेणोक्तं भीष्मद्रोणादीनामिति । वदा चकारो वारणार्थ इति दर्शयितुं सर्वेषामेवेत्युक्तम् । अनादरे षष्ठीति व्यञ्जनाय पश्यतामिति पदाध्याहारः यद्वा प्रमुखतः - अग्रतः इत्यर्थः । तदेव महीक्षिताम् इत्यत्रापि बुद्धधा निष्कुप्य योजनीयम् । तदा चकारः समुच्चयार्थः । भाष्ये वेवकारोऽपि तदर्थ एवं पश्यतामिति फलितार्थोक्तिः । उवाच पार्थ इत्यस्य तात्पर्यमाह - ईदृशीति । “एतान् समवेतान् " इति जेतव्यसमुदायप्रदर्शनेन विजयस्थितिरभिप्रेतेति भावः । घार्तराष्ट्रकर्मक विजयस्थितिरित्यर्थः । अथक घाट ट्रकर्तृकविजयस्थितिरिस्थमित्युपालम्भगर्भमवोचदि- त्यर्थः । धृतराष्ट्रं प्रति सञ्जयशवाभिप्रायेण भवदीयानाम् इत्युक्तम् । अयमेवार्थ उचितः, अर्जुनं प्रति कृष्णेन भवतामित्येतावन्मात्रस्य वक्तव्यत्वात् धृतराष्ट्रं प्रति तु भवत्पुत्राणाम् इति पूर्वोक्तवत् भवदीयान्विलोक्य इति वक्ष्यमाणवच्चाखापि भवदीय निर्देशोपपत्तेः । किमकुर्वतेति गृहाभिसन्धेः पृच्छतो धृतराष्ट्रस्य गूढाभिसन्धिः सञ्जय धार्तराष्ट्रहृदयविदारणादिकमेवमकथयत् ॥ २० - २५ ॥ अथाध्यायशेषस्य सकलितार्थमाह–स स्थिति । तुशब्देन पूर्वोक्तप्रकारात् दुर्योधनात् यक्ष्यमाणप्रकारविशिष्टस्य पार्थस्य विशेष स कौन्तेयः इत्यनेनाभिप्रेतं द्योतयति । बन्धुव्यपदेश- मासयोग्य शत्रुवधानिच्छ्या विजयादिकं त्रैलोक्यराज्यावधिकमपि तृणाय मन्यत इति महामना 1 सीदन्तीत्यादिवचनं न खाशक्तिमूलकमिति ज्ञापनाय तन्मूलं उष्ट्रेमें स्वजनमिति संगृहीतं विस्तरेणाह न च श्रेय इत्यादिना ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् पतान्न हस्तुमिच्छामि नतोऽवि मधुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य देतो: किं नु महीकृते ॥ निहत्य घार्तराष्ट्रानः का प्रीतिः स्याजवर्दन । पयमेवाश्रयेरमान इत्वैतान् आततायिनः ॥ तलावाह वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान् सवात्यवान् । जनं हि कथं हत्वा सुखिनः नाम माधव ॥ यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोक्त वेतसः । यकृत दोष मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ कथं न शेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् । कुल दो प्रपश्यद्भिर्जन ॥ ३९ कुलक्षये प्रति कुलधर्माः सनातनाः । धर्ने नये कु कृत्स्नमभिभवत्युत ॥ ४० अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुप्रासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्कराः ॥ ४५ रुङ्करो नरकायैव कुरुझानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो षां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ दोषरेतैः कुलमानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ ४३ उत्सन्नकुळधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुशुम || 1 · ’ સર अहो बत महत् पापं कर्तुं व्यवसिता वयम्। यन् राज्यसुत्रलोभन हन्तु स्वजनमुद्यताः ॥ ४५ यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रणः घराष्ट्र र हन्युस्तरं भवेत् ॥ भवद्भिरतिघोरैर्मारणैः जतुगृहदाहादिभिरसञ्चनोऽपि परमपुरुष सहायेनात्मना हनिष्य- इत्युक्तम् । न काले विजयम् इत्यादिकं हि वदति । शत्रूणामध्यसौ दुःखं न सहत इति परम- कारुणिकत्वोक्तिः । कृपया परयाऽऽविष्टः इति युक्तम् । पितृनथ पितामहान् आचार्याः पितरः पुत्राः इत्याद्युक्तस्नेहविषयप्राचुर्यं दीर्घवन्धुशब्देनोक्तम् । यद्वा बन्धुना महापकारे कृतेऽपि स्वयं न शिथिलबन्धो भवतीति भावः । सर्वान् बन्धून् खजनं हि इत्यादिकमिह भाव्यम् । आततायि- पक्षस्थानामप्याचार्यादीनामहन्तव्यत्वानुसन्धनात् कुलक्षयादिजनिताधर्मपारम्पर्यदर्शनाच्च परमधार्मिक इत्युक्तिः; आतताविवधानुज्ञानमाचार्यादिव्यतिरिक्तविषयमित्यर्जुनस्य भावः । सभ्रातृक इति । नायमेक एवैवंविधः, किंतु सर्वेऽपि पाण्डवा इति भावः । एतेन अस्मान् नः, वयम् अस्माभिः इत्यादिभिरुतं संगृहीतम् । यद्वा, न केवलं स्वापकारमात्रा नादरादेष वन्धुबधादिकमुपेक्षते; अपितु आसन्न- तर चार्यादिस्थानीय बहुमति स्नेहदयादिविषयधर्मराजद्रौपद्याद्यपकारेऽपीति भावः । आचार्यादिवघदोषो भ्रातृणामपि मा भूदित्यर्जुनाभिप्रायः । हन्तयत्वसूचनाय नतोऽपि इत्युक्तम् । तत् विवृणोति भवद्भिरित्या- दिना । जतुगृहदाहादिभिरित्यादिना आततायिशब्दोऽपि व्याख्यातः; “अमिठो गरदचैव शस्त्रपाणिर्ध- नापहः (हा) । क्षेत्रदारहरचैव षडेते आततायिनः” | " आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् । नातताविधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन” (मनु. ८. ३५८) इति हि स्मरन्ति । आदिशब्देना सकुच्छन्देन च आततायित्व हेतवः प्रत्येकं बहुशः कृताः, न चेदानीमप्युपरतमिति दर्शितम् । अनुपरतिश्व प्रतोऽपीति वर्तमाननिर्देशेन सूचिता । भवद्भिरित्यनेन धृतराष्ट्रमपि " मुहान्तमनुमुद्यामि दुर्योधनममर्षणम्’ निहत्य, हव्या इत्युभयत्र समानकर्तृकत्वाविवक्षया कालमात्र विवक्षा | स्थित पदाध्याहारेणान्बयों वा । आततायिन पतान् इति स्पष्ट दवाभ्वयः । हत्वा माततायिनोऽसानिति स्पेष्वाततायिखं भवेदिति मतिर्वा ! 1 बन्धुवत् अन्धवोऽपि न हन्तव्या इत्याह कुलक्षये इति । 2 अशस्त्रमिति । सशस्त्रत्वे युद्धकरणात् तैहन्तुमशक्योऽहम् | युद्धाकरणेऽपि सशस्त्र पराजित इति अयशः स्यात् । अतः शस्त्रस्याग पत्र युक्त इति ।

33 24 सञ्जय उवाच- श्रीभगवद्गीता - अ. 1. मुराऽर्जुनःसंरथोपस्थ उपविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥४१ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्तु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ माणान् भवदीयान् विलोक्य बन्धुस्नेहेन पर [म]या कृपया धर्मभयेन (धर्माधर्ममयेन) चाविमात्रसन्नसर्वगात्रः सर्वथाऽहं न योत्स्यामीत्युक्त्वा बन्धुविश्लेषजनितशोकसं विद्यमानसः सशरं चापं विसृज्य रथोपस्य उपाविशत् || ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाध्ये प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ (मा. आ. १. १६६ ) इति पुलस्नेहवशादनुमन्तारं तत्तुल्य व्यपदिशति । एवंच दुर्योधनादीनां सर्वेषामप्यतिलो भोपहतचेतस्त्वादिना महामना इत्युक्तविपरीतत्वमुक्तं भवति । शकुनिकर्णादिसहायानां धार्तराष्ट्रादीनां हनिष्यमाणानामपि हत्त्वनिश्चयेन शोकोत्पत्त्यर्थमुक्तं परमपुरुषेति । परमपुरुषः सहायो यस्येति विग्रहः ; परमपुरुषन्य सहायो निमित्तमात्रमिति वा । वक्ष्यति हि - “मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्” (गी. ११.३६ ) इति । अर्जुनश्च पूर्व महाबलसह सेभ्योपि निरायुधस्य परमपुरुषस्य संनिधिमात्रमेव विजयहेतुतया निश्चित्य तमेव क्त्रे । स्नेहाद्यस्थानत्वसूचनाय मदीयान् विलोक्येत्युक्तम् । बन्धुस्खेहेनेत्यादीनां न हासौ दुर्योधनवत् बन्धुद्वेषनृशंसत्वप्रतिभट- भयादिना विषण्णः ; नापि परेषां गुणान्निवर्तने; न च परमपुरुषसचिवस्य स्वस्य दौर्बल्यादिति भावः । सीदन्ति इत्यादेः मनः इत्यन्तस्यार्थः – अतिमात्रेत्यादिना संगृहीतः । ‘एतान्न हन्तुमिच्छामि’, ‘यदि मामप्रतीकारम्’ इत्यादेरभिप्रेतमाह— सर्वथाऽहमिति । सर्वथा बहुप्रकारम् - एषामाततायित्वे- ऽपि इदानीं हन्तुमुद्यतत्वेऽपि, युद्धानिवृत्तेरधर्माकीर्त्यादिहेतुत्वेऽपि, युद्धस्य त्रैलोक्यराज्याद्युपायत्वेऽपि, किं बहुना सर्वे [श्वरे]श्वरेण मम हिततमोपदेशिना भवतोक्तत्वेऽपीति भाव: । बन्धुविनाशस्य सिद्धत्वाध्यवसायः शोकहेतुः । विषादमात्त्रपरो वाsa शोकशब्दः, स च शोकः सशरचापपरित्यागे हेतुरिति व्युत्क्रमपाठेन दर्शितम् । संविग्नमानसः - अत्यर्थचलितयुद्धाध्यवसाय इत्यर्थः । “ओ विजी भयचनयो: " इति घातुः । एवं चलितयुद्धाध्यवसायत्वात् समराध्वरसुक्खुवादिस्थानीयं सशरं चापं विसृज्य प्रायोपवेशादिपर इव रथोपस्थे रथिस्थानाद्विनिवृत्य रथोत्सङ्गे उपाविशदिति भावः ॥ सखीन् वयस्यान् ॥ सुहृदः वयोविशेषानपेक्षया हितैषिणः । सेनयोरुभयोरपि – एकैकस्यां सेनायामेते सर्वे प्रायशो वियन्त इति भावः । समीक्ष्य शास्त्रलोकयात्रा युक्तमवलोक्येत्यर्थः । सर्वान् बन्धून्। न बतानागतः कश्चिइन्धुरवशिष्यत इति भावः । अधर्मोऽभिभवतीति । मानस- दोषोक्तिः ॥ प्रदुश्यन्तीति कायिकोक्तिः ।। २६-४७ ॥ तात्पर्यचन्द्रिकायां प्रथमोऽध्यायः ॥ 1 योत्स्यामीति भाव्यपाठो विचार्थः । परस्मैपदे क्लेशाद, मूर्खखापदत्यागायोगाय । ॥

सञ्जय उवाच – तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् ॥ अथ द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ तं तथा कृपयाऽऽविमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् । विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ श्रीभगवानुवाच- कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् । अनार्यजुष्टमस्वर्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ 25 माये गच्छ कौन्तेय नैतत् त्वय्युपपद्यते । क्षुद्र हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ ३ एवमुपविष्टे पार्थे कुतोऽयमस्थाने समुपस्थितः शोक इत्याक्षिप्य तमिमं विषमस्थं शोकमविद्वत्सेवितं परलोकविरोधिनमकीर्तिकरमतिक्षुद्रं हृदय दौर्वस्य कृतं परित्यज्य युद्धायो तिष्ठेति श्रीभगवानुवाच ॥ अथ शोकापनोदनविषयो द्वितीयोऽध्याय आरभ्यते । संजयवाक्याविच्छेदेऽपि सञ्जय उवाचेति निर्देशोऽध्यायान्तरारम्भरूपतयाऽन्योक्तिशका परिहाराय । तं तथा इत्यादिश्लोकतयं व्याख्याति एवमिति । विषीदन्तम् इत्यन्तस्य पूर्वाध्यायोक्तानुवाद सूचयितुम् एवमुपविष्टे पार्थे इत्युक्तम् । तथेति- ‘अस्थान इत्यर्थः । कृपाया अनन्तरो (कृपा च ‘आन्तरो ) विषादः ततः अश्रुपूर्णाकुलेक्षणं] बाह्य- शोकेनाप्याविष्टमित्यर्थः । विषीदन्तं [ तं ?] - पूर्वाध्यायोक्तरीत्या विषादं प्राप्योपविष्टम् । मधुसूदन शब्देन शोकमूलरजस्तमो नित्रणत्वं सूचितम् । अस्थान इति विषम शब्दोपचरितार्थः । कश्मलमिह मूर्च्छारूप: शोकः : शोकसंविमानसः इति प्रकृतत्वात् । प्रख्यातयंशवीयता दिसूचकाः अर्जुन, कौन्तेय, ‘स्वा, त्वयि परन्तप इति शब्दा: आक्षेप[ काकु] गर्मा इत्यभिप्रायेण आक्षिप्य इत्युक्तम् । कुतश्शब्दश्च हेत्वाभासस्य हेतुतां प्रतिक्षिपन् धिक्कारगर्भः । ’ परान् तापयतीति परन्तपः । कुव्यमिह कार्यम् ; तत् हृदयदौर्बल्यशब्देन विवृतम् । पूर्वलोकस्थविशेषणानामपि कातर्यत्याज्यता हेतुत्वात् अर्थतस्तान्यप्यत्र संगमयति तमिमं विषमस्यमित्यादिना । अतत्त्वेभ्यः कुतर्केभ्यः आरात् दूरात् याता बुद्धिर्येषां ते आर्याः विद्वांसः तदन्ये स्वनार्याः । अस्वर्ग्यम् इत्यत्राविशेषात् स्वर्गशब्दः परलोकमा लोपलक्षकः ; नाव विरोधिपरतया स्वशब्दनिर्दिष्टस्वर्ग हेतु विरोधित्वे अर्थतस्तत्फलविरोधात् पश्लोकविरोधिन- मित्युक्तम् | क्षुद्रशब्दस्याव संकोचकाभावेनापेक्षिकक्षुद्रविषयत्वायोगान्महत्तरस्यार्जुनस्य तथाविधावस्था- 1 अत्र कौन्नति ग्रहणात् " मा ; गच्छ कौन्तेय” इति मूलपाठः साम्प्रदायिक इति ज्ञायते । पाक - क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ इति । - तथाशब्दस्य पूर्वाध्यायकरीत्येत्यर्थापेक्षया कुपाद्यनौ- चित्यरूपालभ्यार्थ परस्वाशयेन अस्थान इति व्याख्यानं कृतम् । कृपया परयाविष्टो विषीदनिति पूर्वोक्तानुवाद ह । तथेत्यनेन परयेश्युक्तावपि अस्थान इत्येव पर्यवसानम् । + 3 कृपाया अनन्तरो विषादः इति स्थित पाठ एष युक्तः । कृपाशब्दस्य पूर्व परमकारुणिक इति दुःखासहन परतया व्याख्यानात् तदैकरूप्यात् । विषादो विषीदन्तमित्येतदर्थ एव । उपविटमिति तमिति विशेष्यपदलस्यार्थः । तेन उपाविशदिति पूर्वोकपरामर्शात् । अतो विपूर्वक पद्धातोरुप वेशरूपार्थप्रसिद्धभावेऽपि न क्षतिः । अत्र वाक्य कृपाविषादाश्रुपूर्णत्वानां क्रमः कथ्यते । 4 परन्तपत्यत्र पमति न द्वितीयैकवचनम् । किं तु मुमागमः । अतः परानिति बहुत्वेऽप्येव- मेघ तपतीति अणिजन्तं न ग्राह्यम्, ‘द्विषत्परयोस्तापेः’ इति सूत्रे णिजन्तनिर्देशात् इत्याशयेन परान्तापयतीति विग्रहः कृतः । परन्तपेत्यस्य परतापनार्थमुत्तिष्ठेति भावः ।

26 अर्जुन उवाच – श्रीभगवङ्गीता -अ. 2. कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसुदन | इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन | गुरून् भहत्वा हि महानुभावान् श्रेयश्चतु (प्रेयो भोक्तुं) मैक्षमपीत लोके । इत्याsर्थकामांस्तु गुरुनि भुवमोगान् रुधिरदिग्धान् ॥ पुनरपि पार्थः स्नेहकारुण्यधर्माधर्मभयाकुलो भगवदुक्तं हिततममजानमिदमुवाच भीष्म द्रोणादिकान् गुरून् बहुमन्तव्यान् कथमहं हनिष्यामि ? कथंत भोगेष्वतिमानमत्तान् तान् इत्वा तैर्भुज्यमानस्तानेव भोमान तदधिरेगो पसिन्य तेष्वासनेषूपविश्य मुखीय १ ॥ ४-५ ॥ पर्यालोचनाच काष्ठामा क्षुद्रत्वं विवक्षितमिति दर्शमि अतिक्षुद्र मित्युक्तन् । कार्ये कारणोपचार इति वा, कारणत्यागस्य कार्यत्यागार्थतया पूर्वोत्तरश्लोकफलितार्थविवक्षया या हृदयदौर्बल्य कृतमित्युक्तम् ; अदृढहृदयत्व कृतमित्यर्थः । परन्तपेत्यनेन ज्ञापितं प्राककिमर्थमध्यादयो वृद्धायोतिष्टेति ||१|| ; अथ भगवदुकयुद्धारम्भस्य परम्परया परमनिः श्रेयसहेतुत्वरूपहिततमत्याज्ञानात् तत्यतिक्षेप- रूपस्यार्जुनवाक्यस्योत्थानम् । तथाविधाज्ञानस्य चास्वानवेहाद्याकुलनामूल्यं वदन् उत्तरमवतारयति– पुनश्पीति । उक्तार्थविषयतया पुनःपीः मुवाचेन्युक्तन् । कथमित्यारिलोके चकारस्यानुक्त- समुचयार्थत्वप्रदर्शनाय आदिशब्दः उपात्तस्यानुपातोपलक्षणतया वा । पूजाई शब्दचिव निहुमन्तव्यत्व- हेतुतयो तर लोकस्य मला कृप्योक्तं गुरूनिति । बहुमन्तव्यानिति, महानुभावानित्युत्तरश्लोक- स्थानुसंधानाद्वा । ते स्वत एवं बहुमान्याः पितामहत्वधनुर्वेदाचार्यत्वादिभिरत्यन बहुमन्तःया इति [वा] भाव: । पुप्पादिभिः पूजार्हाणां पूजा निवृत्तिरेव साहसम् हनने त्वतिसाहमन् । गुरुभक्त्या च तद्विरोधिभिः सह योद्धव्यम्, न पुनर्गुरुनिरिति कथं गुरुनिषुभिः प्रतियोत्स्यामि इत्यस्य भावः । अशन्देन प्रख्यातवंशत्यादिकमभिपेतम् । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि इत्यस्य हननपर्यन्नप्रतियुद्ध ॥ भि- प्रायत्वमुत्तरलोकेन विद्युतमिति हनिष्यामीत्युक्तम् । मधुसूदनारिसूदनशब्दाभ्यां न हि त्वमपि सान्दीपिन्या दिसूदनः इति सूचितम् । चर्तु (मोक्त) मित्यत्र भावमात्रार्थस्तुमुन्, न तु क्रियार्थोपपदकः । यद्यपि या काचिज्जीविकाऽऽश्रयणीया; तथाऽपि गुरुवव्धभोगेभ्य इह लोके परधर्मरूपमैशाचरणमपि श्रेयः - प्रशस्यतरम् महाप्रभाव गुरुवघसाश्यपारलौकिकदुः खम्यातिमहत्त्वादिति भावः । प्रकृत- विरुद्धार्थत्वमत्युदासाय पूर्वश्लोकस्यकथं शब्दानुषङ्गात्, अतिनृशंसत्वसामर्थ्यात् तुशब्दद्योतितवैषम्याच्च कथंतरामित्युक्तम् । ‘गर्हायां लडविजावो’ ‘विभाषा कथमि लिङ् च’ (अष्टा, ३. ३. १४२, १४३) इति गर्हार्थ इह लिङ्प्रत्ययः ; अर्धकामा नित्यल द्वन्द्रादिश्रान्तिनिवर्तनाय समासतदंशद्वयार्थो भोगेष्वति- मात्रसक्तान् इत्युक्तः । अर्थेषु कामो येषामिति विग्रह: ; “अक्यों हि व्यधिकरणो [s] बहु- व्रीहिर्जन्माद्युत्तरपदः” । अर्थ्यन्त इत्यर्था: भोगाः कामयातिमात्रको वक्ष्यते । यद्वा अर्थ कामयन्त इत्यर्थकामाः । ते निष्कामाश्चेत्, तद्भोगहरणमपि सचेत ; इदं तु क्षुधितानामोदन हरणवदिति भावः । हननादप्यतिनृशंसत्वसूचनाय भोगरुषिगदिशब्दैरर्थसिद्धः तुशब्देन च द्योतितो विशेषः तैरित्यादिना 1 चर्तुमिति पाठ एव चन्द्रिके, 13 लोके ‘भैक्षं चर्तु श्रेयः’ इत्यनुवादाच ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् न चैतत् विद्मः कतरनो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । थानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्रः ॥ कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि स्वः घर्मलंमूढचेताः ।। यच्यः स्यानिश्वितं ब्रूहि तम्मे शिष्यस्तेऽहं त्वां प्रपन्नम् ॥ न हि प्रपश्यामि ममापनुद्यात् यच्छोकमुच्छोदन्द्रियाणाम् । अवाप्य भूमावरूपत्नसृद्धं राज्यं सुराणामपि चाऽऽधिपत्यम् ॥ 27 ८ एवं बुद्धमारभ्य निवृत्तव्यापारान् भवनो घरतराष्ट्रः स हन्युरिति चेद, अस्तु । तद्धलब्ध विजयादधर्म्यात् अस्माकं धर्माधर्मावजानद्भिः तेहननमेव गरीय इति मे प्रति- मातीयुक्त्या यन् श्रेय इति निश्चितम् तत् चरणागताय तव शिष्याय मे ब्रूहीत्यति- मात्र कृपणो भगवत्यादावुपससाद ॥ ६ ॥ ७ ॥ ८ ॥ उक्तः । इहैवेत्यनेन विवक्षितो नृशंसत्वातिशयः तेष्वित्यादिना दर्शितः । गुरुबधसाध्यभोगाः रुधिर- प्रदिग्गुरुस्मृतिहेतुत्वात् स्वयमपि तथाविधा इव दुर्भाजा यैह लौकिक सुखमपि नास्तीति रुधिरप्रदिग्धशब्दाभिप्राय इत्याह तद्रधिरेणोपसिच्देति । उपलेचनं हि स्वयमद्यमान सत् अन्यस्थादन हेतुः । इह तदुभयमपि विपरीतमिति भावः ॥ ४ ॥ ५ ॥ ; 7 न चैतद्विद्मः इत्यादेवका रद्योतितापूर्वक हात्पयर्थिमाह एवमिति । बन्धुविनाशाद्भीतेन त्वया धर्मसुतभीम नकुलाद्यासन्नतरवन्धुविनाश एवं कारितः स्यादिति भवत इत्यनेन सूचितम् । विद्मः इत्यादिवहुवचनानुसारेणाह अस्माकमिति । श्रमादित्यनेन हन्तव्यतया निर्दिष्टभीष्म- द्रोणाद्यपेक्षया सर्वेषां शिष्यत्वादिकमभिप्रेतम् । पूर्वोत्तरार्धाभ्यां विमर्श स्वाभिमतपक्षौ व्यति । यद्वेति यदि वेति च तुल्यार्थम् येषां वचेन जीवनमस्माकमनिष्टम् त एवात्मान् जिघांसन्तः स्वहननानु- रूपत्वेनावस्थिता इति यानेव इत्यादेरन्वयार्थः । न जिजीविषामः इत्यनेन सूचितामनिर्णय- पर्यवसिताम् अत एव प्रश्नहेतुभूतां प्रतिभामाह इति मे प्रतिभातीति । यच्छेषः इत्यादेरस्वयं फलितार्थमुपदेशयोग्यत्वायोक्तां शिप्यगुणसंपत्ति च स्फुटयति-यम्पद्यमित्यादिना । निःश्वेतव्या- कारनिष्कर्षणाय इतिकरणम् । शासनीयो हि शिप्यः अतः शिष्यस्तेऽहं शाधि माम् इति वदति । स्वभावोऽल धैर्यम्; कर्तव्यविशेषाज्ञानात् शोकापनोदनोपायराहित्यादिना वा अतिमात्र- कार्पण्यम् | त्याज्यस्यापरित्यागोऽल कार्पण्यमित्येके दयाजनकदीनवृत्तिनिरतत्वमित्यपरे । ममवत्वादा- खुपससादेति शिष्यत्वप्रपन्नत्वाद्युक्तिफलम् ॥ ६ ॥ ७ ॥ ८ ॥ ; 1 यद्वा जयेम - जयेमेति यत् तद्वा अस्माकं सज्जयकर्तृत्वं वा यदि वा नोजयेयुः- परेषामस्मज्जयकर्तृत्वं वा । 2 यानेवेत्यादि । तेषां हमने उभयनाशः, अस्मद्धनने तेषां वा जीवनम् । ततस्तद्गरीयः गरिष्ठं तु अयुद्धेनोभयजीवनमिति भावः । 3 अतिमात्रेत्यनेन नहि प्रवश्यामते लोकार्थसंग्रहः । नचैतद्विद्मः इत्युक्या अज्ञानं, ममापनुद्यात् यच्छोकमित्युक्तया शोकापनेदनोपायराहित्यञ्चोकमिति तदेव तज्ज्ञानं वा कार्पण्यम् । मन्यदपि कार्पण्यं द्वेधा दर्शयति त्याज्यस्पेति । दुष्टबन्धुत्यागः कार्यः । लोभात् तं न त्यजति । दीन-

28 सञ्जय उवाच- श्रीभगवद्गीता - अ. ४. एवमुक्त्वा ‘हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप । न योत्स्य इति गोविम्यमुक्या तूष्णीं वभूव ६ ॥ ९ ‘एवमस्थाने (न) समुपस्थितस्नेहकारुण्याभ्यामप्रकृतिं गतम्, क्षत्रियाणां युद्धं परमधर्म- एवमुवस्वेति श्लोके हृषीकेशपदेन सदश्रवणायार्जुनषी कमेरकत्वम्, यच्छौ मुच्छोषणमिन्तिद्र- याणामित्याद्युक्तेन्द्रियक्षो भशान्तिकरत्वं च व्यञ्जितम् । हृप्यन्ति हर्षयन्तीति वा हृषीकाणि= इन्द्रि याणि । एवमुक्त्वा खावस्थामा वेद्येत्यर्थः । ‘निद्रालस्ये गुडाका स्यात्’ इति गुडाका निद्रा; तस्याः ईशो गुडाकेशः ; प्रबुद्धखभाव इत्यर्थः पिण्डितकेश इति वा । गोविन्दशब्देन शोकापनोदनयोग्य- वाक्लालित्यम्, गोशब्दनिर्दिष्टाया भुवो [लाभाय ] भारावतरणार्थमवृत्तत्व चाभिप्रेतम् ॥ , 7 एवमनेनोपोद्घातेनोचितावसरे वक्ष्यमाणशास्त्राचतरणतङ्गतिं वदन् अर्थादुपोद्घातसंग्रह लोकं च व्याकरोति एवमिति । अस्थानशब्दस्य ‘विषमे समुपस्थितम्’ इत्येतद्विपयत्वं व्यञ्जयन् तस्य स्नेह- कारुण्याभ्यामेवान्ययाय तयोः पृथनिर्देशं कृतवान् । अत्रकृति गतमिति आकुलशब्दार्थ उक्तः । तेन स्वभावतो धीरत्वं सूच्यते उपहतस्वभावः (७) इति हि स्वेनैवोक्तम् । एतेन कार्पण्यदोषो पहतस्वभावत्वं धर्मसंमूढचेतस्त्वे हेतुतयोकमित्यपि दर्शितम् । वर्मनंमूढचेताः इत्येतद्विवरणरूपस्य धर्मा- aharaयस्य अर्थः क्षत्रियाणामित्यादिनोक्तः । धर्मेऽप्यधर्मधीः धर्माधर्मधीः, शुक्तिकारजतधी- रितिवत् । तत्र यथार्थख्यातिपक्षे भेदाग्रहो विवक्षितः । तामसी चेयं धीः । ‘अधर्म धर्ममिति या मन्यते ’ वृत्तिति । दैन्यमाकिन्यम अज्ञानाज्ञाकम तदधानः कायादिव्यापारो बृत्तिः । सा मर्जुन- निष्ठा तद्विषये कृष्णस्य दयोत्थापिका । दुर्योधनादिनिष्ठ यत् कार्य सद्दर्शमजानता अर्जुनस्य दया; तशात् तस्य स्वभाव उपहत इति च स्यानाम अमुख्यतया । वृहदारण्यके गार्गिब्राह्मण, य पचदयं विद्वान् सर्व करोति स ब्राह्मणः, यो ह्येतदविद्वान् यजनं तपस्तप्यते वा स कृपणः इत्युक्तम । अतः ब्रह्मज्ञानार्थमुपसर्पणं भवति तत्परिहाराय | अनुभाग्य प्राप्तं ब्रह्माननुभवन् हैयानुभवे प्रवृत्तः कृपण एव । तद्यत्रोपरि परतत्वाद्युपदेशात् व्यज्यते । तथा श्रेय इति पश्च श्रेयश्च प्रयच मनुष्यमेतः’ इति कठोपनिषदुक्तं द्विततमं मोक्षोपायं प्रयाविलक्षणं दर्शयति । एवं मोक्षार्थोपाय- प्रइनरूपत्वस्यार्जुनोक्ती अवगमः तद्विपदकृष्णप्रवृत्योत्स्यहेतुः । निश्चितमिति । यन्मे श्रेयः, तत् त्वया निश्चितमेष | वया मरिस्थतिनिन्दात् । तन्मे ब्रूहीत्यर्थः । नही तिलोका, अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेताः किं नु महीकृते इत्युक्तप्रियरारूप पवेति न विशिष्य ध्यास्यातः । ऐहिकामुष्मिकेश्व विरक्तत्यात् न तेनादं प्रलोभनीयः, युद्धफलं त्वन्यन्नास्तीति भावः । ननु मवाध्येति कुत्रान्वेति प्रपश्यामीत्यस्य समानककत्वेऽपि प्रयोगात् तस्य वर्तमानतया अवाप्यनन्तरत्वाभावात् । न च अपनुद्यादित्यत्राम्ययः; समानकर्तृकत्वाभावादिति चेत्-अवाप्य स्थिती इत्यभ्याहृत्य अपनुद्यादित्यवान्वयः कार्यः । यद्वा ‘विभाषाऽऽपः’ इनि आप्नोसेर्गिजन्तात् विकल्पात् अवापय्येत्यर्थे अवध्यति भवतीति यत् मां राजः प्रापय्य शोकमपनुद्यात् तदहमिदानीं म पश्यामीत्यर्थः । प्रपश्यामि इत्यक्ष प्रेति उपसर्गवात् स्वया कुतस्त्वा कश्मलमिति निन्दनात् यादुपायांत पश्यामि न तु प्रकर्षेण पश्यामीति शप्यते । 1 मनु मुक्त्यसम्; नयोत्स्य इति गोविन्द सुकावेति किमर्थम् । प्रथमं वा उत्ति पर्व

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् L 29 मप्यधर्मे मन्वानं धर्मवुभुत्सया च शरणागतं पार्थमुद्दिश्य, आत्मयाथात्म्यज्ञानेन युद्धस्य फलाभिसन्धिरहितस्यात्मप्राप्त्युपायताज्ञानेन च विना अस्य मोहो न शाम्पति’ इति मत्या, भगवता परमपुरुषेण अध्यात्मशास्त्रावतरणं कृतम् । तदुक्तम् - (गी सं ६ . ) " अस्थान स्नेह- कारुण्यधर्माधर्मधियाऽऽकुलम् । पार्थ प्रपन्नमुद्दिश्य शाखावतरणं कृतम् " ॥ इति ॥ ९ ॥ (१८. ३२) इत्यादि हि वक्ष्यते । अहास्थानस्नेहकारुण्याभ्यां जाता धर्माधर्मधीरिति विग्रहो द्रष्टव्यः । खेहकारुण्यधर्माधर्मं भयाकुलेत्यादिप्राचीन माण्यानुसारेण धर्माधर्ममयाकुलमिति पाठे तु त्रयाणां द्वन्द्वः । पृच्छामि त्वा इत्यादिसमभिव्याहृतप्रपन्नशब्दार्थः धर्मबुभुत्सया च शरणागतमित्युक्तः । एवं योग्योद्देशेन प्रवृत्तिर्युज्यत इत्याह– पार्थमुद्दिश्येति । व्याजलाममात्रेण शास्त्रावतरणं कृतमिति वा भावः । आकुलं पार्थमुद्दिश्य इत्यस्य तात्पर्यम् आत्मेत्यादिना मत्वेत्यन्तेनोक्तम् । आत्मनो याथा- स्म्यं नित्यत्वभगवदधीनत्वादिकम् । न हि प्रपश्यामीत्यादिकं बदतोऽस्यायमेव शोकनिरासोपाय इति भावः । कृतमित्यस्य केनेत्याकङ्क्षायां प्रबन्धकर्तृभृतव्यासादिशङ्काव्यावर्तनायोक्तं भगवता परमपुरुषे णेति । अनेन पदद्वयेन शास्त्रपानाच्याद्युपयुक्तमुभयलिङ्गत्वादिकमभिप्रेतम् । अन्यपरशास्त्रान्तरव्युदा- साय अध्यात्मेति विशेषितम् । अस्यार्थस्य सांप्रदायिकत्वायाह-वदुक्तमिति । प्रत्यध्यायं संग्रह लोके - रमेदेऽभिधीयमानेऽपि इतः पूर्वस्य द्वितीयाध्यायैकदेशस्यापि शास्त्रोपोद्घातत्यम्, अतः परस्य शास्त्र- (araतरण) रूपत्वं च विवेक्तुम् अस्थानेत्यादिना संग्रह लोकेना निर्दिष्टप्रथमाध्यायेनैतावत् संगृहीतम् । महर्षिस्तु शोक - तदपनोदनरूपकथायान्तरसंगत्या तं तथेत्यादिकं द्वितीयेऽध्याये न्यवीविशत्। इदमपि सूचितम् तन्मोहशान्तये इति द्वितीयाध्यायफलं संगृहद्भिः । ततश्चास्थानस्नेहाच्या कुलत्वं प्रथमाध्यायार्थः ; ‘सविशेष: स एवात्र संगत्यर्थमनूदितः’ इत्यपि दर्शितं भवति । 1 नन्वेवंविधमुद्दिश्य कथम पृष्टकर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगादिविषयं शास्त्रमुपदिश्यते; “नापृष्टः कस्य- चिद्भूयात्” (मनु. २. ११० ) इति हि स्मरन्ति । विशेषतश्चायं गुह्यगुह्यतर गुह्यतमप्रकारोऽर्थः सहसो- पदेष्टुमयुक्तः । ’ तस्माद्युध्यस्व भारत’, ‘युध्य च’ इत्यादिषु च प्राकरणिकयुद्धप्रोत्साहनपरत्वमेव प्रतीयते । मा भूदिति चेत्-पूर्व माध्ये न योत्स्य इत्युपादानेऽपि विसृज्य सारं चापमिति क्रियामात्रेण तत्प्रदर्शनम् । कृष्णेन समाधानारम्भे कृते पुनर्वकायमुक्त्या शरणं प्रपद्यापि नाई संदिह्नानः किं तु अनपगतविपरीतनिश्चय एवास्मीति स्वाशयाविष्कर्ते न योत्स्य इति कन्टोच्या ता- विकरणम् । योत्स्य इति आत्मनेपदेन नाई मदर्थे योद्धुमिच्छामि तब प्रीतये मया कर्तव्य चेत् कुर्याम् । परन्तु तन्मूलापतितस्य पापव्यूहस्य कथं परिहास, शोकस्य चेति सूच्यसे । भगवांस्तु सर्वमपि कर्म तय एव कर्तव्यमिति वक्ष्यति । एवञ्च विषयभेदात् उक्त्वापदद्वयम् । " 1 नमेवंविधमिति । मुमुक्षत्रे उपदेष्टव्यस्य परतवहितादेरस्मै कथमुपदेशः । न हि राज्यामाकांक्षावचनमात्रेणायें मुमुक्षुः । परान् हत्या राज्यं न लिप्सते । दुर्योधन एव भीतो वाऽन्यथा वा यदि किञ्चिद्दाथति, तर्हि ततोऽधिकं बुभुक्षुरेव भवेदिति शंका समाधिस्तु - पश्चात मैतत्परिस्थित्यादिमात्रेणास्येानीममुमुक्षुत्वमपि न निर्धारयितुं शक्यम्। पश्चाद्भोगादि-

80 श्रीभगवद्गीता - अ. ४. समुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत। सेनयोरुभयोर्मध्ये सोदमानमिदं वचः ॥ 1 , १० [] एवं देहात्मनोर्याथात्म्याज्ञाननिमितशोकारिष्टम्, देहातिरिक्तात्मज्ञाननिमित्त च धर्मे भाषमाणम्, परस्परविरुद्धगुणान्वितम् उभयोरसेनयोर्युद्धायोद्युक्तयोर्मध्ये अकस्सा- अतो नास्य शास्त्रस्याध्यात्मपरत्वमिति । अत्रोच्यते यच्छ्रेयः स्यादिति प्रश्नवाक्ये यच्छ्रेयः इति अनिर्धारितविशेषं दृश्यते । न चार्जुनस्य युद्धमेव श्रेयस्त्वेन जिज्ञास्यमित्यस्ति नियमः परमास्तिकस्य तस्य भगवति संनिहिते प्रस्तुतमुखेन परमनिश्श्रेयसपर्यन्तजिज्ञासोपपत्तेः । अस्तु वा तस्य युद्धमातविषया जिज्ञासा ; तथाऽपि परमकारुणिकेन भगवता यच्छ्रेय। इति सामान्यवचनमालम्ब्य परमहितोपदेश उप- पनः । युध्यस्वेत्यादिकमपि परम निश्श्रेयसोपायतयेति तत्ततव व्यक्तम् । तस्माद्युक्तमिदम् अध्यात्म- शास्त्रावतरणमिति ॥ ८ ॥ ९ ॥ ; परिहासयोग्यत्वाय तमिति परामृष्टमाइ - एवमित्यादिना । उभयेोरित्यनेन सूचितमुक्त युद्धायो कयोरिति । एतेनोपदेशावसरलाभोऽपि व्यञ्जितः । मीदमानमित्यनेन नियोगत्वं फलितम् । युद्धनिवृत्त्यनवस्थाज्ञापकेन मध्ये इत्यनेनाभिप्रेतमाह- अकस्मादिति । अधर्मादिः पराजयादिर्वा युद्धनिवृतेः सम्यग्धेतुस्त्र नास्ति अहेतुको पक्रान्तत्यागे तु परिहास्यत्वमिति भावः । अव हृषीकेशत्यो चिफलितं वक्ष्यमाणशास्त्रशमाण्याद्युपयुक्तं चत्रतुः पुरुषस्य सर्ववैलक्षण्यं परमपुरुष इति दर्शितम् । यद्यप्यसौ हृषीकेशत्वात् पार्थत्य हृषीकादिकं सबै सङ्कल्पमात्रेण नियम्य भूभारावतारणाय प्रेरवितुं शक्तः, तथाऽपि जगदुपकृतिमर्त्यतया पार्श्वतदितरात्मसाधारण- पुरुषार्थोपायशास्त्रोपदेशद्वारा प्रवर्तयतीति भावः । यद्वा धीरमर्जुनं हृषीकेशतया स्वयं प्रक्षोभ्य प्रहसन्निव जगदुपकाराय शास्त्रमुवाचेति । संबन्धविशेषात् समनन्तरवाक्यपर्यालोचनया च परिहासार्थत्वौचित्यात् प्रासस्य पथिककरमुक्तन् । यद्वा प्रपन्नस्य दोषनिरीक्षणेन परिहासासंभवम्, शिप्य प्रति अध्यात्मोपदेशे यहासमानान्तानुपयोगं ( परिहासमात्रा नुपयोगं ) चाभिप्रेत्य पार्थशब्दः । प्राण्येन जातमुमुक्षाहासस्यापि संभवात् । तत्प्रयुक्तथेयः कार्यव्यादिवानित्स्वरसानि । किञ्च भगवान् भूभारावतारणं लोकक्षेपायदान निश्चिकाय । तत्रैततुल्य वीराभावात् एतन्मुखेने- स्वपि तेन संकल्पितम् । तत्रास्य राज्यकामये तस्यानायासेनैतत्प्रवर्तनं निध्यायं स्यात् । स तु राज्यं न कामयते । निष्फलमपि कर्तव्यम् नैमित्तिकत्वादित्युक्तौ न तृप्येत् । युद्धस्य वैश्वानरेष्टघादे- रिव संवलिताधिकारमूलत्वात् राज्यविजयाद्यनभिलाषे कथं नैमित्तिकत्वमिति अर्जुनो मन्येत । महांयासी दुर्लभो धर्मः पारमार्थिकरूपेण सात्विकत्याणेव क्रियते चेत् अस्य, नेहाभिकमना- शोऽस्तीतिन्यायेन यस्मिन् कस्मिपि जन्मनि सम्यगुस्योक्ष्यते इति कृत्वैव मत्तः स्मृति शमोहन खेतिरीत्या अस्यैवंविधबुद्धिरुत्पादिता कृथ्यो । विश्वरूप दर्शनादिकमाकांक्षितवतोऽ- र्जुनस्य, बहुमुखं प्रागेव भगवत्प्रभावं त्रिदिववतो मुमुक्षा अस्थानस्नेहादिवत् स्यात् । श्रेयश्चतु मैक्षमपीति चाह । अतः कर्तव्ये युद्धेऽस्वाऽऽवश्यकं प्रेरणमेवमेव संपाद्यम् । ज्ञानकर्मणोः संबन्धो नास्तीति मोहापाकरणं मुख्य गीताकार्थम् । 10 प्रहासमात्र दृष्टान्तानुपयोगमिति । प्रकर्षेण हासः अकर्मकः ठोके परदोषदर्शनादिहेतुको

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 81 जिद्योग पार्थमालोक्य परमपुरुषः प्रहसन्निवेदमुवाच —परिहासवाक्यं वदन्निव आत्मपर- मात्मयाथात्म्य तत्प्राप्त्युपायभूत कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगगो वरं न त्वेवाहं जातु नासमि- स्वारम्य अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः इत्येतदन्तं वचनमु( चच उवाचेत्यर्थः ॥ श्रीभगवानुवाच - अशोच्यान् अन्वशोचस्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासून अगतासू नानुशोचन्ति पण्डिताः॥ अशोच्यान् प्रति अनुशोचति । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः’ इत्यादि- कान् देहात्मस्वभावप्रज्ञानिमित्तवादश्चि भाषसे । देहात्मस्वभावज्ञानवत नात्र किचिच्छोक- निमित्तमस्ति । गतासून् देहान् अगतासून् ; आत्मनश्च प्रति [ तयोः ] तत्स्वभावयाथात्म्यविदो अतः प्रहसन्निवेत्यनेन फलितं सरसत्वम्, सुग्रहत्वम्, निखिल निगमान्तगहरनिलीनस्य महतोऽर्थजात- स्यानायासभाषणम् इदं शब्दस्य वक्ष्यमाण समन्तभगवद्वाक्यविषयत्वम्, इङ्गितेनापि विवक्षितसूचनं च दर्शयति-परिहासेत्यादिना । अशोच्यान् इति श्लोकस्यापि उपदेशार्थावधानापादनार्थपरिह, सच्छाय- तया शास्त्रावतरणमालत्वेन साक्षाच्छास्त्रत्वाभावात् न खेवाहम् इत्यारभ्येत्युक्तम् । यद्वाऽत्र अशो कथान् इति श्लोकः प्रहसन्निवेत्यस्य विषयः, न त्वेवाहम् इत्यादिकमिदेशब्दार्थः । अत्र मा शुचः इत्येतदन्तं भक्तियोगगोचरमिति निर्देशः, सर्वसाधकस्यापि चरमश्लोकोक्तप्रपदनस्य प्रकृतान्वयेन भक्ति- विरोधिनिवर्तकतयोदाहरिष्यमाणत्वात् ॥ १० ॥ 5

2 ‘अशोच्यानन्वशोचः’ इत्युक्ते केचिदशोच्याः शोचन्ति तदनन्तरमयमपि शोचतीति श्रान्तिः स्यात्; तन्निवृत्त्यर्थमुक्तम् अशोच्यान्प्रतीति । अन्वशोचः इति प्रयोगोऽनुपपन्नः, शोकस्याद्य- तनत्वात्, भागसे इति वर्तमानार्थव्यपदेशवैरूप्याचेत्यवाह अनुशोचसीति | अद्यतन एव चिरानु- वृत्तत्वविवक्षया सोपसर्गलङ्नयोगः यद्वा वर्तमानार्थ एत्र सुतिङपग्रहेत्यादिना लकारव्यत्ययः । ‘प्रज्ञा वादांध भावसे’ इत्यत्र ‘वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा’ (अष्टा. ३. ३. १३१) इत्यनुशासनात् भूते लट् । तेन ‘तूष्णीं वभूव ह’ इत्यनेन न विरोधः । अत्र मक्कज्ञानवाचिना प्रज्ञाशब्देन देहात्मनो: स्वभावज्ञानमुच्यते । प्रज्ञया कृता व्यवहारा: प्रज्ञावादा इति समासार्थव्यञ्जनाय निमित्त- शब्द | देहात्मभेदज्ञाने सति हि पितृणां तदर्थपिण्डोदकक्रियायास्तल्लोपनिमित्तप्रत्यवायादेश्व विश्वास- पूर्वको व्यवहार इत्येतत्सूचनाय पतन्ति इत्याद्युपात्तम् | फलितमाह – देहारमेति । गतावन् इत्यादेर्विवक्षितं विशेष्यं निर्दिशन्, पण्डितशब्दं प्रकृतोपयोगितया व्याकुर्वन् अन्वयमाह-गता- सुनिति । यद्यपि - गतासून मतासूनिति शब्दौ निष्प्राणसप्राणवाचकौ ; तथाऽपि तस्यार्थस्य प्रकृतासङ्गतेः - ‘अविश्रान्तमनालम्वम पाथेयमदेशिकम् । तमः कान्तारमध्वानं कथमेको गमिष्यसि ॥” नाऽऽत्मोपदेशसंवन्धी । तत्कर्तुः कृष्णं प्रति दन्ततापि नेत्यर्थः । प्रहासः परिहासः स कृष्णनिष्ठ एव । चैतृष्वसोये एतावत्कृतपरिहासवाक्यं यथा सरसत्यादिविशिष्टमासीत् तथाभवदिदमपि परिहासतुत्यमिति वक्तुं परिहासकर्तेत्युच्यत इति भावः । श्रीभगवद्गीता -अ. 2. I न शोचन्ति । अतस्त्वयि विप्रतिषिद्धमिदमुपलभ्य (क्ष्य) ते यत् एतान् इनिष्यामीत्यनुशो- चनम्, यच्च देशतिरिकात्मज्ञानकृतं धर्माधर्मभाषणम् । अतो देहस्वभावं च न जानामि, तदतिरिक्तमात्मानं च नित्यम्, तत्प्राप्त्युपायभूतं युद्धादिकं धर्मे च । इदं च युद्धं फला- मिसन्धिरहितमात्मयाथात्म्यावाप्युपायभूतम् । आत्मा हि न जन्माधीन सद्भावः न मरणा- चीनविनाथ, तस्य जन्ममरणयोरभावात् । अतः स न शोकस्थानम् । देहस्त्वचेतनः परि- णामस्वभावाः तस्योत्पत्तिविनाशयोग स्वाभाविक इति सोऽपि न शोकस्थानमित्यभिप्रायः ॥ प्रथमं तावदात्मनां स्वभावं शृणु- न त्वा जातु नामं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥ १२ भा. मो. ३३०, ३४), ‘वद्धवैराणि भूतानि द्वेषं कुर्वन्ति चेत् ततः । शोच्यान्योऽतिमोहेन व्याप्तानीति मनीषिणा ||’ (वि. १. १७. ८२ ) इत्यादिपु पण्डितानामेव सप्राणनिष्प्राणविषयशोक- दर्शनात्, अशोच्यानन्वशोचः इत्यस्य वक्ष्यमागे विस्तरे च, अव्यक्तोऽयमित्यादिना अथ चैनमि- त्यादिना च नित्यस्यात्मनः अनित्यत्य शरीरस्य चाशोचनीयत्वेन वक्ष्यमाणत्वादत्रापि तद्विषयतैव युक्तेत्यभिप्रायः । देहास्तावन्न शोचनीया: नश्वरत्वात् आत्मानोऽपि तथा अनश्वरत्वात् इत्यूहा- पोक्षमबुद्धिरूपा पण्डा येषां तेऽत्र पण्डिताः । प्रज्ञावादविप्रतिषिद्धशोकेनोन्नीतांस्तदज्ञानविषयानाह- अतो देहेत्यादिना । शोकस्तु सिद्धः ; प्रज्ञा तु वादमात्रस्थेति भावः । को देहस्वभाव:, कथमात्मा देहातिरिक्तो नित्यश्च कथं चानयोरशोच्यत्यम्, कथं वा घोरं युद्धादिकमात्मप्राप्त्युपायभूतम्, इस्याशक्य तदज्ञानविषयतयोक्तं त्रयं बुद्धिस्थक्रमेण विवृणोति - इदं चेत्यादिना । इदमेव शुद्धं बुद्धिविशेषसँस्कृतत्वादात्मयाथात्म्यप्राप्तिकरमित्यर्थः । उपायभूतमित्यल च्चिप्रत्ययाप्रयोगादयमेवास्य स्वभाव : ; फलान्तराभिसन्धिना तु स प्रतिवध्यत इति भावः । आत्मा हीति हिशब्देन, ‘न जायते’ (क. २. १८) इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिं द्योतयति । आमनो देहसंयोगवियोगलक्षणजन्ममरणसद्भावेऽपि नोत्पत्तिविनाशरूपे जम्ममरणे इत्यभिप्रायेणाह –तस्येति । देहस्त्विति तुशब्द आत्मापेक्षया वैलक्षण्यं प्रत्यक्षादिसिद्धं द्योतयति । देहत्वेनोपचयात्मकत्वादचेतनत्वाच्च घटादिवत्परिणामस्वभाव इत्यर्थः ॥११॥ एवमुपायो पेय निवर्त्यस्वभावानभिज्ञे प्रति त्रितयोपदेशाय बुभुत्सोत्पादिता । अथ पारलौकिक- फलोपायानुष्ठानाधिकारित्वाय देहातिरिक्तत्वेनावश्यं ज्ञातव्यं पुरुषार्थतयोपेथमात्मानं तत्प्राप्तीच्छामुखेन तदुपायेच्छाजननाय प्रथममेवोपदिशतीत्यभिप्रायेणाह — प्रथममिति । वित्यनेन प्रकृतलोकस्य प्रतिवादिवाक्यवत् उपालम्भमा तार्थतान्युदासाय अवधानापादनार्थत्वं व्यञ्जितम् । जीवेश्वररूपेप्यात्मसु नित्यत्वे शीघ्रसंप्रतिपत्नियोग्यांश प्रथममाहेत्यभिप्रायेणाह - अहमिति । ईश्वरस्याग्रहः सर्वनियन्तृत्वगर्भ 1 अशोच्यत्वं कुतः भीष्मद्रोणादीनां सद्वृत्तत्वादिति पूर्वमुकृत्वा तस्य सर्वानुगतत्वाभावेन नित्य- स्वादिति हेतुरुक्तः शांकरभाष्ये । गतासून मृतान् भगतासून जीवत इत्यर्थो वर्णितः। अशोच्यत्वोप- पादकतया, शोकस्ते देहं प्रतिवा जीषं प्रतिधा, उभयमयुक्तमित्यस्यैबान्धितत्वात् शांकरो कत्यागः ।

तात्पर्यचद्रिकासहित गीताभाष्यम् 33 अहं सर्वेश्वरस्तावत्, अतः वर्तमानात् पूर्वस्मिन् अनादी काले, न नासम् अपि त्वासम् । त्वन्मुखाचै ईशितव्याः क्षेत्रज्ञः न नासन्; आँप खामन् । अहं च यूयं च सर्वे ययम्, अतः परस्मिन् अनन्ते (अतः परम्-अस्मरे) झाले, न चैव न भविष्यामः: अपि तु भविष्याम एव । यथाऽहं सर्वेश्वरः परमात्मा नित्य इति नाव संशयः, तथैव भवन्ता क्षेत्रक्षा वास्यानोऽपि नित्या एवेति मन्तव्याः ॥” " इति तद्वयपदेश फलितमाह सर्वेश्वर इति । तावदिति संप्रतिपत्तिसूचनम् । अतः परम् इत्यत्र अस | शब्दार्थम्, तस्य पूर्ववाक्येऽपि यथामनुषङ्गम् जातुशब्दाभिप्रेतं चाह अत इत्यादिना । अनभिमतपक्षनिषेधाय व्यतिरेक परे (रूपे) ऽपि वाक्ये तुशब्दद्योतितमन्वयमाह अपि त्वासमिति । न स्वं नेमे इति भेदनिर्देशेऽपि क्षेत्रज्ञत्वाकारेण समुदायीकुर्तन, ईश्वरापेक्षया युष्मदिदेशब्दार्थतया फलित- मीशितव्यत्वाकारं च साधारणं दर्शयन् संनिहितनिदर्शनपराया एकदेशो केस्तात्पर्यतो ब्रह्मादि- सकल क्षेत्रज्ञविषयत्वं चाह त्वन्मुखा इति । व्ाष क्रियापदे विभक्तिविपरिणामं च दर्शयति– अपि वासमिति । ‘न स्वं नेमे जनाधिपाः’ इत्यत्त, न स्वेत्येतदनुषज्य, न वं दासीः, नेसे जनाधिपा नासन् इत्यन्वयः । सर्वे वयम् इत्यन्य पूर्वेक्तजीवेश्वरसमुदाये संप्रतिपत्तव्यांश विविनक्ति— अहं चेति । ‘त्यदादीनां मिथोयोगे यः परः स तु शिष्यते’ इति युष्मदस्मदोरतैकशेषः । एवमुत्तरत्र भवन्तः इत्यत्रापि मन्तव्यम् । कालामन्त्यात् पर्वतादीनामिवातिस्थिराणामपि कदाचित् नाशः स्यादित्युत्प्रेक्षां निवारयति अपि तु भविष्याम एवेति । अप्रस्तुतखनिर्देशस्य दृष्टान्तार्थताम्, तत्र अहमिति निर्देशाभितसर्वश्वरत्व सर्वात्मत्वाभ्यां (स्वरूप) नित्यत्वोपपत्तिम्, दान्तिके व नित्यत्वसंभाव- नामाह यथेति । सर्वेश्वरः । काललयवर्तिनः सर्वस्याधिपतिः कथं न काललयवर्ती, कथं च सर्वेषां नियन्ता केनचित् कदाचिन्निरुध्येतेति भावः । परमारना । देशकालत्वरूपानवच्छिन्नव्यातिरिति परमात्म- पदनिरुक्तिः । तथाच व्याप्तस्वात् व्याप्यैरस्य न नाशः; सर्वात्मत्वेन सर्वकालवर्तित्वं च सिद्धमिति भावः । ननु यः प्रत्यक्षयोग्ये देहातिरिक्ते जीवेऽपि संशेते, स कथं ततो व्य (प्य)तिरिक्तेऽत्यन्तागोचरे परमात्मनि निस्संशय: स्यात् ? उच्यते- -न सावर्जुनः, ‘पुरुषं शाश्वतं दिव्यम्’ (१०.१२) हत्यादेः स्वयं वक्ता, नारदा सितदै बल्यासादिपरमर्षिशतवचनविदितपरब्रह्मभूतपरमपुरुषस्वभावः, प्रत्यक्षीकृतपुरन्दरलोक- सकलास्त्रमन्त्रतपः प्रभावादि, निरतिशयगुरुदेवताभक्तिः, अस्खलितसकलवर्णाश्रमाचारः धर्मलोपभय- विह्नः, देहातिरिक्तमात्मानमीश्वरं च अत्यन्ताय नास्तीति भ्राम्यति, संशेते वा । तत्प्रकारविशेषा-

1 अनभिमतपक्षेति । भद्वैतिभिर्निविशेषनेय यस्त्विति वादिभिः सत्यमित्यव्यासद्व्यावृस- मित्यर्थ इष्यते न तु सप्ताश्रय इति । अत्रापि न समित्यभिमता असद्व्यावृत्तिरेवोका, न तु सति च्येत । तविषेधानभावः। प्रतियोग्यप्रसिद्धी सदभावाभाम्रोऽपि दुवैच इति सत्त्वं स्वीकार्यमिति भावः । 2 भाध्ये अतः परम् अस्मादनन्तरे इत्यक्ष, अतः परस्मिन् अनन्ते इसि वालपाठः । पूर्वमादावितिवत् अत्र अनन्त दयाजश्यकम् । 3 ननु मिथ्यात्वात् निषेध एवास्तु अनुषङ्कं विनेति वेन उश्वरार्धविरोधात् । ད

84 श्रीभगवद्गीता म. 2. 18. अनेकात्मनित्यत्वोपक्रमः 1 ; एवं भगवतः सर्वेश्वराद आत्मनाम्, परस्परं च, मेदः पारमार्थिक इति भगवतैवोक्त- मिति प्रतीयते । अज्ञान मोहितं प्रति तनिवृत्तये पारमार्थिक नित्यत्वोपदेश समये अहम् त्वम्, इमे, सर्वे, वयमिति व्यपदेशात् । औपाधिकात्मभेदवादे हि आत्ममेदस्यातात्त्विकस्वेन नभिज्ञतयैव हि तस्य शोकादिः । ततोऽयमीश्वरं तत्रित्यां च सर्वेश्वरत्वादिसिद्धां सामान्यतो मन्यते : लोकष्टा जन्मविनाशादिदर्शनात्, ‘न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति’ (बृ. ४. ४. १२) इत्यादिश्रुत्यर्थापातप्रतीत्या च, जीवप्रकारविशेषांतवतो न जानातीति न कधिदोष: । क्षेत्रज्ञा आत्मान इति । यथा जीवात् परमात्मनो वैलक्षण्येन जीवस्वभावात स्पिन भवन्ति तथा क्षेत्राद्विलक्षणत्वेन वक्ष्यमाणेन क्षेत्रगतम. नित्यत्वादिकं तन्नियन्तरि जीवे न शङ्कदीयमिति भावः ॥ " अथ कुनिन आमूलचूडमघटितवि (सं) घटित जरत्कर्पटशकल कन्या सगन्धानां प्रबन्धानां दोषान् स्थालीपुलाकन्यायेन निदर्शयन् प्रथमं शास्त्रोपक्रम विरोधं शास्त्रमवृत्त्यनुपपति च अदति एवमित्यादिना । एवं तत्त्वोपदेशप्रवृत्तशाम्बारोक्तिप्रकारेणेत्यर्थः । भगवतः सर्वेश्वरादिति । उभयलिङ्गात् सर्वनियन्तुः अहमिति निर्दिष्टादित्यर्थः । यदि ईश्वराजीवानां मेह: पारमार्थिको न स्यात्, उभयलिङ्गत्वदुःखित्वादिखभावसरः स्यात् । यदि च आत्मनां मिथोमेदः सत्यो न स्यात्, बद्धमुक्त शिष्याचार्यादिव्यवस्थानुपपतिः स्यादिति भावः । भगवतंत्र ; न तु स्य्यापुरुष कल्पेन केनचित् । यद्वा, ’ त्वमेव त्वां वेत्थ योऽसि सोऽसि (यजु. का. १. ६), ‘सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद’ (ऋ. ८. ७.११.११) इत्युकेन नगयता स्वेनैव स्वस्थ स्वशरीरमूनजीवानां च तत्यमुक्तमिति प्रतीयत इत्यभिप्रायः । अज्ञानमोहितमिति । न हि स्वयंभ्रम्यमाणस्याऽऽतेनापि श्रान्तिरेवोत्पादनीयेति भावः । बुद्धावतारेणासुरादिभ्य इव, अनुपदेशः किं न स्यादित्यत्रोक्तं तत्रिवृत्तय इति । मोहनिवृत्त्यर्था गीतोपनिपदिति भवद्भिरपि स्वीकृत्य व्याख्यानादि च कृतमिति भावः । देहमेदाभिप्रायेण बहुवचनम्, नात्मभेदाभिप्रायेणेति शंकरोक्तं दूषयति- परमार्थिकेति । न हासौ न त्वेवाहमित्यादिग्रन्थो आन्ति- निवृत्त्यर्थी मन्त्रपाठः, येन भेदनिर्देशत्यान्यपरतां मन्येमहि ; किं त्वसौ तत्त्वार्थोपदेशरूप इति भावः । अहमित्यादि । अहम् इति प्रत्यवत्वेन स्वम् इति स्वाभिमुखचेतनान्तरत्वेन, इमे इति खपराङ्मुखा- नेक वेतनश्येन, सर्वे इति एकोपाधिसंगृहीता नेकव्यक्तित्वेन, बयम् इति स्वेन सहाऽऽत्मतयैकवर्गीकृतान- तव्यक्तित्वेन इति भावः । इटि व्यपदेशादिति । न पत्र, न अहमिति किंचिदस्ति, न च त्वमिति, नापि अन्य इति प्रत्यादेशः कृत इति भावः । भास्करमते भेदस्य सत्योपाधिप्रयुक्तत्वात् भेदनिर्देश उप- पद्यत इति शङ्कायाम्, तत्रापि सामान्यत उक्तं दूषणमपरिहार्यमित्याह - औपाधिकेति । हिशब्द उपाधि- भेदोपहितस्य परोक्तघटाकाशाद्युदाहरणेष्वपि भेदांशातात्त्विकत्त्वाभ्युपगमपरः । उपाधिसत्यत्वेऽपि यथै- कस्यैव मुखचन्द्रादेर्मणिकृपाणसरित्समुद्रादिभिः सत्यैरप्युपाधिभिर्भेदोऽपारमार्थिकः, यथा चैकस्यैवाss- काशादेर्घटमणिकादिसत्योपाधिभिरपि संयोगभेदातिरिक्को नोपाध्यधीनो भेदः एवमन्तःकरणादिभिः Fg

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 35 वोपदेशसमये भेदनिर्देशो न संगच्छते ममेदः खाभाविक इति श्रुरियाह ‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां सेवा कामान्’ (श्वे. ६.१३.क. ५.१३) इति । नित्यानां बहूनां चेतनानां य एको नियतनस्सन् कामान् विश्धातीत्यर्थः । अज्ञान सत्यैरप्युपाविभिर्निरवयवत्वेन छेदन भेदनाद्ययोग्यस्य सर्वत्र परिपूर्णस्य ब्रह्मणो भेदोऽपारमार्थिक इत्यभ्यु- गव्यम् । ततश्च तत्वोपदेशसमये तद्विपरीतोपदेशो हितोपदेशिनो न घटत इति भावः । द्वयोरपि पक्षयोः श्रुतिविरोधोऽपि दूषणम् । खपक्षे च श्रुत्यैकार्थ्यान बुद्धागमादिवत् मोहनार्थस्वाहेत्यभिप्रायेणाह - भगव दिति । यद्वा भास्कर पक्षदूषणायैव श्रुतिरुपाचा; ततथ कैमुत्येन शंकरपक्षोऽपि दूषितः । अपिशब्दः प्रमाणद्वयसमुच्चये । भगवदुक्तात्ममेद इत्यनेन श्रौत्यदेव प्रमाणान्तरनैरपेक्ष्यं सूच्यते । श्रुतिरपि मित्या तदाज्ञारूपतयैव हि प्रमाणम् । ‘नित्यो नित्यानाम्’ (. ६. १३) इत्यत्र ‘पवित्राणां ‘पवित्रम् ’ (वि. स.) इत्यादिवत्, योजनया जीव नित्यत्वपर्यवसितम (सिता ?) तर निरस्यन्, नित्यत्वबहुत्वचेतन- त्वत्सामानाधिकरण्येन निरुपाधिकमेवात्मनां बहुलं चैव तत एवात्मा नित्यत्व- वादिनां सौगतादीनाम्, अविद्याडिमूलभेदवादिनां शंकरादीनाम, आगमापायिचैतन्यवादिनां वैशे प कादीनाम्, चिच्छक्तिमालनित्यत्वनादिनामन्येषामपि निरासमप्रियन् प्रथमान्तपदचतुष्टय सामानाचि- करण्यचलादीरैक्यं तदैवयस्य हिरण्यगर्भरुद्रेन्द्रादिवत् कालादिमेदाभेद्यत्वेन प्रवादेश्वरपक्षप्रतिक्षेपं श्रुत्यन्त- रादिप्रसिद्ध नित्वचैतन्यप्रसरादिकं च सूचयन् बदामेव (य. अ. ३९. १७) इत्यादिवदनुवादलिङ्ग- सद्भावेऽप्यप्राप्तत्वबलेन विशिष्टविधित्वं च व्यञ्जयन् सर्वदा सर्वत्र सर्वेषां चेतनानामेक एवेश्वरस्तत्तत्कर्म- समाराधितस्तत्तदनुरूपाण्यपेक्षितानि करोतीति श्रुत्यर्थमाह– नित्यानामिति । पुनः सिंहावलोकितेन शंकरमतस्योपदेशानुपपत्तिरूपं शास्त्रारम्भमूलघातनाह अज्ञानेति । किमयं भगवान् स्वेन ज्ञातमर्थ - मुपदिशति, अज्ञातं वा ? ज्ञातमपि साक्षात्कृतम् श्रुतमात्रं वा ? उभयत्रापि तदज्ञानं निवृत्तम्, अनिवृतं वा ? तन्निवृत्तावपि तत्कार्यभेदनमो निवर्तते न वा ? इति विकल्पमभिप्रेत्य साक्षात्कारात् J 1 2 1 पवित्राणानिति । ननु पवित्राणां पविषत्यमेसुरितियत् भिश्यानां नित्यत्वहेतुरित्युक्तौ अनित्यत्वं कथं भवेदिति शंकापगपाय अनित्यत्वपर्यवसिति । पवित्राणांमध्ये मतिशयित- पवित्रत्ववदित्यर्थः । नित्यानां मध्ये परस्यातिशयितानेरयस्वमिति शांकररीती किञ्चिदधिक- कालवर्तित्वरूपापेक्षिकनित्यत्वमेव जीवेषु निति भावः । 2 स कामान् विदधातोति अशुद्धः पाठः । श्रुतिगतयच्छन्दप्रति संबन्धिन स्वच्छन्दस्य तत्रैवोत्तरार्थे तमात्मस्थांमेति वर्तमानतया पूर्वा तच्छन्दानवेक्षणात् । वेतनहसन् पाठोपलम्भात् अस्तु तथा । अन्यथा स इति माऽस्तु । याग्नै योश कपालोऽमावास्यायां पोर्णमास्याञ्चाच्युतो भवतीति वत् 3 अल वाक्ये यच्छन्दसावेऽपि सर्वे विशेषणविशिशुविधानात् विशेषणानामपि विधेयत्वम् । इद् अत्रापि नित्यः इत्यारभ्य सर्वस्याप्यंशस्य पूर्वार्ध बोध्यविशिष्टार्थ रूपविधेयघटकतया विधेयत्वमिति भावः । अप्राप्तत्य एवम् । प्राप्तत्वपक्षेऽपि प्रामाणिकत्वात् तद्विरोध पत्र मतान्तरस्य ।

36 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. परमते उपदेशानुपपत्ति- कृत मेददृष्टिवादे तु परमपुरुपस्य परमार्थदर्निर्विशेष कूटस्य नित्य चैतन्यात्मयाथात्म्यसाक्षात्का- निताज्ञानतत्कायेतथा अज्ञाननमेदीनं तन्मूलोपदेशादिव्यवहाराश्च न संगच्छन्ते ।

अथ परमपुरुषस्याधिगताज्ञनल बाधितानुवृतिरूपमिदं भेदज्ञानं दग्यपटादिचन बन्धकमित्युच्यते— नैतदुपपद्यते ; मरीचिकाजलज्ञानादिकं दि बाधितमनुवर्तमानं न जलाह- रणादिवृत्तिहेतुः । एवमवाप्यज्ञानेन चादितं भेदज्ञानमनुवर्तमानमपि मिध्यार्थविषयत्व- निश्रयानोपदेशादिप्रवृत्तिहेतुर्भवति । न चेश्वरस्थ ’ पूर्वमज्ञस्य शास्त्राधिगततत्त्वज्ञानतया बाधि- अज्ञानतत्कार्यनिवृतिपक्षे दूपणमाह परमपुरुपस्यति । क्षेत्रशल्य हि अपरमार्थदृष्टिः स्यादिति भावः । निर्विशेषेत्यादि । निर्विशेषत्वं सजातीयविजातीय लग5 मेदराहित्यम्; कूटस्थत्वं मायानिष्टत्वम्, साधारण्यम् निर्विकारत्वं वा । खचर्मा कियनाणस्यापि कूटन्य यथा स्वसंसर्गिणाम् अय:- प्रभृतीनां विकारहेतुत्वम्, तद्वत् तत एवं नित्यस्वं काला नवच्छिन्नत्वम् याथात्म्यम् उक्तप्रकारम् । अयथा साक्षात्कारोऽस्मदादीनामपि पररभ्युपगत इति तद्व्युदासाय याथात्म्य साक्षात्कारोक्तिः । अज्ञानम् अधिया तत्कार्यो भेदभ्रमः पादिशब्देनानुपनादि गृद्यते । उपदेशादिव्यवहारो हि उपदेश्यार्थतद्वाचका धिकारिप्याचार्थप्रयोजन भेदादिनानाविधभेददर्शनमूलः । भेददर्शनं चाज्ञानेनैव कृतमिति त्वन्मतम् । ततश्चाज्ञानतत्कार्यवृती कथं कापरानुवृतिरिति व्याघातापसिद्धान्तशास्त्रा- नारम्भोपदेशाभाव - निष्फलपरिश्रमत्व- श्रुतिविरोधादिदोपशतनुन्मिषेदिति भावः ॥ 2 ; ; 3 अद्वैतज्ञानादज्ञाननिवृत्तावपि वासनादिवशात् भेदश्रमस्यानुवृतिं तस्य चाबन्धकत्वमाशङ्कते- अथेति । दग्धपटादिवदिति । यथा दग्धपटादेः पटादिप्रतिभासविषयत्वेऽपि न पटादिकार्यकरत्वम्, द्वदल भेदभ्रमस्यानुवृत्तस्यापि न संसारहेतुत्वमिति भावः । नैतदुपपद्यत इति दृष्टान्तमात्रमुक्तम्, न तूपपत्तिः प्रत्युतानुपपत्तिश्च विद्यत इति भावः । अनुपपत्ति सोदाहरणमाह– मरीचिकेति । एदमल प्रसङ्गः विप्रतिपत्रं भेदज्ञानमद्वैतज्ञानवाधितया मिध्यामिति निश्चितं चेत् न स्वविषयानु- रूपप्रवृतिहेतुः स्यात् यथा वाघितानुवृतं मरीचिकाजलज्ञानम् - इति । एवंच बाधितानुवृत्त मेदज्ञानं दग्धपटादिवत् न खकार्यकरमिति बावितानुवृत्तिफलाभावात् स्वष्टव्याघात इति भावः । श्रुतमालपक्षेऽपि निर्विशेषविषयसाक्षात्कारश्रवणयोर्विषयानतिरेकेणाज्ञाननिवृचिरुपने कृत्वा सर्वेश्वरे बाधितानु- वृतिस्वरूपं दूषयति — न चेति । ईश्वरत्वादेय पूर्वमज्ञ इति वक्तुं न शक्यते, अनीश्वरत्वप्रसङ्गात् । ईश्वरोऽपि चेत् पूर्वमशः, तस्य शास्त्राधिगमोऽपि न संभवति । तदधिकज्ञानवतोऽन्यस्य शास्त्रोपदेष्टुर- भावात् । भावे वा स एवेश्व (एवमीश्च १)रोडनीश्वरो वा सन् कुतश्चित् सिद्धज्ञान इत्यनवस्थादि- शेषात् । न च प्रवाहेश्वरपारम्पर्धमस्ति तस्य दूपितत्वात् । न चेश्वरः स्वकृतेन शास्त्रेण तस्त्वमवगच्छति, 1 पूर्वमस्थल | पूर्वमय पश्चात् तचानादावृतिने बर्ण्यते । एव- मीश्वरन वक्तु शक्यते इत्यन्वयार्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित मामान्यम् 87 तानुवृत्तिः शक्यंत वक्तुम्; ‘या सर्वज्ञः सर्ववित्’ (मु. १.२.९), ‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव

श्रूयते स्वाभाविकी झलकिया च’ ( ६.७) वेद है समदीवाने वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न (गो. ७. २६) इति श्रुतिस्मृतिविशेत् । किच परमपुरुषश्च इदानीं च द्वितीयात्मरूपविश्वये सति अनुवर्त- मानेऽपि भेदज्ञाने, स्वनिश्चयानुरूपमद्वितीयात्मज्ञानं धमा उपदिशतीति वक्तव्यम् ॥ प्रति- विश्ववत्प्रतीयमानेभ्यो ऽर्जुनादिभ्य इति चेत्-पद्य न झतुम्मत्तः कोऽपि मणि- कृपाणदर्पणादिषु प्रतीयमानेषु स्वात्मप्रतिविम्वेष, तेपां स्वात्मनोऽनन्यत्वं जानन्, तेभ्यः वेदानित्यत्वान्योन्याश्रयादिप्रसङ्गात् । न चानादीनेव बेदात् स्मृत्वा तैरर्थमभिजगाम स्मृत्यादिहेतोः पूर्वोपलम्भस्याप्युपदेष्ट्रभावादिदुः स्वत्वाद - इत्यादिदोषान् अभिप्रेत्योक्तम् – पूर्वमनस्येत्यादि । ईश्वरस्य पूर्वमत्ये शास्त्राधीनज्ञानत्वं सदुपदेष्ट्रन्तर सद्भावे भ्रान्त्यनुवृत्तौ च श्रुतिस्मृतिविरोधमाद- या सर्वज्ञ इति । स्वरूपतः प्रकारतश्च सर्वं जानाति वेतीति विवक्षया सर्वज्ञवच्छ वरपुनरुक्तिः ; सर्व विन्दति प्राप्नोतीति वा सर्ववित् ॥ 5 "

i एवमुपदेशस्य हेत्यनुपपत्तिरुका । अयोपदेऽपि नोपपद्यत इत्याह किं वेति । इदानीन्तनेति । न केवलमीधरकृतः प्रथम एवोपदेशो ऽनुपपन्नः अपि त्वद्यतनोऽपीति [ कुमति-] मठपतिपरम्परायाः शिष्यान्न कुक्षिम्भरेः शिष्याद्यभावात् प्रायोपवेशनं प्रसज्यत इति भावः । अज्ञातोपदेश- पक्षानुपपत्तिमभिप्रेत्याह स्वनिश्वयेति । न तेऽनुपलठधार्थाः, नापि संदिग्धार्थाः, नापि विप्रलम्भकाः, न च परोक्तानुवादिनः, नापि बालोन्मत्तादिवत् यथोपनतं जहपाकाः इति भावः । कस्मा इति । स्वस्मै परस्मै वा पूर्वत्र मिन्नतया निचिताय, अन्यथा वा भिन्नतयेत्यत्रापि सत्यतया निर्णीताय, असत्यतया चा; परस्मा इत्यत्रापि तायिकाय, अताविकाच वा; अतात्त्विकत्वेऽपि तथा प्रतीताय, अन्यथा वा इति विकल्प्य प्रष्ट्रे तदुत्तरं वक्तव्यमित्यर्थः । तत स्वस्थैव मिलस्य सत्यत्वनिधये अपसिद्धान्तज्ञत्यादिदोषप्रसङ्गः । असत्यत्वनिश्चये कन्व्यातनयादिभ्य इवानुपदेशः । अभिन्नतया निश्चिताय खम्मै चेद, अर्जुनादिप्रतिभासमन्तरेण सर्वदोपदेशः स्यात् न च तत्रोपदेशस्य किञ्चित्प्रयोजनमस्ति । परस्मै तात्त्विकायेति तु शरीरभेदेऽपि भवान्नाभ्युपगच्छति । अतात्त्विकतयैव प्रतीताय परस्मै चेत् पूर्ववदेवानिर्वचनीयत्वेनासत्त्वेन वा निश्चितेभ्यः प्रतिबिम्बवन्ध्यासुतादिभ्यो- ऽप्युपदेशप्रसङ्गः । अतात्त्विकस्यैय परस्य साविकत्वबोधे तु तत्त्ववेदित्यमेव न स्यादिति न तत्त्वोपदे- शित्वसिद्धि - इति स्थिते, परमार्थत एकत्वेऽपि भ्रान्त्या भिन्नतया प्रतीयमानेभ्यो बाधकज्ञानबलेनाभिन्न- तया निश्चितेभ्येति पक्ष शङ्कते प्रतिबिम्बवादेति । दूषयति नेति । अनुपपत्ति विवृणोति न हीति । अनुन्मत्त इति ईश्वरादेरुम्माद एव भवता स्वीकृतः स्यादिति भावः । कोऽपीति । किमुतेश्वर इति भावः । अनन्यत्वं जानन्निति । अनन्यत्वम (त्वं ) जानन्तो वालादयः काममुपदिशेयुः । अतो- + 7 परमपुरुपस्योपदेष्वासंभव उक्तः । सर्वस्यापि तदसंभव उच्यते किञ्चित्यादिना ।

" ; I श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 12. उपदेशानुपपत्तिः किमप्यु (कमप्यर्थमुपदिशति । वादितानुवृत्तिरपि तैर्न शक्यते वक्तुम्; बाधकेनाद्विती- माने मे [व] । द्विचन्द्रज्ञानादौ तु चन्द्रेक स्वज्ञानेन पारमार्थिकविभिरादिशेषल द्विन्द्रज्ञानहेतो वनस्वाद बाधितानुवृत्तिर्युक्का ; अनुवर्तमानमपि प्रवलप्रमाणवाधितस्येना किंचित्करम् । इह तु मेदज्ञानस्य सचिषयस्य सकारण व्यापारमार्थिकत्वेन वस्तुयाथाम् ज्ञानविनष्टत्वाच कथञ्चिदपि चाश्रितानुवृतिः पदेष्टुरन्यत्वाध्यवसाये भ्रान्तत्वादिप्रसङ्ग इति भावः । किमपीति । लौकिकमलोकिकं वा दृष्टार्थ- मदृष्टार्थं वा किं पुनर्मोक्षार्थमित्यर्थः । वाधितानुवृत्तित्वरूपमभ्युपगम्य पूर्व दूषणान्तरमुक्तम् इदान तन्मते तदेव न सिध्यतीत्याह वाधितेने उपपादयति पावकेनेति । न हि कारणाभावे कार्य घटेत । न च दोषनिवृत सरन्तिनिवृति स्यादिति वक्तं युक्तम् । अनादेरिति । स्वरूपतः प्रवाहतो या अनादेरन्यानिवर्त्यतयैतावन्तं काननुतन्य भेदज्ञानकारणभूतर दोपस्य यदि अद्वैतज्ञानेनापि नाशो न स्यात् नित्यसंसारित्वं ब्रह्मणः स्यादिति भावः । अन्न अज्ञानादेशित कचित्पाठः; स्वादिशब्देन दस्तद्विषयश्च गृह्यते । परैरुदाहृते दृष्टान्ते वाधितानुवृतेरुपपत्तिनाह द्विचन्द्रेति । पारमार्थिकेति । न हि पारमार्थिकं बाध्येत; तथा सति धावाधविश्वासादिति भावः । द्विचन्द्रज्ञान हेतोरिति । न हि बाधकज्ञानेन पूर्वज्ञानस्य कारणं वाध्यते, इन्द्रियादेरपि वाघप्रसङ्गात् । अतो विषय एवारोपि- तस्तदधिष्ठानविषयेण विरुद्धाकारग्राहिणा ज्ञानेन वाध्यः । न चात्र तिमिरादि द्विचन्द्रज्ञानस्य चन्द्र- करवज्ञानस्य वा विषयः । भवतस्तु समस्तभेद अनोपादानस्या ज्ञानवासनादेः साक्षिचैतन्यविषयत्वात् बाधक- ज्ञानस्य चाद्वितीयात्मव्यतिरिक्त समस्त (स्वा) भाव गोचरत्वात् कारणस्याप्यनादेर्बाध एवेति भावः । युक्तेन । सामप्रद्यनुवृत्तौ कार्यानुवृत्तिरुपपत्तेति भावः । यदि आदिरनुत्ता, कथं तर्हि तत्कार्यविस्मय भयादिनिवृतिरि त्यवाह अनुवर्तमानमपीति । प्रवलशब्देन परपक्षे भेदाद्वाधकोरविशेषः सूचितः । द्वयोरपि हि अज्ञानकारणत्वं तैराश्रितम्, अन्यथा सत्यद्वयप्रसङ्गात् । तथाच सति किं कस्य बाधकं बाध्यं वा न च दोषमूलत्वं बाधकज्ञानस्याज्ञातमिति वाच्यम्, प्रथममेव श्रवणवेलायां ब्रह्मव्यतिरिक्तसमस्तमिध्यात्वप्रत्ययात् । न चाज्ञातमिति तावता तत्त्वसिद्धि: ; सत्यरजतबाधकेन शुक्तिकाज्ञानेनाज्ञातदोषेणापि तत्त्वतो रजतख- रूपबाधाभावात् । दोषमूलत्वाविशेषेऽपि पूर्वस्वपरत्याभ्यां बाध्यबाधकव्यवस्थेति चेत् न दोपमूलत्वे ज्ञाते सति परस्वस्याकिञ्चित्करत्वात् श्रान्ततयाऽवगतेनोकसर्प [र्व ] बाधकवाक्यवत् । अन्यथा शून्यमेव तत्त्वमिति माध्यमिकवाक्येन दोषमूलक्ष्या ज्ञातेनापि परत्यमात्रेण संविन्मात्रस्यापि बाधः स्यात् । अथ कारणस्यापि वाध्यतया विषयत्वापारमार्थिकत्वलक्षणं दृष्टान्ताद्वैषम्यं विवृण्वन् वाधितानुवृत्त्यसंभव निगमयति इह त्विति । न कथञ्चिदपि । अनाद्यज्ञानेन चा भेदज्ञानवासनादिभिर्येत्यर्थः । ज्ञांत वा अज्ञात 2 ; 1 अद्वैतविषयज्ञानस्य दोषमूलत्वाज्ञानमात्रेणाद्वैतसिद्धिर्न भवति । न हि सम्यग्ज‍ शुक्तिभ्रमै तस्य दोषमूले त्वाज्ञानमात्रण शुक्तिसिद्धिरित्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 89 संभवति । अतः सर्वेश्वरस्येदानींतन गुरुपरम्परायाथ तत्वज्ञानमस्ति चेत्, भेददर्शन तत्कार्योपदे- शाद्यसंभवः । नास्ति चेत्, अज्ञानस्य तद्धेतोः स्थितस्वेनः ज्ञस्यादेव सुतरामुपदेशो न संभवति ॥ " किंच गुरोरद्वितीयात्मविज्ञानादेव ज्ञानस्य सकार्यस्य विनष्टत्वात् शिष्यं प्रत्युपदेशो निष्प्रयोजनः । गुरुस्तज्ज्ञानं च कल्पितमेति पे शिप्तज्ञानयोरपि कल्पितत्वात् तदस्य- निवर्तकम् । कल्पितत्वेऽपि पूर्वविरोधित्वेन निवर्तकमिति चेत्, वद आचार्यज्ञानेऽपि समान- वेति विकरूपाभिप्रायेणोपक्रान्तामुपदेशकारणाद्यनुपपतिं विकल्पस्फोरणेनोपसंहरति अत इति । सुतरामिति जानतस्तु वातानुवृत्तौ दृष्टान्तमात्रमपि तावदस्ति; अजानन उपदेशे सोऽपि नास्तीति भावः || at; ; ; उपदेशस्य कारणाद्यनुपपतिरुक्ता अथानर्थक्यमाह किं चेति । प्रतिविम्बवत्प्रतीयानेभ्य इत्यादिना पूर्वमेत्र जीवाज्ञानपक्षस्यापि दूषितत्वाद्ब्रह्माज्ञानपक्षे अधिकतूपणमिदमुच्यते । ते खलु- एकमेव ब्रह्म अविद्याशवलमेक एव जीवः खमदृश इवैकस्यैव तस्य भ्रमात् खमदृष्टपुरुषादय इवान्ये जीवादयः प्रतिभान्ति; तस्यैकस्यैवा निश्चितदेह (श) विशेषस्थितेर निर्णीतकालेन भविष्यता सत्त्वज्ञानजागरेण समस्तः प्रपञ्चोऽपि खमपपञ्चवद्वाध्यते इति वर्णयन्ति । तत्रायमुपदेष्टा वासुदेवादिर्गुरुः स एव तद्दृष्टो वा शिष्योऽप्यर्जुनादिः स एव तद् वा इति विकल्पमभिप्रेत्य, गुरुः स एवेति पक्षे दूषणमाह गुरोरिति । सकार्यस्येति शिप्याचार्यत्वादेरपीति भावः तेनोपदेष्ट्रभाव:; प्रष्ट्रभावः, उपदेश- परिकराभावश्वोको भवति । गुरोस्तद्वत्वमनुवदति गुरुरिति । न हि खमदृशा कल्पितपुरुषविज्ञानेन खो वाध्येत तदत्रापि गुरोर्ज्ञानेन प्रपञ्चवाधामावात् तद्वाधायोपदेश: सप्रयोजन इति भावः । दूषयति शिष्येति । अयं भावः न तावदलार्जुनादिः स एव जीव इति तृतीयकल्पे प्रमाणमुपलभामहे; न च - अयं मम शिष्यो जीवो मुक्तो भविष्यति, अवशेष कल्पितः इत्याचार्योऽपि मन्यते । तथा सति स्वसहा (सा) रकारिणे महापकारिणे तस्मै नोपदिशेत् । स्वयं हि स्वप्नखभावान्नियमेनैव निवृत्तः स्वादिति न मोक्षोपायमाचरेत् शिष्योऽपि यदि वमदृष्टवत् गुरुं मन्येत ततो न शृणुयात् । गुरु- तज्ज्ञानविशेषयोः खनान्तिकल्पिततया खयमेव तज्ज्ञानविषयविशेषं जानन् ततः किमर्थं शृगोति कपि स्वत्रात्तिनिवृतिरिति च हास्यम् तमन्तरेणापि स्वप्रत्यक्षश्रमादपि तन्निवृत्त्युपपत्तेः न च ज्ञातार्थेऽप्यर्जुने अद्य यावत् भ्रमनिवृत्तिर्दृश्यते । अतः शिष्योऽप्याचार्यवत् समस्त- प्रपञ्चशाऽन्येनैव दृष्ट इति चतुर्थः कल्पः परिशिष्यते । ततश्च शुकवामदेवादिज्ञानवदर्जुनादि- ज्ञानमपि नाज्ञाननिवर्तकमिति निष्फलः शिष्याचार्याणां कृष्णार्जुनादीनां त्रिवर्गपरित्यागेनापवर्गार्थप्रयास इति शास्त्रारम्भोऽनुपपन्नः । अथ परिहासका कुपूर्वमपच्छेदनयमाशक्य परिहरति कल्पितत्वेऽपीत्या दिना । एवमुपदेशानुपपत्तौ तस्य सर्वद्रष्टुरेकस्यापि जीवस्य कदाचिदपि मोक्षायोगात् शास्त्रप्रयोजनमपि नास्तीति ततोऽपि शास्त्रारम्भानुपपत्तिरिति फलितम् । एवं शास्त्रोपदेशस्य तदुपदेष्टस्तच्छ्रोतुस्तत्प्रयोजनस्य

;

7 40 श्रीभगवद्गीता - अ. 8 18 मिति तदेव निवर्तकं भवतीत्युपदेशानर्थक्यमेत्र - इति कृतमसमीचीन वादैः [[निरस्ते। ] ॥ १२ ॥ देदिनोऽस्मिन् यग्रः देहे कौन र यौवन जरा तथा बेहान्तर तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ ६३ एकसन देहे वर्तमानस्य देहिनः कौमारायस्यां वाय यौवनाद्ययाप्राप्त आत्मनः स्थिरत्वबुद्धया यथा आत्मा नष्ट न शोचति देहा देहान्सप्राप्तावपि तथैव स्थिर आत्मेति बुद्धिमान शोचति (जरात ) | अत आत्मनां नित्यत्वादात्मानो न शोकस्थानम् १३ , एतावदत्र कर्तव्यम् आत्मनां नित्यानामेवनादिवश्या तत्तत्कर्मोचित देवसंसृष्टानां तैरेव देवनिवृत्तये शास्त्रीय सर्वोचितं युद्धादिकपन मे हि । फलं कर्म कुर्वतामवर्जनी- चानुपस्तौ सामान्यतः सर्वस्मिन्नपि परमते दूपिते किमवान्तर पणैरित्यन्यपरतयोपसंहरति इति कृतमिति । कृतम् अहमित्यर्थः प्रसमीचीनव वैशियनेन स्कादिमतेऽप्येवंविधदू पणशतं ; शारीरकमाप्याद्युक्तं स्मारितम् ॥ १२ ॥ आत्मनामशोचनीयत्वाय नित्यत्वमुक्तम् । तत्रात्मनित्यत्वे जन्ममरणादिप्रतीतिव्यवहारौ कथमिति शङ्कां दृष्टान्तेन परिहरति देहिन इति । अस्त्रिश्चिनि निर्देशाभिप्रेतमाह एकस्मिन्निति । देहस्यावस्थायान्वयनिदर्शनादपि देहिन्येव तदि नमु चतमित्यभिप्रायेणाह देहे वर्तमानस्येति । कौमारं यौवन जरेति क्रमनिर्देशसूचितार्थस्वभावफलितमुक्तं विहायेति । कौम रथौवनत्यागयोरपि शोक विशेषनिमित्तत्वात् तद्वद्यवच्छेदार्थं यथाशब्दतात्पर्थव्यवत्यर्थ चोक्तम् आत्मन इत्यादि । बाल्यावस्थानि- वृत्तावध्यात्मनः स्थिरत्वबुद्धिर्हि तद्विनाशनिमित्तशोका भावहेतुः ; सोऽवापि समान इत्यर्थः । देहान्तर- प्राप्तिः इत्यत्रान्तरशब्दसूचितं पूर्वदेहत्यागास्य शोकास दर्शयति देहादिनि । धीरशब्दस प्रकरण विशेषितोऽर्थः स्थिर आत्मेति बुद्धिमानिति । यशोव्यानित्यादिना प्रायुक्तेन संगमयति अत इति । एवं लोकद्वयेन क्रमात् प्राप्यं निवलं च व्यवितम् । अथाल हृतं प्रापकविषयोत्तरलोकद्वयफलितं सङ्कलय्य सङ्गतिमाह एतावदिति । बन्धनिवृत्तय इत्यन्तः अमृतत्वायेत्यस्यार्थः । शुद्धस्वभावानां संसारानुपपतिपरिहारायोक्तम् अनादीति । कर्मवश्यतया, नवनिर्वचनीयाज्ञानादिवश्यतयेति मावः । खतोऽत्यन्तसमानानामात्मनां देहभोगादिवैषम्यसिद्ध्यर्थमुक्तम् तचत्कर्मेति । देहैर्बन्धनिवृत्तय इति । देहैर्यो बन्धस्तस्य निवृत्तय इत्यर्थः । यद्वा तैरेव देहै। कर्म कुर्षतामित्यन्वयः । तदा तु बन्धका एव देहा मोक्षसाधनौपविकारसंभवन्तीत्यवधारणाभिप्रायः । शास्त्रीय- मिति । अन्यथेश्वरशरसना लिखनाद्दण्ड एव स्यादिति भावः स्ववर्णोचितमिति । न तु स्वया युद्धादिकं परित्यज्य भैक्षं चतु श्रेय इति भावः । अमृतत्व हेतुत्वायोक्तम् अनभिसंहितेति । प्रतिकूलस्वभावस्य कथं कर्तव्यत्वमिति शङ्कानिवर्तक" तु शब्दद्योतितमवर्जनीयत्वं तितिक्षितव्यत्वे हेतुः इत्येतावदत्र कर्तव्य- 1 “निरस्तै:” इति पाठे सति श्रीमाध्ये एव अस्य मतस्य सुबहु निरस्तत्वं श्रेयम् । ततश्च श्रीभाषाय ज्ञापितं स्यात् । तत्रादूषित उपदेशानुपपत्वंश एवौचित्यादिह दूषितः । तुशब्दः मोतास्य । इत्येतावदीति । क्षन्तव्या इतीति इतिशब्दस्य एतावदिति पूर्वभाग्यपदेऽन्य इत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 2. 14. 41 यतया इन्द्रियैरिन्द्रियार्थस्पर्शाः शीतोष्णादिप्रयुक्तसुखदुःखदा भवन्ति, ते तु यावच्छास्त्रीय- कर्मसमाप्ति क्षन्तव्या इति । इममर्थमनन्तरमेवाह– मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । भागमापायिनोऽमित्यास्तांस्तितिक्षत्र भारत ॥ शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः साश्रयाः तन्मात्राकार्यत्वान्मात्रा इत्युच्यन्ते । श्रोत्रादिभिस्तेषां स्पर्शाः शीतोष्णमृदुपरुषादिरूप सुखदुःखदा भवन्ति । शीतोष्णशब्दः प्रदर्शनार्थः । तान् धैर्येण मित्यन्वयः । ‘आत्मनित्यत्वप्रकरणपर्यवसाने वक्तव्योऽप्ययमर्थन्तात्पर्यातिशयात् सहसोच्यत इत्याह हममर्थमनन्तरमिति । ‘आभिर्मीयन्ते शब्दादय इति श्रोत्रादीनीन्द्रियाणि मात्रा:’ इति शङ्करायक्ता- प्रसिद्धयोजनान्युदासाय मात्राशब्दार्थमाह शब्देति । साश्रया इति । गुणविशिष्टद्रव्यस्य हि तन्मात्रा- कार्यत्वमिति भाव: । तन्मात्राकार्यत्वादिति । तन्मात्राणां माताशब्दवाच्यत्वे तावन्नास्ति विवादः । शब्दमात्रा स्पर्शमात्रा इत्यादिप्रयोगाश्च सन्ति । ततश्च तत्कार्यद्रव्यस्यापि तदेकद्रव्यत्वात् तच्छव्दगोचर- त्वमुपपन्नमिति भावः । कर्मण्युत्पतेरपि भावव्युत्पत्तेः प्रसिद्धिप्रकर्षं विषयसंबन्धस्यैव च साक्षात्सुखादि- हेतुत्वं मत्या स्पर्शस्य प्रतिसंवन्ध्यन्तरं निर्दिशन् समासार्थमप्याह श्रोत्रादिभिस्तेषां स्पर्शा इति । शीतोष्णशब्दयोरुपलक्षणत्वं समासार्थ चाह शीतोष्णमृदुपरुषादिरूपेति । एवं हेतुफलभायं विहाय शीतोष्णदास्सुखदु:खदाचेति योजनायां पृथग्व्यपदेशवैयर्थ्यमिति भावः । संग्रामे शीतोष्णयोरप्रसक्त

1 ननु गतास्वगासुप्रस्तावाद तन्निरूपणाय ( 16 ) नासतः इति लोके आरब्धव्ये किमिदमन्य- दुच्यते इत्यत्रावतारयति आत्मनित्यत्वेति । यदर्थमात्मनित्यत्ववर्णनं तत्फलं पूर्व प्रदइर्यते । ननु देहातिरिक्तात्मज्ञानादेव नरकादिप्रापककुलक्षयाद्यापत्तिशंकया शोकः इति पूर्वश्लोको परि शंकायाम् फलकाम उपायक्लेशं न गणयति, फलेच न द्वेष्ये मोक्षरूपत्वात् उपायश्चायमेच, नान्यः : अतः तितिक्षस्वेत्याह । यद्वा यद्यपि देहा आत्मानो वा न शोकस्थानम् - अथापि किमिति मात्रास्पर्शाः दुःखकरा आदरणीया इत्यत्र ततितिक्षणीयत्वमाह मालेति । किमर्थमित्यत्न फलं दर्शयति उत्तर लोकेन । तितिक्षा यज्ञानपूर्विका यज्ञानजदिका च भूत्वा मोक्षहेतुः, तदुच्यते तदुपरीति विव- क्षितम् । ननु किं ते आत्मनाश इति शोकः, देहनाश इति वा, मात्रास्पर्शासा वाद्वति विकल्पय, मत्वादमित्यादिन्लोकत्रयेण समाधानमित्यपि वक्तुं शक्यत इति क्षेत्-अस्तु, निरूपणप्रक्रियाया नानात्वसंभवात् । सर्वथा नत्वेवाहमित्यारभ्य लोकचतुष्कं वक्ष्यमाणसर्व संग्रहरूपम् । तल अहमिति प्रथमं स्वप्रस्तावः स्वविषयकभक्तयैव ‘अमृतत्वाय कल्पते’ त्युकफलंस्य प्राप्यत्वात् । द्वितीयलोको न देहानित्यत्वेदम्पदः । तथा देहान्तरप्राप्तिरित्युक्तया वासांसीति श्लोकपत् आत्मनिरूपण शेषभूतः । तृतीयलोके शीतसुखदा इति सुखस्यापि सत्वोक्या सुखनिरपेक्ष मुमुक्षु- विषयत्वं ज्ञायते अमृतत्वाय कल्पत इत्युक्तया च । अतो विजयलभ्यराग्यसुखमपि साम, (किं दुस्सहं तव विभूतिपरिग्रहो वेति पादुकासहस्रं सुखस्य दुस्सहत्वमुक्तम्) युद्धादौ दुःखमपि सह्यम्, तत्तत्कर्म स्वधर्मतया प्राप्तमिति कर्तव्यम् । एवं क्रमेण मोक्षलोभ इति पूर्ण शास्त्रार्थौचिरिति । + 2 भाष्ये प्रथमं शीतोष्णप्रयुक्तसुखदुः खेत्युक्तम् । तेन शीतोष्णसुखदुःखेत्यत्र इन्द्रो नेट इति सिद्धम् । सेन शांकर प्रथम योजनाव्यावृतिः । अत्र शीतोष्णरूपेत्युक्तम् । तेन शीतोष्णास्सन्तः सुखदुःखदा इति शांकर द्वितीययोजनाया अनिषेधो गम्यते । तत्रापि हेतुफलभावलाभादिति भावः । 6 42 श्रीभगवद्गीता-म. 8. 15. तितिक्षणफलम् यावद्युद्धादिशास्त्रीय कर्मसमाप्ति तितिक्षस्त्र । ते चाऽऽगमापायित्वात् धैर्यवतां क्षन्तुं योग्याः । अनित्याश्च ते । बन्धहेतुभूतकर्मनाशे सति आगमापायित्वेनापि न वर्तन्ते - ( निवर्तन्ते) इत्यर्थः ॥ तत्क्षमा किमर्थेस्यवाह - थं हि न व्यथयन्त्येते पुरुष पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ 1 १५ यं पुरुषं धैर्ययुक्तमवर्जनीयदु खं सुखवन्मन्यमानम्, अमृतस्वसाधननया खचर्णोचितं युद्धादिकर्म अनभिसंहितफलं कुर्वाणं तदन्तर्गताः शखपातादिमृदुकरस्पर्शाः न व्यथयन्तिः स स्वात् किमर्थमिदमुच्यत इत्यवाह शीतोष्णशब्दः प्रदर्शनार्थ इति । शस्त्रपातादेरिति शेषः । श्रीनेष्णा- दिकं तु तेषु तेषु वर्णाश्रमधर्मेषु यथासंभवं ग्राम् । धीरमिति वक्ष्यमाणम्, धीरस्तत्रेति पूर्वोक्तं चाss- कृप्याह तान् धैयेणेति । यद्वा अत्रैव कौन्तेयभारतशब्दाभ्यां क्षत्रियायामुत्पन्नस्य विशिक्षत्रियसा- तानिकस्य ते धैर्यमेवोचितमिति सुचितम् । यथा तपश्चर्यायां यागादौ च वातातपपासापश्चालम्मा- दयो यावत्तत्कर्मसमाप्ति क्षन्तव्याः तथावापि शस्त्रप तवधादयः । तस्मादवर्जनीयेन्द्रियार्थस्पर्श- निमित्तदुःखानां शोकेन दुप्परिहरत्वान्निरर्थ के शोके तितिक्षैत्र युक्तेति भावः । अन सुखांशस्य क्षमा नाम उपेक्षया अनुरसेकः । तत्रापि हेतुरागमापायित्यमेव । अनित्यशब्दस्यापौनरुक्त्यायाह बन्धेति । अनित्यशब्धोऽल प्रवाहनित्यता निषेधकः । नित्या इति पदच्छेदेन नित्यानुवन्धितया तिनिक्षितभ्यत्व- द्योतनं तु मन्दम् । आगमापायित्वात् मुक्तौ तदभावाच्च । अतश्च प्रवाहतोऽपि नित्यत्वं नातीति भावः॥ तत्क्षमा किमर्थेति । किं दृष्टार्थत्वात् उत्तादृष्टार्थत्वात् उत खरसवाहित्वेनावर्जनीयत्वात् ? न प्रथम, दुःखरूपतयोपलम्भात् । न द्वितीयः, गुरुवध कुलक्षयादिरूपाधर्मबहुलत्वात् । न तृतीयः, युद्धानिवृत्त्यैव शस्त्रपाताद्यमावादिति भावः । तितिक्षाहत्वद्योतनाय धीरमिति पदम् । सुखदुःखवैषम्या- इत्यभ्रमं तयोस्समपरिमाणत्वादिभ्रमं च व्युद्र (निर) स्थन् किमर्थेति शङ्कां च प्रतिवदति अवर्जनीयदुःखं सुखवन्मन्यमानमिति । यथा ह्यारोग्यकाम औषधादिक्केशं सुखसाधनत्वात्सुखवन्मत्या प्रवर्तते यथा चार्थार्थी समुद्रतरणादिक्केशम् तथा तापत्रयनिवृति निरतिशयानन्दं च लिप्सुः तदुपायनान्तरीयकदुःखं सुखवदेव मन्येतेति भावः । तस्करादिष्वपि (सामसयुद्धेष्वपि ) संभावितस्य द्वन्द्वतितिक्षामात्रस्य मोक्षहेतु- त्वन्युदासा योक्तम् अमृतत्वसाधनतयेत्यादि । एते इत्यस्य तात्पर्यमवर्जनीयत्वं च दर्शयितुमुक्तम् तद न्तर्गता इति । व्यथयन्ति अप्राप्तत्व ( प्राप्तव्यत्व) धिया परितापेन ‘चालयन्तीत्यर्थः ; न तु पीडयन्तीति ; i 1 7 , 1 5 1 आगमापायिमस्ततः सर्वदाऽनुवर्तन्ते चेत् अमृतत्वं न भवेदिति कदाचिदुपरमावश्यकत्वं दर्शयति अनित्या इति । अपाविन्वेनापीति । आगमापायित्वोक्त्या एकैकव्यतिरपि सर्वेश न वर्तत इति विदितम् । सजातीयव्य कातर सद्भावनियमेनापि यद् वर्तनं तदपि न उपाये अनुष्ठिते पुनर्न भवतीति । निवर्तन्त इति शटोऽनन्वितः । अनित्या इति पदच्छेद एव मतये:: अद्यापि भाषवर्णनमत्रैव भाष्ये शोभनम् । 2 दुःखानुभव सह्यत्वेपि सत्त्वात् न व्यथयन्तीत्यस्य न ‘चालयन्तीत्यर्थं एव मंतत्र्यसंमतः । व्यथ भयसंचलन यो रति पाठात् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् एवामृतत्वं साधयति । न त्वादृशो दुःखसहिष्णुरित्यर्थः । आत्मनां नित्यत्वादेवावदव कर्तव्यमित्यर्थः ॥ १५ ॥ यत्तु आत्मना नित्यत्वं देहानां स्वाभाविक नाशित्वं च शोकानिमित्तमुक्तम्, ‘गतासून ग- वासुंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः’ इति, तदुपपादयितुमारभते- 5. नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृशेऽन्तस्वनयोस्तत्वदर्शिभिः ॥ १६ असत: देहस्य सद्भावो न विद्यते । सतश्रात्मनो नासद्भावः । उभयोः देहात्मनो रुपलभ्यमानयोर्यथोपलब्धि तवदर्शिभिरन्तो दृष्टः - निर्णयान्तत्वाभिरूपणस्य निर्णय इह अन्तशब्देनोच्यते । देहस्याचिद्वस्तुनोऽसच्वमेव स्वरूपम् । आत्मनश्वेतनस्य सत्यमेव स्वरूपमिति निर्णयो दृष्ट इत्यधी | विनाशस्वभावो ह्यसत्त्वम् | अविनाशस्वभावश्च सत्त्वम् । मृदुकरस्पर्शा इति मृदुस्पर्शस्याप्युपादानात् । यत्सच्छन्द्ररूपपरोक्षनिर्देशेन पुरुषर्षभ इति विपरीतका का च फलितमाह स एवेति । स्वाद अस्थानस्नेहाद्याकुल: । अनन्तरको कार्थप्रसज्ञाय आत्मनाशप्रतीकार- नैरपेक्ष्याय च निगमयति आत्मनां नित्यत्वादिति । एतावदिति, तितिक्षामात्रं न तु शोकादि । अति; आगमापायिनां तत्त्वज्ञानेन निवर्तिप्यमाणसन्तानानाममृतत्वलक्षणपरमपुरुषार्थोपायानुष्ठानेऽ- वर्जनीयसन्निधीनां शस्त्रपातादिदुः खानामागतावित्यर्थः । कर्तव्यमिति अकरणे त्वपवर्गरूपफलाभावः स्वधर्मपरित्यागेन प्रत्यवायः, धैर्याद्यभावनिमित्ताकर्त्यादिप्रसङ्गश्च स्यादिति भावः ॥ १५ ॥ नासतः इति श्लोकं व्यवहितप्रकृतस्यापनोपक्रमतयाऽवतारयति - यस्विति । स्वाभाविकम्- परिणामस्वभावस्यावश्यंभावि, न तु हेतुनिरपेक्षम् शोकानिमितं- शोकनिमित्तविरोधि, शोका- भावनिमित्तमित्यर्थः । इतः पूर्वं स्वभावकथनमातत्वात् उपपादयितुमित्युक्तम् । अस्यापि श्लोकस्योप- पादनार्थप्रतिज्ञामाखरूपत्वात् आरभत इत्युक्तम् । सयद् भावाभावादिशब्दानां प्रकरणोचितमर्थविशेष विवृण्वन् व्याख्याति असत इति । असतः सतश्चेति व्याख्येवं पदम् । तस्य प्रकरणादिविशेषितार्थ- प्रतिपादनम्— देहस्य आत्मन इति । अनयोरिति निर्देशफलितमुक्तम् उपलभ्यमानयोरिति । तत्त्वदर्शनस्य तुशब्दद्योतितामुपलम्भानतिवृत्तिमभिप्रेत्याह यथोपलब्धितत्त्वदर्शिभिरिति । एतेन तत् ब्रह्म तद्भावस्तत्त्वमिति शङ्करोतमपहलि(म्ति ?) तम् । सच्छव्वनिर्दिष्टस्य नित्यस्य विनाशायोगादन्त- शब्दस्य निर्णयार्थत्वम् । तव शब्दवृत्तिप्रकारम्, इह देहात्मविवेकप्रकरणे तवदर्शिभिरित्यादिसन्निधौ च तस्यैवौचित्यं चाह निर्णयान्तत्वादिति । ननु देहस्य सद्भावो न विद्यत इत्ययुक्तम् ; प्रत्यक्षादि- विरोधात् आत्मनोऽसद्भावो न विद्यत इति चायुक्तम्, ‘असदेवेदमग्र आसीत् (छा. ६.२.१) इत्यादिसकलनिषेधदशायां तस्याप्यसच्छन्दवाच्यत्वात् । अवस्थाविशेषापेक्षयाऽपि सत्त्वमसत्त्वं च देहात्मनोर्द्वयोरपि समानम् । अतो भाय्यान्तरषत् सरकार्यवादादिविषयतयाऽयं लोको व्याख्येय इत्यत्राह देहस्येति । अचिद्वस्तुनः चेतनस्य इति पदाभ्यां सत्त्वासत्त्वयोः खभावत्वे हेतु:, चिदचिद्विषयतया सदसच्छन्दयोः प्रयोगश्च सूचितः । नन्वेवमपि देहात्मनो सदसत्त्वचोद्यं न परिहृतमित्यत्राह - विनाशेति । ;

44 " श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 16. यथोक्तं भगवता पराशरेण, “तसान्न विज्ञानमृतेऽस्ति किचित् कचित् कदाचिद् द्विज वस्तु- जातम् ” (वि. २. १२.४३), “सद्भाव एवं भवो मयोको ज्ञानं यथा सत्यमसत्यमन्यत् " (वि. २. १२.४५ ) “ मनाशी परमार्थच प्राज्ञैरभ्युपगम्यते । तत्तु नाशि न संदेहो नाशिद्रभ्यो- पपादितम् ” (वि. २१४. १४), " यत्तु कालान्तरेणापि नान्यसंज्ञामुपैति वै । परिणा- मादिसंभूतां तद्वस्तु नृप तच्च किम् " (वि. २.१३.१००) इति : अवापि “अन्तवन्त इमे देहा:” (२.१८), “अविनाशितु तद्विद्धि” (२.१७) इति लच्यते । तदेव सच्चासच्च व्यपदेशहे- तुरिति गम्यते ॥ ।

अल तु सत्कार्यवादस्याप्रस्तुत (संगतत्वान्न तत्परोऽयं श्लोकः ; देहात्मस्वभावा- ज्ञानमोहितस्य तन्मोहशान्तये बभयोर्नाशित्वा नाशित्वरूपस्वभावविवेक एव वक्तव्या । स एव “गवान गतान् " इति च प्रस्तुतः । स एव य, ‘अविनाश तु तद्विद्धि, ‘अन्तव-व इमे देहाः’ इति अनन्तरमुपपाद्यते । असो यथोक्त एवार्थः ॥ १६ ॥ 46 मध्ये द्दिशब्देन प्रयोगसिद्धियतिता । तामेव दर्शयति यथोक्तमिति । दशश्लोकयाम् वस्त्ववस्त्वस्ति नास्ति सत्यासत्यशब्दानां शारीरकभाष्ये पुराणोपक्रमोपसंहारादिना, तत्प्रकरणोपक्रमोपसंहारादिना, ‘मही घटत्वम्’ (वि. २. १५. ४२ ) इत्यादिना च सविकारत्वेनैवा वस्तुत्योपपादनात् श्रुतिस्मृत्यन्तर- प्रत्यक्षाद्यनुरोधाच निर्विकारसविकारतया नित्यानित्यचेतनाचेतनविषयत्वं स्थापितम् । व्यवहारार्हत्वानई- स्वादिविषय सदसच्छन्दौ तयोः परमार्था परमार्थविषय सत्यासत्यशब्दाभ्यां कथमैकार्थमिति शङ्कायां - नाशानाशयोरेव परमार्था परमार्थादिशब्दप्रयोग हेतुत्वे महर्षिवचनमुपादत्ते अनाशीति । विनाशोपल- क्षित परिणामवृद्धयादिभिः पूर्वावस्था प्रहाणेन संज्ञान्तरयोगादेव अवस्तुशब्दवाच्यत्वम्, तदभावाच्च वस्तु- शब्दवाच्यत्वमित्यस्मिन्नर्थे स्पष्टोक्ति दर्शयति यस्थिति। अत्रोत्तर टोकद्रयैकार्थ्याच्चायमेवार्थ इत्याह- अत्रापीति । एतेन कचिचेतनविषया सच्छन्दोऽपि देवादिनामरूपपहाणाद्यवस्थाविशेषापेक्षयेत्युक्तं भवति । स्वरूपतस्तु निर्विकारत्वात् सच्छववाच्यत्वमेव । लोकयोः व्युत्क्रमेणोपादानम् नामतः इति क्रमापेक्षया । ततः किमित्यताह - तदेवेति । प्रतिज्ञातस्यार्थस्य हे अनन्तरं वाच्यः । तद्धेतु चाल स्वरसतोऽवगम्यमानं परित्यज्य अर्थान्तरपरत्वं व्याख्यातुं न युक्तमिति भावः । कुदृष्टि कल्पितयाख्यां दूषयति अत्रेति । न हाल वैशेषिकादिनिरासः, एकविज्ञानेन सर्वविज्ञान- प्रतिज्ञोपपादनं सांख्य सिद्धान्तोपन्यासादिर्वा प्रक्रियते । न च सत्कार्यवादेन देहात्मविवेकोपपादनं शोकशान्ति सिध्येत् । सर्वस्य नित्यत्वा चेतनानामपि नित्यत्ववर्णनममिद्धस्यात्यन्तासिद्धेन साधनमिति भावः । उक्तार्थपरत्वे महाप्रकरणसङ्गतिमाह - देहेति । यदज्ञानान्मोहः, तस्यैव हि ज्ञापनं तन्निवृत्तये स्यादिति भावः । अत्र तन्मोहशान्तये इति द्वितीयाध्यायार्थसंग्रहश्लोकः सूचितः। सत्कार्यवादे पूर्वोत्तरविरोधमभिप्रयन् वोक्तस्थावान्तरप्रकरण सङ्गतिमप्याह स एवेति वाक्यद्वयेन । अनन्तरमिति । न हि मालयाऽप्यन्य-

1. वि. पु. 2. 17. ज्योतींषि विष्णुरित्यादि । 2 उत्पादनमिति पाठो न साधुः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् आत्मनस्त्वविनाशित्वं कथमवगम्यत इत्याह- 7 45 व्यवधानमस्तीति भावः । ’ प्रस्तुत, उपपाद्यत इति शब्दाभ्यामपौनरुवत्यं दर्शितम् । उपसंहरति अत इति । यथोक्त एवेत्यवधारणेनान्येषामपि व्याख्यातॄणाम सत्प्रतिभासा निवर्त्यते । यतूक्तं यज्ञस्वामिना “असच्छदेनाशुभं रजस्तमस्तत्कार्य दुःखादिकं गृह्यते । सच्छब्देन तु सत्त्व तर कार्य मुखादिकम् । भावाभावशब्दाभ्यां च अभ्युदयानभ्युदयपर्यायौ भूत्यभूती । उभयोरपि टोsन्त इति च राशिद्वयस्य नश्वरत्वमुच्यते । ततश्च पूर्वोक्तन्द्रमतिक्षा हेतुभूतदुःखात्मकत्व- नश्वरत्वयोरेव प्रपञ्चनं कृतं भवति” इति । तदयुक्तम् रजस्तमः प्रभृतीनामसदा दिशब्देरुपादाने प्रकरणाद्ययोगात् । एतदभिप्रायेण च स एव प्रस्तुत इत्युक्तम् । ननु (मात्रा स्पर्शास्तु ) इति लोके मात्रा- शब्देन सत्त्वादिगुणा उच्यन्ते । तथा च कपिलासुरीयके ( ये ) - गुणाः गुणमात्राः, गुणलक्षणं गुणावयवं ( गुणा अवयवं ) सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः । (भा. शा. ६३६) इत्युच्यन्ते । सत्त्वादि (त्वादीनां ) गुणानां गुणाश्च तेषां मात्रा अपदिश्यन्ते तत्र तत्वदर्शनता, भयनाशत्वभावता, प्रसन्नेन्द्रियता, सुखखमवोधनतेति सत्त्वमात्रा इत्यादौ । उपकरणेषु च मात्राशब्दः प्रयुज्यते ‘लघुमात्रः परित्रजेत्’ इत्यादिषु । मात्राशब्देन शब्दादिविषयग्रहणे तु शीतोष्णशब्दपौनरुक्त्यं च स्यात् इति । - तदप्यसत्; मात्राशब्दस्य सत्त्वादिषु मुख्यप्रयोगाभावात्, अन्यत्रापि प्रसिद्ध्यभावात् अत्राप्रसिद्धार्थस्वीकारहेत्वभावाच्च । शीतोष्ण- शब्दपौनस्वत्यं तु सामान्यविशेषपरत्वात् प्रदर्शनार्थत्वाच परिहृतम् ॥ अस्तु तर्हि प्रस्तुतयोः सुखदुःखयोरेव सदसच्छन्दाभ्यां ग्रहणम् || नैवम् तयोरेवाभ्युदया नभ्युदयरूपत्वविवक्षायां तद्धेतुतया व्यतिरेकनिर्देशायोगात् । सुखदुःखयोर्दुःखसुखकारणत्वनिर्देशश्च (पेधश्च ) लोक वेद विरुद्धः । सुखादिना ( वेशात् ) ऐश्वर्यनिवृत्त्यादिकथनं च प्रस्तुतानुपयुक्तम् । 1 4 एवं योजनान्तरेष्वपि दूषणमूह्यम् । अतो महाप्रकरणपूर्वापरा दिसतेयथोक्त एवार्थः ॥ १६ ॥ अथ प्राप्यविशेषणतया तदनुप्रवेशात्पुरुषार्थमूतस्य सहसैव शोकनिवृत्तिहेतोरात्मनित्यत्वस्य ‘नासतः’ इति लोके चरमप्रतिज्ञातस्यापि बुद्धिस्थकमेण प्रथममुपपादने क्रियत इत्यभिप्रायेणाह आत्मनस्स्वति । तुशब्देन जननमरणादेः सर्वलोकसाक्षिकत्वात् एतेभ्यो भूतेभ्यस्समुत्थाय तान्येवानु 1 1 अनात्मस्थ देहात्मबादनोऽपि तितिक्षा दृश्यते सान फटावेति तत्त्वोपदेश आरभ्यते । अद्वैतिभिः घटादयोऽपरमार्थाः व्यावर्तमानत्वात् सत् परमार्थः अनुवर्तमानत्वात् । घटः सन् पटः सन्निति सर्वत्र सतोऽनुवृत्तिश्चेति कथ्यत इति श्रीभाष्ये वर्धते । तत्रैलोक शांकरभाष्ये मूलमिति ध्येयम् । अत्रैतत्कथनञ्च शीतोष्णादीनां मिथ्यात्वज्ञापनार्थमिति शांकराशयः । अत्रोक्तं परमार्थसदेवोपरि विवियत इति च । द्वैतमते तु - असम्पदं प्रकृतिवाचि । प्रथमपादेऽपि अभाव इस्थेच च्छेदः । प्रकृतिर्ब्रह्म च सर्वदेवास्तीति वाक्यार्थः । अत्र पक्ष ‘नाभावो विद्यत इति व्यर्थम् ; सत इति ब्रह्ममात्र ग्रहणे जीवत्यागात् न्यूनता व प्रस्तुत इति । असकृत्पद्यते, उत्पन्नं निरुध्यत इति तार्किकपक्षः। तत्रांशद्वयमपि न । द्वयस्यान्तः - अभावो दृष्टः । निषेधद्वयस्य व निर्णयो दृष्ट इति सत्कार्यवादिनः पक्षेऽथैः । स वादोमाकमिघोऽपि न प्रकृत इति भावः । अस्य श्लोकव्यायम इतिशांक 18-18. +

46 श्रीभगवद्भीता-अ. 2. 17. आत्मनित्यत्महेतुः ’ 1

अविनाशि तु तद्विद्धि ये सर्वहियं ततः । विनाशनाय न कश्चित कर्तुमर्हति ॥ १७ तत् आत्मतत्वमचिनाशीति विद्धि येन जात्मतत्वेन चेतनेन तद्यतिरिक्तमिदमचेतन- तथ्यं सर्वे ततं व्याप्तम् । व्यापकत्वेन निरतिशय सूक्ष्मत्वादात्मनो विनाशानईस्य तद्द्व्यतिरिक्तो न कचित्पदार्थों विनाशं कर्तुमईति तद्व्याप्यतया तस्मात् स्थूलत्वात् । नाशकं हि शत्रज- लानिवाय्वादिकं नाश्यं व्याप्य शिथिलीकरोति । मुद्रादयोऽपि हि वेगवत्संयोगेन वायुमु- विनश्यति’ (बृ. ४. ४. १२) इति देहसमान योगक्षेमत्वश्रवणाच्च कथमात्मनो देहाद्विशेष इत्यभिप्रेतम् । एवमपि विशेषोऽस्तीति श्लोकस्थत शब्दार्थः । तच्छब्दार्थं नपुंसकतात्पर्य प्रतिज्ञांशं तत्राप्याश्रयसाध्य- धर्मयोर्भेदं च व्यनक्ति तदात्मतत्वमिति । न विनष्टुं शीलमस्येति अविनाशित्वंशप्रतिपादकद्वितीयपादं व्याकुर्वन् सर्वशब्दस्य वाक्यान्वयौचित्यमा सोचम् इदत्वनिर्देशस्वारस्यसूचितं बाह्यानां पराकलं तद्विपर्ययेणाऽऽत्मनः फलितं चेतनत्वं तत एवाचेतने चेतनस्याऽऽत्मत्वेन व्याप्तिं च गमयति येनेति । चेतनसमुदायेनाचेतन समुदायस्तिलखान्यादिवत् यथांश व्याप्त इत्यर्थः यद्वा सर्वाचेतनानु- प्रवेशयोग्यत्वमिह विवक्षितम्-इत्युभयथाऽपि नात्मात्वविरोधः । अत्रायं प्रयोगः – आत्मा शस्त्राद्यधीन- विनाशो न भवति, तद्व्यापकत्वेन ततस्तूक्ष्मत्वात् यथाऽऽकाशः । व्यतिरेकेण वा- -यो यदधीन- विनाशः, स ततस्सूक्ष्मो न भवति यथा वायुविनाश्यो दीपः इति । इमं प्रयोगं व्यञ्जयन् प्रयोगान्तरपरतयोत्तराधं व्याचष्टे व्यापकत्वेनेति । विनाशानर्हस्येत्यव्ययशब्दार्थः । तस्य हेतुः निरतिशयसूक्ष्मत्वादिति । इदं च निरतिशयसूक्ष्मत्वमचेतनापेक्षया । कश्चित् इत्यस्य ईश्वरोऽपीति परस्य ] व्याख्या 2 खदर्शन विरुद्धेत्यभिप्रायेणाह तव्यतिरिक्तः कश्चित्पदार्थ इति । धर्मिनिर्देशोऽयम् । आत्मनो विनाश कर्तुं नार्हतीति साध्यार्थः । तत्र हेतुमाह तयाप्यतया तस्मात्स्थूलत्वादिति । तस्मात्स्थूलत्वादित्येव हेतुः । तस्यासिद्धिपरिहारायोकं तद्व्याप्यतयेति । व्यासपूर्व हृष्टान्तमाह नाशकमिति । घटादिनाशकमुद्गरादावनैकान्त्यमाशङ्कय परिहरति मुद्धरेति । अयमभिप्रायः — न तावत् मुद्गरादेरसंयोगमात्र घटादिनाशक्रम्, मुद्गरोपरिस्थापितघटस्य नाशप्रसङ्गात् । नापि वेगमालम्, असंयोगेऽपि ध्वंसप्रसङ्गात् । नापि तदुभयमात्रम्, वेगवत्तृणसंयोगेऽपि प्रसङ्गात् । न च वेगवदृद्रव्यविशेषसंयोगो नाशकः, तस्यैव पृष्ठभागसंयोगे नाशादर्शनात् । अतो वेगवत्काठि न्यादिविशिष्टद्रव्यविशेषभागविशेषसंयोगविशेष एव नाशक इत्यविवादम् । तथा च वायुविशेषोत्पत्तिरपि प्रायशः प्रत्यक्षसिद्धत्वादविवादा। वायोश्च तत्तद्यानुप्रवेशेन नाशकत्वं कठिनतरशब्दाभिघात- 1 प्रथमपाद विवरण प्रथममकृत्वा प्रथमं द्वितीयपाद विवरणे कारणमुक्तार अथ प्राप्येति । अनुभव- सिद्धावादसदिष्यते, सत्तु नैष । अतः तदभावनिषेध इति शंकायां श्लोकप्रवृत्तिरिति शब्द- विवरणेन ज्ञाप्यते । स्वदर्शन विरुद्धेति । ब्रह्मातिरिक्त जीवेश्वराभाववादेन तन्निरूपणस्थळे कश्चिदिति अतिरिक्त तयेश्वरग्रहणे सिद्धान्तविरोधः । कश्चिदिति स्वातिरिक्तग्रहणस्वरसत्वात् तत्सद्भावस्यैव लोकतोऽपगमात् इतरवस्तु मिथ्यात्वे तात्पर्य न भवतीत्याशयः । अस्मत्पक्षे ईश्वरप्रवक्ष्यते ।

3 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 18. 47 त्पाद्य तद्द्वारेण नाशयन्ति । अत आत्मतत्वमविनाशि ॥ १७ ॥ देहानां तु विनाशित्वमेव स्वभाव इत्याह- अन्तवन्त इमे देहा निस्काः शरीरिण अनाशिनोऽप्रमेयम्य तस्मात् युध्यस्व भारत ॥ १८ “दिह उपचये” इस्युपचयरूपा इमे देहा अन्तवन्तः विनाशख भावाः । उपचयात्मका हि घटादयोऽन्तवन्तो दृष्टा । नित्यस्थ शरीरिणः कर्मफलभोगार्थतया भूतसंघातरूपा देहाः, “पुण्यः पुण्येन” इत्यादिशास्त्रैरुक्ताः कर्मावतानविनाशिनः । आत्मा त्वत्रिनाशी कुतः १ अप्रमेय- स्वात् । न ह्यात्मा प्रमेयोपलभ्यते, अपि तु प्रमातृनया [च] । तथा च वक्ष्यते, संक्षोभ्यमाणाभ्युपगतम् । एवं सति क्लुप्तकारणभावस्यावापि विद्यमानस्य वायुविशेषस्य नाशहेतुत्वमवश्याभ्युपगमनीयम् । स च वायुः घटाद्यपेक्षया सूक्ष्म: । यत्र तु वेगाभावेऽय्या- क्रमणादिमात्रेण नाशकत्वम्, तत्र मुद्गराज्यवनुन्ना घटादिन्यावयवविशेषाः भागान्तरं खमात्स्थूल तरमनुप्रविश्य भिन्दन्ति, आक्रमणमूलाऽऽन्तरवायुनिस्सरणवशाद्वा वायुपूरितमत्रिकाक्रमणादिष्विवेति । अत इति । उक्तहेतुद्वयेन शस्त्र । देरनाशकत्वात् आत्मनो (भ्यो ऽपि सूक्ष्मतरस्य तन्नाशकस्यान्यत्या- दर्शनात्, ईश्वरस्यापि तन्नाशसङ्कल्पाभावादिति भावः ॥ १७ ॥ - 5 नासतः इति प्रतिज्ञांशस्योपपादकनगोत्तरश्लोकमवतारयति देहानामिति । अवधारणेन खभाव- शब्देन च असद्वयपदेशैकान्त्यं सूचितम् । अन्तवन्तः इति साध्यस्य हेत्वाकाङ्क्षां शमयन् धर्म- प्रतिपादकमेव देहशब्द निर्वक्ति दिह उपचय इति । उपचयरूपाः सावयवा इत्यर्थः । देशब्दो रूदचा धर्मिप्रतिपादकः योगेन हेतुप्रतिपादनपर इति भावः । साध्यनिर्देशे प्रकृतिप्रत्यययोर माह विनाशखभावा इति । नाव निरूपणापेक्षया देशाद्यपेक्षया या निर्णयपरिमाणादिरन्तो विवक्षितः । मतुप् च नित्ययोगादिविषय इत्यर्थः । व्याप्तिदृष्टान्तावाह उपचयेति । श्रुतितदर्थापत्तिभ्यामपि शरीरस्य विनाशस्वभावतामुपपादयतीत्याह नित्यस्येति । नित्यस्य शरीरिणः इति पदद्वयसूचिते श्रुतितदर्था- पत्ती । कथं कैरुता इत्याकाशमयति कर्मेत्यादिना । शरीरिण इति इनिप्रत्ययेन षष्टधा च प्रतीतस्य संवन्धस्य कर्माख्यो हेतुः प्रकृतोपयोगात् दर्शितः । ईश्वरादिशरीराणामकर्माधीनत्वात् तद्व्यवच्छेदार्थम् इमे इति निर्देशसूचितमुक्तम् भृतसङ्घातरूपा इति । अनेकभूतसङ्घात्मकत्वमपि अनित्यत्वे हेतुः । कर्मा- वसानविनाशिन इति शरीर शब्दनिर्वचन फलितम् । विशरणाद्धि शरीरम् । कैश्चिच्छास्तैस्तावत् देहाना मुत्पत्तिविनाशौ द्वावप्यभिधीयेते । यैश्च कर्माधीनोत्पत्तिमात्वमुक्तम्, तैरप्यर्थात् कर्मावसाने विनाशोऽप्युक्त एव स्यादिति भावः । एवं च इमे, देहार, शरीरिणः इति पदवयेण सूचितं भूतसङ्घातरुपत्व साचयवत्व कर्मफलभोगार्थत्वरूपं शरीरानित्यत्वे हेतुलयमुक्तम् । अनाशिनोऽप्रमेयस्येति पदद्वयमात्मनित्यत्वा ख्य- साध्यतद्धेतुपरतया व्याख्याति आत्मा त्विति । नित्यत्वस्य नाशानर्हत्त्वेन स्थिरीकरणात् नित्यस्य अनाशिनः इत्यनयोरपुनरुक्तिः; स्थूलसूक्ष्मनाशविरहाभिप्रायाद्वा । असिद्धो हेतु:, आत्मनोऽप्यस्म- सिद्धान्ते प्रभाविषयत्यादित्यला न सत्मेति । प्रमेयत्वपर्युदासः प्रमेयतैकस्वभावशरीरादिव्या वर्तन-

48 श्रीभगवदीता - . 2. 18. देहनाशित्वहेतव: । ‘एतत् यो वेति तं प्राहुः क्षेत्र इति तद्विदः’ (गी. १३. १ ) इति । न चानेकोपचयात्मक आत्मोपलभ्यते, सर्वत्र देहे ‘महामेदं जानामि’ इति देहख चान्यख च प्रमातृतयैकरूपेणो- मुखेन प्रमातृत्व पर्यवसितः, नमोऽत्र तदन्यवाचित्वात् । एवमेव हि क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्विवेको यइत्याह तथा चेति । एतेन ज्ञानाविषयत्वमत्र (मा) व्याकुईतिरस्तः । प्रमेयत्वं चाल भोग्यत्वपर्यवसितम् । तद्व्यतिरेकच पूर्वेककर्मफलभोगार्थत्वरूप हेतुव्यतिरेक रूपो (रूपेण) भोक्तृत्वपर्यवसितः । ततश्चायं पूर्वोक हेत्वन्तरद्वयतिरेकस्यापि प्रदर्शनार्थ इति मत्वा तयोरपि व्यतिरेकमाह न चेत्यादिना । सावयवत्वे योग्यानुपलब्धिमाह सर्वत्रेति । सर्वशब्दशेऽल देहांशकापरः । तेनाणोरप्यात्मन ’ पादे मे वेदना, शिरसि मे सुखम् ’ इत्यादिसुखदु: खनिमित्त तत्तद्वचवा वच्छिन्नव्यवहारदशायामपि निरवयवत्योपलब्धिरुक्ता । यहा देवादिरूपेण विचित्रप्रकारेष्वनन्तेषु देहेषु कचिदपि देहे देहिनस्सावयवत्वं नोपलब्धमित्यर्थः । अहमित्येकवचनमेकस्सिन्देहेऽभिमन्तुरात्मन एकत्वं सूचयति । यथात्मा सावयवस्यात्, तदा वयमिति ( अवयवोऽहमिति) कदाचिदुपलभ्येत प्रत्येकं तदवयवानामपि चैतन्यस्यावश्याभ्युपगमनीयत्वात् । सावयवत्वे ह्यवयवसङ्घातरूपव्ययविरूप वा स्यात् उभयथाऽप्यवयवगतविशेषगुणमन्तरेण न तत्र विशेष- गुणसिद्धि: । किण्वादिष्वपि हि प्रत्येकमसिद्धाऽपि मदशक्तिः पाकविशेषात् रसविशेषादिवत् प्रत्येकं जायते । शक्तेश्वा पर्यनुयोज्यत्वेऽपि विशेषगुणेष्वयं नियमो दुस्त्यजः ज्ञानस्य द्रव्यत्वपक्षेऽप्येवमेव, निष्प्रभसमुदाये सप्रभत्वायोगवत् । एवंच सति समाजवदेकस्मिन् देहे (देहिनि ) मिश्रः कलहासूयेग्यनिग्रह / नुग्रहादयो- ऽप्युपलभ्येरन् । समुदायावयविनोश्चातिपीडायामवयवव्यतिरिक्तयोरभावादवयवानामेवानुभवितृत्वं स्यात् । तथा सति पाण्याद्यवच्छिन्नात्मावयवानुभूतं तदन्योऽवयवो न प्रतिसन्दधीतेति दक्षिणहस्तेन मयैव स्पृष्ट वामहस्तेन पुनः स्पृशानि इत्यादिप्रतिसन्धानं न स्यात् । न चात्मावयवानामागुतरसञ्चारात् तदुपपत्तिः, आत्मनश्चूर्णपुञ्जकल्पत्वप्रसङ्गेन सङ्घातविशेषस्याप्यसिद्धिप्रसङ्गात् । न च क्खादिषु मृगमदवासनेव अन्यवासनासंक्रमः, मात्रानुभूतस्य गर्भस्थेनापि सारणमसङ्गात् । न च भेदाभेदात् सर्वोपपत्तिः, तस्यैद व्याघातादिदुः स्थत्वस्य शारीरकमाप्यादिषु प्रपचितत्वात् । तदेवम् अहमित्येकत्वेनोपलम्भो निरवयवत्वमन्तरेण नोपपद्यते । एतेनार्थात् देहेन्द्रियमाणानामध्यात्मत्वं निरस्तं वेदितव्यम् । तथाहि– न हि पाण्याद्यारब्धोऽययभ्यस्ति सत्कार्यवादस्थापनात् । न च पाण्यादय एवात्मानः, प्रत्येक महत्वाद्य- अधिवादनियमासंभवाच । न चाa परस्परोपकार्योपकारकभावाभिमानः सुवचः । अत एव च न तत्समुदायः । एवमिन्द्रियग्रामे प्राणाख्यसङ्घातेऽपि इति । देहस्य चान्यस्य चेति । गृहक्षेत्रादितुल्यो ममेदम् इति देहस्येदंग्रहः । स्थूलोऽहम् इत्यादिकं तु प्रबुद्धस्या पृथक्सिद्धेः, अप्रबुद्धस्य तु भ्रान्त्येति न कश्चिद्दोष इति भावः । प्रमातृतयेति । बिमर्शदशायां प्रमेयस्याप्यात्मनः ‘प्रमातृत्वेनैव हि सर्वदा विषयग्रहणवेलायां स्फुरणम् । ‘अज्ञासिषम्’ इत्येवमादिरूपेण अन्यदाऽपि प्रमातृत्वं परामृष्टम् । आत्मग्रहणेऽपि ‘मां जानामि इति प्रमातृत्वमपि सुस्थितमेवेति भावः । एकरूपेणेति । सावयवत्वे कस्यचिदवयवस्य कदाचित्प्रमातृत्वेऽन्येषां चाप्रमातृत्वेन स्फुरणं स्यात् । 3

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाव्यम् 2 18, 40 पलब्धेः । न च देहादेखि प्रदेशभेदे प्रमातुराकारमेद् उपलभ्यते । अत एकरूपत्वेन अनुपचयात्मकत्वात् प्रमातृत्त्वात् व्यापकत्वाच्च आत्मा नित्यः । देहस्तु उपचयात्मकत्वात्, न नेकेषां चेतनानामवयवानां प्रमाप्रसरयौगपद्यनियमोऽस्तीति भावः । अथ पूर्वोक्तमेव मुखभेदेन साधयन् विजातीयसङ्घातात्मकत्वे योग्यानुपलब्धिं चाह तचेति । पाञ्चभौतिकेषु देहादिषु तत्तद्ांस- भूतत्वगत्र्यांसादौ तत्तद्भूतप्रयुक्ताकार भेद उपलभ्यते ; नैवं प्रमातरि । तथा च श्रूयते, “कृत्नः प्रज्ञान- चन एव” (बृ. ६. ५. १३) इत्यादि । यद्वा आकारभेद इति पाणिपादादिसन्निवेशभेदो विवक्षितः । देवमात्मनो नित्यत्वे देहस्य विनाशित्वे च प्रत्येकं हेतुचतुष्टयं लोकद्वयसिद्धं सुखग्रहणाय सङ्कलय्य दर्शयति—अत इति । एकरूपत्वेन - अभूतसङ्घातात्मकत्वादित्यर्थः । अनुपचयात्म- कत्वात् - निरवयवत्वादित्यर्थः ।

5 नन्दिमखिलमपि हेतुजातमनुपपन्नम् ; तथा हि– तत्रासङ्घातरूपत्वस्य निरवयवत्वस्य च रूप- रसादिभिर्महदादिभिश्वानैकान्त्यम् : प्रमातृत्वं च यदि कर्मफलभोक्तृत्वं विवक्षितम्, तदानीम् असाधारणानैकान्त्यन् सकलसपक्षविपक्षयानृते । तत्र चेश्वरादेरपि पक्षीकारे भागासिद्धिश्च । यदि माश्रयत्वमात्रं विवक्षितम्, तदा सर्वप्रमातृपक्षीकरणे पूर्वयदसाधारण्यम् । जीवमात्रपक्षीकारे त्वीश्वर- नित्यत्वस्यापि हृद्वाभ्युपगमाभावात् तस्मिन् दृष्टान्ते संदिग्धसाध्यवैकल्यादिदोष: । व्यापकत्वं च यदि सर्वव्यापकत्वम्, तदा स्वरूपासिद्धि: ; प्रत्येक क्षेत्रज्ञानामणूनां तदभावात् ईश्वरापेक्षया व्याप्यत्वाच्च । यदि कतिपय व्यापकत्वम्, तदा शस्त्राकाशादिभिरेवानैकान्त्यम् । शरीरानित्यत्वसाधकं सावयवत्व. मपीश्वरदिव्य विग्रहाभरणायुधादिविशेषैः । एवं कर्मफलभोगार्थत्वं च यदि तद्धेतुत्वम्, तदा ईश्वरजीवस्व- रूपादिभिः पूर्ववदने कान्त्यम् । यदि तदर्थमुत्पन्नत्वम्, तदा व्यर्थविशेषणत्वम् उत्पन्नत्यमात्रेण व्याप्तिसिद्धेः । सङ्घातरूपत्वमपि सावयवत्वादनैकान्तिकम् । व्याप्यत्वं च यदि सर्वापेक्षया तदा त्वसिद्विदोषः । न हि शरीरादिकं पर्वतादिभिर्व्याप्यते । अप्रसिद्धत्वं च हेतो:, कुत्रचिदपि तस्या- भावात् । यदि कतिपयापेक्षया, तदा ईश्वव्याप्यैर्जीवदिव्यमङ्गलविग्रहादिभिरनैकान्त्यम् । यदि जीवव्या- प्यत्वमिति विशेष्येत, तदा नित्यसूरिविग्रहविशेषादिभिः प्रकृत्यादिभिश्च प्राग्वद् व्यभिचारः । एतेन क्षेत्रज्ञव्याप्यत्वमित्यपि निरस्तम् । यदि पुजव्यापकत्वं विवक्षितम्, तदाऽणिमाद्यैश्वर्यवद्योगिप्रभृतिशरीरेषु खरूपासिद्धि:, तच्छरीराणां शिलाद्युन्मज्जननिमज्जनादेरपि योग्यत्यात् इति । अलोच्यते–अमङ्घातत्यनिरवयवत्वयोस्तावत् अर्जुनादिबुद्धया घातकतया प्रस्तुतशस्त्राग्न्याद्यधीन- विनाशनिवृतेस्साध्यत्वात् न महदादिभिरनैकान्त्यम् । द्रव्यत्वेन विशेषणात् नाग्मयादिनाश्यरूपादिभिरनै- कान्त्यम् । एवं प्रत्यक्षादिसिद्धनाशकनिषेधे महदादिवत् केवलमीश्वरसङ्कल्पादिना नाशः शङ्कयेत, तदपि श्रुत्यैव प्रतिषिध्येतेति भावः । प्रमातृत्वस्य भोक्तृत्वपर्यवसाने कर्मफलभोगार्थत्वरूपप्रमेयत्वनिषेधसु- खेनानुत्पत्तिपर्यवसितत्वात् अनुत्पन्नत्वस्य च नित्यत्वेन व्याप्तिसिद्धेः आत्मस्वरूपानुत्पत्तेश्च शास्त्रसिद्धत्वान्न कश्चिदोषः । प्रमाश्रयत्वमात्रस्य हेतुत्वे त्वीश्वरो दृष्टान्तः । तत्र साध्यसन्देहो न खेवाहम् इत्यस्य 7

50 श्रीभगवद्गीता - 8 18 देहात्मनाशित्वानाशित्व हेतु परिष्कारः ; व्याख्यानदशायां निराकृतः । व्यापकत्वस्य प्रयोगस्तु पूर्वमस्मयाख्यातप्रकारेण शखादिविषयतया पठितव्य इति न तत्रापि दोषः । शरीरानित्यत्वसाधनेषु च सावयवत्यभूतसङ्घातत्वयोः प्राकृतत्वे सतीति विशेषणाल व्यभिचारः । एतदर्थं हि इमे देहा । इत्युक्तम् । कर्मफलमोगार्थत्वमपि तदर्थमुत्पन्न- त्वमेव ; न च व्यर्थ (थ) विशेषणम्, मुक्तात्मज्ञानविकासस्य व्यवच्छेद्यत्वात् । न हि सोऽनुत्पन्नः, प्राक् अभावात् । निवृत्ते प्रतिबन्धके करण निरपेक्ष स्वरुपाधीनोत्पत्तित्वमात्रेण हि स्वाभाविक उच्यते न त्वनुत्पन्नत्वेन । “दोषप्रहाणान्न ज्ञानमात्मनः क्रियते तथा । प्रकाश्यन्ते न जन्यन्ते नित्या एवात्मनो हि ते” (वि. घ. १०४ ) इत्यादिकं त्ववबोधादिस्वरूपस्यानुत्पन्नतामाह, न तु तद्विकासस्य । अथवाऽवस्थारूपत्वेन तस्त्रोत्पन्नत्वं मा भूनाम (मा नाम पृथक्चिन्त्यताम् ) । तदवस्थावस्थितस्य व्यवच्छेदाय विशेषणं स्यात् । अस्तु वा विशेषणनैरपेक्ष्यम् ; तथाऽप्युत्पन्नत्वमात्रेणानित्यत्वं तावत् सिद्धम्, अज्ञातोत्पत्तिषु केषुचिच्छरीरेषु हेत्वसिद्धिशङ्का परिहार : कर्ममूलत्वमदर्शनेन क्रियते । कर्मावसान- विनाशित्वस्य वा साध्यत्वात् तदौचित्याय चेदं विशेषणं सार्थम् । व्याप्यत्वं च शस्त्राद्यपेक्षया विवक्षितम् । साध्यं च तदधीनविनाशित्वमिति न कश्चिद्दोषः । ननु यो यद्याप्यः स तदधीनविनाश इति न व्याप्तिः, ईश्वरव्याप्यैः प्रकृतिपुरुषकालादिभिरनैकान्त्यादिति चेन्न योग्यत्वस्य साध्यत्वात् तत्रापि तत्सङ्गा (संभ) वात् । ईश्वरनित्येच्छापरिग्रहादेव हि तन्नित्यत्वम्, अन्यथा यदि ईश्वरो जीवादिखरूपमपि संजिहीर्षेत्, कस्तस्य शासिता ? तर्हि जीवाकाशादिव्याप्यैस्तदधीननाशरहितैः शरीरादिभिर्व्यभिचार इति चेन्न तेषामपि तन्त्रायत्वयोग्यत्वात् । तन्नाशकर्ता ईश्वरस्तु न तत्र जीवादीन्युप- करणीकरोतीति विशेषः । ततश्चैः प्रयोगः - शरीरादि शस्त्राद्यधीनविनाशयोग्यम्, तद्व्याप्यत्वात् । यत् यद्याप्यं तत् तदधीनविनाशयोग्यम् इति । यद्वा तिष्ठतु सामान्यन्याप्तिः । शस्त्रादिनाश्यत्वमेव साध्यम्, शस्त्रादिव्याप्यत्वादित्येव च हेतुः यत् शस्त्रादिव्याप्यं तत् शस्त्रादिनाश्यम् यथा कदलीकाण्डादीति । न चाकाशादि शस्त्रादिव्याप्यम्, सूक्ष्मत्वे सति अनुप्रवेशस्य विवक्षितत्वात्, सूक्ष्मत्वस्य ’ चाल यत्र यत् प्रतिहन्यते तवाप्रतिहतत्वं ततस्सूक्ष्मत्वमिति निष्कर्षात् । योगिप्रभृतिशरीराणां तु शस्त्रादिव्याप्यत्वमेव परिणामविशेषादेर्निवृत्तम् । अतस्तदधीननाशाभावः । शस्त्राद्यपेक्षया व्याप- कत्यमेव तेषामिति तैर्न व्यभिचारः । ततोऽपि सूक्ष्मतरैरीश्वर सङ्कल्पस्व सङ्कल्पादिभिस्तु तन्नाशः । एतेन शस्त्रास्त्रादिप्रतिबन्धकौषधाद्यनुगृहीतशरीरवृत्तान्तोऽपि व्याख्यातः ; औषधादिभिस्तल प्रवेशप्रतिकधात् । तस्मात् सिद्धमष्टावपि हेतवोऽष्टदिग्विजयिनः इति । ; 1 1 नन्वाकाशापेक्षया शस्त्रं सूक्ष्ममेव अल्पपरिमाणत्वादित्यवाह सूक्ष्मत्वस्य चेति । तत्प्रति- घातकत्वे सति तेनाप्रतिहन्यमानत्वं ततस्सूक्ष्मत्वम । द्वयोः पाषाणयोः मिथः प्रतिघातकत्वेऽपि कस्यचि सूक्ष्मत्वम् । अतोऽप्रतिहतत्वमपि निवेश्यम । आकाशाप्रतिहतत्वात् पुनश्शास्य सूक्ष्मत्वापतिरिति तत्प्रतिघातकत्वस्यात चित्रक्षा । स्वप्रतिघातक शस्त्रादिव्याप्यत्वरूप हेतोराकाशे · प्रभावान व्यभिचारः ।

MON 4126 तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8. 19.

51 शरीरिषः कर्मफलभोगार्थत्वात्, अनेकरूपत्वात् व्याप्यत्वाच्च विनाशी । तस्मात् देहस्य विनाशस्वभावत्वात् आत्मनो नित्यं [स्वभाव ] स्वाच उभावपि न शोकस्थानमिति, शस्त्र- पातादिवरुपस्पर्शान् वर्जनीयान् स्वगतान् अन्यगतांथ धैर्येण सोहा अमृतस्वप्रातये अनभि- संहितफलं युद्धाख्यं कर्माऽऽरमस्व ॥ १८ ॥ य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् | उस तौ न विजानीतो नायं हस्ति न हन्यते ॥ १५ एनम् — उक्तस्वभावमात्मानं प्रति हन्तारं हननहेतु कमपि यो मन्यते यश्चैन ननु किमर्थमिह लोकसिद्धं शरीरानित्यत्वं प्रसाध्यते । केषुचिच्छरीरेषु प्रत्यक्षत एव नाशो दृष्टः । अविनष्टेषु भीमादिशरीरेष्वपि तत्तुल्यतया नाशित्वं निश्चितमेव । अन्यथा शत्रून् प्रति शस्त्रादिकमपि न प्रहीयेत । स्वयमपि शत्रुशस्त्रादिकं न निवारयेत् । अतः शरीरानित्यश्वस्य संप्रति- पन्नत्वात् संदिग्धे च न्यायापेक्षणात् निरर्थकमिह सावयवत्वाद्यनुमानचतुष्टयम् इति । अलोच्यते प्रथमं तायत् आत्मनित्यत्वानुमानानां यत् शस्त्राद्यधीनविनाशम्, तत् सावयवं यथा शरीरमिति व्यतिरेकव्याप्तिमदर्शनमेकं प्रयोजनम् । तत एव देहात्मनोर्विरुद्धधर्मप्रपञ्चनेन भेदस्थापन द्वितीयम् । शस्त्रादिनिवारणरसायनसेवादिभिर्नित्यत्वमपि किं भवेदिति संदेह पाकरणं तृतीयम् । एवं देहानां नाशतत्वोरवश्यम्भावित्वप्रतिपादनेन स्वदेहवैराग्यजननं चतुर्थम् । परदेहेषु च स्वस्यैकस्यैव नाशहेतुत्वभ्रमनिरसनेन वक्ष्यमाणप्रकारेण स्वतन्त्रकर्तृत्वाभिमानचालनं पञ्चमम् । नाशहेतौ सति अवश्य नश्यतीति प्रतिपादनात् फलाभिसन्धिरहित कर्मानुष्ठानादिना अत्यन्तनाशस्यापि संभावनाद्योतनं षष्ठम् । नश्वर स्वभावत्वादशोचनीयत्वं सप्तमम् । शीघ्रं मोक्षसाधने प्रवर्तितव्यमित्यष्टमम् । एवं यथोचितमन्यदपि भाव्यमिति । तस्माद्युभ्यस्त्र भारत इत्यत्र तस्मादित्यत्य व्याख्यानं देहस्येत्यादि, न शोकस्थान मिती- त्यन्तम् । मात्रास्पर्शास्तु इत्यादिलोकद्वयप्रतिपादितेन द्वन्द्वतितिक्षारूपपरिकरेणामृतत्वरूपफलेन च पूरयन् आह शस्त्रेति । अब परगतान् प्रति शोचतः स्वगताभिधानं मर्मोद्घाटनेन मानजननार्थम् । शास्त्रीयत्वादेव हि स्वगतमपि दुःखं सद्यते, तथा सोडव्यमिति प्रदर्शनार्थं च । युद्धस्यानीप्सित राज्य । दिक्षुद्र भोगान्तर प्रधानकत्कयुदासाय प्रकरणारम्भोक्तमेव फलमुचितमिति अमृतस्व- प्राप्तये इत्युक्तम् । धात्वर्थस्य पराभिमतं करणतयाऽन्वयमपाकुर्वन् युध्यस्वेत्यत्र प्रकृतिप्रत्ययार्थी विविच्याह युद्धाख्यं कर्माऽऽरमस्वेति । अयमर्थः सेश्वरमीमांसायां ( ) प्रपचितोऽस्माभिः ॥ १८ ॥ अथ अविनाशि तु इति लोकेनोकं नैनं छिन्दन्ति इति प्रपञ्चयिन्यमाणं शस्त्रादीनामा- त्मनश्च हन्तृत्वहन्तव्यत्वायोम्यत्वं तद्विपर्ययवेदिनिन्दया द्रढयति य एवमिति । सामानाधिकरण्यश्रम- निरासायोक्तं प्रतीति । हन्तारम् इत्यस्य तृनन्तत्वात् एनमिति द्वितीया, ‘न लोकाव्ययनिष्ठाखल- तृनाम्” (अष्टा. ३. ३.६९) इति कुद्योगषष्ठीनिषेधात् । हननहेतुमिति । प्रत्ययस्यात हेतुमालाविव- क्षेति भावः । न कञ्चित्कर्तुमर्हति इति पूर्वोक्तयत् पदार्थविवक्षया पुलिङ्गत्वोपपत्तिरिति ज्ञापनायोक्तम् – कमपीति । छेदनादिहेतुषु कञ्चिदपीत्यर्थः । 3464 52 श्रीभगवदीला - अ. 2. 18 हननायोगः केनापि हेतुना हतं मन्यते तावुभौ न विजानीत उक्तर्हेतुभिरस्य नित्यत्वादेव एनमयं न हन्ति + aa “हन्ता चेन्मन्यते हन्तुं तम् । उम तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥” (क. १. २. १९) इत्यस्य कठवली वाक्यस्योपहणरूपोऽयं श्लोकः । तस्य च वाक्य- स्याऽऽत्मनो हन्तृत्वहन्तव्यत्वनिषेधार्थत्वम्, “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् " (त्र. २. ३.३३) इत्यधिकरणभाष्ये पूर्वपक्षिणोक्तम् । सिद्धान्ते च " यदुक्तं हन्ता चेन्मन्यते इत्यादिना हननक्रियायामकर्तृत्वमात्मनः श्रूयत इति" एवमनूद्य, “तदात्मनो नित्यत्वेन हन्तव्यत्वाभावादुच्यते” इति परिहृतम् । तत् कथमत्र एवं हन्तारमित्यादिना स्वरससिद्धसामानाधिकरण्यादिभज्ञेन हननहेतुं कमपीत्यध्याहृस्य व्याख्यायते ? || उच्यते । न तावदल शारीरकभाप्यविरोधः, ऐकार्थ्यात् । अत्र हि यस्य कस्यापि हेतोरात्महनन हेतुत्वं नास्तीत्युक्तम् । तथा सति आत्मनोऽप्यात्नहनन हेतुत्वं नास्तीत्युक्तं भवति । एवचाल सामान्योक्तस्य विशेषनिष्ठतामभ्युपेत्योक्तं शारीरके। न तत्र (चाल) सामानाधिकरण्याभ्युपगमः, आत्मनो हन्तारमिति वैयधिकरण्येऽपि फलितोक्तेः । तल ह्यपेक्षितपदान्तरस्य योग्यविभक्त्यन्ततयाऽभ्याहारः । अत्र तु सामा- नाधिकरण्यादपि, क्रियाकर्मभोराकाङ्क्षादिमतोः परस्परान् एव खारसिकः । सामान्यविषयत्वे च प्रकरणौचित्यम् । आत्मनो हन्तृत्वनिषेधरूपविशेषोपसंहारस्तु वेदाविनाशिनम् इति लोके भविष्यति । तस्मात् अथमिति शब्दस्य भिन्नार्थत्वादिकमपि न दोषायेति सिद्धम् । प्रतिज्ञान्तरत्व अमत्युदासायाह उक्तैरिति । अस्य नित्यत्वादिति । तत्कार्यशक्तमपि न हि तदयोग्ये प्रवर्तत इति भावः । एनम् इति पूर्ववाक्यादनुकृप्योक्तम् । अत एवचेति । अयोग्यतया हेत्वभावे तकियाविषयत्वरूपफलाभाव इति भावः । अयं इननहेतुः, अयमात्मा इत्युभयत्र अयं- शब्दप्रयोगात् तन्त्रेणोचरितोऽयं शब्दो हन्ति, हन्यते इत्यनयोर्विवक्षाभेदात् कर्तृकर्मसमर्पक इति 1 अस्य लोकस्याssमानाशित्वमकरणमध्यगतत्वात् न सांख्यमतरीत्या कर्तृत्वनिषेध- परत्वम् । एतत्समानार्थकत्वात् कपि अनिनिषेधपरखेन् य एनं वेत्ति कर्तारमित्येवोच्येत । नगकर्तृत्वनिषेधातु अन्य केचितृपस्तीत्येव ज्ञायते । अतः सांख्यप्रति- कूलमेवेदम् । एवञ्च लोके त्वरित पठन-भोजनादिकतृत्ववत् आत्मनिष्ठमेवेति तदभावस्यात्मनि दुर्वचत्वात्, एनमित्यस्य इन्तारतिय परित्यज्य हन्तारमिति हनन- क्रियाकर्मतयाऽन्यय इष्यते । तथा वालनकर्तारं यो वेसीत्यर्थः । हननं नाशनम् । अत एव हन्यमाने शरीरे इत्युच्यते । घटादिनाशकत्वेऽप्यात्मनः आत्मानखं नास्ति । एवमेवार्थ- वर्णन संभवेऽपि हेतु सामान्यनिषेधसंभवे विशिष्य कर्तृ निषेधो मा भूदिति हन्तारमित्यस्य हनमद्देतु- मित्यर्थ उच्यते । इननहेतुं वेति दननहेतुविपयरक्षा चानित्युक्त कम्यचित् हननहेतुत्वज्ञानवानिति अध्याहारं विनैव सियति । एवमात्महननन्यभावे उके, न्वभावादेवाऽऽश्मानाशः, न तु स्वयं नाशायोग्यत्वादिति न प्रन्तव्यमिति यश्चैनं मन्यते हतमित्युक्त | नाशयोग्यतैव नैति भावः । स्वभावोक्तिः फलोमावप्रयुक्तैवेति कशिमं भवति । उत्तरार्धे अयमितिपदं हन्तृत्वेन मतं इतरवेन मत वक्तीति सर्वसंमतम् । एतमिति कर्मानुषेणः । सामान्यतो दमनकर्तृत्वस्य वा हनमहे तुत्वस्य वा निषेघायोगात् । इम्सारमित्यस्य 23 नैनमिति लोको विवरणम् इतमित्यस्य मच्छेय इति 21 श्लोकः । 2 पनमित्यनुकुष्येत्युक्तया, एनमयं न हन्तीति भाव्यपाठ इति ज्ञायते ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् ४. 20. 53 अस्यायं इननहेतुर्न भवति । अत एव चायमात्मा न हन्यते । हन्तिधातुरप्यात्मकर्मका शरीरवियोमकरणवाची’ “न हिंस्यात् सर्वा भून”, “ब्राह्मणो न इन्तव्यः” इत्यादीन्यपि शास्त्राणि अतिशरीरवियोगकरण विषयाणि ॥ १९ ॥ । न जायते म्रियते वा कदाचिनाये भूत्वा मचता वा न भूवः । २० अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ उक्तैरेव हेतुभिर्नित्यत्वेनापरिणामित्वादात्मनो जननमरणादयः सर्व एवाचेतन देहधर्मा भावः । कथं तर्हि मनुष्यं हन्ति इत्यादिप्रयोगः । न सौ शरीरमालहननविषयः, मृतशरीरघातकेषु पितृहा मातृहा इत्यादिप्रयोगोपकोशाद्यभावात् । मनुष्यादिशब्दाश्चात्नपर्यवसिता इति नसिद्धान्तः । मां जिघांसति इत्यादिप्रयोगेषु व्यक्तमेव हन्तेरात्मकर्मकत्वम् । अतो हिंसायोग्यश्चेतन एवं हन्तिधातोः कर्मभूतः । तथा सति नायं हन्ति न हन्यते इत्युक्तमुभयमपि नोपपद्यते इत्याशङ्कयाऽऽह् हन्तिधातु- रिति । आस्मकर्मक इत्यनेन शङ्काचनम् । सत्यमात्मकर्मक एव खतो हन्तिधातुः, न तु [स] तत्स्वरूपप्रच्युतिप्रतिपादकः किंतु मारणपरः । तथैव हि लोकवेदयोः प्रयोगः । मारणं च शरीरादि- विश्लेषणात्मकम् | ‘मृङ् प्राणत्यागे’ इति चानुशिप्यत इति भावः । एवं लोकपयोगो निर्यूहः । ‘न हिंस्यात् सर्वा भूतानि ’ इति शास्त्रप्रयोगस्य कोऽर्थः ? स चास्तु यःकश्चित् । स तावत् सामान्यतो विशेषतश्च निषिद्धत्वादकर्तव्य इत्याशङ्कयाह न हिंस्यादिति । पर[[भ]मतप्रक्रिया उत्सर्गापवादन्यायाद्वा, स्वमतेन विहितशरीरवियोगकरणस्य पशुशत्रुप्रभृतीनामपि हिततमत्वेन हिंसात्वस्यैवाभावाद्वेति भावः ॥ १९ ॥ । अथ विपश्चित् इत्यधीतस्य अल कदाचित इत्येकपदम । तविशेषितस्य ‘न जायते’ इति कटवली- लोकस्य पौनरुक्त्य - प्रत्यक्षविरोधादिदोषमाशङ्कयाह उक्तैरेवेति । एतेन प्रतिज्ञामात्रत्वशङ्का परस्ता । नित्यत्वेनापरिणामित्वादिति । अविनाशत्वेन विकारमात्रस्यापि निरस्तत्वादित्यर्थः । तथाहि - विनाशो नाम पूर्वावस्था प्रहाणरूपनामान्तरभजनार्द्धावस्थान्तरापतिः । यथा घटादिद्रव्यस्य कपालाद्यवस्था; तद- वस्त्रोन्मुख्यं च तस्या अपक्षयः । सैच कपालाद्यवस्थस्य स्यैव द्रव्यस्योत्पत्तिः । एवं परिणाम वृद्धयादि- कमुदाहरणीयम् । वक्ष्यति चेममर्थम् जातस्य हि ध्रुवो मृत्युरित्यत्र । अतो विनाशित्व निराकरणेन जन- नादिकमप्यर्थत निरस्तम् । सर्व एवेत्यपौनरुक्तचार्थमुक्तम् । एवकारोऽल अपिशब्दसमानार्थः । न केवलं हन्तव्यत्वमात्रमेव नास्ति अपि तु जन्यत्वादिकमपीत्यपुनरुक्तिरिति भावः । देहधर्मा इति हन्यमाने शरीरे इति सूचितजननमरणादिव्यवहारविषय उक्तः तत्र हेतु: अचेतनेति । जननादयो देहवर्मा आत्मनो न सन्तीत्युच्यत इत्यात्मनि देहधर्मान् प्रत्यक्षादिनाऽभिमन्यमानायार्जुनाय, ‘न जायते’ इत्युपनिषन्मन्त्रेणैव यथावस्थिताकारो विविच्या भिधीयते न तु देहसंयोगवियोगलक्षणजननमरणप्रति .7 1 शरीरवियोगकरोति, अविहितशरीरवियोग करणेति व भाध्यं परमतरीत्या मारणार्थकत्वम् उत्सर्गापवादन्यायश्च स्वीकृत्य । तदपि मारयतीत्यादौ तथैय निर्वाह्यत्वात् । इतीत्यत्र तु अम्योऽपि निर्वाsistar (2-31) भाषितः ।

54 श्रीभगवद्गीता - अ. 2. 20. अजायमानत्वम् न सन्तीत्युच्यते । तत्र जायते म्रियते इत्ति वर्तमानतया सर्वेषु देहेषु सर्वैरनुभूयमाने जन- नमरणे कदाचिदप्यात्मानं न स्पृष्टतः । नाये भूत्वा भविता वा न भूयः अयं कल्पादी भूस्खा भूयः करवान्ते च न न भविता; केषुचित्प्रजापतिप्रमृतिदे हे बागमेनोपलभ्यमानं कल्पादौ जननं कल्पान्ते च मरणमात्मानं न स्पृशतीत्यर्थः । अतः सर्वदेहगत आरमा अजः ; अत एव नित्य: । शाश्वतः - प्रकृतिवदविशदसततपरिणामैरपि नान्वीयते, पुराण:- पुराऽपि नवा ; सर्वदा अपूर्ववदनुभाव्य इत्यर्थः । अतः शरीरे इन्यमाने न हन्यतेऽयमात्मा ॥ २० ॥ J क्षेपः क्रियत इत्यर्थः । वाशब्दश्चार्थः । श्लोकस्वपदानां पौनरुक्त्यपरिहाराय वर्तमानादिनिर्देशसिद्धां व्यवस्थां ध्यञ्जयन् आह तत्रेति । ननु कदाचिदित्यनेन वर्तमानकालविवक्षायां वैयर्थ्यम् लकारेणैव गतार्थत्वात । भूतभविष्यतो संग्रहे वर्तमाननिर्देशो न सङ्गच्छत इत्याशङ्कयोक्तम् वर्तमानयेत्यादि । तत्तत्कालीनै: पुरुषैस्तेषु तेषु देहेषु जायते म्रियते इति वर्तमानतयैव हि जननमरणयोरनुभवः । अतस्तदपेक्षया वर्तमान- निर्देशोपपत्तिः । तेन कल्पाद्यन्तव्यतिरिक्तः समस्तः कालः कदाचिदिति संगृहीत इति भावः । भूत्वा इति पूर्वकालनिर्देशाभिप्रेतमाह कल्पादाविति । स्व भूयशब्दः कल्पान्तपरः । भूत्वा मविता इत्य- नयोः क्रिययोः प्रत्येक नञन्वयभ्रमत्र्युदासायोक्तम् न न भक्तिति । भूत्वा न भवितेति विशिष्टं नव- न्तरेण प्रतिषिध्यते । ननु नायं भूत्वा इत्यादिकं किमर्थमुच्यते : न जायते इत्यादिनैव संग्रहीतु वयस्यादित्याह केषुचिदिति । अयं भावः कालविशेषे देहविशेषेषु सृष्टिप्रलयविशेषः श्रयते । स च न देहसंबन्धद्वियोगमात्रम्, “तोयेन जीवान् व्यससर्ज भूम्याम् " ( ना, १. ४) इति कण्ठेोक्तः, प्राक् सृष्टेः एकस्वावधारणात्, एक विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपतेः एकस्यैव बहुभवन सङ्कल्पादेश्चेति जीवस्थ रूपोत्पत्तिनाशादेवाभ्युपगन्तव्याविति नाविक – नायंभून्या इत्यादि उक्तम् । तल चैवमुत्तरम् -जीवानां विसृष्टिर्नाम सदेहीकरणेन विक्षेपः । प्राकटटेरेकत्वावधारणं नामरूप- विभागाभावात् । एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं च सुक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरकस्य ब्रह्मणः स्थूलचिचिद्वस्तुशरी- कतया परिणामात् । अत एव बहुभवन सङ्कल्पाद्यपपत्तिश्च । अतः कल्पाद्यन्तयोरपि ज्ञानसङ्कोच विकास - करदेहविश्लेषस लोषमा लमेव, न पुनः खरूपोत्पत्तिः इति । अजो नित्यः इत्यनयो: पूर्वोक्तार्थस्य सकलय्य निगमनरूपतया तत्तत्कालेषु जन्मादिनिषेधेन सर्वदेहगतात्मानत्वादिविवक्षया वा अपौनरुक्त्यमित्य- भिप्रायेणाह अतस्सर्वदेहगत इति । अतएव नित्य इति । उत्पतिरहितत्वाद्याशित्वरहित इत्यर्थः सृष्टध- वस्थागतस्थूलपरिणामामात्मनि निरस्तत्यात् प्रस्याद्यवस्थागत सूक्ष्मपरिणाम निरास परः शाश्वतशब्द इत्यभि प्रायेणाह प्रकृतिवदिति । पुराणशब्दमपि ’ अक्षर साम्यानिर्ब्रूयात्’ इत्युक्तन्यायेन निर्वक्ति पुराऽपि नव इति । किमिदं पुराऽपि नवत्वन्, अनुत्पतत्र कदाचिदपि नवत्वायोगात् । उत्पन्नत्खेऽपीदानीमपि नव इति वा परस्तादपि नव इति वा वक्तव्यम्, पुरा नवत्वस्थाविस्मयनीयत्वादित्याशङ्कयाह सर्वदेति । 1 पूर्वार्धवाक्यप्रयोक्तम् अजोनित्यः शाश्वतः इति संगृहीतम् । पुराण इति संगृहीत- विवरणं चतुर्थपाद इत्यपि स्यात् । शांकरे शाश्वत इत्यपक्षयाभाव, पुराण इति वृद्धयभावः, नहन्यत इति परिणामाभाव इत्युक्तम् । माच्छे पुरं शरीरम् अणसोति पुराण इति । इदं तु भाव्यं प्रगुणम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 21. 28, 55 बेदाविनाशिनं नित्यं य एमव्ययम् । कथं स पुरुषः पार्थ के घातयति हन्ति कम् ॥ २१ एवमविनाशित्वेना अस्वेन व्ययानवेन च नित्यमेनमात्मानं यः पुरुषो वेद, स पुरुषो देवमनुष्यतिर्यस्थावरशरीरावस्थितेन कमप्यात्मानं कथं घातयति ! कं वा कथं हन्ति । कथं नाशयति ; कथं वा तत्त्रयोजको नववीत्यर्थः। एतान् आत्मनो घातयामि हन्मी- त्यनुशोचनमात्मस्वरूप याथात्म्याज्ञानमूलमेवेत्यनिप्रायः ॥ २१ ॥ यद्यपि नित्यानामात्मनां शरीरविश्लेषमात्रं क्रियते– तथाऽपि रमणीय भोगसाधनेषु शरीरेषु नश्यत्सु तद्वियोगरूपं शोकनिमित्तमस्त्येवेत्यवाह- 2 ૨૨ 1 वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ धर्मयुद्धे शरीरं त्यजतां त्यक्तशरीरादधिकतर कल्याणशरीरग्रहणं श्राखादवगम्यत इति जीर्णानि वासांसि विहाय नयन कल्याणानि वासांति गृह्णामिव हर्षानिमित्तमेवालोपलभ्यते ॥ पुराशब्दस्य कालत्रयोपलक्षणतया वा, [[या] वृत्त्यन्तर्गताभिप्राय (यः) कापिशब्दसमुच्चितकालान्तरतात्पर्येण वा पुरातनोऽपि नव इति विरोधाभिप्रायेण वा निर्वाह: । नवशब्दोऽप्यत्र नवत्य सहचरिताश्चर्यत्वपरः । वक्ष्यति च आश्चर्यवत् (२.२९) इत्यादीति भावः । यद्वा सावयवानामवयवाप्यायनादिना नवीकरण स्यात्, अयं तु निश्वयवत्वेनानवी कार्यतया पुराऽपि नव इति । उपपादित[मिम] मर्थमर्जुनस्य शक्य- मानविषये निगमयतीत्यभिप्रायेणाह अत इति ॥ २० ॥ य एनम् इत्युक्तविपर्ययपरे वेद इत्यादिश्लोके नित्यमिति परमसाध्यानुवादः । अविनाशिन- मित्यादिकं तु तद्धेतुरित्यभिप्रायेणाह एवमिति । व्ययशब्देनात्र जन्मनाशव्यतिरिक्तविकार: विवक्षिता:; अपक्षय एव वा छेदनादियोग्याच यवविश्लेषादिव । कमिति निर्धारणस्या निर्धारिता ने कव्यक्तिसापेक्षत्वा- दाह देवमनुष्येत्यादि । घातयतिहन्त्योः पौनरुकत्यमाशङ्कय बुद्धिस्थकमेणार्थमाह कथं नाशयती- त्यादि । वेदितुर्विशेषेण हन्तृत्वादिनिषेधो न युज्यते । आत्मनो नित्यत्वे तदवेदितुरपि तद्धननाथो- गादित्याशङ्कापरिहाराय फलितार्थं वदन् प्रकृतेन सङ्गमयति एतानिति । नाल ठोके हन्तृत्वादिमाल निषिध्यते ; किंतु तत्प्रयुक्तं शोचनम् ; तदुत्पादकप्रकारप्रतिषेधायैव ह्यत्र कथंशब्द इति भावः ॥ २१॥ शापूर्वकं वासांसि इति लोकमवतारयति यद्यपीति । ननु सार्वभौमादिशरीरपरित्यागे तत्तत्कर्मानुरूपना र कितिर्यक् स्थावरादिशरीरपरिग्रहसंभावनया, प्रलयवत् अपरिगृहीतशरीरतयाऽवस्थिति- संभावनया चास्त्येय शोकनिमित्तम् । न च नूतनत्वमा सुखाय, चिरन्तननरपतिभवन्परित्यागेनापि नूतनकारागारप्रवेशादेः, जीर्णांशुकमहाणेन नूतनगोणीग्रहणादेश्च दुःखरूपत्वात् । न च वयमिह मानुषादिशरीर विलय समनन्तरम्, अभिनववसनपरिधानवत् अनिमिषदेहादिसंग्रहमुपलभामह इत्याशंक्याह धर्मयुद्ध इति। अधिकतरेति कल्याणविशेषणम् । नवशब्दाभिप्रेतोक्तिः कल्याणानीति । हर्ष- निमित्तमेवेति । पुरा शोकाविषयमाले शोकः कृतः ; इदानीं तु तद्विपरीतहर्षविषये क्रियत इति भावः || 1 येन सर्वमिदं ततमित्येतत् प्रकृतोपयोगिताऽपि विवृणोति वालांसोति । अतोऽविनाशविषय- मध्येऽयं श्लोकः । 2 ‘अभ्यन्नवतरं कल्याणतरं रूपं कुरुते’ इति वृ. उ. ६.४.

56 श्रीभगवदीता-अ. 2. 23 24 25, पुनरपि ‘अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्’ इति पूर्वोक्तमविनाशित्वं सुख- ग्रहणाय व्यञ्जयन् द्रढयति - नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । मनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ अच्छेयोऽयमदाद्योऽयमक्रेोऽशोष्य एव च । नित्यस्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २४ शस्त्राग्न्यम्बुवायवः छेदनदहनक्लेदनशोषणानि आत्मानं प्रति कर्तुं न शक्नुवन्ति, सर्वगतत्वादात्मनः सर्वस्व व्यापन खभावच्या सर्वेभ्यस्तच्वेभ्यस्सूक्ष्मत्वादस्य यत्यनद- स्वात् व्याप्य कर्तव्यत्वाच्च छेदनदहनक्लेदनशोषणानाम् । अत आत्मा नित्यः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः स्थिरस्वभावो ऽप्रकम्ध्यः पुराउनथ ॥ २३ ॥ २४ ॥ अव्यकोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुतं । तस्मादेवं विदित्वेनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २५ छेदनादियोग्यानि वस्तुनि यः प्रमाणैर्व्यज्यन्ते तैरयमात्मा न व्यज्यत इत्ययक्तः; अतः छेद्यादिविजातीयः । अचिन्त्यश्च सर्ववस्तुविजातीयत्वेन तचत्स्वभावयुक्ततया चिन्त पूर्वोक्तेन पुनरुक्ति दाद-खग्रहणरूपप्रयोजनभेदेन परिहरन् नैनम् इति लोकद्वयमवतारयति पुनरपीति । नैनम् इत्यादौ सार्धश्लोके वैशद्याय पृथगुक्तं करणासामर्थ्यं विषयायोग्यत्वं च परस्पर- प्रतियोगितया अन्यतरत्र इतरदन्तर्भवतीति भाप्ये पृथगनुपात्तम् । अच्छेद्यः इत्यादौ प्रत्ययोऽहर्थिः । तेन नैनं छिन्दन्ति इत्यादिष्वपि तदयं शस्त्रादेः प्रतिषिध्यत इति दर्शयति न शक्नुवन्तीति । सर्वगतपदं पूर्वोक्तहेत्वनुवादतया व्याचष्टे सर्वगतत्वादात्मन इति । अणोरात्मनः कथं सर्वगत- त्वमित्याशङ्कयाह सर्वतत्त्वेति । नाल बहुश्रुत्यादि विरुद्धं जीवविभुत्वं सर्वगतशब्देनोच्यते किंत्वनुप्रवेश- विशेषयोग्यतेति स्वभावशब्दं प्रयुञ्जानस्य भावः । व्यापित्वस्य पूर्वोक्तं हेतुत्वप्रकारं प्रपञ्चयति सर्वेभ्य इति । अत आत्मा नित्य इति । सूक्ष्मत्वेन छेदनाद्ययोग्यत्वादात्मा नाशरहित इत्यर्थः । स्थिरेत्यादि । स्थाणुरचल इति पदद्वयं नित्यत्वप्रपञ्चनरूपम्, नाशायोग्यत्वनाशका विषयत्वपरं चा, स्वाभाविकौपाधि- काविशदपरिणामशहित्यपरं देति भावः । पुगतन इति । अत्र नित्यशब्देनानन्तत्वस्योक्तत्वात् सनातन शब्दोऽनादित्वपरतया सङ्कोचनीय इति भावः ॥ २३ ॥ २४ ॥ ; पूर्वोक्तानुमानानामुपलम्भयुक्तिविरोधपरिहारमुखेन सर्वदूषणपरिहारपरं प्रकृतोपसंहार पर ब अव्यक्तः इति श्लोकं व्याख्याति छेदनेति । शरीरादीनि यैः प्रमाणैश्छेदनादियोग्यतया प्रत्याय्यन्ते : तैस्तथाऽसौ न प्रत्याय्यते । अहं जानामि इत्यादिरूपेणैव ह्यात्मन उपलम्भः । शास्त्रतस्तु नित्यत्वादि विशिष्टरूपेणेति न पूर्वोकानुमानानां धर्मिग्राहकविरोध इति भावः । निरूपितश्च मोक्षधर्मे व्यक्ता- व्यक्तशब्दार्थः, “इन्द्रियैर्गृह्यते यद्यत् तचाक्तमिति स्थितिः । अव्यक्तमिति विज्ञेयं लिङ्गमाद्यमतीन्द्रियम्” (भा. शा. ३३० ४१) इति । ननु कुसूलनिहितबी जस्याङ्कुरायोग्यत्वे सध्ये न तावत् व्यक्त्यपेक्षया धर्मिग्राहकविरोधः । तथाऽध्यन्वयव्यतिरेक विषयभूतधीजत्वजात्याक्रान्ततया सामान्यतो विरोध एव भवति । तद्वदत्रापि दृष्टसजातीयतया विरोधः स्यादित्याशङ्कयाह अतरछेद्यादिविसजातीय इति । साजात्यग्राहकाभावात् वैजात्यग्राहका वेति भावः । सहेतुकं सप्रकारं चाचिन्त्यशब्दार्थमाह सर्वेति । एतेन P

} तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 86. 37 यितुमपि नाई। अवाधिकार्य: विकारानई । तखादुक्तलक्षणमेनम् आत्मानं विदित्वा तस्कृते नानुशोचितुमईसि ॥ २५ ॥ i अथ चैनं निस्यजातं नित्यं वा मन्यसे ‘मृतम् । तथाऽपि त्वं महाबाहो ! नैवं शोचितुमर्हसि ॥ अथ नित्यजातं नित्यमृतं देहमेवैनमात्मानं मनुषे न देहातिरिक्तमुक्तलक्षणम् तथाऽपि एवम् अतिमात्रं न शोचितुमर्हसि परिणामस्वभावस्य देहस्योस्य त्तिविनाशयोरवर्जनीयस्वात् ॥ सौगताद्यभिमतानाम् आत्मानित्यत्वसाधनानां सत्त्वादीनां तदनुग्राहकतर्काणां उपलम्भागमादिविरोधात् मूलशैथिल्यमुक्तं भवति अतथेति पूर्वोक्तप्रमाणानां बाधकाभावादपीत्यर्थः । यद्वा अनुमाना- न्तरमिदमुच्यते । तथा हि आत्मा विकारानही, विकारित्यग्राहकप्रमाणशून्यत्वात् यथेश्वररूपम् इत्यन्वयदृष्टान्तः यथा घटादिः इति व्यतिरेकः । यद्वा सामान्येन व्याप्तिः । यत् बादशाकारग्राहक- प्रमाण शून्यम्, तत् तादृशाकारं न भवति, यथा नीले न पीताकारमिति । अविकार्य इत्येतावति निर्दिष्टे कादाचित्कविकाराभावमात्रेग सिद्धसाधनेता [शङ्का ] स्योदिति तत्परिहारकर (कं) प्रत्ययार्थ विवृणोति विकारानई इति । निषेधापेक्षा वेदनस्य पूर्वकालत्वात् क्त्वानिर्देश: न तु शोकापेक्षया । तेनात्म- वेदनस्य शोकाभावहेतुत्वमुक्तं भवति । अर्हसि आत्मवेदिनस्ते शोकयोग्यतैव न स्यादिति भावः ॥ २५ } एवं देहातिरिक्तात्माभ्युपगमे शोकनिमित्त भाव उक्तः । अथ नास्तिकदृष्ट्या देहात्मवादेऽपि शोक- निर्मित नास्तीत्युच्यते अथचेत्यादिना श्लोकत्रयेण । अथेति पक्षान्तरारम्भार्थः, प्रश्नार्थो वा ; अभ्युपग- मार्थो वा । वाशब्दो[st] विशेषणद्वय समुच्चयार्थः । नित्यजातं नित्यमृतं नियतोत्पत्तिनाशमित्यर्थः । उत्तरलोके चेममर्थं प्रपञ्चयिष्यति । न हि नित्यस्य जातत्वमृतत्वसंभवः । न च जन्ममरणक्रियास्वरूपं नित्यत्वेन विशेषयितुं शक्यम् । व्यस्तस्य नित्यशब्दस्यात्मविशेषणत्वमन्युदासाय नित्यजातम् इतिवत् नित्यमृतम् इति समस्योक्तम् । देहमिति विशेषणादिसामर्थ्य फलितमुक्तम् । एवेति चशब्दार्थः । अवधारणफलितमाह नदेहेति । पूर्वमात्मनो नाशाभावाच्छोकप्रसङ्ग एव नास्तीत्युक्तम् । इदानीं देहतयाऽभिमतस्याऽऽत्मनो नाशे सत्यपि दुष्परिहरत्वान्महाबाहुस्त्वं नातीव शोचितुमर्हसीत्यभिप्रायेण एवं शब्दः । यद्वा पूर्व देहातिरिक्तात्माभ्युपगमात् परलोकादिभयेनातिमात्रशोकोऽपि युज्यते । इदानीं तु संसारमोचकादिवत् महाचाहोस्तवातिमात्रप्रीतिस्थाने कथमतिमात्रशोक इति भावः । त्वं महाबाहो इति । शूरस्य ते खपरमरणोद्वेगो न युक्त इत्याकूतम् । प्रतिज्ञाया हेतुसाका स्वादुत्तर लोकस्थं वा विशेषणद्वय सूचित वा हेतु निष्कृव्याऽऽह परिणामेति ॥ २६ ॥ 1 मृशन्दस्य देहाद्विलित्यर्थ स्वारस्य मालोच्य भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यतीत्येतदा- पातार्थग्रहणेन देहेन सह जायते म्रियते चेति, देहातिरिकानित्यात्मयतया इलोकव्याख्यानसंभवे- ऽपि आमरणानुवृतदेहांशात्मत्व संभवेऽतिरिकात्मस्वीकारस्य निष्प्रयोजनस्यात गौरवाञ्चापेक्षा । मृतशब्दस्य त्यक्तप्राण देहपरत्वे तस्य प्राणसंयोगरूपजन्म ध्रुवमिति न सुवचम् | देहविश्लिष्टणपर- स्वेऽपि तस्य पुनर्देहसंयोगो न भुवः। अतो मृतशब्दो नष्टमात्रपरः । नजायते म्रियत इत्थल तथैवार्थात् । 2 नित्येति । योयो देह सस जातः सस मृत इति जननमरणयोर्नियतत्वम् । 8

58 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 27 देहात्मपक्षेऽप्यशोच्यता जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्भुवं जन्म मृत्रन्य च । तस्मादपरिहार्थं न त्वं शोचितुमईसि ॥ उत्पन्नस्य विनाशोथ:- अर्जनीय उपलभ्यते ; तथा त्रिनष्टस्यापि जन्म अवर्जनीयम् । कथमिदमुपपद्यते विनष्टस्योत्पत्तिरिति सत एवोत्पश्युपलब्धे असतचानुपलब्धेः । उप- चिविनाशादयः सतो द्रव्यस्यावस्थाविशेषाः । तन्तुप्रभृतीनि हि द्रव्याणि सन्त्येव रचनाविशे- पयुक्तानि पटादीन्युच्यन्ते । असत्कार्यवादिनाऽप्येतावदेवोपलभ्यते । न हि तत्र तन्तु संस्थान- विशेषातिरेकेण द्रव्यान्तरं प्रदीयते । कारकव्यापार नामान्तरभजन- व्यवहारविशेषाणामेना- वतैवोपपत्तेः न द्रव्यान्तरकल्पना युक्ता । अत उत्पत्तिविनाशादयः सतो द्रव्यस्यावस्थाविशेषाः । 9 " ध्रुवमृत्युमृतादिशब्दानामर्थान्तरव्युदासाय प्रकृतोपपादकं जातस्येत्यादिकं व्याख्याति उत्पन्नस्येत्यादि । उपलभ्यत इति हिशब्दसूचितप्रमाणप्रसिद्धिरुच्यते । हेतुपरत्वेऽपि हिशब्दस्य, अर्थात्तत्सिद्धिः । मृतस्य जन्मव्याघाताभिप्रायेण चोदयनि कथमिति । यदि केवलमोपदेशिकोऽयमर्थः स्वात् तदाऽभ्युपगम्येत । अत्र तु जातम् हीति लोकसिद्धानुवादेनोच्यते । लोके च प्रागसत एवोत्पत्तिर्दृष्टा न तु कदाचिदुत्पद्य निरुद्धस्य । यदि च न पुनर्जायेत, तदा दुःखात्यन्तनिवृत्तेर- शक्यत्वात् अपवर्गशास्त्रमखिलमप्रम णं स्यात् । व्याधिशत्रविजयादिप्रयासश्च निरर्थकस्यात् । पुत्रादिमरणे च न शोचनीयम् । अतो नेदमुपपत्तिमदिति भावः । परिहरति सत एवेति । नन्विदमुभययुक्तम् सत उत्पत्तिनैरपेक्ष्यात् प्रागसतामेव च घटादीनामुत्पत्तिदर्शनादित्याशङ्कयाह उत्पत्तीति । निदर्शयति तन्तुप्रभृतीनि हीति । अन्त्य (न्य तन्तु संयोगात्पूर्वं दीर्घेकतन्त्वारख्धे च स्ववाऽप्येवमिध्यत इति भावः । उक्तं च नारायणाचार्यैः, “एकस्मात् दीर्घतमात् तन्तोः पटादेरुत्पत्तिर्दृष्टः” इति । असत्कार्यवादिनं प्रति किम् अवयवीति कश्चिदवयवसमुदायातिरिक्तः पदार्थों दृश्यते कल्प्यते वेति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमकल्पे दूषणवाह असदिति । एतावत् रचनाविशेषयुक्तत्वनावमित्यर्थः । वादिनोपलभ्यत इति पदाभ्यां वामनसविसंवादमभिप्रेति । एतावदेदेत्युक्तमर्थं प्रपञ्चयति नहीति । द्वितीयकल्पं दूषयति कारकेति । यदि साङ्गयवत् वयमपि सर्वस्याप्यनागन्तुकत्वं वदामः, तदा भवेदेव कारकन्यानार (दि) नैरर्थक्यादिदोषः । वयं हि द्रव्याणां सर्वेषामनागन्तुकत्वं तदवस्थानां चागन्तुकत्वं ब्रूमः । घटादिवत् प्रदीपादिष्वप्यवस्थान्तरापत्तिरनुमीयते । चूर्णित विशीर्णघटस्येव तु सूक्ष्मावस्थां - प्राप्त्याऽनुपलम्भः । अतो न कश्चित् दोष इति भावः । व्यवहारविशेषोऽत्र उदकाहरणादिरभिमतः, नामान्तरभअन्नस्य पृथगुक्तत्वात् । एतेन कारणसंख्यापरिमाणवुद्धिसंस्थानादिभेदः पूर्वत्वोत्तरत्व- नष्ट[स्त्र][नष्टत्वादिरपि निर्व्यूढः । द्रव्यान्तर [व] कल्पनायां गुरुत्वान्तरकार्यादिप्रसङ्गस्यावयवावयविगुरुत्वयो- रन्यतरप्रतिबन्धादिना निर्वाहिश्वातिक्लिष्ट इत्यभिप्रायेणाह न द्रव्यान्तरेति । आहुश्ध, “यदि द्रव्यान्तरं कार्य कारणेभ्यो भवेदिह । गुरुत्वमतिरिध्येत कार्ये तच न दृश्यते । द्विपलं घट इत्येतद्यपदेशो न युज्यते” ( भा. मो.) इति । निगमयति अत इति । तावत एवोपलम्भादन्यस्याप्यनुपलम्भात् कल्पकानां 1 मृतशब्दष्य लप्राणवस्तुविनाश एव प्रसिङ्ख्या देहमात्रपरत्वेपि तय भस्मादिभूतस्य वृद्धावादिना पुनरुम्पसत्वात् हीति प्रसिद्धिरस्त्येव । एषश्च तुल्यम्यायेन घटादेगी महणन् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 87. 5

59 " उत्पन्याख्या पवस्यामुपयात द्रव्यस्य तद्विशेध्यवस्यान्तरप्रातिर्विनाश इत्युच्यते । मृद्रव्यस्य पिण्डस्य स्वकपालस्वपूर्णत्वादिवत् परिणामिद्रव्यस्य परिणामपरम्परा अवर्जनीया । चान्यचैवोपपन्नत्वादित्यर्थः । ननु भवतु नानोत्पतिद्रव्यस्यावस्थाविशेषः विनाशस्त्वभावरूपः तद्विरुद्धच कथं तदवस्थेत्युच्यत इत्यवाह उत्पन्यास्यामिति । अयमभिप्रायः न तावत् अभावाख्यं किञ्चित् । पदार्थान्तरं विपलमामहे । नापि नास्तिव्यवहारादिना कल्पयितुं युक्तम् उभयसंप्रतिपन्नावस्था- न्तरादिदेव तन्निर्वादात् । न च श्यामावस्था पहाणेन रक्तावस्थापरिग्रहे घटनाशव्यवहारप्रसङ्गः, कपालांबवस्थावत् रक्तावस्थाया पटावस्याविरोधित्वन्य भवताऽप्यनभ्युपगमात् । न च भावत्वेनैकरराश्यनु- प्रविष्टानां विरोधो न युज्यत इति वाच्यम्, तेजस्तिमिर-शीतोष्ण तृणदहनादीनां भावानामेव सहा- नमस्थान- व्यषातुकत्वलक्षणविरोधदर्शनात् । अमावाभावत्य च भावत्वस्वीकारात् । अन्यथा पदार्थत्वेनै- कराशेरमात्रस्यापि भावविरोधो न कथचिदुपपद्यते । तदेवं विरोध्युत्तरावस्था प्रध्वंसः । विरोधि - पूर्वी माननाः । वस्त्वन्तरगता साधारणविविधर्म एव समानाधिकरणव्यधिकरणनिषेध भेदेनान्योन्या- आवोऽत्यन्ताभावथ । देशकालभेदविशेषः, तत्कृतावस्थाविशेषो का संसर्गाभावः । प्रतियोग्यादि. भेदाच्च पितृत्त्वादिव्यवहारवत् अस्तिनास्तीत्यादिव्यवहार नियमिति ।

ननु यदि कपालवाद्युत्तरावस्थानाप्तिर्दिनाशः तर्हि कपालविनाशे घटविनाश एव विनष्टः स्यादिति चूर्णावस्थायां घटोत्मज्जनप्रसङ्गः । यदि च पिण्डावस्था घटपागभावः, तदा पिण्डीका रा ( करणा) त्पूर्वं प्रागभावाभावात् घटसिद्धिर्घटात्यन्ताभावो वा स्यादित्यवाह मृद्रव्यस्येति । अयमभिप्रायः न तावदेकैव कपालत्वावस्था घटत्यावस्थाविरोधिनी, चूर्णत्वाद्यवस्थानामपि तद्विरोधित्वात् । अभावरूपं प्रध्वंसमभ्यु पगच्छतोऽपि विरोध्यवस्था परंपरा अवर्जनीया । ततः कपालत्वचूर्णत्वादीनां विरोध्युत्तरावस्थात्वाविशेषात् तासु सर्वास्ववस्वासु घटविनाशव्यवहारोपपत्तिः । एव प्रागभावेऽपि विरोधपूर्वावस्थापम्परया निर्वाहः । एवमभ्युपगमे अ(व्य) विरिक्ताभावपक्षेऽप्युक्तदोषो दुर्वारः । तत्रापि हि यदि घटाख्यं द्रव्यं घटप्रागभावनिवृत्तिः, वईि घटनिवृत्त प्रागभावनिवृतिरेव निवृत्तेति पुनः प्रागभावोन्मज्जनप्रसङ्गः । तथाच सति मध्ये प्रागभावस्य विच्छेदायोगात् वट एव न स्यात् । प्रागभावस्य च सामग्रीसम्पत्तौ भाव- शिरस्कत्वात् नष्टाया एव घटव्यक्तेः पुनरुन्मज्जनं स्यात् । एवं यदि प्रध्वंसस्य घट एव प्रागभावः, तदा घटोत्पत्तेः पूर्व प्रध्वंसप्रागभावाभावात्यिण्डावस्थायां घटप्रध्वंसः स्यात् । तथा च सति घट एवं कदाचि- दपि नोत्पद्येत, स्वमध्वंसे वर्तमाने स्वोत्पत्त्ययोगात्, अन्यथा कपालवस्थायामपि तदुन्मज्जनप्रसङ्गात् । एवं च पिण्डावस्थायां घटविनाशप्रसङ्गे विनाशस्य मायोत्तरकालीनत्वात् पिण्डात्प्रागेव घटसिद्धिः स्यात् । ततश्च तत्सिद्धिनाशकालवोर्द्वयोरपि कारकव्यापारानर्थक्यं स्वात् इत्यादि दूषणशतं देयम् । अतस्तुष्ट्रक्तं ‘विरोध्यवस्था परम्परैव प्रागभावप्रध्वंसौ’ इति । पिण्डघट-वेत्यादिना, “मही घटत्वं घटतः कपालिका 1 अभावाभावस्य भावरूपत्वात् वटप्रागभावध्वंसः घटध्वंसप्रागभावश्वं घट पवेति तार्किकाः । अतस्तेषामपीदं समानं दूषणं परिवरणञ्चति ।

60 श्रीभगवद्धता -अ. 2. ४४. तत्र पूर्वावस्थस्य द्रव्यस्योत्तरावस्था प्राप्तिर्विनाशः । सैव तदवस्थस्य चोत्पत्तिः। एवमुत्पत्तिविना- शाख्यपरिणामपरम्परा परिणामिनो द्रव्यस्यापरिहार्येति न तव शोचितुमर्हसि ॥ २७ ॥ सतो द्रव्यस्य पूर्वावस्थाविरोध्यवस्यान्तरप्राप्तिदर्शनेन योऽल्पीयान् शोकः, सोपि मनुष्यादिभूतेषु न संभवतीत्याह- ७ अध्यक्कादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २८ मनुष्यादीनि भूतानि सन्त्येष द्रव्याणि अनुपलब्धपूर्वावस्यानि उपलब्ध मनुष्यत्वादिमध्यमाव- स्थानि अनुपलब्धोत्तरावस्थानि स्वेषु स्वभावेषु वर्तन्त इति न तत्र परिदेवनानिमितमस्ति ॥ कपालिका चूर्णरजस्ततोऽणुः " । (वि. २. १२.४३ ) इति भगवत्पराशरवचनं स्मारयति । तत्र हि प्रकरणे नास्त्यवस्स्वसत्यादिशब्दानामस्यान्तरापत्तिनिबन्धनत्वं स्पष्टम् । व्याख्यातं च शारीरकमाध्ये | नन्वेवमपि जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु । इत्येतावदुपपद्यतान्, उत्पन्नस्य घटादेर्नाशदर्शनात् भुवं जन्म मृनस्य च इति तु नोपपद्यते, नष्टस्य घटादेः पुनरुत्पत्यदर्शनात् । न च पुनरुत्पत्तिरस्य शोकनिमित्तम् येन तत्यावर्जनीयत्वं प्रतिपाद्येतेत्यत्राह तत्रेति । अयमभिप्रायः यदवस्थस्य द्रव्यस्य विनाशः, न तदवस्थस्यैव पुनरुत्पत्तिरुच्यते ; किंतु तस्यैव क्रव्यस्यापस्थान्तरविशिष्टस्त्र | एकमेव हि द्रव्यं घटाकारेण नष्टं कपालाकारेणोत्पद्यते । एकैव हि कपालावस्था घटावस्थस्य द्रव्यस्य नाशः, कपालास्थस्य तस्यैवोत्पत्तिः । अत एवमुपपन्नं नष्टस्योत्पत्तिरिति । सैव उत्तरावस्था प्राप्तिरित्यर्थः । अत्र प्राप्तिशब्देन प्रथमक्षणागमस्व विवक्षितत्वादुत्तरेषु क्षणेषूत्पसिशब्दप्रयोगाभाव उपपन्न इति सूचितम् । एवं सति पुनरुत्पत्तेरवर्जनीयत्वप्रतिपादनं च नाशावर्जनीवत्वप्रतिपादनमेव । तत एव शोकापनोदनार्थताऽपि युक्ता । यद्वा यदी (दि) दमचिद्दव्यं नष्टमिति शोचति, तर्हि तदेव द्रव्यं तदुचरा- वस्थतयोत्पन्नमिति किं न प्रीयस इति भावः । एकस्यैव परिणामस्य निरूपणभेदादुत्पत्त्याख्या विनाशास्था चेति उत्पत्तिविनाशाव्यपरिणामेत्युक्तम् । एवं प्रलयापेक्षया सृष्टेर्विनाशत्वेऽपि पुरुषार्थ योगायोगादिविवक्षया व्यवहारव्यवस्था । परिणामिन इति अपरिहार्यत्वकारणं तत्स्वभाव- त्वमुक्तम् । इतिशब्देनापरिहार्यपदं हेत्वभिप्रायमिति व्यञ्जयति ॥ २७ ॥ एक्मपरिहार्यत्वेन | शोचनीयत्वमुक्तम् । अथ ततद्भस्तूनां प्रतिनियतस्वभावत्वेन पूर्वोत्तरावस्थायां सुखरूपस्व- दुःखरूपत्वयोरन्यतरविवेका ननुपलभ्यदशापत्त्या चाशोचनीयत्वमुच्यते अव्यक्तादीनीति | भृतशब्दस्यात देहपरत्वार्थमुक्तम् मनुष्यादीनीति । अव्यक्तव्यक्तादिशब्दानां प्रकृत्यवस्थाविशेषादि- परत्वमन्युदासाय यादवप्रकाशोक सब्रह्मादिपरत्वस्य च प्रकृतानुपयोगज्ञापनायोक्तम् अनुपलब्धे- त्यादि । “अदर्शनादिहाऽऽयातः पुनश्चादर्शनं गतः । नासौ तब न तस्य त्वं वृथा किमनुशोचसि " . (भा. स्त्री. २. १२. १३) इति अन्यत्राप्युच्यते । स्वेषु संभावेषु वर्तन्त इति । अयमभिप्रायः- 1 मंत्र भूतशब्दो देहमात्रपरः । मूले विशेषणत्रयेण क्रमात् प्रागभाव-जन्म विनाशरूपाच स्थानच्युत्पादनम् | 2 क्रेति विकारणिकेत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाव्यम् 2. 29. 61 एवं शरीरमवादेऽपि नास्ति शोकनिमित्तमित्युक्त्वा शरीरातिरिके आश्चर्य स्वरूपे आत्मनि द्रष्टा वा वजायतात्मनिश्वयथ दुर्लभ इत्याह- भावर्यवद पश्यति कश्चिदनमाश्चर्यवत् वदति तथैष चान्यः । आश्चर्यवचैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २९ एवमुक्त वभावं स्वेतरसमस्तवस्तुविसजातीयतया आश्चर्यवदवस्थितमनन्तेषु जन्तुषु महता तपसा क्षीणपापः उपचितपुण्यः कचित् पश्यति । तथाविधः कश्चित् परस्मै वदति । न तावदेषां द्रव्याणां मनुष्यत्वादिव्यक्तावस्था खभावः संहतिविशेषादिसाध्यत्वात् । नाप्यव्यक्त- पूर्वोत्तरावस्था, तस्या अपि विभागादिसाध्यत्वात् । अतः सामान्यतः परिणामित्वमा स्वभावः । ततश्च यथा परिणामिनो द्रव्यस्याव्यक्तपूर्वावस्था व्यक्तमध्यावस्था च न शोकनिमित्तम् एवमुत्तरा- वस्थाऽपीति । एवकारोऽला वर्जनीयत्वपरः, स्वभावप्राप्तिपरो या । यद्यव्यक्तावस्थैव स्वभाव इति मनुषे, तदा स्वभाव परित्यागलक्षणमनुय्यत्वाद्यवस्थैव शोचनीया । यदि पुनर्मनुष्यत्व । द्यवस्थैव स्वभाव: ; प्रतिबन्ध- कवशादव्यक्तावस्थेति मन्त्रीथाः, तदाऽपि प्रतिबन्धकस्य । वर्जनीयत्वादागन्तुकस्य तस्य कदाचिदपगमे पुनर्मनुष्यत्वादिसिद्धेश्वायनलभ्यत्वान्न कथञ्चिदपि शोचनीयम् । यदि तु स्वभाव एव वस्तूनां सामान्यतश्शोकनिमित्तम्, तर्हि प्रतिनियतविचित्तखभावानन्तवस्तुसन्तते जगति सर्वस्य सर्वदा दुःखजल- निघावेच मज्जनमिति नेदानीं विशेषतश्शोक निमित्तमस्ति । अथौपाधिकस्यापि सुखहेतोर्वियोगाच्छोकः, तदा दु:खहेतूनां शत्रुप्रभृतीनां भैक्षचर्यादेश्व परमार्थतश्शोकनिमित्तत्वम् ; न तु सुखहेतोः शत्रुनिरस- नस्य सार्वभौमत्वादेर्वा । अथ सुखहेतोः खशरीरादेर्नाशात् बिभेषि ? तर्हि महाबाहुना भारतेन त्वया जिघांसूनां सन्निधौ यथाशक्ति व्यापारेण (व्यापरणेन ?) शरीरादिरक्षण कार्यम् । यदि च बन्धुवधादिनिमित्तलोकापावादादेर्भीतिः, तदा समर्थस्य ते बन्धुसंरक्षणाद्यभावनिमितो महीयान् अपवादस्स्यात् । भीरुत्वादिनिमित्ता मरणातिरिक्ता चाकीर्तिस्स्यात् । नचायें दुस्त्यजः शीतातपादिसां- स्पर्शिकदुः स्ववत् शोकः, किंत्वविचारितरमणीयाभिमानमूलतया तन्निवृत्त्या परिहार्य अत एव (ं) देहात्ममोहमहाग्रहगृहीतस्त्वं लोकायतसमय रहस्यतस्वविचारेणापि न कथञ्चिदपि शोचितुमर्हसीति परिदेवना किंनिमित्तेत्यर्थः । तदिदमुक्तम्, न तत्र परिदेवनानिमित्तमस्ति इति ॥ २८ ॥ ; एवमन्वारुह्यवादपरिसमापनेन पूर्वोक्तं स्वसिद्धान्तमेव देहात्ममोहमूल दुरिताबलीमलीमसे जगति तदधिकारिदुर्लभत्वादिकथनेन प्रशंसतीत्याह एवमिति । कतिपयपदविशेषितोऽयमोपनिषद’ एव आश्चर्यवदित्यादिश्लोकः । एवमुक्तस्वभावम् इति एन मित्यस्यार्थः । ‘अव्यक्तोऽयम्’ इत्यादिनोक्तं वैजात्यम् आश्चर्यत्वहेतुतयाऽऽह स्वेतरेति । आश्चर्यवच्छब्दस्य पश्यत्यादिक्रियाविशेषणत्वभ्रमध्युदा- सायोक्तम् आश्वर्यवदवस्थितमिति । आत्मनो वैलक्षण्यकथनमेवात्रोचितमिति भावः । एतेन कर्तृ- 1 श्रवणायापि बहुभियों न लभ्यः षन्तोपि बहवो ये न विधुः। आश्चर्यो बच्चा कुशलोऽस्य लम्घा भाइवयों ज्ञाता कुशलानुशिष्टः (क. उ. 2. 7) 1 62 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 29 आत्मन आश्चर्यत्वम् 5 एवं विश्व शृगोति स्वप्नं यथावदवस्थित सवतो न कश्चित् वेद । चकारात् द्रष्टुपिसो दर्शनं तच्च पवनं वचतश्श्रवणं दुर्लभमित्युक्तं भवति ॥ २९ ॥ दृष्टान्ततथा ‘शङ्कशेकं योजनान्तरमपि दूषितम् । कश्चिदिति निर्धारणार्थमाह अनन्तेष्विति । ज्ञानेन हीनांनां नराणामपि पशुभिरस्समत्वदर्शना योक्तम् जन्तुष्विति । कश्चिदित्यस्य तात्पर्यार्थमाह महतेति । यथा (तथा) चोच्यते, “कषाये कर्मभिः पत्रे ततो ज्ञानं प्रवर्तते” इति । अन्यशब्दोऽत पूर्वोत्तरवाक्यगत कश्चिच्छद समानार्थः । परस्मा इत्यर्यलब्धोक्तिः । श्रुत्वाऽपि न वेद इत्युक्ते व्याघात- शास्त्रानारम्भादिशेषः स्वादित्याशङ्कयोक्तम्, यधावदवस्थितं तत्रत इति । प्रामाणिकसमस्ताकारयुक्त- मनारोपितेन प्रकारेणेत्यर्थः । तत्त्ववेदिनोऽल दुर्लभत्वमात्रे तात्पर्य, श्रुत्वाऽपीत्यादिवाक्यस्थ कार- स्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वं तत्समुच्चैतन्यानि चाह चकारादिति । ‘देहातिरिक्तस्यात्मनो दधैव तावदुर्लभः ; विस्थितष्टा तथाविधेषु सत्यपि वक्तैव दुर्लभः किमुन सकल रहस्यवक्ता । तादृशेषु सत्खपि श्रीसेव दुर्लभः किंपुनर्वाद्यान्तर सकलशिष्यगुणसम्पन्नतया यथावस्थितश्रोता त्वादृश:’ इत्यभिप्रायः । प्रतं श्रवणम् ततो मननाच्छ्रयमायत्तात्मनिश्चयः, ततश्च वचनयोग्यता, तत्रापि चिराभ्यासादिना यथावस्थितवचनयोग्यता, ततश्च निदिध्यासनाद्दर्शनम्, ततो [ऽपि] रत्नतत्त्ववत् चिरनिरीक्षणसंस्कारात् [स] विशेषदर्शनमिति वा क्रमः । अत्र देहातिरिक्तश्वेदात्मा, किं तथा नोपलभ्यते इति शङ्कापाकरणाय दुर्ज्ञानत्वकथनम् । सर्वैर्ज्ञातुमशक्ये वा वस्तुनि किं त्वामेकमुपालमे ’ इति भावः ॥ २९ ॥

, i अथ यथा देवादिस्थावरान्तेषु भूतेषु देहांशे जातिगुणदेशकालदुर्भेदत्वमु भेदत्वा दिवैषम्यमुपलभ्यते ; तद्वत् देहिन्यपि सुखित्वदुःखित्यादिवैषम्यं दृश्यते । देवादिशब्दाश्च देवत्वादिविशिष्टात्मपर्यन्ताः । एवं 1 कर्तृदृशन्ततयेति । आत्मानं पश्यति स भाश्वर्येतुल्यः हमेषं द्रष्टृवक्तृश्रोषषु areerवंशांकन कियादि कर्मणि आसनि यश्चर्य तुल्यत्वं तदुक्तमिश्रमिति भावः । आश्चर्यवत् - आर्येण वम् । तुल्यार्थे वतिनसय । अपूर्वाधारविशिष्टमिति यावत् । न तु मतुप् मविशत् । न तमाश्रवक्केति कर्मवाचवं धूप अत्रायन्तिम- पाये कर्तुरेवाभाव उरुते । अतः द्रष्ट्र दिलेम्यकथनमेवा युक्तःयति चेन आत्मगताश्चर्थत्वप्रयुक्ततया प्रस्यैव साक्षादुक्ति संभवत् । अन्तिमपाद एस चकारेण पश्यन्नधि न पति, वपिन कति शृण्वन्नपि न शृणोत इति द्रष्ट्रादिदौर्लभ्यस्य विवक्षणाच हेतुभूतात्म- गताश्चर्यश्वदेव वकुमुचितस्थात् । “जगदेतन्मद्दाश्चर्य रूपं यस्य महात्मनः । तेनाञ्चर्यवरेणाई भदता कृष्ण संगतः” इत्युतमगरमात्मवच्च पश्यति । ये पत्वा चाधिकं लाभं मन्यते नाधिक तत इत्युक्तेः 1 2 तथाविधेषु सम्स्वपनि सम्यग्दर्शनानन्तरमपि वकुं न समर्थः । तथः दृष्ट्रा वक्तुः नकाशा अत्रणेऽपि ग्रहणं दुष्करम् । श्रवणे जायेऽपि तद्विषयसम्यग्यारणमशक्यमिति प्रथम- योजना | दर्शनं दुर्लभं मिति किम्. बदनमपि दुर्लभम, तन किम, श्रवमपि दुलममिति द्वितीय- योजना | श्रवणे यथावन्निपचे पचनादिकमनायासेन भवत्येवेत्यपि नेति त्वापत्यन्तिमादेनो यते । उत्तरोतरस्मिन् दौर्लभ्याधिक विवक्षितम् । 3 देहातिरितदवेदिति । यत्र ‘आत्मा’ देहातिरिकश्चेत् किं तथा नोपलभ्यते । सर्वैर्शातुमशक्ये वा किं त्वामेकमुपालमे इत्युक्तिप्रत्युक्ति. रूपलोकस्फुरणं भवति । + देवादिशन्दाय देवत्वादिविशिष्टात्मपर्यन्ता इत्यस्यायमर्थ:-

तात्पर्य बन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2, 80-81, 68 देही मियबध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात् सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥३० सर्वस्य देवादिदेहिनो देहे वयं देही नित्यमवध्यो मन्तभ्यः । तस्मात् सर्वाणि देवादिस्थावरान्तानि भूतानि विषमाकासय युक्तेन स्वभावेन रूरूपतस्समानानि नित्यानि च । देहगतं तु वैषम्यमनित्यत्वं च । ततो देवदीनि सर्वाणि मृतान्मुद्दिश्य न शोचितुमर्हसि ; न केवलं भीष्मादीन प्रति ॥ ३० ॥ मपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि । धम्र्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत् क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ अपि चेदं प्रारब्धं युद्धं प्राणिमारणमपि नोपोमीयादिवत स्वधर्ममवेक्ष्य न विकम्पि- नित्यत्वानित्यत्वादिलक्षणवैषम्यमपि संभाव्येतेति शङ्कानिराकरणायोच्यते देहीति । वध्यमानेऽपीति सामर्थ्यानीतमुक्तन् ; ‘हन्यमाने शरीरे ’ (२.२० ) इतिवत् । अन्यथा देहे सर्वस्येत्यस्य नैरर्थक्य, देही- त्येतावतैव देहवर्तित्वसिद्धेः । नन्दोऽत्र क्षेत्रज्ञन्तः । सर्वामि इत्यादिमुचितशाहेतुः विषमा- काराण्यपि इत्यनूदितः । देवादिभेदात् तत्प्रयुक्तमुखादिभेदाचेति शेषः । उक्तेन स्वभावेनैति । पूर्वोक्तसूक्ष्मत्वाच्छेद्यत्वादिनेत्यर्थः । नित्यानि चेति । न तु नित्यत्वानित्यत्वलक्षणवैषम्यं शङ्कनीयमित्यर्थः । देहगतं तु वैषम्यमिति । देहमानगतं देवादिसन्निवेशवैषम्यम् । सुखादिवैषम्यं त्वात्मगतमपि तत्तद्दे- होपाधिकधर्म भूतज्ञानावस्थाविशेषतारतम्यात्मकम् । चेतनानां देहा (वा ) दिशन्दैर्व्यपदेशस्तु शरीरस्या- पृथसिद्धिमात्र निबन्धन इति भावः । प्रकृतसङ्गतिज्ञ पनाय सर्वाणीत्यस्य व्यवहेमा न केवल भीष्मादीन् प्रतीति ॥ ३० ॥ J एवम् ‘अशोच्यानन्वशोचस्त्वम्’ इत्यादिना ‘न त्वं शोचितुमर्हसि’ इत्यन्तेनास्थानका- रुण्यमपोदितम् । अथ स्वधर्ममित्यादिना मरणादतिरिच्यते इत्यन्तेन धर्माधर्मधीरपोद्यते । अपि चेति सचेत व्यहेत्वन्तर पर प्रकरण मे दद्योतनार्थः । धम्र्म्याद्धि युद्धात् इति वाक्यशेषप्रदर्शित स्वधर्मम् इत्यस्य विशेष्यमाह इदं …. युद्धमिति । स्वो धर्मः स्वस्य वा धर्मः स्वधर्मः । विकम्पितुमित्येतत्सा- मसिद्धमुक्तं प्रारब्धमिति । अधर्मधीहेतुं सामान्यनिषेध [ विषय ] मनुवदति प्राणिमारणमपीति । प्रबल विशेषशास्त्र निषेधशास्त्रात् निषेधेस्याप्रसक्तिं वा स्मारयति अग्नीषोमीयादिवदिति । धर्मयुद्ध- व्यतिरिक्तस्य कस्यचिदन्यस्य श्रेयसः क्षत्रिये स्वरूपनिषेधभ्रमं व्युदस्यन् क्षत्रियस्य प्रशस्य नरं धम्यैयुद्ध - देवादिशब्दानामात्मपर्यन्तत्वात् देह इवाऽऽत्मन्यपि देवत्वप्रेष्टव्यम् | aa देहाकारविशेषवत् आत्मगत सुखित्यादिविशेषरूपमपीति । एतत्समाधानमुपरि चेतनानामिति वाक्येन देवत्वं शारीररकार एव न तु सुखित्वादिकम् | आत्मपर्यन्तप्रयोगस्तु शरीरापृथक्सयैवेति । तत्र देहादिशब्दैरित्यच देवादिशब्दैरिति पाठो युक्तः अक्लिष्टश्च : तस्यैव प्रसक्तस्वात् । वेदशब्दव्यात्म- पर्यन्ताया: सिद्धाभावाच 1 ननु वध्यमाने इति कथम् । हन्यमाने इति प्रयोक्तव्यमिति चेत्- 16 126 लोके “चितञ्चकवारया” इति पाठं दृष्टवा दीक्षितव्यास्वावान् वच मितभौवादिको धातुरिति शाब्दिमुक्तम | 2 भूतशब्दोऽत्रेति । 28: इलोके माध्ये व यथा शरीरमा परम् न तथा बैंक तु क्षेत्रक्षपर्यन्तत्वमेवात्र इथोके इत्यर्थः ।

44 I श्रीभगवद्गीता - अ. 8. 81. " तुमर्हसि । धर्म्यात्-न्यायतः प्रवृत्तात् युद्धादन्यत्र हि क्षत्रियस्य श्रेयो विद्यते । “शौयँ तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥” (१८.४३) इति हि वक्ष्यते । अग्नीषोमीयादिषु च न हिंसा पशोः, निहीनतरच्छागादिदेहपरित्यागपूर्वक- कल्याण तरदेहस्वर्गादिप्रापकत्व श्रुतेः संज्ञपनस्य । “न वा उ एतन्प्रियसे न विव्यसि देवों इदेषि पथिभिस्सुगेभिः । यत्र यन्ति सुकतो नापि दुष्कृतः तत्र त्वा देवस्सविता दधातु” (यजु. ४. ६. ९.४६, यजु. बा. ३. ७, ७, ९४ ) इति हि श्रपते । इह च युद्धे मृतानां दन्यन्नास्तीत्येतदर्थंमन्वयमाह धर्म्यादिति । धत्वं धर्मादनपेतत्वम् । तद्धेतुः न्यायतः प्रवृत्तत्वम् । तब्य निरायुध-निवृत शरणागतादिषु शस्त्रप्रयोगाद्यभावात् । हिशब्दसूचितं वक्ष्यमाणमाह शौर्यमिति । ननु अग्नीषोमीयादिवत् इत्येतदेव न संप्रतिपन्नम् तस्यापि हिंसात्वेनाधर्मत्वस्यावर्जनीयत्वात् । न च निषिद्धत्वमुपाधिः ; न हिंस्यादिति सामान्यनिषेधेन तस्य साधनव्यापकत्वात् । नापि विहितेतरत्वमु- पाधिः, अविहिताप्रतिषिद्धेष्वपि तस्य विद्यमानत्वेन साध्यव्यभिचारात् ’ । न च सामान्यनिषेधो विशेषविधिवाक्यविरोधात् सङ्कचित विषयः । सङ्कोचहेतोर्विरोधस्यैवाभावात् । सामान्यविशेषवाक्ययोः प्रत्यवाय कतुसाधनत्वपरत्वादेकस्यैव क्रतुप्रत्यवायसाधनत्वाविरोधात् । न च प्रत्यवायसाधनं न विधीयेतेति वाच्यम्; हरीतकीभक्षणादिष्विव क्रत्वनुप्रविष्टप्रायश्चित्तार्हहिंसा साध्यदुःखस्याल्पतया क्रतुसाध्यसुखस्य च भूयस्तया तदुपपतेः । उक्तं च साधैः, “हिंसा हि पुरुषस्य दोषमा वक्ष्यति कतोश्धोपकरिष्यति” (सां. कौ. २) इत्यादि । आह च पश्वशिखाचार्यः, “स्यात् स्वल्पस्सङ्करः [स] सुपरिहरस्सपत्यवमर्शः " (र्षः)” (घ्या. भा. १. १३) इति । अतोऽग्नीषोमीय (यादि) वदित्यसिद्धस्यासिद्धमेव निदर्शनमुक्तमित्यत्राह अग्री- षोमीयादिषु वेति । अधर्मसाधको हिंसात्वहेतुरसिद्धः । उपाधिश्च न पक्षव्यापकः, पक्षस्याहिंसारूपत्वात्, तत एव निषेधाभावाचेति भावः । अहिंसात्वमेवोपपादयति निहीनतरेति । अनर्थप्रापकव्यापारत्वं हि हिंसालक्षणम् । अत्र तु तद्विपरीतत्वेन रक्षणत्वमेव युक्तमिति मन्त्रलिङ्गेन ज्ञापयति नवा इति । एव- दिति क्रियाविशेषणम् । सुगेभिरिति सुगैरित्यर्थः । पिष्टपश्वादिविधिस्तु कार्तयुगधर्मनिष्ठाधिकारिविशेष- नियतः । “पशुयज्ञैः कथं हिंसैर्मादृशो यष्टुमर्हति " ( भा. मो. १७५. ३४) इत्यादिवचनाचेति भावः । अस्त्वमीषोमीयादौ श्रुतिबलादहिंसात्वम् । इह तु कथमित्यवाह इह चेति । अयमप्यर्थः श्रुतिस्मृतिसिद्ध इति भावः । ननु " श्रहिंसन् सर्वा भूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्यः” (छा. ८. १५. १) इत्यादिनाऽमीषोमीयादेर- 1 1 दशोपायैः साध्य समन्याप्तत्वाभिप्रायेण । डपाचेः साध्यव्यापकत्ववत् साध्यध्याध्य- स्वमपि पूर्वे । तन्नास्तीत्यर्थः । किमर्थ तदिभ्यत इति चेत्-उपाधिशब्दस्य स्वगतव्याप्ते- तावाशेषकः इत्यर्थः । मत उपाचेः साध्यस्याभ्यस्वनामश्यकमिति । मत्र विहितेतरत्वं पक्षेतर- स्वरूपत्वाद्योपाधिरिति च भाव्यम् । 2 भावश्यति । वदधातुः । दोषावदनं दोषोत्पादनं करिष्यति । एवं पुरुषस्य दोषोत्पादनेऽपि तत्क्रतोः साद्गुष्यं करिष्यतीत्यर्थः 3 कारखाने चकारः तस्वकौमुद्याम् । प्रत्ययमर्थः सहनम् । सह्यो दोष इति । से. मी. 61 पिणे विशेषः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 82 83. 65 कल्याणतरदेहप्रातिरुक्ता, “वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति” इत्यादिना । अतः, चिकित्सकशल्यादिकर्म आतुरस्यैव, अस्य रक्षणमेवामीषोमीयादिषु संझपनम् ||३१|| यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् । सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीशम् ॥ ३२ अयतोपनसमिदं निरतिशय सुखोपायभूतं निर्विशनीदृशं युद्धं सुखिनः पुण्यवन्तः चत्रिधा लभन्ते ॥ अथ चेत् त्वमिमं धये संग्रामं न करिष्यसि । ततः स्वधर्मे कीर्तिच हित्वा पापत्वाप्यसि ॥ अथ क्षत्रियस्य स्वधर्मभृतम् इमम् आरब्धं संग्राम मोहान करिष्यसि चेद - ततः [न्यस्य] [हिंसात्वं प्रतीयते; अन्यथा अन्यत्रेति तद्व्यवच्छेदानुपपत्तेरित्यत्राह अत इति । अयमभिप्रायः-न ताबदिह दुःखजननमा हिंसा, रक्षणरूपेषु चिकित्सकशल्यप्रयोगादिग्दपि प्रसङ्गात् । नापि प्राणवियोजन- मात्रम्, अतद्रूपेषु सर्वस्वहरण-नारकपीडादिपु हिंसाशब्दप्रयोगदर्शनात् । न चायमुपचारः, नियामकाभा- वात्, विपरिवर्तस्यापि दुर्वारत्वात् । अतोऽनर्थपर्यवसितस्तादात्विकदुःखजनको व्यापारो हिंसेत्येव तत्त्वम् इति । ततश्च, ‘अन्य तीर्थेभ्यः’ इत्येतत् पश्चादेर्मात्रिपुरुषार्थविशेषानभिज्ञपामरदृष्टयोक्तम् । तस्मिन्नपि वाक्ये हिंसात्वं नास्तीत्येव तात्पर्यम् । उक्तं च मनुना, “तस्मात् बज्ञे वधोऽवव:” (मनु. ५, ३९) इति । अत्रापि ‘वध’ इति पामरदृष्टयाऽनुवादः । ‘अवध’ इति तत्त्वकथनम् । यद्यपि कत्वनुप्रविष्टानां सोमोच्छिष्ट- भक्षणप्रभृतीनां हिंसालक्षणवन्न लक्षणान्तरेण व्यवच्छेद: : तथाऽपि तेषां प्रत्यवायानाचायकत्ववचनवलादेव तथात्वमङ्गीकुर्मः न पुनः क्रत्वर्थतया विधानमात्रेण । नन्वेवमुत्सर्गापवादन्यायस्य कीदृशो विषयः ? तादृशः एव यत्त्र’ निरवकाशविशेषवाक्यविरोधादेव सावकाशसामान्यशब्द सङ्कोच इति निस्तरङ्गमेतत् ॥ ; i पुनरपि प्राणिमारणस्यापि युद्धस्य प्रशंसा मुखेनाश्रममुन्मूलयति यदृच्छयेति । यदृच्छघोष- पत्रमित्यल हेतुकत्वादिश्रमव्युदासायाह अयनोश्नवमिति । प्राक्तननिरतिशयपुण्यविपाकलभ्यत्वात् इदानीमयत्नोपनतत्वम् । निरतिशय सुखोपायभूतमिति । स्वर्गशब्दो हि, “यस्मिन्नोष्णं न शीतम्”, “यन्न दुःखेन संभिन्नं न च ग्रस्तमनन्तरम् । अभिलाषोपनीतं यत् तन् मुख स्व:पदास्पदम् " (शा. मा. ६ - १ - १ ) इति निरतिशयसुखविशेषे व्युत्पन्नः । देशविशेषस्तु तादृशमुखभोगस्थानतया स्वर्गः । धर्माणां चखतोनिरतिशयख स नत्यं खभावः । फलाभिसन्ध्यादिलक्षणप्रतिबन्ध कवशादन्यथात्वमिति विप्रत्ययम- प्रयुञ्जानस्य भावः । अपावृतशब्दाभिप्रेतं निर्विघ्नत्वम् । सुखिन इत्यत्य पुण्यवन्त इति प्रतिपदम् । न हि सुखमेवेशयुद्धलाभ हेतु; अतोऽत्र सुखशब्देन सुखसाधनं लक्ष्यत इति भावः । यद्वा, अत्र सुनिशन्द: सुखयोग्यत्वलक्षणसंबन्धपरः । तद्योग्यत्वं च पुण्यवत्त्वमेवेति भावः ॥ ३२ ॥ एवं युद्धस्य घत्वेन निरतिशयमुख साधनत्वमुक्तम् । अथ तदकरणे प्रत्यवायमाह अथचेदिति । युद्धाकरणस्य ब्राह्मणादीनां पापहेतुत्वाभावात् स्वशब्दः क्षत्रियत्वपर इत्यभिप्रायेणोक्तम् क्षत्रियस्य धर्मभृतमिति । इमम् इति निर्देशाभिप्रेतमुक्तम् आरब्धमिति । मोहात् धर्मेऽप्यधरित्वभ्रमादित्यर्थः । 1 एतद्विवेचनम्, ‘अशुद्धमिति चेन्न शब्दात्’ इत्यत्र भाष्यार्थदर्पणेऽपि द्रव्यम् । 9

66 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 84. दृष्टानर्थकथनम् प्रायस्व धर्मस्याकरणात् स्वधर्मफलं निरतिशयसुखम्, विजयेन निरतिशय च कीर्ति हिल्ला पापं निरतिशयमवाप्स्यसि ॥ ३३ ॥ अकीर्ति चापि भूतानि यान्ति तेऽव्ययान्। संभावितस्य चाकीर्तिः मरणादतिरिष्यते ॥ न ते केवल निरतिशयसुकीर्तिहानिमात्रम् । ‘पार्थो युद्धे प्रारब्धे पलायितः” इति अव्ययां सर्वदेशकालव्यापिनीमकीर्ति च समर्थानि असमर्थान्यपि सर्वाणि भूतानि कथयिष्य- न्ति । ततः किमिति वेद शौर्यवीर्यपराक्रमादिभिस्सर्वसंभावितस्य तद्विपर्ययजा सकीर्ति मरणादतिरिच्यते । एवंविधाया अकीर्तेमरणमेव तव श्रेय इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ न हि युद्धस्याकरणमा क्षत्रियस्यापि प्रत्यवा पहेतुः सर्वदा युद्धकरणमसङ्गादित्य उक्तं प्रारब्धस्येति । स्वधर्मफलमिति । धर्मशब्दोऽत फलपरः, अन्यथा पौनरुक्त्यात्, अनुवादमा खत्वेऽनिष्टप्रसङ्गपर्व- सानाभावाचेति भाव: । आगामिकीर्तिविषयत्वायोक्तं विजयेनेति । न केवलं दृष्टाहरूपनिरतिशय- पुरुषार्थ हानि (न) मालम्, निरतिशयदुःखहेतुभूतं पापम [ध्य]वाप्स्यसीति वाक्यार्थः ॥ ३३ ॥ एवं दृष्टरूपफल / निरप्रत्यवायश्वोक्तः । अथ दृष्टप्रत्यवायमाह अकीर्ति चेति । अकीर्तिरिह कीर्तिः । न ते केवल म ‘त्यादौ, ‘नापि पारलौकिक निरतिशयपापमात्रम्’ इत्यनुसन्धेयम् । प्रारब्धे पलायित इति । कान्दिशीकतया प्रथमःयापारमप्यकृत्वेति भावः । अभ्ययशब्देनाविनाशित्वाभि- धानात् सर्वकालव्यापित्वमुच्यताम् सर्वदेशव्य पित्वं तु कथमुच्यते इत्थम्बद्यकीर्तिः सर्वदेशव्यापिनीं न स्यात्, सर्वकालव्यापिन्यपि न स्यात, कालक्रमेण सङ्कोचाद्विच्छेदोपपत्तेः इति । यद्वा देशतः कालतःश्चा- न्यूनत्वमेवाल अव्ययत्वं विवक्षितम्। भृतान्यपीति अपिशब्दान्वयः । चापीत्यनतिरिक्तार्थत्वे निप्पयो जनत्वम् । ततः भूतानि इति साना निर्देशात् अपिशब्दान्वयाला चोक्तं समर्थान्य समर्थान्यपीत्यादि । अरिष्टत्यमाशङ्कोतरार्धमुच्यत इत्याह तनः किमिति । शङ्कानिराकरणार्थ: । अर्जुनस्य संभावितत्वहेतू नाह शौर्येति । सर्व भावितस्येति । पूर्वनिर्दिष्टैस्समर्थैर समर्थैश्च भूतैस्संभावितस्येत्यर्थः । ननु मरणादतिरेकः किं हेयतया, उपादेयतया वा न प्रथमः, “जीवन् भद्राणि पश्यति” (भा.वि. ३८. ४४), “आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् " (भा. उ. १२७ ४९) इत्यादिवचनात् । न द्वितीयः, प्रकरण- विरोधादित्यलाह एवंविधाया इति । ‘जीवन् भद्राणि’ इत्यादिकं तु क्षत्रियापुत्रस्य तेऽथ मोपादेयम् । न चेयमकीर्तिर्लघीयसी, येन मरणाच्छ्रेयसी स्यात् । किश्वेवंविधा सर्वदेशकाव्यापिनी । इयं च नरकायापि स्यात्, तथैव स्मृत्यादिसिद्धत्वात् । तथाचोत्तरस्मिन् रामायणे रघुनाथवाक्यम्, “अकीर्तिर्यस्य गौयेत लोके भूतस्य कस्यचित् । पतत्येवाधमान् लोकान् याचच्छन्दः स कीर्त्यते” (४५. ११, १२) इति । युद्धे मरणं तु तत एव स्वर्गाय त्वादिति भावः ॥ ३४ ॥ | इत्यादाविति । इति प्रथमवायदे इत्यर्थः । 2 यावदिति । धर्माकरणादि प्रयुक्तपाप- फलानुभवः कालविधिसमर्पकमिं वाक्यम् ॥

तात्पर्यं चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2 3586 67 बन्धुस्खेहात् कारुण्याच्च बुद्धाभिवृतस्य शूरस्य ममाकीर्तिः कथभागमिष्यतीत्याह- भवाद् रणादुपतं संस्य [मन्यसे महारथाः ष बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ येषां कर्णदुर्योधनादीनां महारथानामितः पूर्वं त्वं शूरो वैरीति बहुमतो भूत्वा इदानीं युद्धे समुपस्थिते निवृत्त व्यापारतया लाघवं सु[नि] ग्रहवां याखसि ते महारथास्त्वां भयात् युद्धादुपरत मंस्यन्ते । शूराणां हि वैरिणां शत्रुभयात् ऋते बन्धुस्नेहादिना युद्धादुपर- तिर्नोपपद्यते ॥ ३५ ॥ किंच, अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तत्रादिता निस्त सामर्थ्य ततो दुःखतरं नु किम् ॥ शूराणामस्माकं सन्निधौ कथमयं पार्थ क्षणमपि स्यातुं शक्नुयात् असत्यभिधाना दन्यत्र स्य सामर्थ्यमिति तव स्वामध्ये निन्दन्तः शूराणामवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति व वाष्ट्रः ततोऽधिकतरं दुःखं किं तत्र ? एवंविधावाच्यश्रवणान्मरणमेव श्रेय एवं धर्माधम निवारितः । अवास्थानस्नेहः क्षिप्यते भयात् इत्यादिना । " बन्धुस्नेहादित्यादि । शूरस्य सत: स्नेहकारुण्याभ्यां निवृतस्य मे कीर्तिरेव स्यादिति भावः । येषामित्यतिप्रसिद्ध परामर्शात् कर्णदुर्योधनादीनामित्युक्तन् । तेनापकार[र] वर्गे स्मारयति । यद्यपि भीष्मादयो याधार्थं जानीयुः तथाऽपि कर्णादयो न तथेति भावः । भूस्वेत्यस्य यास्यसी - त्युत्तरक्रियैकरस्येन ‘खात्वा होण्यामि’ इत्यादिविव क्रियापेक्षया पूर्वेणापि भविष्यता कालेन संवन्धश्रम- व्युदासायोक्तम् इतः पूर्वमिति । बहुभिर्गुणैर्वहुत्वेन मतो हि बहुमत इत्यभिप्रायेणाह शुरो वैरीति । यदि शूरस्त्वं प्रागपि निर्वैरः, यदि च वैरी त्वं शौर्यरहितः, तदा हि महारथा न स्वां गणयेयुरिति भावः । तत्क्षणावधिवैरानुवृत्तिसूचनायोक्तम् इदानीमिति । लाघवकलं सु[न] ग्रहता लाघवशब्दे- नोपचरिता | सु[[न] ग्रहत्वं चात्र सु[[न] ग्रहत्वाभिमानविषयत्वम् । बन्धुस्नेहादित्याद्युक्तां शङ्कां निराश- करोति शूराणां हीति । यदि शूरत्ववैरित्वयोरन्यतरन्न स्यात्, तथा युज्येताभ्यन्यथासिद्धिरिति भावः ॥ " एवं प्राचीनमस्कारं भविष्यलाघवारोपं चाभिधाय पुनरागामिनाऽप्यपकारेणास्थानस्नेहवं द्रढय- तीत्यभिप्रायेणाह किचेति । प्रस्तुतोदन्तफलित सामर्थ्यानिन्दाप्रकारमाह शूराणामस्माकमित्यादिना । शूराणामवाच्यवादचि बहूनिति । शूरान् प्रति ये न वाच्या, किंतु कान्दिशीकान् प्रति, तान् पारुण्यालीलपरिहासादिवादानित्यर्थः । अतिशब्दोऽत्र अवाच्यवादहेतुपर इत्यभिप्रायेणाह शत्रवो धार्तराष्ट्र इति । यदि च भीष्मद्रोणकृपाल्यादयः किञ्चिद्वदेयुः, तदा शौर्यगौरवादिना सोतापि । कथं पुनरशुरैश्शूराभिमानिभिर्महाफ्कारिभिः कृतान् वहून् अवाच्यवादान् सहेथा इति भावः । ननु गुणविशिष्टवाचिशब्देषु हि तरबाद्यौचित्यम्, न जात्यादिशब्देषु न हि घटतर इत्यादिकं प्रयुज्यत इत्यत्राह तत इति । ततः अवाच्यबादात् । तच्छ्रवणादिति फलितम् । दुःखशब्द: प्राति- कूल्यविशिष्टवाची । प्रतिकूलतर मितिवद्दुः खतरमित्युक्तमित्य धिकतरशब्देन प्रत्ययार्थं निष्कृष्य वदतो 1 बहुयेन महत्त्वेन ।

68 इति त्वमेव मंस्यसे ॥ ३६ ॥ श्रीभगवद्गीता –अ. 2. 87. अतः शूरस्य आत्मना परेषां हननम् आत्मनो वा परैर्हननमुभयमपि श्रेयसे भवतीत्याह- हनो वा प्राप्स्यले (सि) स्वर्गे जिल्वा वा भोक्ष्यसे महीम् । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्वयः ॥ " ३७ धर्मयुद्धे परे सत एव परम निःश्रेयसं प्राप्स्यसि परान् वा इस्वा अकण्टकं राज्यं भोक्ष्यसे अनभिसंहितफलस्य युद्दाख्यस्य धर्मस्य परमनिःश्रेयसोपायत्वात् तब परम निःश्रेयसं प्राप्खसि तस्मात् युद्धायोद्योगः परमपुरुषार्थलक्षणमोक्ष प्राधनमिति निश्चित्य तदर्थ तिष्ठ । कुन्तीपुत्रस्य तवैवदेव युक्त मित्यभिप्रायः ॥ ३७ ॥ i भावः । तवेति । न हि त्वं रध्यापुरुषः, न च समाध्यादिनिष्ठः, येनाव दुःखिता न स्यादिति भावः । किंशब्दः पूर्वश्लोकोक्तदुःखतरमरणतत्पर इत्याह एवमिति । स्वमेव मंस्य से इति । गाण्डीवसामर्थ्यादि- निन्दास धर्मपुत्रमपि हि भवान् हन्तुमुद्योक्ष्यते, किं पुन: कर्णादीन् । अत इदानीं निवृत्तोऽपि तदा दुःसहतरदुःखप्रेरितो युद्धं करिष्यसीति हृदयम् ॥ ३६॥ हतो वा इति श्लोक पूर्वश्लोकवाक्यशेषतयाऽवतारयति अत इति । उभयथाऽपि तव लाभ इति भावः । प्राप्स्यसे, भोक्ष्यसे इत्यर्जुनं प्रत्यभिधानेऽपि - शूरस्येत्यादिसाधारणाभिधानं भीष्मादिहन- नस्य तच्छेयो हेतुतया शोकहेतुत्वं नास्तीति ज्ञापनार्थम् । श्रेयस इत्यनेन यथेच्छं स्वर्ग राज्यादि- सुखापवर्गान् संगृह्णाति । न हि हतत्वमाखात्पुरुषार्थ इत्यत उक्तं धर्मयुद्ध इति । तत एवेति । श्रेयसाधनतया शास्त्रसिद्ध हननादेवेत्यर्थः । परमनिश्श्रेयसमिति । स्वर्गशब्दो ऽलामृतत्वप्रकरणात् परम नि:श्रेय सपरः, तत्स्थानपशे वा । यथा, “स एतेन प्राज्ञेनात्मनाऽस्माल्लोकादुत्कम्यामुम्मिन् खर्गे ‘लोके सर्वान् कामान् आप्त्वा अमृतस्समभवत्” (ऐ. ३. ४), “अनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति”, (के. ४. ९) “स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्ते” (क. १. १. १३) इति । ‘राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्’ (गी. २. ८) इति क्षुद्रखगपेक्षकार्जुनोदेशेन वचनाच्चायमेवार्थ इति भावः । परान् वा इत्वेति । महारथानां भीष्मद्रोणकर्णादीनां जयो हि हननमन्तरेण न युज्यत इति भावः । जित्वा, मोक्ष्यसे ’ इत्युमाभ्यां फलितमुक्तम् अकण्टकमिति । प्रतिकूलेषु जाग्रत्सु राज्यं सिद्धमपि हि न भोगाय स्यादिति भावः । अर्जुनाना इतराज्यभोगमात्र पर्यवसानव्युदासायाह अनभिसंहितेति । मुमुक्षोहि राज्यभोगादिरानुषङ्गिकः । संबुद्धितात्पर्यमा कुन्तीपुत्रस्येति । “[मृतं सूते क्षत्रिया राजपुत्री " 1 अकीर्त्यपेक्षया मरणमेव रोचयमानस्य युद्धे मरणमेव श्रेयसे । अभ्यथा दोष इति शाप- वितुम् अ प्रथमनदः । 2 युद्धमध्ये समये स्व सहाय्यार्थ नाऽऽगत इति अर्जुनं गाण्डीवञ्च निन्दति धर्मपुत्र, गाण्डीवनिकं इन्यानि खप्रतिचा नुरोधेनन्तुमुद्युक्तोऽर्जुनः भगवता कृष्णन गुरो: तुकारढुङ्कारकरणमेव पर्याप्तं हननमित्युपदिष्टः यथाशक्ति आक्रोशत् । इदं भारते । 3 “शूरं सूते स्वद्विधा राजपुत्री” इति भारते पाठः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 88-89. मुक्षोर्युद्धानुष्ठान प्रकारमाह- 69 सुखदुःखे समे छत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्धस्त्र नैवं पापमवाप्स्यति ॥ एवं देहातिरिक्तमस्पृष्टसमस्त देहस्वभावं नित्यमात्मानं ज्ञात्वा युद्धे चावर्जनीयशस्त्र- पातादिनिमित्तसुखदु:ख- अर्थलाभालाभ - जयपराजयेष्वविकृतबुद्धिः स्वर्गादिफलाभिसन्धिर हिता केवलकार्यबुद्धया युद्धमारभस्व । एवं कुर्वाणो न पापमवाप्स्यसि पापं - दुःखरूपं संसारं नावाप्स्यसि ; संसारबन्धान्मोक्ष्यसे इत्यर्थः ॥ ३८ ॥ एवमात्मयाथात्म्यज्ञानमुपदिश्य तत्पूर्वकं मोक्षसाधनभूतं कर्मयोगं वक्तुमारभते- पातेऽभिहिता साङ्ख्ये वुद्धियोंगे त्विमां शृणु । बुद्धया युक्तो यथा पार्थे कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ ( मा. द्रो. ७७. १८) इति हि प्रसिद्धम् । न हि सिंहलुतेन हरिणीकुमारचरितमनुसरणीयम् । न च शुद्धक्षेत्र (क्षत्र ?) जन्मना त्वया महीयसो धर्मस्य विच्छेदः कार्य इति भावः ॥ ३७ ॥ एवमस्थानस्नेहकारुण्यधर्माधर्मधिया कुलत्यमुपशमितम् । अथ धर्मस्वेन स्थापितस्य मुमुक्षु- विषयानुष्ठानप्रकारं वदतीत्याह मुमुक्षोरिति । न हि राज्यादिकामि (मा) नामीदृशी बुद्धिरपेक्षिता । अतोऽल्पा स्थिर दुःखमिश्रयुद्धसाध्यफलेन किं ममेति नाशङ्कनीयमिति भावः । पूर्वोक्तमात्मतत्त्वज्ञा- नमनुष्ठानदशायामनुवर्तनीयतया दर्शयति एवमिति । देहातिरिक्तमिति । सति धर्मिणि हेयविरहादि- धर्मचिन्तेति भावः । पौनरुवत्यभ्रमपरिहाराय लाभालाभयोधनादिविषयत्वमुक्तम् । विषमयोस्सु- स्वदुःखप्रवाहयोस्समीकरणं कथमित्यत्रोक्तम् अधिकृतबुद्धिरिति । विकारो हर्षशोकादिरूपः ; तद- भावकथनेन विवेकादि’ सप्तकान्तर्गता नवसादानुद्धर्षयोर्ग्रहणम् । युद्धायेति तादर्थ्याविभक्तिसूचिता अभ्यार्थत्वनिवृत्तिरुच्यते स्वर्गादीति । ‘मा फलेषु कदाचन’ (२.४७), ‘एतान्यपि तु’ (१८. ६) इत्यादिवश्यमाणमत्रानुसंहितम् । तत इत्यस्योपयुक्तहेतुविशेषपरत्वमेवोचितम् आनन्तर्यादिपरत्वं तु अनुपयुक्तमित्यभिप्रायेणाह केवलकार्यबुद्धयेति । पापशब्दोऽत्र न गुरुवधादिशङ्कितपापपरः, युद्धस्य स्वधर्मतामात्रेण तन्निवृत्तौ सुखदुःखसाम्यादिबुद्धिविशेषस्य एवमित्यनूदितस्य नैरर्थक्यप्रसङ्गात् । न च कृतपापपरः, नाम्राप्स्यसीत्यनन्वयात् । करिष्यमाणे च न प्रायश्चित्तम् । न च विद्याव्यतिरिक्तेषूत्तरा- घाश्लेषः । अतोऽलामृतत्वप्रकरणात् मुमुदवपेक्षयाऽनिष्टफलत्वाविशेषेण पुण्यपापरूपसलसांसारिक- कर्मपरः । ततश्च तत्फलभूतः संसारोल लक्ष्यत इत्यभिप्रायेणाह दुःखरूपं संसारमिति । नैवं पापम- वाप्स्यसि इत्युक्ते पापहेतुत्वाभावमा प्रतिभातीत्यत्राह संसारबन्धादिति । परम्परयेति शेषः । ‘सोऽमृतत्वाय कल्पते’ (२. १५) इति पूवोक्तमिह स्मारितम् ॥ ३८ ॥ अथ पूर्वप्रकरणोक्तशोकापनोदन हेतुषु प्रधानार्थेनोत्तर प्रकरणारम्भ संगमयति एवमिति । शरपूर्वक शब्देन आत्मज्ञानकर्मयोगयोः क्रमाभिधानौचित्यमुक्तम् आत्मयाथात्म्यज्ञानोपदेशानन्तरं तच्चिन्तनरूपज्ञानयो- गाभिधानस्यौचित्येऽपि तस्य कर्मयोगसाध्यत्वात् प्रथमं कर्मयोग उच्यते । पश्चात्तु तत्फलतया ‘प्रजहाति यदा कामान्’ (२.५५) इत्यादिना ज्ञानयोगो वक्ष्यते । वक्तुमिति । प्रसक्तं प्राधान्येन प्रपञ्चयितुमित्यर्थः । 1 विवेकविमोकाभ्यास किया कल्याणामवसादानुद्धर्षाः सप्त श्रीभाष्ये लघुसिद्धान्ते उक्ताः ।

70 श्रीभगवद्भीता-अ. 2. 99. सङ्ख्या बुद्धि: ; बुद्धयाऽवधारणीयमात्मतत्वं साङ्ख्यम् । ज्ञातव्ये आत्मतस्त्रे तज्ज्ञानाय या बुद्धिरभिधेया- ‘नत्वाद्दम्’ इत्यारभ्य ‘तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं यो चितुईसि’ इत्यन्तेन सैषा तेऽभिहिता । आत्मज्ञानपूर्वकमोक्षसाधन भूतकर्मानुष्ठाने यो बुद्धियोगो वक्तव्या, स इह योगशब्देनोच्यते । ‘दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद’ (२.४९) इजि हि वक्ष्यते । तव योगे या बुद्धिर्वक्तव्या, तामिमामभिधीयमानां शृणु, यया बुद्धया युक्तः कर्मबन्धं प्रहास्यसि । कर्मणा बन्धः कर्मबन्धः; संसारबन्ध इर्थः ॥ ३९ ॥ सांख्ययोग | ख्यवेदविरोधितन्त्राभिधानभ्रमम् | सांख्यशब्दस्यान ‘ज्ञानयोगेन सांख्यानाम्’ ( ३. ३) इति यक्ष्यमाणज्ञानयोगविषयत्वभ्रमं च व्युदस्यन् आह संख्येति । ‘बुद्धिर्मतिश्व मेघा संख्या संवितिरुपलब्धिः’ इति नैघण्टुकाः । " पुरुषं निर्गुणं सांख्यम् " ( म. उ) इत्याद्योपनिषद प्रसिद्धघा परमात्मवत् आत्मन्यपि ‘सांख्यशब्द उपपन्नः । न च ‘ज्ञानयोगेन सांख्यानाम्’ इत्यादिव्ययवैरूप्य प्रसङ्गः, तद्बुद्धियोगेन सकल तच्छब्दप्रयोगात् । सइपि च यं प्रकरणाद्यानुगुण्येन सर्वत्र सह्यते । एकवचनस्य जात्यभिप्रायत्वज्ञापनाय आत्मनश्वमित्युक्तम् । तज्ज्ञानायेत्यनेन तन्निर्णयमात्रमव्यवहित- फलमिति दर्शितम् । बुद्धिरिति । निर्णयफलवा क्ययुक्ति परामर्शगर्भा बुद्धिर्विवक्षितेति न साध्यसाधन- भावविरोध: । अथवा बुद्धिरिह शास्त्रनिष्पाद्यो निर्णय: । तज्ज्ञानायेति साक्षात्कारादिपरः । आत्मतत्त्वाभिधानप्रदेशन वच्छिवाह न स्वेवेति । तत: परस्तात् स्वधर्ममित्यादिना धर्माधर्मश्रम- अस्थानस्नेयो राक्षेपो हि क्रियत इति भावः । योगशव्दस्यास्त्र प्रकरणादिविशेषितमर्थमाह आरमज्ञाने - त्यादिना । इहेत्यभिप्रेत विवृणोति दुरेणेमि । इमामिति निर्देशसूचितमविलम्विताभिधानमाह अभिधीयमानामिति । एतेनानुष्ठानानुप्रविष्टबुद्धेस्तद्विषयानिधी समानयुद्धेश्व भेदोऽपि दर्शितः । यद्वा, अनुष्ठानप्रकार विषयबुद्धिजनकमभिधानं श्रण्वित्यर्थः । एतेन कर्मयोगशब्दोऽप्यत्र बुद्धिविशेष- योगमूल इति दर्शितम् । बुद्धया ययेत्यनयोर्वैयधिकरण्येन क्रियाद्वयान्यत्रमं निरस्यति यया बुद्धया युक्त इति । कर्मवन्ध शब्द वा नतिशयितार्थ समासान्तरमपाकरोति कर्मणा बन्ध इति । " तृतीया तत्कृतार्थेनं गुणवचनेन” (अष्टा. २. १.३०) इति तत्पुरुषः । बन्धशब्दस्याल मुख्यार्थासंभवात् अभिप्रेतमाह संसारेति । एतेनानुष्ठीयमानकर्मसंबन्धहानभ्रमोऽपि निरस्तः ॥ ३९ ॥ 1 सांख्यमतेऽपि सांख्यशब्दप्रयोग एवमेव । संख्या एकत्वादिसंख्या, तया गण्यमान- दिति तु न पट्सप्तपोडशेत्यादिगणनायाः शास्त्रान्तरेऽपि सत्रात् । सांवयम् संक्यामात्र- विषयः तस्वम् । संख्या ज्ञानम । कथं नु शान्तनुष्ठानो भय विषयः । कर्मणाऽनुष्ठेयत्वात् मप्राप्तप्राप्ति- रूपयोगसत्वात् योगशब्देन कर्मोच्यते । सांख्यैरुपाय तथा कर्मास्वीकारात् सांख्यमित्येव तनाम | 2. नतु कर्मयोगशब्दस्य कर्माय उपाय इत्यर्थः । तत् काम्यकर्मापि कर्मयोग एवेत्यश्राह पतेनेति । कर्मसंबन्धी बुद्धियोग एव कर्मयोगः । तद्विशिष्टकर्मापि तत्पदेन विवक्ष्यते । तसो ज्ञान- योमतुल्ये कर्मयोगे कर्मयोगशब्दो भूरिप्रयोगाद्रुढया । 3 यथा बुद्धयेति । वया योगविषयिष्या बुद्धया युक्तः सहितः ।

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2 40-43, वक्ष्यमाणवुद्धियुक्तस्य कर्मणो माहात्म्यमाह - 71 नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ इह कर्मयोगे नाभिकमनाशोऽस्ति । अभिक्रमः - आरम्भः । नाशः फलसाधनभावनाशः । आरब्धस्या समाप्तस्य विच्छिन्नस्यापि न निष्फलत्वम् । विच्छेदे प्रत्यवायोऽपि न विद्यते । अस्य कर्मयोगाख्यस्य धर्मस्य स्वरूपांशोऽपि महतो भयात् संसरमयात् वायते । अयमर्थः, ‘पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते’ (६. ४० ) इति उत्तरत्न प्रपश्चयिष्यते । अन्यानि हि लौकिकानि वैदिकानि च साधनानि विच्छिन्नानि न फलाय भवन्ति ; प्रत्यवायाय च भवन्ति ॥ ४० ॥ काव्य कर्मविपयाया बुद्धेमशानभूतकर्मविषयां बुद्धिं विशिनष्टि- ~ व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेड कुनन्दन । बहुशाखा ह्यनाश्च बुनयोऽव्यानाम् ॥ ४१ - शास्त्रीये सर्वस्मिन् कर्मणि व्यवसायात्मिका बुद्धिरेका । मुमुक्षुणानुष्ठये कर्मणि ननु, इमां शृण्वत्युक्तेऽनन्तरं व्यवसायेत्यादि वक्तव्यम्, मध्ये नेहाभिकम इत्येतन्न संगच्छत इत्यत्राह वक्ष्यमाणेति । उपक्रमे माहात्म्यकथनेन वुभुत्सातिशयजननाय प्ररोचना क्रियत इति भावः । इहेत्यनेन सूचित कर्मान्तरेभ्यो वैलक्षण्यमाह कर्मयोग इति । अभिमुखकमणशङ्कां व्युदस्यति अभिक्रम आरम्भ इति । उपक्रम शब्दवदयमिति भावः । किवारूपस्याभिक्रमस्य कथमविनाशित्व- मित्यल्लाह नाशा फलसाधनभावनाश इति । तात्पर्यमाह आग्न्यस्येति । प्रत्यवायशङ्काहेतुं दर्शयन् द्वितीये पाद व्याकरोति आररुषस्व विच्छेद इति । उक्तविवरणरूपमुतरार्धे व्याख्याति अस्येति । संसारमयादिति । महत्त्व विशेषितं भयं संसरमयमेव हीति भावः । स्वल्पांशस्यापि संसारनिवृत्ति- हेतु देशकालादिवैगुण्यात् प्रामादिकाकृत्यकरणादिना च विच्छिन्नस्याप्यवश्यं पुनस्सन्धानादिति दर्शयन् अस्य लोक पर संग्रहविस्तर रूपत्वेन वक्ष्यमाणापौनरुक्त्यं चाह अपमर्थ इति । कृतांशस्य कथं नाशप्रसङ्ग इति शङ्कायाम् इहेत्यस्य व्यवच्छेद्यं दर्शयति अन्यानि हीते । लौकिकानीत्यति- शङ्काहेतुप्रान्त उक्तः । वैदिकानीति सामान्यनिर्देशस्यायं भावः — नित्यनैमित्तिकान्यपि विच्छेदे सति न फलाक्ष्य स्युः ; प्रत्यवायाय च भवेयुः । अशक्त्यादिमूलमीषद्वैकल्यमात्रं हि तल सह्यम् । काम्येषु तु येsपि नैष्कल्यमिति विशेष इति प्रत्यवायाय च भवन्तीति । न केवलं स्वर्गादिरला भमात्रम्, ब्रह्मरक्षस्त्व प्राप्तचादिरपि स्यादिति भावः ॥ ४० ॥ एवं माहात्म्याभिधानव्याजेनास्य कर्मणः सर्वकर्मभ्यो वैषम्यमुक्तम् । अथोपदेष्टव्यतया प्रतिज्ञातां द्विषद्धि काम्यकर्म विषयबुद्धिभ्यो हेतुफलवैषम्येण विशिषन्नुपदिशतीत्याह काम्येति । इह इति सङ्गृहीतमाह शास्त्रीये सर्वस्मिन् कर्मणीति । अविहिताप्रतिषिद्धलौकिककर्मणां भिन्नफलत्वात् तद्वि- षये (यत्वे ) ऽप्यैक्यं मा भूदित्यत उक्त शास्त्रीय इति । संग्राहकोपाधिकथनमिदम् । प्रस्तुतयुद्धाभि- I 78 श्रीभगवद्गीता - म. 2. 41. व्यवसायात्मकता बुद्धिवसायात्मिका बुद्धि । व्यवसायः निश्वयः । सा हि बुद्धिरात्मयाथात्म्यनिश्चयपूर्वका । काम्यकर्मविषया तु बुद्धिव्यवसायात्मिका । तत्र हि कामाधिकारे देहातिरिकारमा- विस्वज्ञान मात्र मपेक्षितम् नात्मस्वरूप याथात्म्यनिश्चयः । स्वरूपयाथात्म्यानिययेऽपि स्वर्गादिफलार्थिव तसाच नानुष्ठान- तत्फलानुभवानां संमवाद, अविरोधाच । 1 माक्युदासाय सर्वस्मिन्निति । नित्यनैमित्तिककाम्यदान्नरविवाभेदसंग्रहः । नानाकर्मविषयनानाबुद्धेः कथमेकत्वमिति शङ्कायां विशेषणप्रकरणसामर्थ्यफलितेन विषयेण बुद्धिं विशिनष्टिति । व्यवसायशब्देन कृत्यध्यवसायभ्रमं निरम्यति निश्चय इति । पौनरुक्त्यव्युदामाय [व्यवसाय ] विषय समासांशोत्तरपदलक्ष्यं च दर्शयन् मुमुक्षुणेत्युकमुपपादयनि माहीति । 1 व्यवसायात्मिकेत्येतद्यवच्छेद्यमाह काम्येति । ननु देहानितिपारलौकिकान्मज्ञानमन्तरेण कथं देहान्तरानुभाव्यखर्गादिसाधनयागादिमहाप्रय सानुकानमि यवाद तत्र हीति । कामनयाऽधिक्रियत इति वा, करमेनाधिकारो यत्रेति वा कामाधिकारः काम्यकर्म नदधिकारित्रं वा; यद्वा तच्छास्त्रम् । अधिकारश्च मदभिलषित साधनत्वान्मदर्थमिदे कमेंन्यभिमानः । देहानिरिक्ता त्मशब्देन देहान्तरपरि महार्हस्थिरत्वमभिप्रेतम्; अन्यथाऽतिरेकमात्र निर्णयेऽपि देहममकालना शिवभ्रमे सति पारलौकिक- काम्यकर्माननुनप्रसङ्गात् । मात्रशब्दाभिप्रेतं विवृणोति नात्मनि । आत्मस्वरूपपाचारम्यं चाल नित्यत्व स्वयंप्रकाशत्वानन्दस्वभगवत्प्रकारत्वस्याभाविकात समत्यादिरूपमतिम् । ननु देहोत्तरकाल- मनुभान्ययोः स्वर्गापवर्गयोः कचिदात्मास्तित्वज्ञानमात्रमपेक्षितम् कचित् तद्याथात्म्यनिश्चय इति कुलो विवेक इत्यन्नाह स्वरूपेति । अयमभिप्रायः कामाधिकारे याथात्म्यनिश्चयः अनुपपत्त्या वा शात्र- बलाद्वाऽपेक्ष्यते पूर्वत्रापि याथात्म्यनिश्चयाभावे किं स्वर्गादिकन् न म्यान उन तत्साधनानुष्ठानम्, उत तत्फलानुभव: ? न प्रथमः, सुखरूपतया प्रमाणसिद्धेषु रमत इच्छामिद्धेः । न द्वितीयः, तदर्धिन- स्तदनुकूलकरणकलेवरादिमतः, स्वस्य तत्फलकालेऽव्ययन्थानं निश्चितनः पामरकृत्यादिन्यायेनानुष्ठानोपपतेः। न तृतीयः, अविकलानुष्ठितोपायस्य फलोत्पत्तेरन्यनिरपेक्षत्वात् । अनुभवार्थमेवोन्पतया च तदनुयसिद्धौ सार्वभौमादिभोगेष्विव स्वर्गादिभोगेष्व[[य]नुभव वेला यामात्मयाथात्म्यानुभवनैरपेक्ष्यात् । तदेतदखिलमुक्कं संभवादित्यन्तेन । अनुपपत्त्यभावोऽव संभवः । नापि शास्त्रचलादिति वक्तुं युक्तम् ; शास्त्रमपि दृष्टार्थ वा विदधीत अष्टार्थं वा ? तत्व (अन्न) केवलदृष्टार्थत्वं दतोत्तरम् । अन्यत्रापि न तावत् यागादिकरणशरीर- निर्वर्तकत्वम् ; तदनालोचनात् । नापि कर्तुरात्मनस्संस्कारतयाऽनुप्रवेशः कामाधिकारप्रकरणेषु प्रोक्षणादि- विधिवत् आत्मानं तत्त्वतो जानीयात् इति विध्यभावात्; वेदान्तविहितज्ञानम्या तिशयितफला न्तरार्थित्वा दिना कर्मशेषत्वाभावस्य शारीरके समर्थितत्वात् । आत्मतत्त्वामभिज्ञानामपि च स्वर्गादिफलं प्रतिपादयन्ति हि “प्लवा होते अढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा: (मु. १.२.७) इत्याद्याः श्रुतयः । “यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यस्पिश्चितः” इत्यादि चानन्तरमेवोच्यते । अविदुषां "

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2 41. " 1 सेयं व्यवसायात्मिका बुद्धि। एकफलसाधनविषयतयैका एकस्मै मोक्षाख्यफलाय हि सर्वाणि कर्माणि विधीयन्ते । अतः शास्त्रार्थस्यैकत्वात् सर्वकर्मविषया बुद्धिरेव ; यथैकफलसाधनतया आग्नेयादीनां पण्णां सेतिकर्तव्यताकानामेकशास्त्रार्थतया तद्विषया बुद्धिरेका, तद्वदित्यर्थः । अध्यवसायिनां तु स्वर्गपुत्र पन्नादिफल साधन कर्माधिकृतान बुद्धयः फलानन्त्यादनन्ताः । तत्रापि बहुशाखाः एकस्मै फलाय चोदितेऽपि दर्शपूर्णमासादी धूमादिमार्गेण स्वर्गारोहणादिकं चोपनिषत्सु जोघुष्यते। अतो विध्यभावादेवाऽऽरादुपकारकत्वमपि निरस्तम् । तदेतदखिलमुक्तम् अविरोधाश्चेति । शास्त्रादिविरोधाभावादित्यर्थः । पक्षान्तरे च शास्त्र [तर] विरोध: स्यादिति भावः । मोक्षाधिकारे तु निखिलमिदमध्यथा । तथा हि-यथावस्थितस्वरूपमाप्तिरेव हि मोक्ष- पुरुषार्थः । स कथमनिश्चीयमान इष्येत । कथं च तज्ज्ञानं तदिच्छामध्यन्तरेण तत्साधनमनुष्ठीयेत | स्वरूपयाथात्म्यज्ञानं च विहितत्या साधनानुवेशीति कथं तद्व्यतिरेके [ण] साधनं पुष्कलमनुष्ठितं स्यात् । कथं च स्वरूपाविर्भावलक्षणफलानुभवः खनिश्चयशून्यस्य स्यात् इति युक्तिविरोधः । चोदयन्ति च शास्त्राणि मोक्षस्य सर्वविधोपकारकतया आत्मतत्त्वज्ञानम् । अतस्तदभावे शास्त्रविरोधोऽपि (धः ) स्यादिति । ननु व्यवसायात्मिकाया बुद्धेः किमिदमेकत्वम् ? न तावत् व्यक्त्यैक्यम्, तथाविधबुद्धिसःसान- संभवात् । नापि विषयैवयादेकरूपत्य अधानाद्यवान्तरविषयभेदेन तदयोगात नापि समुदाय- गोचरत्वात् तद्योगः काम्यकर्मस्वपि तत्साम्यात् इत्यत उक्तम् एकफलसाधनविषयतयेति । तदेवोप- पादयति एकस्सा इति । सर्वाणोति । नित्यने मतिककाम्यानां सर्वेषां कर्मणां मुमुक्षुणाऽनुष्ठितानां साक्षात् परम्परया वा मोक्षसाधनोपकारित्वेन मोक्ष एक एव प्रधानफलम् । ‘सर्वमायुरेति’ (छा. ४. ११.२) इत्याद्यवान्तरफला मिश्रानमपि तदुपयोगित्वमात्रादिति भावः । अस्तु सर्वेषामेकफलसाधनत्वम् तथापि क्रममा विकर्मस्वरूपनानात्वे कथं तदबुद्धेरैव यमित्यवाह अत इति । एक फलसाधनतया सर्वेषां कर्मणामेक- विधि’ गृहीतत्वेनैकशास्त्रार्थत्वा गोचरबुद्धिवान्तरकर्म भेदसद्भावेऽप्येकशास्त्रार्थगोचरत्वादेकेत्युच्यत इत्यर्थः । पृथग्विधिसिद्धानां / पृथग्वाक्य सिद्धेतिकर्तव्यताकानां कथमेकशास्त्रार्थत्वमित्यत उक्तप्रकारेण कत्वे दृष्टान्तमाह यथेति । अप्रमेयादयो हि सेतिकर्तव्यताकाः षड्यागाः उत्पत्तिवाक्यैः पृथगुत्पन्नाः समु- दायानुवादिवावयद्वयेन समुदाययत्वमापन्नाः कामाधिकारे पुनरेकफलसाधन [व] वेषेणैकतया विधीयते । तथा चैकशास्त्रार्थगोचरतया तद्बुद्धिरध्येकैव । सदित्यर्थः । अव्यवसायिनाम् इति हेतु परमित्याह स्वर्ग- पुत्रेत्यादिना । फलानन्त्यादनन्ता इति । फलवाहुल्यात् बहुलाः; स्वर्गाद्यनन्तफलभेदेन तत्साधनानामपि कर्मणां भिन्नशास्त्रत्वात्तद्विषया बुद्धयोऽपि यावत्फलभेदं मेदिन्य इत्यर्थः । अनन्त- बहुशाखशब्दयोः प्रधानाप्रधानस्वरूप मैदप्रकार भेदविषयतया पौनरुक्त्वं परिहरन् कर्मभेदापादकत्वाभावेऽपि वैषम्यान्तर परं बहुशास्त्रशब्दं व्याचष्टे तत्रापीति । एकैकस्यैव बहुशाखत्वमुपपादयति एकस्मा इति । एकैकमपि हि 1. विधीयन्त इति । ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा’, विविदिषन्ति यज्ञेनेत्येवं विधिभिरिति शेषः । 2 उत्पत्तिव "

• यदाझेयोऽष्टाकपाल इत्यादिकर्मस्वरूप विधायक वाक्यैः । समुदायानुषादीति । मास जय एवं विद्वान् अमावास्यां वजते इत्ति त्रिकविकानुषादीत्यर्थः ।

श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 41. व्यवसायात्मकता कर्मणि, ‘आयुराशास्ते’ इत्यायनगतावान्तरफलमेदेन बहुशाखस्वं च विद्यते । अतः वसायिनां युद्धयोऽनन्ता बहुशाखाश्च । एतदुक्तं भवति - नित्येषु नैमित्तिकेषु कर्मसु प्रधानफलानि अत्रान्तरफलानि च यानि श्रयमाणानि तानि सर्वाणि परित्यज्य मोक्षैकफलतया सर्वाणि कर्माण्येकशास्त्रार्थ तयाऽनुष्ठे- यानि काम्यानि च स्ववर्णाश्रमोचितानि तचत्फलानि परित्यज्य मोक्षसाधनतया नित्यनैमित्तिकैरेकीत्य यथाबलमनुष्ठेयानिति ॥ ४१ ॥ काम्यकर्म प्रधान फलावच्छिन्नवेषेण एकपादपस्थानीयम् अविरोधिगुणफलाद्यवच्छिन्नन देशभेदेन बहुश. खं भवति । मोक्षशास्त्रे तु सर्वायुः प्राप्तयादिकमपि साधनानुष्ठानाद्यर्थत्वेन मोक्षोपयोगितया तदेकफलान्तर्भूत- मित्युक्तम् । वैषम्यद्वयोपपत्तिस्थैर्याभिप्रायेण निगमयति अंत इति । प्रधानावान्तर फलभेदादित्यर्थः । आकाङ्क्षाक्रमेणान्वयप्रदर्शनायानन्ता बहुशाखा इति व्युत्क्रांपेण व्याख्यातम् । 7 agai freeप्रधानाचान्तरफलसाधनतयैव विहितानां नित्यनैमित्तिककाम्यकर्मणामेकमेव फलं स्यात् ; कथंतरामेकशास्त्रार्थत्वम् ? काम्यानां च कर्मणां निष्कामेन कंथमनुठानम् ? यदि च तत्तत्काम्यफला- भावेऽपि तत्तत्कर्मा (स्काम्यकर्मा) नुष्ठानम्, तर्हि तत्तदधिकाराभावैपि ब्राह्मणादेः क्षत्रियादिधर्मानुष्ठान- प्रसङ्गः; सर्वकाम्योपसंहारः फलादिविरोधात् व्याहतः, दुष्करश्च । कतिपयोपसंहारे तु किं कियदनुष्ठेय- | मित्यत्र किं नियामकमित्यादिशङ्कापरिहाराय बुद्धचेकत्वबहुत्वोक्ते: फल (प्रयोजन) माह एतदुक्तमिति । नित्यनैमित्तिकयोः प्रधानफलानि अवान्तरफलानि च प्राजापत्यलोकादिप्राप्ति-उपास दुरितक्षय-अकरण- निमित्तत्यवायपरिहारादिरूपाणि । संवलितनित्यनैमित्तिकयोरप्यत्र नित्यनैमित्तिकशब्देन संग्रहः । काम प्रशब्दः केवलकाम्यपरः । ननु, तानि सर्वाणि परित्यज्येत्ययुक्तषे मुमुक्षोरप्युपा तदुरितक्षया- देवनापेक्षित्वादित्य उक्तम् मोक्षैकफलतयेति । दुरितक्षयादेरप्यन्तः करणशुद्धिद्वारेणोपकारकत्वान्न पृथक्फलत्वमिति भावः । एकशास्त्रार्थ तयाऽनुष्ठेपानीति । विनियोगभेदादन्यत् भिन्नफलत्वं भिन्नशास्त्रार्थत्वं व । अत्र तु सर्वेषामप्येकत्र विनियुक्तानां फलैक्यं शास्त्रार्थक्यं च युज्यते सिद्धं च नित्यकाम्यज्यो- तिष्टोमादावपि विनियोगपृथक्त्वमिति भावः । स्ववर्णाश्रमोचितानीति । कस्यचिद्धि किञ्चित्फलमुद्दिश्य कानिचित् कर्माणि विधीयन्ते । तेषामेव कर्मणां फलान्तरार्थतया विनियमो ऽमि स एवाधिकारी भवितुमर्हति ‘बऌष्ट्रकुप्यविरोधे तु युक्तः क्लृप्तपरिग्रहः’ इति न्यायात् । अधिकान्तिरकल्पने प्रमाणा- मायात् । यथा नित्यकाम्यज्योतिष्टोमादौ यथा चाध्ययनस्य जपावाविति भावः - निष्कामस्य काम्य- कर्मानुष्ठानोपपादनायोक्तम् वत्तत्फलानि परित्यज्य मोक्षसाधनतयेति । निद्यनैमिि कृति एक फलसाधनतयैकशास्त्रार्थी कृत्येत्यर्थः । यथावमिति । शक्त्यनुरोवेन हि प्रातिकाम् । आइ च मनुः, “तद्धि कुर्वन् यत्राशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम” (मनु. ४. १८) इति । एवं नित्य- नैमित्तिकयोरिव काम्येष्वपि मुमुक्षोः कतिपयाङ्गचैकल्येऽपि न दोष इत्युक्तं भवति न विच्छेदे 1 मनापश्यावधेयमंशमाद - एतेनेति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8 4244. अथ काम्यकर्माधिकृतान् निन्दति- , 75 यानियां पुष्पितां वावं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः पार्थं नान्यदस्तीति वादिनः ॥ ४२ कामात्मानः स्वर्गपरा: जन्मकर्मफलम् । क्रियाविशेषबद्दल भौश्वर्यगति प्रति ॥ ४३ भौगैश्वर्य प्रसानां तयाऽपहतचेतसाम् । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधोयते ॥ ४४ यामिमां पुष्पितां - पुष्पमात्र फलाम् आपातरमणीयां वाचम् अविपश्चितः – अस्पक्षाः भोगैश्वर्यगतिं प्रति वर्तमानां प्रवदन्ति वेदवादरता: – वेदेषु ये स्वर्गादिफलवादाः तेषु सक्ताः, नान्यदस्तीति वादिनः तत्सातिरेकेण स्वर्गादेरधिकं फलं नान्यदस्तीति वदन्ता, कामात्मानः- कामप्रवणमनसः स्वर्गपराः स्वर्गपरायणाः स्वर्गादिफलावसाने पुनर्जन्मकर्माख्यफलपदां प्रत्यवायाभावकथनमपि न ज्योतिष्टोमाद्येकैकान्तविच्छेद परम् अपि त्वामोक्षादनुष्ठेयेक शास्त्रार्थ भूतकर्म कला ये प्रयाजादिवदितिकर्तव्यता स्थानीयैककर्मानुष्ठानेऽपि देशादिवैगुण्यकृतोत्तराननुष्ठानपरमिति च दर्शितम् ॥ एवं काम्यकर्म विषयबुद्धितो मोक्षसाधनभूतकर्मविषयायाः बुद्धेवैलक्षण्यमुपपाद्य, अनन्तरं मोक्ष- साधने प्रवृत्तिशैत्रचार्थमितर फल्वैतृष्ण्यजननायं तत्तत्फलसाधनकर्माधिकृतान् निन्दतीत्युपरितन लोकलय- मवतारयति अथेति । काम्यकर्माधिकृतानिति । काम्यकर्मसु स्वर्गादिस्वाभिलषितसाधनत्वखाता- बुद्धियुक्तानित्यर्थः । पुष्पितामित्येतत् फलव्ययच्छेदमुखे ना सुखोद र्कत्वपरमित्यभिप्रायेणाह आपस्त- रमणीयामिति । अल्पज्ञा इति । विविध पश्यचित्त्वं हि विपश्चित्त्वम् । “पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम्” ( अष्टा. ६.२.१०९) इति पश्यच्छब्दावयवस्य यच्छन्दस्य लोपः । तच्च बहुज्ञत्वम् । तद्व्यति- रेकवालोपनिषत्साध्यस्थिरास्थिरादिविवेकाभावादल्पज्ञत्वमिति भावः । जन्मकर्मेत्यादेः गतिविशेषणत्व- भ्रमन्युदासाय गर्ति प्रतीत्यस्यापेक्षितपूरणाय च क्रममुह प्रागेवोपात्तं भोगैश्वर्यगति प्रति वर्तमानामिति । एतेन वाचमित्येतस्य काम्यविधिभागपरत्वमुक्तं भवति । सामान्येन वैदिक निन्दा- श्रममपाकरोति स्वर्गादिफलबादा इति । वेदशब्दोऽत्र ‘वेदेषु वेदान्तेषु च गीयते’ (वि. ६.४.४० ) इस्यादाविव कर्मभागपरः । तत्रापि विधिभाग - फल [] वादभागविषयतया पुरुषवाक्य वेदवावयविषयतया वा वाचे, वेदवादेत्यनयोरपौनरुपत्यमिति भावः । नान्यदस्तीति वादे पूर्वोत्तरपदानामर्थ हेतुतया उपादते तत्सङ्गातिरेकेणेति । अपवर्गस्वरूपनिषेधो ऽशक्य इत्यभिप्रायेणोक्तम् अधिकं फलमिति । वादिनः इत्यनेन तथावदनशीलत्वविवक्षाव्यञ्जनाय वदन्त इति वर्तमानप्रत्ययान्तेन व्याख्यातम् । कामप्रवणमनस इति । कामेषु आत्मा मनो येषां ते कामात्मान इति व्यधिकरणबहुवी हिरिति भावः । स्वर्गपरायणा इति । स्वर्गः परः परायणं परमप्राप्यं येषां ते स्वर्गपरा; मोक्षविमुखा इति भावः । कामात्मानः स्वर्गपरा इति पदद्वयस्य सामान्यविशेषविषयतया दृष्टादृष्टविषयतया वा हेतु- साध्यविषयतया वा कामोन्मुख्यान्यवैमुख्यपरतया वा पुनरुक्तिपरिहारः । स्वर्गादिफलभोगमध्ये जन्मादिभ्रमं व्युदस्यति स्वर्गादिफलावसान इति । यावत्संपातमुषित्वाऽयैतमेवाध्वानं पुनर्निवर्तन्ते (छा. ५.१० ५) ‘प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किचेह करोत्ययम् । तस्माल्लोकात् पुनरेत्यस्मै लोकाय 1 मात्यसाक्षात्कारार्थमेव मनस्सृष्टिः । एतदभावे स्वरूपहानिरिति समाधि

76 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 42 44. क्रियाविशेषबहुला – तत्वज्ञानरहिततया क्रियाविशेषप्रचुराम् । (१) भोगैश्वर्यगति प्रति वर्तमान- यामिमां पुष्पितां वाचं ये प्रबदन्तीति संबन्धः (१) । तेषां भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तथा वाचा मोगे- विषया अपहृतज्ञानानां यथोदितव्यवसायात्मिका बुद्धिः, समाधौ मनसि न विधीयते, कर्मणे ॥’ (बृ. ६.४६) ‘आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन’ (गी. ८. १६) ‘स्वर्गेऽपि पातभीतस्य क्षविष्णोर्नास्ति निर्वृतिः’ (बि. ६. ५. ५० ) इत्यादिश्रुतिस्मृतय इह द्रष्टव्याः । जन्मवत् कर्मशोऽप्यनुशयाख्यकर्मशेत्रफलत्वख्यापनाय समानाधिकरणसमासतां दर्शयति जन्मकर्माख्यफल - प्रदामिति । कर्मशेषेण पुनरुत्कृष्टापकृष्टजन्मप्राप्तौ श्रुतिस्तावत्, “लवा होते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक- मबरं येषु कर्म । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्यू ते पुनरेवापियन्ति” (मु. १. २. ७), “त रमणीयचरणा अभ्याशो हृ यत् ते रमणीयां योनिमापद्येरन् ब्राह्मणयोनि वा क्षत्रिययोनिं वा वैश्ययोनिं वा, अथ य इह कपूयचरणाः अभ्याशो ह यत् ते कपूयां योनिमापद्येरन् श्वयोनिं वा सूकरयोनि वा चण्डालयोनिं वा” (छा. ५. १०. ७) इत्यादिः । जन्मकर्मादे: सर्वस्य कर्मशेषमूलत्वे स्मृतयध, “वर्णा आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः प्रेत्य स्वकर्मफलमनुभूय ततश्शेषेण विशिष्ट देशजातिकुलरूपायु:- वृत्तविधसुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते । विष्वञ्चो विपरीता नश्यन्ति” (गौ. २.११.१०, ११) इति । तथा “तत्तः परिवृतौ कर्मफलशेषेण जाति रूपं वर्णं बलं मेघां प्रज्ञां द्रव्याणि धर्मानुष्ठानमिति प्रतिपद्यते । तत् चक्रवत् उभयोर्लोकयोः सुख एव वर्तते” (आ. २. १. २, ३) इत्यादय: । वैराग्यपादे चायमर्थो व्यक्तमनुसन्धेयः । अत्र ‘जन्माख्यकर्मफलप्रदा मिति केषुचित् कोशेषु पाठा । ननु ज्योतिष्टोमादिक्रियाविशेषखरूपमालं कामिनो ज्ञानिनश्ध समानम् तत् कथं क्रियाविशेषबहुलाम् इति कामिनो विशिष्याभिधीयते ! तत्रोक्तम् तत्वज्ञानरहिततयेति । ज्ञानिना हि सर्व कर्म क्रिय- माणमपि ज्ञानप्रचुरमेव । तचैकफलसाधनतया एकशास्त्रार्थरूपम् । न च मोक्षानुपयुक्ताः सर्वे क्रिया- विशेषास्तेन क्रियन्ते । अतः प्रयासबहुलं परिमितनश्वरफलं चामुमुक्षोः कर्मेति भावः । अन्येषां वाचा अन्येषामपहृत चितत्वभ्रमं निरस्यन् षष्ठ्यन्तपदयोरदृष्टविशेप्ययोः प्रस्तुत विशेष्यविषयत्वं चाह तेषामिति । तयेति यद्वृतप्रतिनिर्देशरूपव्याख्येयोपादानम् । तत्परामृष्टं प्रकृतं चेतोपहरणहेतुमाह भोगैश्वर्यविषय- येति । अपहृतचेतसाम् इत्यस्य पूर्वपदेनार्थपौनरुक्तयपरिहाराय तदर्थस्य प्रकृतव्यवसायात्मक बुद्धध- भावहेतुत्वाय चोक्तम् अपहृतज्ञानानामिति । यथोदितेति प्रागुक्तप्रकारेत्यर्थः । न विधीयते 1 1 जन्मकर्मेत्यादेः वाग्विशेषणत्वमेव शांकरेऽपि जन्मापकर्म फलप्रदामिति पाठान्तरं शांकानुसारि । भोगैश्वर्यगति प्रतीत्यस्य क्रियाविशेषेत्यत्रान्वयः शांकरे । पदन्तोत्यन्नान्ययो माध्ये | माध्ये क्रियावशेषप्रचुरमित्यत्रावान्तरवाक्यसमाप्तिः । तावतेय प्रवदन्तीत्यत्रान्वयस्य सुप्रहृतया भोगेत्यादि संबन्ध इत्यन्तं वाक्यं न स्यात् । तत्तु मम्बयाविस्मरणाय लेखकेस्ता कोशे लिखितं स्यात् । तद्वाक्य सत्ये जन्मेत्यादेः गतिमित्येतद्विशेषणत्वभ्रम पवोत्पादितः स्यात् । वाक्यमस्ति चेत् लेानकारणं चन्द्रिकार्यां ज्ञापितं स्यात् । तदग्रइणाथ व त्यादिति ज्ञायते । सत्येधावा वेति । भविपश्चितो वाचं वदन्ति व्याऽपहतचेतसामित्युको अन्यहणमेव

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 45 77 नोत्पद्यते समाधीयतेऽस्मिनात्मज्ञानमिति समाधिर्मनः । तेषां मनस्यात्मयाथात्म्यनिश्व- पूर्वकमोक्षसाधनभूतकर्मविषया बुद्धिः कदाचिदपि नोत्पद्यते इत्यर्थः । अतः काम्येषु कर्मसु मुमुक्षुणा न सङ्गः कर्तव्यः ॥ ४२ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ एवमत्यल्पफलानि पुनर्जन्मप्रसानि कर्माणि मातापितृसहस्रेभ्योऽपि वत्सलतरवया आत्मजीवने प्रवृत्ता वेदाः किमर्थं वदन्ति, कथं वा वेदोदितं त्याज्यतयोच्यत इत्यत आह- त्रैगुण्यविषया बेदा निबैगुण्यो भवार्जुन । निद्वेो नित्यसत्रस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ केनचिद्धेतुना न क्रियत इत्यर्थः । ततः फलितमुच्यते नोत्पद्यत इति । समाधिशब्दस्य बुद्धिविशेष- विवक्षायामत्त्रानन्वयात् मनोविषयत्वे व्युत्पत्तिमाह समाधीयतेऽस्मिन्निति । निधीयतेऽस्मिन्निति निधिवत् । यथोदितेत्याद्युक्तं प्रकारं विवृणोति तेषां मनसीत्यादिना । विधीयत इति वर्तमाननिर्देशतात्पर्य सिद्धम् कदाचिदपीति । एषां निन्दा किमथैत्यत आह अत इति । व्यवसायात्मकबुद्धिविरोधादित्यर्थः । मुक्षुणा न सका कर्तव्य इति निस्सङ्गेन काम्यानामपि करणमनुमन्यते । स्वरूपमात्रस्य मोक्ष- विरोधित्वाभावात् । मोक्षेच्छाऽस्ति चेत्, बन्धकेच्छा न कार्येत्युक्तं भवति ॥ ४२ ४३ ४४ ॥ अव काम्यकर्म तदधिकृतेषु च निन्दितेषु हिततमोपदेशिनः: शास्त्रस्येदृशकर्म विधानमनुपपन्नम् । विहितस्य चात्र त्याज्यतयोपदेशो व्याहतः कर्मविधिशास्त्राणामप्रामाण्यं वा, तत्मामाण्ये वा । (१) तस्मामाध्ये वा तन्निषेधोपदेशम्याप्रमाण्यं प्रसज्यत इति शङ्कामुत्तरलोकद्वयेन परिहरतीत्याह एवमत्यल्पेत्यादिना । पुनर्जन्म येषां प्रसवभूत तानि पुनर्जन्मप्रसवानि । संसारविपिनवानस्पत्यानां हि कर्मणां परिणिनंसोः फलस्य नियतपूर्वत्वसूचकत्वादिभिर्देहविशेषपरिग्रहः प्रसूनस्थानीयः । प्रियहितोपदेशितया मातापित्रोरुपा- दानम् । सर्वजन्मानुवृचिसूचनाय सहस्र शब्दः । सर्वात्मसाधारणतया चतुर्विधपुरुषार्थ सकलापुरुषार्थ निवृति- तत्साधनाभिधायितया कदाचिदप्यनुपरमादिना च वत्सलतरत्वोक्तिः । अतिशयहेतुलयम् आत्मोजी- वने प्रवृत्ता इति त्रिभिस्तूचितम् । न हि देहादेरारोग्यादिमात्रे कदाचिदेव व्यापृता इति क्रमात्त्याणां भावः । किमर्थं वदन्तीति । न तावत् प्रतारणार्थम्, हितोपदेशित्वात् । नापि हितान्तर पर्यवसितोपच्छन्द- नाथ, प्रतिप्रकरणं तत्तत्फलमात्रपर्यवसितत्वात् । अतोऽनाधेयातिशयपरमकारुणिकपुरुषोतमाज्ञा रूपाणां वेदा- नामा मूलपर्यवसानमपरिमितदु:खदुर्दिनानुबन्धिसुखकण खद्योत साधनोपदेशो विषसंष्टक्तमधुभोजनोपदेशयत् अयुक्त:; निषेध एव तु तत्र कर्तव्यः । यद्वा न सोऽपि प्रत्यक्षादेस्तत्प्रसञ्जकत्वाभावात् ; खयं प्रसज्य प्रति- वेधस्य जम्बालमज्जनक्षालन समत्वादित्यभिप्रायः । कथंवेति । वेदविरुद्धं हि त्याज्यतयोपदेश्यम्, न तु स्वरस्थम् | अविपश्चिद्वादश्रवणेऽपहृतचेतस्त्वं स्यात् । अतोऽविपश्चित्संगो न कार्य इत्युक्ति- कचितव । अथापि तेषामविपश्चितामपि भोगैश्वर्यप्रसकत्वमेव, तत्पूर्वपुरुषप्रभाषया तच वाचा तेषामप्यपहृतचित्तत्वमेवेति ज्ञापनाय तेषामित्युक्तिरिति भावः । पराकर्ष कस्य वाक्चातुर्येण स्वयमपहृतचित्ता अपि केचिद्भवन्ति । भोगैश्वर्यप्रसंग एव तत्र कारणम् । 1 वेदो न देहविषयकः किं तु आत्मविषयकः । न जीवनविषयकः किंतु उज्जोष मविषयकः म कदाचितः किं तु प्रकर्षेण वर्तमान इति अर्थज्ञयं पद्यगम्यम् ।

78 श्रीभगबगीता - अ. 2. 45. निलैगुण्यता यो गुणावैगुण्यं सवरजस्तमांसि । सत्वरजस्तमः प्रचुराः पुरुषावैगुण्यशब्द नोच्यन्ते ; तद्विषया वेदाः समः प्रचुराणां रजः प्रचुराणां सत्चप्रचुराणां च वत्सलतरतयैव हितमवबोधयन्ति वेदाः । यद्येष स्वगुणानुगुण्येन स्वर्गादिसाधनमेव हिंट नावबोधयन्ति, सदैते रजस्तम प्रचु- रता साविककलमोक्षविमुखाः स्वापेक्षितफलसाधनमजानन्तः कामप्रामण्यविवशा अनुपा- देयेषु उपादेयत्रान्त्या प्रविष्टाः प्रनष्टा भवेयुः । अतत्रैगुण्य ’ विषया वेदाः, स्वं तु निलैगुण्यो भव- वेदविहितमिति भावः । लयो गुणात्रैगुण्यमिति । अत्रार्थान्तरासंभवात् ‘चातुर्वर्ण्यादीनां स्वार्थ’ इत्युप- सङ्ख्य्यनात् स्वार्थिकप्रत्ययः । गुणशब्दस्य प्रयोगप्राचुर्यात् संख्याविशेषान्वयबलात् वक्ष्यमाणपर्या- लोचनाच्च सिद्धमर्थविशेषं निर्दिशति सत्वरजस्तमांसीति । स्मर्गादिफलकरणेतिकर्तव्यताधिकारिविशेषा- दिविषया हि वेदाः ; न पुनः सत्त्वरजस्तमोविषया दृश्यन्त इत्यवाह सत्त्वरजस्तमः प्रचुरा इति । तत्त- द्गुणप्राचुर्यात् पुरुषास्तत्तच्छब्देनोपचर्यते । भाष्यान्तरोक्ता तु फल्लक्षणा मन्दा; अधिकारिव्यवस्थापन त्वत्रोपयुक्ततममिति भावः । अस्येवं गुणत्रयन चुरपुरुपविषया वेदा: इति; चोद्यस्य किमायातमित्यत्राह तम इति । एकस्मिन्नेवाधिकारिणि गुणलयमा चुर्यत्रमनिरासेन तद्विधिनिषेधविषयाधिकारिवैचित्र्याभिव्यक्त्यर्थं तम. प्रचुराणामित्यादिपृथनिर्देशः । तामसाद्यधिकारिवाहुल्याल्पत्वारूपतरत्व प्रकाशनाय सच्चरज- स्वमसामल व्युत्क्रमपाठः । ततश्च क्रमादैहिकामुष्मिकापवर्गाभिलाषिण उपलक्ष्यन्ते । सच्चप्रचुराणा- मिति दृष्टान्ताभिप्रायम् । अत एव पपादकमन्थे यद्येषामित्यादिना रजस्तमः प्रचुराणामेव ग्रहणम् । स्वगुणानुगुण्येनेति । यथा वातपित्तकफोपात्तशुद्ध समसङ्कीर्णप्रकृतीन् पुरुषान् आलोच्य हितोपदेशिनो वैद्यास्तत्तत्प्रकृत्यनुकूलं भोजनभेषजादि विदधति, “अपध्या (असात्म्या)दीनि च निषेधन्ति ; तदभावे च यथा दुरुपदेशादिमूढचेतसः प्राणिनोऽपध्य गरलादिसेवया प्रणश्यन्ति यथा च ताम्बूलाद्यर्थिनः पुत्राः पिलादिभिस्तत्प्रदानाभावे चौर्यादिना प्रणयन्ति तथाऽवापीति भावः । स्वर्गादिसाधनमेवेति । न हि पिपासादिपीडितानां तदानीं रसायनादिकं विधेयमिति भाव: । मोक्षवैमुख्यं स्वापेक्षितफलसा- धनाज्ञानं च तमः कृत्यम् । कामप्रावण्यादिकं तु यथांश रजस्तमः कृत्यम्; कामप्रावण्यविवशाः काम्यफलाभिसन्धिवलेनात्मानं नियन्तुमशक्ताः । अनुपादेयेत्रित्यादि । यथा बौद्धादय इति भाव्यम् । प्रना मधेरिति दुष्कर्म विपाकेन स्थावरादिभावमध्याश्रित्याचित्कल्पतया पुरुषार्थयोग्यतागन्धरहिता भवेयुरित्यर्थः । अत इति उक्तप्रकारेण काम्योपदेशस्य हितमत्वादित्यर्थः । त्वं त्विति तुशब्देनाषि - कारि वैषम्यं द्योतयति । किमत्याधिकारिणो वैषम्यम् कथं च संसारिणस्त्रैगुण्यनिषेध: तथा सति नित्य- 1 त्रैगुण्यविषया इत्यस्य सांसारिकार्थ तिपादका इत्यर्थे सिद्धसाधनम् | अध्यात्मभाने अध्याप्ति । अतोऽधिकारिवरस्वम् । 2 अपश्येत्यन्न असात्म्येति पाठोऽप्यस्ति । तदर्थश्च टिप्पणे एवमुक्तः - “आत्मनो हितं कर्म भाययम् । सेन सह वर्तमानं सायम्” इति भैषज्य रत्नावली ‘सायं नाम तत्, यत् सातत्येनोपलेन्यमानमुपशेते’ इति चरके ‘सर्वप्राणभृतां तस्मात् सात्स्यं श्रीरमिहोच्यते’ इति पृथुते चेलि । एवं वैद्य प्रन्येषु पथ्यरूपार्थे सात्म्यशब्दप्रयोगात् तत्पदसिंह प्रयुक्तमिति भाग्यम् । आरमना सहितं सात्म-शरीरम् । तस्य हितं साम्यम् जीवनोपयुक्तमित्यप्यर्थो भवेत् । 1

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 45. 79 इदानीं सच्चप्रचुरत्वं तदेव वर्धय नान्योन्यसङ्कीर्णगुणत्रयप्रचुरो भव; न तत्प्राचुर्य वर्ध- येत्यर्थः । निर्द्वन्द्वः - निर्गत सकलसांसारिकस्वमावा, नित्यसत्त्वस्थः — गुणइयरहित नित्य- प्रवृद्धस्वस्थो भव । कथमिति चेत्, निर्योगक्षेम: आत्मस्वरूप तत्प्राप्त्युपायव दिर्भूताना मर्थानां योगं प्राप्तानां च क्षेमं परित्यज्य आत्मवान् भव — - आत्मस्वरूपान्वेषणपरो भव । [अवासस्य प्राप्तिर्योगः प्राप्तस्य परिरक्षण क्षेमः ।] एवं वर्तमानस्य ते रजस्तमः प्रचुरता नश्यति, सम्वं च वर्धते ॥ ४५ ॥ सवस्था इत्यनेन विरोधश्च स्यादित्यलाह इदानीं सच्चप्रचुर इति । शिव्यस्तेऽहम् (२. ७) इत्यादि- वचनपरामर्शादिदमुक्तम् । अर्जुन शब्द संबुद्धितात्पर्यलब्धो विशेषोऽस्य सत्त्वप्राचुर्यम् । अर्जुनशब्द- स्यावदातपर्यायत्वात् सत्त्वस्यापि शुक्लशब्दव्यपदेशादधिकारिवैषम्यस्य चापेक्षितस्वात् तथा प्रसिद्धया- दिवलाचेदमेवाल तात्पर्यम् । तदेव वर्धयेति । न तु सिद्धं सत्त्वप्राचुर्य परित्यज्य विहिताकरण निषिद्ध- करणादिना रजस्तमसी वर्धयेत्यर्थः । निस्त्रैगुण्यो भय इति निषेधे गुणत्रयसाधारणे सति कथं सवं वर्धयेत्युच्यत इत्यत्नाह नान्योन्येति । सत्यं गुणत्रयसाधारणो निषेधः स तु संकीर्णविषयः, अन्यथा नित्यसच्वस्थः इति वक्ष्यमाणानुपपत्तेरिति भावः | निचैगुण्यो भवेत्येतत् अरोगो भवेत्यादिवत् पुरुषव्यापारासाध्यत्वेन प्रेषणानुपपत्तेः आशीरूपमित्र दृश्यत इत्यत्राह न तदिति । रजस्तम: प्राचुर्यहेतुभूताहासदिकं परित्यजेत्युक्तं भवति । निर्गतेत्यादि । द्वन्द्वशब्दः पुण्यपापमूल- सकलसांसारिकखभाववर्गद्वयपर इति भावः । एतेन (?) फलस्वरूपं वा साधनानुष्ठानदशा समकाली- नस्वास्थ्यं वा द्वन्द्वतितिक्षारूपेतिकर्तव्यता वा विक्षिता । गुणद्वयरहितेति । नित्यत्वस्य पदमव्भ क्षादिवत् अवधारणगर्भमिति भावः । यद्वा नित्यपदेन कदाचिदपि गुणान्तरानभिभूतत्वमिहाभिप्रेतम् । अत एव च प्रवृद्धत्वम् । गुणान्तरानिभवे हि नित्यप्रवृद्धिर्न स्यादिति भावः । सत्त्वसंबन्धमात्रस्य सर्वक्षेत्रज्ञसाधारणत्यानित्यत्रवृद्धेत्युक्तम् । ननु रजस्तम: पाचुर्यं न वर्धयेति निषेधः सत्त्वप्राचुर्य वर्धयेति विधिश्व नोपपद्यते । न सौ - एतद्रजः, इदं च तमः, इदमहं वर्धयामि इति खचा प्रवर्तते ; निषिद्धयेते, यतश्ध सिद्धे रजस्तमसी शमयेत् । न चासौं सत्त्वतदुपायौ जानाति, येन तत्र प्रवर्तत । re: किमसौ कथं कुर्यादित्यभिप्रायेण शङ्कते कथमिति चेदिति । तत्र निषेवस्य विधेोपपादक- तया निर्योगक्षेम आत्मवान् इति पदद्वयं क्रमाव्याचष्टे आरमस्वरूपेत्यादिना । निर्योगक्षेमः इति सामान्येन निषेधो मुमुक्षोर्विद्दितव्यतिरिक्तविषय इति ज्ञापनाय बहिर्भूतानामित्यन्तमुक्तम् । आत्मवान् भव इत्यत्र मत्वर्थानुपपत्तिमा शङ्कयाह - आत्मस्वरूपान्वेषणपर इति । स्वस्यैवाप्रमत्तताः गर्भस्वबुद्धि- विशेषत: प्राप्त्यपेक्षया संबन्धविषयः प्रत्ययः । यद्वा स्वरूपान्वेषणादेव यमात्मानं लभते, अन्यथा आत्महा निरेत्र स्वादिति भावः । एवं निषेधस्य विषेश्धानुष्ठानाय विषय उक्तः । ततः किमित्यत तदुभयाधीनं फलद्वयमाह एवमिति । न साक्षात् गुणान् विषयीकृत्य तव किञ्चित् कर्तव्यम् । तेषां तु निर्योगक्षेम- त्यात्मव स्वाभ्यामसात्त्विकाहारादित्यामहेतुभ्यां स्वयमेव यथार्ह नाशोन्मेषौ स्वातामिति भावः ॥ ४५ ॥

यतो 80 श्रीभगवद्गीता - अ, 2. 46. चावान अर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुनो के । तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ ४६ न च वेदोदितं सर्वे सर्वस्योपादेयम् यथा सर्वार्थपरिकल्पिते सर्वतः संप्लुतोदके उदपाने पिवासोर्यावान् अर्थ:– यावदेव [ पानीयं ] प्रयोजनम्, तावदेव तेनोपादीयते, न सर्वम् एवं सर्वेषु च वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानत: - वैदिकस्य मुमुक्षो यदेव मोक्षसाधनं तदेवो- पादेयम् ; नान्यत् ॥ ४६ ॥ अतः सचस्यस्य मुमुक्षोरेतापदेवोपादेयमित्याह- अथ सनिदर्शनमधिकारिभेदं प्रतिपादयन्तं यावानर्थः इति श्लोकं व्याचष्टे न चेति । वर्णा.. श्रमप्रवरचरणादिभेदेन प्रतिनियताधिकारिविषया हि वेदोदिता धर्मा इति भावः । सर्वार्थपरिकल्पित इति तत्तत्प्रयोजनाभिलाषिसर्वाधिका येथे परिकल्पिते । यद्वा सर्वशब्दः प्रयोजनकात्यैपरः खानपानादि- नानाप्रयोजनार्थं परिकल्पिते । एतच्च सर्वतस् लुतोदके इत्यनेनार्थसिद्धमुक्तम् । उदपानं कूपतटा- कादि । पिपासोरिति दान्तिकप्रस्थानानुरोधेनाध्याहारः । नन्वत्र दृष्टान्तदान्तिकयोः का सङ्गति: न हि पिपासोरुदपाने यावत्प्रयोजनं तावदेव विजानतस्सर्वेषु वेदेषु इत्याशङ्कां परिहर्तुं वाक्यपूरणाया- घ्याहृत्योक्तम् तावदेव तेनोपादीयत इत्यादि । सर्वेषु चेति चकार उपादेयानुपादेयांश सङ्कलन- द्योतनार्थः । ननु ब्राह्मणस्येत्येतत् प्रकरणा सङ्गतम्, क्षत्रियायैव ह्यपदिश्यते । कश्यात ब्राह्मणस्य विशेष:, ब्रह्मविद्याया अपि त्रैवर्णिकसाधारणत्वात् । विजानत इति चायुक्तम् ; विजानन्नेव हि कामाधिकारादिध्वपि प्रवर्तते । ब्राह्मणशब्दधात न, ‘तदधीते’ (अष्टा. ४.२. ५९) इत्याद्यर्थान्तरपरः ‘ब्राह्मोऽजातो’ (अष्टा ६. ४. १७१) इति निपातनेन जातिव्यतिरिक्तार्थेषु ब्राह्म इत्येव वक्तव्यत्वात् । तत्राह वैदिकस्म मुमुक्षोरिति । ब्रह्म अणतीति निरुक्त्या ब्राह्मणः । “शकन्ध्यदिषु पररूप वक्तव्यम्” (अष्टा वा ६.१.९४ ) इति पररूपे कृते प्रज्ञादित्वादण्प्रत्यये च ब्राह्मण इति रूपं भवति । ब्रह्म चात्र वेदः, वेदेष्विति अत्रैव प्रसक्तत्वात् । अतोऽत्र ब्राह्मणशब्दो वैदिकमात्रपर इति न क्षत्रियार्थोप- देशाद्यनुपपतिः । ब्राह्मशब्दस्यात सन्यासिपरत्वेन शङ्कव्याख्या त्वतिमन्दा । “अमौन च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मण: " (बृ. ५. ५. १) इति श्रुतिस्तु योगिनः प्रकृष्टतर सत्त्वम (त्वा ?) वस्था विशेषमाह । विजानत इति च विशिष्टज्ञानवत्त्वमुच्यते । विशिष्टत्वं च हेयोपादेय [विभाग ] विषयतया । तथाविधज्ञा नवांश्च मुमुक्षुरेव स्यादिति । तावानित्यस्य व्यवच्छेद्यमाह नान्यदिति । वेदोदितमपि न मोक्षसाधन- व्यतिरिक्तमुपादेयम्, अनधिकृतत्वात् । न झन्यवर्णाश्रमान्यफलकामुकादिधर्मोऽन्यस्योपादेय इति भावः ॥ एवं तर्हि मोक्षसाधनेतरसकलपरित्यागे नित्यनैमित्तिक निषेघशास्त्रातिलङ्घनेन कामचारदोष: स्यात् ; सावानिति च कियानुच्यत इति शङ्कायामुत्तर लोकमवतारयति अत इति । न कामचारदोष:, 1 यावान् अर्थ इस्पन अर्थपदं दृष्टान्ते स्थितां परम् दार्शन्तिके प्रतिपाद्यांशपरम् [प्रतिपादकांशपरमेव वा ] 1 इतरमतद्वये याचानित्यादेरर्थस्तु उदपाने यावान् अर्थ, तावान् सर्वतः प्लुओकेऽस्येव एवं कर्मिफलं सर्वशानिफलान्तर्गतमिति । वाक्यमेदादिना लिटोऽयम् ।

तात्पर्ययद्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 47. 81 कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूः मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ ४ नित्ये नैमिथिके काम्ये च केनचित् फलविशेषेण संबन्धितया श्रयमाणे कर्मणि नित्य सरवस्यस्य मुमुक्षोस्ते कर्ममात्रेऽधिकारः । वत्संवन्धितयाऽयमत्तेषु फलेह न कदाचिदप्यधिकारः । सफलस्य बन्धरूपत्वात् फलरहितस्य केवलस्य मदाराधनरूपख मोक्ष- हेतुत्वाच्च । मा च कर्मफलयोर्हेतुर्भूः । स्वयाऽनुष्ठीयमानेऽपि कर्मणि नित्यसस्वस्थस्य मुमुक्षोस्तव अकर्तृत्वमप्यनुसन्धेयम् । फलस्यापि निवृत्यादेर्न त्वं हेतुरित्यनुसन्धेयम् । तदुभयं गुणेषु तत्तत्फलपरित्यागेन साधारणस्वरूपमात्रस्योपादेयत्वादिति भावः । कर्मणि इति सामान्यशब्दस्य योग्यान् विशेषान् आह- नित्य इत्यादिना । केनचित् इत्यादिकं राशिलयेऽपि संबध्यते । तेन नित्य- नैमित्तिकयोर पूर्वमात्रार्थता मिच्छतां कुदृष्टीनां दृष्टिरपहृता । कर्मान्तराधिकार उपानदुरितक्षय-अकरमा- निमित्तप्रत्यवायपरिहार - प्राजापत्यादिलोक- पशुपुत्रादि यथासंभव नित्यादेः फलम् । कलविशेषेणेति । यथोत्पत्तिचाक्यैः स्वरूपेणैवोत्पन्नानां कर्मणां कामाधिकारे स्वर्गादिफलविशेषेण सवतिया श्रुतस्वात् खर्गादिकं फलमिष्यते, एवं मोक्षाधिकारेऽपि मोक्षाख्यफलविशेषेण संबन्धितथा श्रुतत्वात् सोऽषि फलमिति भावः । से इति शब्दस्य प्रकृतान्विततात्पर्यमाह नित्यसत्त्वस्यस्य मुमुक्षीरिति । मोक्षसाधना- दिफलम्यवच्छेदाय सरसंबन्धितयाऽवगतेष्वित्युक्तम् । स्वर्गपश्वादिष्विति शेषः । निनिषेध- विधि : ; कित्वभावमात्रबोधक इति न कदाचिदित्युक्तम् । फलयोग्यतानिषेधात् तत्समवचोऽपि फलितः । कर्ममात्त्राधिकारे फलानधिकारे च बुद्धिस्थक्रमेण हेतुद्रयमाह - सफलस्येति । न हि मोक्षमिच्छतो बन्धरूपफलाभिलाष उपपन्नः ; न च तद्धेतुपरित्याग उचित इति भावः । केवलस्येत्येतन्न फलराहित्यमात्रपरम्, फलरहितस्येत्युक्तत्वात् ; अपि तर्हि स्वरूपत एव प्रयोजनत्वपरम् । तत्र हेतुः मदाराधनरूपस्येति । कर्मफलयोरिति । पुनरुक्तिप्रसञ्ज कषष्ठीसमासादपि उभयपदार्थप्रधानो इन्द्र एवोचितः ; वक्ष्यमाणाकर्तृत्वानुसन्धानसंग्रहश्चात युक्त इति भावः । ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते’, ’ मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि’ इति पूर्वोत्तरवचनाभ्यामयं कर्महेतुत्वनिषेधो व्याहन्येतेत्यवाह स्वयेति । नाल वस्तुतो हेतुत्वं निषिध्यते; अपितु हेतुत्वानुसन्धानमित्यर्थः। ननु फलहेतुत्वनिषेधः पुनरुक्तः; मा फलेषु कदाचन इत्युक्तत्वात् । यदि तु भोजनादिसाध्यनिवृत्त्यादिफलनिषेधः तदा तदुपायरागस्यापि निवृतेश्शरीर- धारणादेरप्यभावप्रसङ्गेनोपायानुष्ठानस्यैव लोपः स्यादित्यवाह फलस्वापीति । नित्यादेरित्यनेन पौनरुवत्यं परिहृतम् । न स्वं हेतुरित्यनुसन्धेयमिति । नात्र क्षुन्निवृत्त्यादिस्वरूपं निषिध्यते; अपि स्वात्मनस्तद्धेतुस्यानुसन्धानमिति भावः । ननु कथं कर्मफलयोः स्वयं हेतुस्सन् न हेतुरिस्यनुसन्धीयेत ? एवं च चार्वाकादिवत् अनयोर्निर्हेतुकत्वमनुसन्धेयं स्यात् ; ततश्चोपायानुष्ठानमेव हीयेत ; अहेतुकता बुध्यमाने प्रयासायोगादित्यवाह तदुभयमिति । उभयं कर्महेतुत्वं फलहेतुत्वं च । उपति । अयमेव हि तृतीयाध्यायप्रधानार्थः । तथा हि संग्रहा, “असक्त्या लोकरक्षायै गुणेष्वारोप्य कर्तताम् । सर्वेश्वरे वा न्यस्योता तृतीये कर्मकार्यता” (७) इति । एवमहेतुकस्वचो तावत् परितम् । 11 案

1. श्रीभगवद्गीता - म. 2. 48 व्यवसायात्मकता या सर्वेश्वरे मयि वाऽनुसन्धेयमित्युत्तरत्र वक्ष्यते । एवमनुसन्धाय कर्म कुरु । अकर्मणि- अननुष्ठाने, न योत्स्यामीति यद् स्वयाऽभिहितम्, न तत्र तत्र न ?) ते सङ्गोऽस्तु उत्केन प्रकारेण युद्धादिकर्मण्येव सोऽस्त्वित्यर्थः ॥ ४७ ॥ एतदेव स्फुटीकरोति- योगस्यः कुरु कर्माणि सगं त्यक्त्वा धनचय । सिद्धियोः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥

राज्यबन्धुप्रभृतिषु सङ्गं त्यक्त्वा युद्धादीनि कर्माणि योगस्थः कुरु, तदन्तर्भूतविजया- दिसिद्ध्यसिद्धयोस्समो भूत्वा कुरु । तदिदं सिद्ध्यसिद्धयोस्समत्वं योगस्थ इत्यत्र योगशब्देनो- तथाऽप्यात्महेतुकत्वानुसन्धाननिषेधेन अननुष्ठानप्रसङ्गस्तदवस्थ इति चेत् —मैवम् ; न ह्यत्रानुष्ठानस्या- मनुष्टानतया भ्रान्तिरुच्यते येन विरोधः स्यात् ; किंत्वनेकहेतुके कस्मिंश्चिदेकस्यैष हेतुत्वं त्रैगुण्या- पाधिके स्वरूपप्रयुक्तत्वं च भ्रान्तिसिद्धमिति तदुभयं निषिध्यते । वक्ष्यते हि ‘शरीरखानोभिः’ (१८.१५) इत्यादौ तृतीयाध्याये च । किंच, साक्षात्कर्तृत्वाननुसन्धानविधावपि नाकर्तृत्वानुसन्धान कर्तृत्व प्रतिपत्ति- निषेधयोरप्यन नुहानप्रसङ्गः । स हि कुर्वन्नेव स्वकृतोपकार निगृ हनवत् आहार्य (यव) बोधेन तथा प्रतिपद्यते । .1 अन्यत्र वा कर्मणि aियमाण इति न कश्विदोषः । सर्वेश्वर इति निर्देशः तस्मिन् कर्तृत्वाध्यवसा यौचित्यार्थः । जीवस्यापि हि कर्तृत्वं तत्त्वतः परमात्मायत्तमिति ‘परानु तच्छ्रुतेः’ (ब्र. २. २..४०) इत्यधिकरणे स्थापितम् । पूर्वोत्तरवाक्याद्यविरोधाय कर्मस्वरूपपरित्यागं परिहरति एवमिति । गुणेश्वराधी- नत्वबुद्धावपि किं मे परित्यक्तफलेन दुःखखरूपेण भोजनादिकर्मणेति त्वया नोदा सितव्यमिति भावः 1 अननुष्ठान इति । अकर्मणीत्यत्र फर्मशब्दः क्रियावाची, नञध्यत तदभावपर इति भावः । अननुष्ठानस्य प्रतिषेधार्थं प्रसनं स्मारयति न योत्स्यामीति । अकर्मसङ्गनिषेधफलितमन्यत्र समाह उक्तेनेति ॥ ४७ ॥ ; अनन्तरमन्थं संगमयति एतदेवेति । अवधारणेनार्थान्तर परस्वव्युदासः । स्फुटीकरोतीति पौनरुक्त्यपरिहारः । राज्यबन्धुप्रभृतिष्विति । राज्यप्रभृतिषु सङ्गः फलद्वारा बाधकः बन्धुप्रभृतिषु सस्तु युद्धाचननुष्ठानद्वारेति तदुभयमपि त्याज्यत्वादल सशब्देन संगृहीतमिति भावः । युद्धादीनीति प्रकृतविशेषप्रदर्शनम् । आनुषङ्गिकत्वसूचनायोक्तं तदन्तर्भूतेति । “लाभालाभौ जयाजयो” (३८) इति पूर्वोकानुसन्धानेनाह विजयादीति । ‘योगस्थः, सिद्धयसिद्धयोस्समो भूत्वेत्यनयोरेकवाक्यत्वे पौन- 1 अभ्यत्रेति । प्रतिपद्यत इत्यनुषङ्गः । क्रियमाणकर्मविषयकर्तृत्वादिकम् व्यभ्यत्र - गुण ईश्वरे या प्रतिपद्यत इत्यर्थः । संकल्पाधीनस्य फलेस्य सर्वधा त्यागः । अवश्यम्भाविकले संगत्यागः संदिद्यमानफले समत्यबुद्धिः । मा फलेब्विस्य सर्वे विवक्षितम् । 2 अपि न भेत्स्यामीति परस्मैपदप्रयोगांत् पूर्वमपि तथा पाठात् मीतायां न योत्स्यामीति गोविन्दमिति पाढ़ व श्रीमाध्य ‘हृदिष्ट एवं मामनुसर युद्धय च इति परस्मैपदस्यापि दर्शनात्। 3 योगस्थ इत्यस्य कर्मयोगस्थ ‘इत्यर्थे पौनवतपाभावेऽपि स नात्र समत्वं योग इति विवरणविरोधात् । 1

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 3. 49.

च्यते । योगः- सिद्ध्यसिद्धयोस्समत्वरूपं चित्तसमाधानम् ॥ ४८ ॥

किमर्थमिदमसकुदुच्यत इत्यत आह-

४९

दूरेण हावरं कर्म वुद्धियोगाइनन्जय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ योsय प्रधानफलत्यागविषयोऽयान्तर फल’ सिद्ध्यसिद्धयोस्समत्वविषय बुद्धियोग, वधु- कात् कर्मण इतरत् कर्म दूरेणावरम्। महदिदं द्वयोरुत्कर्षापकर्षरूपं वैरूप्यम् । उक्तबुद्धियोगयुकं कर्म निखिलसांसारिकदुःखं विनिवस्य परमपुरुषार्थलक्षणं च मोक्षं प्रापयति । इतरदपरि- मितदुःखरूपं संसारमिति । अतः कर्मणि क्रियमाणे उक्तायां बुद्धौ शरणमन्विच्छ । शरणं- वासस्थानम् । तस्यामेव बुद्धौ वर्तस्वेत्यर्थः । कृपणाः फलहेतव: फलसङ्गादिना कर्म कुर्वाणाः रुक्त्यात् भिन्नवाक्यत्वे तु तादृशश्रुतिवाक्यविशेषोपबृंहणौपयिक योगशब्दार्थव्याख्यानरूपत्वेनापौ न स्वत्याच कुर्वितीदमावर्तितम् । विद्याविनयसंपले ( ५. १८) इत्यादिप्रदेशान्तरोक्त समस्यान्तरख्या वर्तनायोक्तम् तदिदं सिद्धयसिद्धयोरिति । सार्वत्रिकयोगशब्दप्रयोगविषयव्यावृत्त्यर्थमुक्तम् योगस्थ इत्यत्रेति । योग-

। शब्दस्य सिद्ध्यसिद्धिसाम्ये । क्वचिदपि प्रयोगो न दृश्यत इत्यलाह योग इति । चित्तसमाधाने प्रयोग- स्तावत् योगानुशासनादिसिद्धः इदमपि समत्वं तदूपमिति योगशब्दार्थ इत्याकृतम् ॥ ४८ ॥

अभ्यासरूपतात्पर्यलिङ्गविवक्षामभिप्रयन् पौनस्वत्यशङ्काद्वारेणोत्तर लोकमवतारयति किमर्थमिति । इदं साम्यानुसन्धानरूपं चित्तसमाधानम् । तद्धयनन्तरं प्रशस्यते । कर्ममात्रनिन्दाश्रमं परिजिहीर्षन् बुद्धियोगशब्दस्य प्रकरणविशेषितं वाच्यांशे तावदाह योऽयमिति । अजहल्लक्षणया बुद्धिप्राचुर्यहेतु- कतया लक्षितमाह तद्युक्तात्कर्मण इति । इतरदित्यनेन प्रकरणविहितकर्मव्यतिरिक्तविषयाऽत्र कर्म- निन्देति सूचितम् । दूरावरशब्दयोरन विवक्षितं निष्कर्षति महदिति । तृतीया प्रकारे । कृपणाः फलहेतव इत्यनन्तरवाक्येन, बुद्धियुक्त इत्यादिना च यक्ष्यमाणं श्रुतिस्मृत्यन्तरादिश्च सिद्धं वैरूप्य प्रकारमाह उक्तेति । नीतिमन्त्रौषध के वलयागादिव्यावर्तनाय निखिल (दुःख ? ) शब्द: । तस्योपाधि- विशेषावच्छिन्नत्वात् कात्स्म्र्येऽपि प्रयोगादवच्छेदको पाध्यन्तरव्यावर्तनायोक्तम् सांसारिकेति । केवल- कर्मसाध्य स्वर्गादिव्यावर्तनाय परमशब्दः । अपरिमितशब्देन खभावसंख्या कालादिप्रयुक्त संभावित समस्त- परिच्छेदनिरासः । द्दिशब्दस्य हेत्वर्थतामभिप्रयन् आह अत इति । प्रकरणादिविरुद्ध साधक कर्म- स्वरूप परित्यागपूर्वकज्ञानमालोपादानभ्रमव्युदासायोक्तं कर्मणि क्रियमाण इति । उक्तायामिति । तात्पर्यातिशयव्यक्त्यर्थं पूर्वोक्तमभ्यस्यत इति भावः । “उपाये गृहरक्षित्रोः शब्दः शरणमित्ययम्” (अहि.

1 सिद्धयसिद्धयोरित्यस्य ज्ञानप्राप्तिलक्षणसिद्धौ तदभावे च समो भूत्वा, ईश्वरस्तुध्यतु इत्येवाऽऽकलव्येति शांकरे व्याख्यातम्, संगत्यक्त्वेति फलान्तरत्वागस्य प्रागेवोकत्वात् । अत्र तु मुमुक्षोर्जिज्ञासोः ज्ञानप्राप्तीच्छा विरहस्य दुर्वचश्वात् तदर्थमेव द्वारतया भगवत्प्रीतेरित्यात् अर्थान्तरमुक्तम् । अथापि 3-9. माध्यटीके विमृइये । 2 निखिलशब्दस्य संग्राहकतया, व्यावर्त- कत्वाभावात् दुःखशब्द इति पाठः स्यात् । वस्तुतः उक्तव्यावर्तनाय दुःख शब्दः, दुःखमनिष्टसाधनं पुण्यं पापचत्युभयसंग्रहाय निखिशब्दः इति पाठः स्यात् ।

84 श्रीभगवद्गीता - अ. 2. 50. कृपणाः - संसारिणो भवेयुः ॥ ४९ ॥ बुद्धियुक्तो जहातीह’ उभे सुकृतदुष्कृते । तस्माद योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥ बुद्धियोगयुक्तस्तु कर्म कुर्वाणः उभे सुकृतदुष्कृते अनादिकालमश्चिते अनन्ते बन्धहेतुभूते जति । तसादुकाय बुद्धियोगाय युज्यस्व । योग: कर्मसु कौशलम् — कर्मसु क्रियमाणेष्वयं बुद्धियोगः कौशलम् - अतिसामर्थ्यम् । “अतिसामर्थ्यसाध्य इत्यर्थः ॥ ५० ॥ 1 ३६. ३४ ) इत्यादिनाऽवगतं शरणशब्दस्य रक्षकाद्यर्थान्तरं व्यावर्तयन् विवक्षितं वक्तुं वाच्यं तावदाह वासस्थानमिति । नन्विदमसङ्गतं बुद्धेर्वासस्थानभूतगृहाद्याश्रयत्वाभावादित्यत्राह तस्यामेवेति । कर्मयोग- निष्ठा लोपदिश्यत इति भावः । “कदये कृपणक्षुद्रपि चानमितं पचा: " ( नाम. ३. वि. ४९) इति कृपणान्वस्त्र पुरुषविशेषे रूढत्वात् बुद्धियुक्त इत्यादिना फलाभिसन्धिरहितपुरुषाणां प्रशस्यमान- स्वान्, ‘मा कर्मफलहेतुर्भू : (४७) इति पुरुषे फलहेतुशब्दस्य प्रकृतत्वात् कृपणाः फलहेतवः इत्य- त्रापि फलाभिसन्धिपूर्वककर्मकारिणः पुरुषा एव निन्द्यन्ते, न तु फलहेतुमात्रमित्यभिप्रायेणाह–फल- सङ्गादिनेति । पुरुषाणामपि हि स्वकर्मद्वारा फलहेतुत्वमस्त्येव, “जन्मवन्धविनिर्मुक्ताः” इत्यादेः प्रतिरूपतया परमनिश्श्रेयसंवैधुर्यस्यात कृपणशब्देनाभिघातुमुचितत्वात् संसारिण इत्युक्तम् । अकृपण- प्रदर्शन पर नन्तर लोक परामर्श चायमेवार्थ उचित इति भावः ॥ ४९ ॥ " ‘बुद्धियुक्तो जहातीह’ इत्यस्य इह कर्मणि क्रियमाणे बुद्धियुक्त इत्यन्वयमभिप्रेत्याह बुद्धियोग- युक्तस्तु कर्म कुर्वाण इति । यद्वा, कर्म कुर्वाण इति प्रकरणापत्रमुक्तम्, इहशब्दस्य तु जहातिना अन्वयः, ‘इहैव तैर्जितस्सर्ग (५. १९) इत्यादिवत् । ततश्च प्रतिबन्धकनिवृत्तिरुक्ता भवति । बुद्धि- रहित केवल कर्मादिभिरनिवर्त्यत्वार्थमाह अनादिकालसंचिते अनन्ते इति । अनादिकाल संचितत्व मनन्वत्व निदानम् । सुकृतस्य हानिरपुरुषार्थः स्यादित्यत्रोक्तम् बन्धहेतुभूते इति । नहि काश्चन ‘यो बन्धहेतुत्वे कश्चिद्विशेषः, मुमुदवपेक्षया च खर्गादिकारणं सुकृतमपि दुष्कृतमेव; अलौ- किकत्वे सति अनिष्टफलसाधनत्वात् । खर्गादेरपि हि मुमुक्ष्यपेक्षया निरयत्यम्, “एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मनः " ( भा. मो. १९६६) इत्यादिभिः प्रतिपादितमिति भावः । बुद्धियुक्तः इत्यस्य, योगाय इत्यस्य च भिन्नार्थपरत्वव्युदासायाह तस्मादुक्ताय बुद्धियोगायेति । युज्यस्व सन्नाख, उको भवेत्यः । “समत्वं योग उच्यते” इतिवत् योगशब्दव्याख्याश्रमनिरासायाह कर्मविति । कौशलशब्दस्य तात्पय वक्तुं वाच्यं तावदाह अतिसामर्थ्यमिति । बुद्धियोगस्य कर्मसामर्थ्यात्मकत्वं कथमित्यवाह अतिसामर्थ्यसाध्य इत्यर्थ इति । कार्ये कारणशब्द उपचरितः । अनेन श्लोकेन बन्धक- सुकृतदुष्कृतहानमुक्तम् ॥ ५० ॥ 1 मे हत्यसंधिराः । 2 योगः कर्मसु कौशलं कर्मणां शक्तिविशेषस्थानापन्न इत्यर्थोपि भवेत् । पूर्वार्धे पुरुष प्रस्तावात् कोशपदस्यापि पुरुषसामान्यें प्रसिद्धधतिशयश्च वाक्यातम्।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभान्यम् 2. 52 85 कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मचन्धविनिर्मुक्ताः पत्रं गच्छन्त्यनामयम् ॥ बुद्धियोगयुक्ताः कर्मफलं त्यक्त्वा कर्म कुर्वन्तः तस्मात् जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः अना- मयं पदं गच्छन्ति हि प्रसिद्ध होत सर्वासूपनिषत्स्व ॥ ५१ ॥ यश से हलिं बुद्धिर्धतितरिष्यति । तदा गन्तासि निबंद ओतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ उक्तप्रकारेण कर्मणि वर्तमानस्य तथा वृत्या निर्धूतकल्मषस्य ते बुद्धिर्यदा मोहकलिलम् अत्यल्पफलसङ्गहेतुभूतं मोहरूपं कलुषं व्यतितरिष्यति, तदा असचः इतः पूर्वे त्याज्यतया तस्य फलादेः इतःपाच्छोतव्यस्य च कृते स्वयमेव निर्वेदं गन्तासि गमिष्यसि ॥ ५२ ॥

अथ तत्फलभूतबन्धनिवृत्तिपूर्वकामृतत्वप्राप्तिपरस्य कमजमिति लोकस्य हेतुफलभावक्रमेणान्वय- माह बुद्धियोगयुक्ता इति । कर्मजं फलं सांसारिकम् जन्मबन्धो जन्मना वन्धः स्वच्छन्दत्वहानि: ; अथवा जन्मैव बन्ध इति कर्मधारयः । अनामयं पदं स्थानविशेषो वा, परमप्राप्यं परमात्मस्वरूपं वा, प्रकरणवशादत ब्रह्मपर्यन्तजीवखरूपं वा । पद्यते गम्यत इति पदम् । तयमपि हि साक्षादन्यथा वा मुक्तप्रायत्वात् पदशब्दवाच्यम् । हिशब्दस्यात हेतुत्वादिपरत्वासंभवात् प्रसिद्धिपरत्वम् प्रसिद्धि- स्थलं चाह प्रसिद्धमिति ॥ ५१ ॥ . एवमुक्तप्रकारो हेयोपादेयविभागो युक्त्यागमनिरपेक्ष तथैव स्पष्टो भविष्यतीति चमत्कारार्थमुच्यते या इति लोकेन । मोहतरणहेतुं प्रकृतं दर्शयति उक्तेति । (पुण्यपापरूपसांसारिककर्मणा हि मोह: ( हकलुषम् ? ) । तच्च फलाभिसन्ध्यादिरहितकर्मणा निवर्त्यम् । ततः कारणाभावात् कार्याभाव इति भावः । अत्यल्प फलसन हेतुभूतमित्यनेन मोहस्येदानीं निर्वेदप्रतिबन्धकत्वमुच्यते। मोहस्वरूपातिरिक्तस्य तत्सा ध्यस्य कालुष्यस्याभावात् मोहरूपमित्युक्तम् । कलुषशब्दोऽत्र कालुष्यपरः ।) अस्मत्त इति । आप्ततमेभ्य इति भाव: । स्याज्यतयेति निर्वेदयोग्यत्वायोक्तम् । न हि श्रोतयेषु श्रतेषु च उपादेयांशी निर्वेदहेतुः । यद्वा श्रोतव्यस्येत्यस्योपादेयविषयत्वाय भ्रतस्येत्यत त्याज्यतयेति विशेषणम् । हेयसङ्गमुपादे - तृष्ण्यं च परामृश्य भवति हि निर्वेदः । स च खावज्ञारूप: । यथाऽऽहुः गान्धर्ववेदिनः- “तत्त्वज्ञाना पदीर्ष्यादेर्निवेदः स्वावमाननम् " ( दश. ४५.) इति । श्रोतव्यस्येत्यादेः संबन्धसामान्यपष्ठधा विवक्षित विशेषकथनम् कृत इति । स्वयमेवेति । अस्मद्वाक्यादिनिरपेक्ष इत्यर्थः । मन्तासि इत्यत्र पदमेदअभं निरस्वति गमिष्यसीति । गन्तासि इत्यत्र द्वितीयान्वयात् तृनन्तत्वं न युज्यते । तृन्नम्तत्वे तु भवि- यत्त्वया न खारसिकी। अतो लुडन्ततयैकपथं युक्तम् । एवं जेतासि (११. ३४) इति वक्ष्य- माणेऽपि । अनद्यतन विहितलुङन्तोऽपि शब्दो व्यतितरिष्यतीत्येतत्तुल्यतया भविष्यम्मालार्थेन व्याख्यातः ॥ ५२ ॥ 1 मनीषिण इति पदं भाष्यादौ न व्याख्यातम् । ज्ञानिनो मूत्येति शांकरमंत्र प्राम। बुद्धि- योगस्तु समयवुद्धिः । 2 ननुः स्याज्यत्वेनावधृतानां श्रोतव्यत्वं कथमिति चेत्– परनिर्वन्धषत् कदादि भोभ्या भवन्ति । अत्र क्लेशादाह यद्वेति ।

86 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 58. योगहेतुः + योगे विमां शृणु इत्यादिनोस्वाऽऽत्मयाथात्म्यज्ञानपूर्वकस्य बुद्धिविशेषसंस्कृतस्य धर्मानुष्ठानस्य लक्ष ( क्ष्य) भूतं योगाख्यं फलमाह - श्रुतिविप्रतिपना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवापयसि ॥५३ श्रुतिः श्रवणम् । अस्मत्तः श्रवणेन विशेषतः प्रतिपन्ना सकलेतरविसजातीयनित्यनिरवि शयसूक्ष्मतत्वात्मविषया, स्वयमचला एकरूपा बुद्धि: अकर्मानुष्ठानेन निर्मलीकृते मनसि यदा निचला स्थास्यति, तदा योगम् आत्मावलोकनम् अवाप्स्यसि । एतदुक्तं भवति- घातजन्य । त्मज्ञानपूर्वक कर्मयोगः स्थितप्रज्ञताख्यज्ञाननिष्ठामापादयति ; ज्ञाननिष्ठारूपा " नित्यात्मा सङ्ग कहा गोचरा साङ्ख्ययोगधीः । द्वितीये स्थितधीलक्षा प्रोक्ता तन्मोहशान्तये ॥” (६) इति संग्रह श्लोकमनुसन्दधानो ज्ञानयोगाभिधानोपक्रमभूतमुत्तरश्लोकमवतारयति योगे त्विति । ‘बुद्धिविशेषो ‘व्यवसायात्मिका’ इत्यादिना पूर्वोक्तः । लक्ष ( क्ष्य) भूतम् उद्देश्यभूतमित्यर्थः । श्रुतिवि- प्रतिपन्ना इत्यस्य प्रकृतानुपयुक्ताप्रकृतवैदिकवाक्या विरोधार्थताश्रमं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च इति प्रकृतानुरोधेन व्युदस्यति श्रुतिः श्रवणमित्यादिना । अस्मत्त इति । सार्वश्यसर्वशक्तिपरमकारुण्यादिभि- रनाप्रातश्रमविप्रलम्भप्रमादादिदोषगन्धादग्याजवन्धोरीश्वरादिति भावः । विशव्दस्य विरुद्धार्थता- व्युदासाय वैशिष्टयार्थतामीश्वराच्छ्रवणेन सिद्धां दर्शयति विशेषत इति । स्वास्यतीति स्थायित्वं बुक्तम् । विशेषं पूर्वोक्तं व्यनक्ति सकलेतरेति । ‘अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया घियाम्’ इति हि प्रतिद्धमिति भावः । निश्चलाचलशब्दयोः पौनरुक्त्यपरिहारायोक्तम् स्वयमित्यादि । उद्देश्यान्तर्गत- मचलत्वम्, निश्चलत्वं तु तत्र विधेयो विशेष इति स्वयं शब्दस्य भावः । एकरूपार्थविषयत्वादेकरूपा विषयान्तरसञ्चाररहिता चेत्यर्थः । अथवा श्रतिविप्रतिपन्नेति श्रवणस्योक्तत्वान्मनन स्थिरीकृतत्वं कुतर्केर- कम्पनीयत्वञ्च पदान्तराभ्यां विवक्षितम् । यद्वा पूर्वोक्त बहुशाखत्वा न सत्यनिषेधपरोऽचलशब्द इत्यभिप्राये- णोक्तम् एकरूपेति । समावीयते अस्मिन् आत्मज्ञानमिति समाधिर्मन इति निर्वचनेन तैलधारावद- विच्छिन्नस्थितिहेतुतामभिप्रयतोक्तम् असङ्गेत्यादि । समाधिशब्दस्यात बुद्धिविशेषपरत्वे पुनरुक्त्यादिः, तत्कालपरत्वे तु लक्षणा च स्यादिति भावः । योगशब्दस्यात ज्ञानयोगरूपनिश्चलबुद्धिसाध्यफलविषयत्वात् आत्मावलोकन मित्युक्तम् । ‘योगस्सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिपु’ (नाम. ३. ना. १७९) इत्यादिभि- रनेकार्थतया प्रसिद्धोऽयं शब्दस्तद्वाक्यानुकूलमनुसन्धेयः । ननूपायतया हि योगो विहितः, स कथं फलतयाल निर्दिश्यते ( 1 ) । आत्मज्ञानपूर्वकस्य च कर्मयोगध्यात्मज्ञानमेव साध्यं चेत्, आत्मा- श्रयादिदोषः ( 2 ) | श्रवणमननाभ्यां स्थितप्रज्ञस्य ह्यनुष्ठानम् ; तथा च कथमनुष्ठानसाध्या स्थित- प्रज्ञता (३) । निश्चलप्रज्ञास्थितिमन्तरेण च कोडसायपरस्तदापाद्यो योग : ( 4 ) इत्यवाह एतदुक्तमिति । तत्र प्रथमदोघं कर्मयोगशब्देन योगाख्यमात्मावलोकन मित्यनेन च परिहृतम् । शास्त्रजन्यात्मज्ञः- . 1 बुद्धिर्मिला स्यास्यतीत्यस्य स्थितप्रज्ञो भवतीत्येतदर्थकत्वात् तत्कारणमेव वक्तव्यं श्रुति विप्रतिपद्येत्यनेन । न तु ढोलायितत्थम् । वादि युक्तिमूलसंदेहस्यापि वार्यत्वात् श्रुतिविप्रवि-

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 854-55 स्थितप्रज्ञता तु योगाख्यमात्मावलोकनं साधयति इति ॥ ५३ ॥ 87 एवमुक्ता (ते) पार्थोऽसङ्गकर्मानुष्ठान रूप कर्मयोग साध्यस्थितप्रज्ञताया योगसाधनभूतायाः स्वरूपम्, स्थितप्रज्ञस्यानुष्ठानप्रकारं च पृच्छति- अर्जुन उवाच- स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ॥ समाधिस्यस्य स्थितप्रज्ञस्य का भाषा को वाचकश्शब्दः १ तस्य स्वरूपं कीदृशमित्यर्थः । स्थितप्रज्ञः किं च भाषणादिकं करोति ? ॥ ५४ ॥ वृत्तिविशेषकथनेन स्वरूपमप्युक्तं भवतीति वृत्तिविशेष उच्यते- श्रीभगवानुवाच -

प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् । आत्मभ्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ ५५ आत्मन्येवात्मना मनसा आत्मैकावलम्बनेन तुष्टः तेन तोषेण तव्यतिरिक्तान् सर्वान् नात्मावलोकन शब्दाभ्यामात्माश्रयादिनिरास: । आत्मज्ञानज्ञाननिष्टाशब्दाभ्यां श्रवणमात्र सिद्धतत्त्व- निश्चय - ज्ञानयोगविषयाभ्यां तृतीयस्य परिहारः । चतुर्थोऽ (र्थम ) प्युक्तप्रकारेण साक्षात्कारतद्धेतुस्मृति- सन्ततिभेदात् परिहृतः (तम् ) । प्रथमं शास्त्रतस्तत्त्वज्ञानम्, ततः स्मृतिसन्ततिरूपमुपासनम्, ततस्तन्मूलस्साक्षात्कार इति ज्ञानपर्वभेदः प्रदर्शितः ॥ ५३ ॥ 1 प्रश्नरूपस्योत्तर श्लोकस्यावतारं तत्र पूर्वोत्तरार्धयोः क्रमान्निष्कृष्टप्रभार्थं चाह एवमिति । पूर्वार्ध- स्याभिप्रेतं वक्तुमन्वयं तावदाह समाधीति । समाधिरव पूर्वनिरुक्तप्रकारं मनः । तत्र स्थितिः तद्वशी- करणेनावस्थानम् । किं प्रभाषेतेत्यनेन पुनरुक्तिपरिहाराय स्थितप्रज्ञस्य का भाषा इत्यत्र कर्तृतया - विशङ्कामपाकरोति को पाचक शब्द इति । ननु स्थितप्रज्ञः इत्येव वाचके सिद्धे किं वाचकान्तरं पृच्छयते, किं चाल वाचकप्रश्नस्य प्रयोजनमित्यत्राह तस्येति । केनचिद्वाचकेन हि कस्यचित्प्रकार- मूतप्रवृत्तिनिमित्तविशिष्ट (ष्ट ) स्वरूपं निर्देष्टव्यमिति भावः । स्थितप्रज्ञशब्दात् स्थितधीशब्दस्यार्थान्तर- परत्वभ्रमनिरासाय स्थितप्रज्ञः इति पूर्वार्धोक्तशब्द एवालाssवर्तितः । किंच भाषणादिकमिति । किं प्रभाषेत इत्यादयः किंशब्दाः क्रियाविशेषणतयाऽन्वीयमानाः क्रियाप्रकारप्रश्नपरा इति भावः । कि प्रभाषेतेति वाचिके, कि व्रजेतेति कायिके च पृष्टे, किमासीतेति मानसपरम् ध्यानार्थ- वादलाऽऽसनस्य ॥ ५४ ॥ एवं करणत्रयानुष्ठानप्रकारप्रश्नस्य साक्षादुत्तरेषु प्रजहाति इत्यादिषु चतुर्षु लोकेषु प्रथमस्य स्वरूप प्रश्नोतरतामपि दर्शयति वृत्तिविशेषेति प्रकृष्टानुकूल्ययोगिन्यात्मनि प्रीतिरूपस्य तोपस्य कामान्तर- . महाणहेतुत्वात् तथाऽन्वयमाह आत्मन्येवेति । सर्वशब्दस्य आत्मनि तुष्टः इत्येतत्सन्निधानसिद्धं सङ्को पन्नाति विशेषकथनञ्च व्यर्थम् । अतोऽर्थान्तरत्यागः । 1 चतुर्थोऽपीति पाठे चतुरोऽर्थः । 2 स्थितप्रज्ञस्य भाषण व्रजरादिकमसिन वा । अस्ति चेत् तत् कीदृशम । मयं योगश्चेत्-आसीत | अन्यथा व्रजेत चेत्यपि गम्यते । अत्र भाषण जनो योगराहित्य दशायामात्मप्रज्ञता (नयोग इष्टः । 3 आत्मना आत्मन्येव तुष्टः इति सप्तम्याः क्रियान्वयस्वारस्यात् प्रथमयोजना । मात्मन्ये.

鲍 श्रीभगवद्गीता - अ. 1. 58. मनोगतान् कामान् यदा प्रकर्षेण जहाति तदाऽयं स्थितप्रज्ञ इत्युच्यते । ज्ञाननिष्ठाकाष्ठेयम् ॥ अनन्तरं ज्ञानage aaisaiचीनादरविप्रकृष्टावस्योच्यते-

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधी मुनिरुच्यते ॥ F ; प्रियविश्लेषादिदुः स्वनिमित्तेषु उपस्थितेषु अनुद्विममना: न दुःखी भवति सुखेषु चिगतस्पृहः – प्रियेषु सन्निहितेष्वपि विगतस्पृहः, वीतरागभयक्रोधः - अनागतेषु स्पृहा रागः, तद्रहितः प्रियविश्लेषप्रियागमन हेतुदर्शन निमिखं दुःखं भयम्, तद्रहिता; प्रिय विश्लेषाप्रिया- गमन हेतु भूत चेतनान्तरमवदुः स्वहेतुभृतस्व मनोविकारः कोष:, तद्रहितः एवंभूतः मुनि:— चमाह तयतिरिक्तानिति । यद्वा आत्मन्येवात्मना तुष्टः इति यथाक्रममेवान्ययः आस्मैकविषयेण मनसाऽन्यतोनातालंबुद्धिरूपसन्तोष इत्यर्थः । एतदभिप्रायेणोक्तम् मनसाऽऽत्मैकावलम्बनेन तुष्ट इति । तेन तोषेणेति । " न विवेदात्मनो गावं तत्स्मृत्याह्लादसंस्थितः " (वि. १. १७. ३९) इतिवत् । ‘प्रकर्षेणेति अपुनरङ्कुरमित्यर्थः । स्थितप्रज्ञविषयश्लोकचतुष्टयं तदवस्था चतुष्टयविषयमिति मन्वानश्चतु- धयमवस्थेत्याह ज्ञाननिष्ठाकाष्ठेयमिति । उक्तं च हैरण्यगर्भेः “दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशी कामसंड्रा वैराग्यम् " (पा. सू. १. १६) इति । ऐहिकामुष्मिकसकलफल बिमुखस्य यस्तेषु फलेषु सवासनरागत्यागः, सा वशीकारसंज्ञेत्युच्यत इत्यर्थः ॥ ५५ ॥ अर्थकेन्द्रिय संज्ञास्यतृतीयावस्थोच्यत इत्याह ततोऽर्वाचीनेति । ओ बिजी भयचलनयो: इति घातुरख चलनार्थ:, वीतरागभय इति भयस्य पृथगभिधानात् । यद्वा अनुदिन इति निर्दुः खत्वमात्र विवक्षितम् तत एव दुःखेषु इत्येतदपि दुःखहेतु परमिति मन्वान आह दुःखनिमिचेष्विति । आदिशब्देनाप्रियागमनसंग्रहः । भयहेतुव्यावृत्त्यर्थमुक्तम् उपस्थितेष्विति । दुःखोत्पादनप्रवृत्तेन्वित्यर्थः । दु । स्वशन्दवदेवात्र सुखशब्दस्यापि हेतुपरतां तत्रापि पृथनिर्दिष्टरागविषयाद्विलक्षणतां चाह प्रियेषु सच्चिदितेष्वपीति । विगतस्पृहवीतरागशब्दयोरपुनरुक्तितां व्यनक्ति अनागतेषु स्पृहा राग इति । रुसद्वारागशब्दौ सामान्यविशेषविषयौ । ततध विशेषशब्दसन्निधाने गोबलीवर्दन्यायात् सामान्यशब्दः तद्व्यतिरिक्तपर इति भावः । पुनरुक्तिपरिहाराय भयत्य दुःखविशेषतामाह प्रियेत्यादिना हेतुदर्शन- निमित्तं दुःखमित्यन्तेन । प्रियविश्लेषाप्रियागमनयोर्दुः खरूपयोस्सामग्रीदशामाफ्नो यो हेतुः सूचकथ निमितादि:, तस्य यद्ददर्शनं सकलसहकारिसंपत्स्त्युत्प्रेक्षागर्भम् दर्शनमिति ज्ञानमावपरं वा तेन यदःखं लदानीमेवाङ्गकम्पादिहेतुरुत्पद्यते, तद्भयमित्यर्थः । क्रोधलक्षणे प्रियविश्लेषादित्रैकालिकः, सर्वत्र क्रोधो- स्पंचिदर्शनात् । अचेतनेषु वातातपकण्टकादिषु बाधकेष्वपि क्रोधाभावात् चेतनेत्युक्तम् । यस्तून्मत- स्तनापि कुप्यति सोऽपि चेतनत्वाभ्यासेन । अन्तरशब्देन खदुःखहेतुस्वमनोविकारव्यावर्तनम् । स हि तथाविषो निर्वेदादिरूपस्स्यात् । क्रोधादात्महननाद्यपि परपीडाभिसन्धिगर्भम् । मनोविकारोऽत्र रज- बास्मनेति मन्वयात् संनिकर्षसिद्धात् यद्वेति द्वितीययोजना | 1 प्रजातीत्यच प्रशब्ददर्शित- वक्ष्यमाणावस्थाको बैलक्षण्यम् । स च समासमस्यागः । "

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 257-58 89 आत्ममननशील | स्थितधीरित्युच्यते ॥ ५६ ॥ ततोsर्वाचीनदशा प्रोच्यते- यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत् प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनन्दसि न द्वेष्टितस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ यः सर्वत्र प्रियेषु अनभिस्नेहः उदासीनः प्रियसंश्लेष विश्लेषरूपं शुभाशुभं प्राप्याभि नन्दनद्वेषरहितः सोऽपि स्थितप्रज्ञः ॥ ५७ ॥ ततोsर्वाचीनदशामाह- ‘यदा संहरते चायें कूपोऽङ्गानीव सर्वशः। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता । ५० यदेन्द्रियाणीन्द्रियार्थान् स्पृष्टद्युकानि तदैव कूर्मोऽङ्गानीव, इन्द्रियायेंभ्यः सर्वशः प्रतिसंहृत्य मन आत्मन्यवस्थापयति, सोऽपि स्थितप्रज्ञा । एवं चतुर्विधा ज्ञाननिष्ठा । पूर्वपूर्वा उत्तरोत्तरनिष्पाद्या ॥ ५८ ॥ स्वमरसमुन्मेषकृतो व्यापारविशेषः । तदधीनो ज्ञानविशेष इह तच्छब्देनोपचर्यते । सुनिः मननशील इति व्युत्पतिः । तस्य मननस्यात्र साक्षात्करिष्यमाणात्मविषयत्वव्यवत्यर्थमुक्तम् आत्ममननशील इति । . एवमस्वास्तृतीयावस्थाया उद्वेगस्पृहादिविरहसाम्येऽप्यौत्सुक्यमा लक्षमवासना शेवस्य भस्मच्छन्नदहनबद- वस्थितत्वात् चतुर्थावस्थातो विशेषः ॥ ५६ ॥ अथ व्यतिरेक संज्ञाख्या द्वितीया दशोच्यत इत्याह- ततोऽर्वाचीन दशेति । अप्रियेषु स्नेहप्रसङ्गा- भावात् प्रियमात्रविषयः सर्वत्रेतिशब्द इति दर्शयति प्रियेष्विति । अभिस्नेहस्य प्रवृत्तिपर्यन्ततया तद- भावोऽत्र तद्विषयोपादानप्रवृत्तिराहित्यपर्यन्त इत्याह उदासीन इति । एतेन, प्रियेत्यादिना च व्यति- रेकसंज्ञात्वं व्यनक्ति । अपक्कान् कषायान् पक्केभ्यः पृथगनुसन्धाय तेषामपि पाकापादनदशा हि व्यति- रेकसंज्ञा । तत्र स्वयं प्रियेषु प्रवृत्तिरहितो दैवागतप्रियसंश्लेषविश्लेषयोश्चाभिनन्दनादिरहित इत्युक्ते पके- तरेषां रागादीनां पाकाभिलाषेण मनोव्यापारविशेषनिवारणमुक्तं स्यात् । अभिनन्दनं चालाभितो नन्दनम् ; अनुबन्धिषु कालान्तरे च प्रीत्यनुवृत्तिहेतुभूतनन्दनमित्यर्थः ; एवं द्वेषेऽपि ॥ ५७ ॥ अथ यतमानसंज्ञाख्या प्रथमा दशोच्यते इत्याह ततोऽर्वाचीनदशेति । प्रसक्तप्रतिषेधार्थमाह स्प्रमुद्युक्तानीति । तेन वार्धकरोगादिप्रयुक्ताशक्ति सुषुप्तधादिकृतनिवृतिभ्ययच्छेदः । तदैवेति भोगा- नम्तर निवृत्तिव्युदासः कूर्मोऽङ्गानीवेत्यनेनेन्द्रियाणां सङ्कल्पविशेषमात्रनियाम्यत्वमुच्यते । सर्वश इति विलोकन भाषण विलासपरिहासादिनिवृत्तिपरः ; विषयदोषदर्शनादिहेतुप्रकारपरो वा’ प्रतिसंहृत्येत्यनेन इन्द्रियनिरोधस्यात्ममननाङ्गता दर्शिता । अत्र च ज्ञाननिष्ठावस्थाविशेषप्रकरणे सुषुप्सचा दिविलक्षणा व्या- पारो पर तिस्तत्साध्यात्मगोचर मनोवस्थापन पर्यन्ता विवक्षितेत्याह मन आत्मनीति | किमर्थमिदमवस्था- चतुष्टयं विभज्योपदिश्यत इत्यत आह एवमिति । प्रथमं वालेन्द्रियाणि विषयेभ्यः प्रतिसंहृत्य मन आत्मनि व्यवस्थापयितुं यतेत इयं यतमान- संज्ञा 1 अथ बलात्संहृतान्यपि बाधेन्द्रियाणि सावशेषरागद्वेषादिदोष कलुषितं मनः पुनः पुनरवसरे 12

90 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 59. इदानीं ज्ञाननिष्ठाया ‘दुष्प्रापतां तत्प्राप्स्युपायें चाह - विषया तिरिपर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जे रसोऽप्यस्य परं टाटा निवर्तले ॥ ५९ इन्द्रियाणामाहारा विषयाः, निराहारस्य विषयेभ्यः प्रत्याहृतेन्द्रियस्य देहिनो विषया विनिवर्तमाना रसबजे विनिवर्तन्ते रसः रामः । विषयगो न निवर्तत इत्यर्थः । रागोऽध्यात्म- स्वरूपं विषयेभ्यः परं सुखतरं दृष्टा निवर्तते ॥ ५९ ॥ • प्रेरयेत् स्वयं चात्मनि स्थातुं न शक्नुयात्; अतः पक्कावशिष्टरागद्वेषादीन् औदासीन्य- अनभिनन्दनादि- क्रमेण पचेत् । इयं व्यतिरेकसंज्ञा ततः पक्केऽपि दोषशेपेण अनादिविषयानुभवभावितवासनामात्र- मास्मानमनुभूषन्तीं शेमुष प्रतिविभन्त्सेत् । तत्र निरतिशयानन्दरूपमात्मानम्, पुरुषद्वेपिण्या योषित इव युवानम्, प्रद प्रदर्श्य क्रमादात्मणि तोषमुत्पाय तेन तोषविशेषेण, दीयसा च स्मृतिविधुरेण कालेन बाह्मविषयवासनाजालमुन्मूलमिटेड । सेयमेकेन्द्रियसंज्ञा । या पुनःसमस्त वासना विलया दौत्सुक्य- मात्रस्याप्यसंभवेन परमवैराग्यदशा सा वशीकारसंज्ञा ज्ञाननिष्ठाकाष्ठा योगाख्यमात्मावलोकनं साध यति । तावलोकन परम्परया निरतिशय पुरुपार्थभूतामृतत्वाय कल्पत इति दर्शितं भवति । कामानां तथात्वेनादर्शनं, तथा दृश्यमानेव्वपि नियता, सक्लेशेन भुज्यमानेष्वपि नातिस्नेहः, प्रचुरेऽपि रागे तन्निरोधसंरम्भ इति चावस्थावैषम्यम् । आत्मरतित्वं तस्य स्वरूपम् आश्चर्यवति (२ - २९) इति तस्य तदेकभाषणं, तदनुसन्धानरूपं तदा सनं, तत्या तयर्थप्रवृत्तिरूपं तत्व व्रजनं चेति प्रश्नचतुकोतरं सिद्धम् ॥ अथोत्तरप्रकरणं पूर्वेण पृथा प्रदस्य समयन्त्रवतारयति इदानीमिति । ज्ञाननिष्ठायाश्चतु- विधाया अपीति शेषः । निराहारस्येत्यनेन भोजननिषेधभ्रमं व्युदस्यति इन्द्रियाणामित्यादिना । न चैकान्तमनभतः’, ‘चुक्ताहार विहारस्य’ (६.१६, १७) इति हि वक्ष्यते । अन्यत्रापि “अत्याशना- दतीपानात” (तै. ना. १.६४ ) इति दुच्यते । मोक्षधर्मे च – ‘दशैतानीन्द्रियोक्तानि द्वाराण्याहार- । सिद्धये’ इति सर्वेन्द्रियविषयाणामाहारशब्देन ग्रहणं दृष्टम् । न च प्रसिद्धाहार निऐषमालात् अशेषविषय- निवृसि:, तस्य कतिपयेन्द्रियविषयत्वादिति भावः । रसवर्जमित्येतावति वाक्यतात्पर्यमिति द्योतनाय विनिवर्तमाना इत्यनूदितम् । आत्मगोचररागध्यवच्छेदायाह विषयराग इति । प्रस्तुता एव विषया: परमिति निर्देशस्यावधित्वमर्हन्तीति विषयेभ्यः परमित्युक्तम् । कालादिकृतपरत्वमावस्यात्रानुपयुक्तत्वात् विषयरागनिवर्तनौपयिकं परशब्दार्थमाह सुखनरमिति । विषया हि सुखरूपाः, आत्मखरूपं तु ततोऽप्यतिशयेन सुखरूपम् । अत्र दृष्टा निवर्तते इति दर्शनस्य रागकर्तृकतया निर्देश औपचारिकः । यद्वा दृष्ट्रा स्थितस्य अस्य देहिनो रागो निवर्तत इत्यन्वयः । एवमात्मदर्शनेन विना विपयरागो न निवर्तत इत्युक्तम् ॥ ५९ ॥ 1 दुष्प्रापत्वं लोकद्वपेनोच्यते । अथोपायः । 2 स्थित मनस्य का आषेति लोकगत- प्रश्नानां किमुत्तरमुक्तमित्यत्र तद् विशदयति आत्मरतित्वमित्यादिना ।

तात्पर्यं चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2. 60-61. । 91 ६० यततोपि कौन्तेय पुरुषा विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ आत्मदर्शनेन विना विषयगो न निवर्तते, अनिवृत्ते विषयगे विपति यत- मानमपि पुरुषस्येन्द्रियाणि प्रमाथीनि बलवन्ति, मनः प्रसह्य हरन्ति । एवमिन्द्रियजयः आत्मदर्शनाधीनः, आत्मदर्शनमिन्द्रियजयाधीनमिति ज्ञाननिष्ठा दुष्प्रापा ॥ तानि सर्वाणि संग्रम्य युक्त आसीत मत्वरः । वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता । अस्य सर्वस्व परिजिहीर्षया विषयानुरागयुक्ततया दुर्जयानीन्द्रियाणि संयम्य, चेतस शुभाश्रयभूते मयि मनोऽवस्थाप्य समाहित आसीत । मनसि मद्वियये सति निर्दग्धा- शेपकल्यापतया निर्मलोकतं विषयानुरागरहितं मन इन्द्रियाणि स्ववशानि करोति । ततो वश्येन्द्रियं मन आत्मदर्शनाय प्रभवति । यथोक्तम्, “यथाऽनिरुद्धतशिखः कक्षं दहति सानिलः । तथा चित्तस्थितो विष्णुर्योगिनां सर्वकिल्बिषम् " (वि. पु. ६. ७.७४ गा. पु. २२२. १६) इति । तदाह वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठितेति ॥ ६१ ॥ एवं मय्यनिवेश्य मनः स्वयल गौरवेणेन्द्रियजये तो विनष्टो भवतीत्याह- अथानिवृते विषयरागे दुर्जयानीन्द्रियाणीत्युच्यते यतत इति लोकेन । विपश्चित्वं यतमा- नत्वे हेतुरिति द्योतनावोक्तं विपश्चितो यतमानस्यापीति । अत्र विपश्चित्वं शास्त्रजन्यहेयोपादेय- विवेकवत्त्वम् । वलवतां प्रमाथित्वं हि ‘बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कर्षति’ (मनु. २. २१५) इति स्मर्यते इति ज्ञापनाय बलवन्तीत्युक्तम् । इन्द्रियाणां बलं च रागादिरेव । उक्त लोकद्वयतात्पर्य सिद्धमन्योन्याश्रयणं तत्फलं चाह एवमिति ॥ ६० ॥ तन्योन्याश्रयदूषितेऽर्थे साध्यसाधनभावः कथं पूर्वमुपदिष्ट इत्यत्रोच्यते तानि सर्वाणि इति । अस्येति अन्योन्याश्रयादिदोषस्येत्यर्थः । संयम्वेति विषयस्पर्शनिवारणमात्र मत्रोच्यते, न विन्द्रियजयावस्था | मत्परः इत्यत्र वक्तृविग्रहवैशिष्ट्यविवक्षया सिद्धं शुभाश्रयविग्रह विशेषवत्त्वं चेतस इत्यादिना विवृतम् । शुभशब्देन हिरण्यगर्भादेः आश्रयशब्देन परिशुद्धात्मस्वरूपस्य च व्यवच्छेदः । युक्त शब्देनात्र विषयखभावात् सुकरं चित्तसमाधानं विवक्षितमित्याह समाहित इति । मत्परा इत्येतावता कथमन्योन्याश्रयादिपरिहार इत्यत्राह मनसीति । अत्र शेषशब्देनोपायविरोधि सर्वकर्मसंग्रहः । निर्मलीकृतं रजस्तमोविरहितं; तत एव शब्दादिविषयानुगगरहितम् । अत्र प्रज्ञाशब्दस्य ज्ञान- निष्ठ । फलपर्यन्तत्वमात्मदर्शन शब्देनोक्तम् । शुभाश्रयानुसन्धानस्य कल्मषविनाशकत्वे स्मृत्यन्तर संवादमाह यथेति । आत्मदर्शनमन्तरेणैवेन्द्रियजयसिद्धेन न्यिोयाश्रयः । अतः पूर्वोक्तसाध्यसाधनभावोपपत्तिरित्युत्तरर्षेनो- च्यत इत्याह तदाहेति ॥ ६२ ॥ उक्तरन्योन्याश्रयणफलभूताया इन्द्रियजयात्मदर्शनयोरसिद्धेः प्रकारः लोकद्वयेन प्रपञ्च्यत इत्याह एवमिति । अदृष्टात्मखरूपस्य विषयान् ध्यायत इत्यनुवादसिद्धां विषयेषु स्वरसवाहितां 1 भत्र तस्य प्रज्ञाप्रतिष्ठितेत्युपदिष्टस्योपपादनारम्भः 68 तय प्रज्ञा प्रतिष्टतेत्यत्र एतदुपसंहारा | 92 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 62. 68. ध्यायतो विषयान् पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात् संत्रायने कामः कामात् क्रोधोऽभिजायते ॥ क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशात् वुनाशो वुद्धिनाशात् प्रणश्यति ॥ अनिरस्तविषयानुरागस्य हि मध्यनिवेशितमनस इन्द्रियाणि संयम्यावस्थितस्थापि अनादिपापवासनया विषयध्यानमवर्जनीय स्यात् । ध्यावतो विषयान् पुंसः पुनरपि सङ्गो ऽतिप्रवृद्धो जायते । सङ्गात्संजाते कामः । कामो नाम सङ्गस्य विपाकदशा । पुरुषो यां दशामात्र विषयान् अभूत्वा स्थातुं न शक्नोति स कामः ॥ कामात्कोघोऽभिजायते । कामे वर्तमाने, विषये चासन्निहिते, सन्निहितान् पुरुषान् प्रति एभिरादिष्टं विहृतमिति क्रोधो भवति । क्रोधाद्भवति संमोहः । संमोहः कृत्याकृत्यविवेकशून्यता । तया ( यया) सबै करोति । ततश्च प्रारब्धे इन्द्रियजयादिके प्रयत्ते स्मृतिभ्रंशो भवति । स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशः आत्मज्ञाने यो व्यवसायः कृतः, तस्य नामः स्यात् । बुद्धिनाशात् पुनरपि संसारे निमनो विनष्टो भवति ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ । ; सहेतुकमाह अनिरस्तेति । अत्र संयम्येति निमीलनादिमात्रकृतं निवारणमुच्यते । उपजायत इत्यतोपसर्गाभिप्रेतं विविच्य दर्शयति अतिप्रवृद्धो जायत इति । सङ्गकामयोरभेदात् कार्यकारणभावानु पपतिरित्यत्राह कामो नामेति । विपाकदशाशब्देन सामान्यत उक्तेऽपि व्यावृत्ताकारप्रतिपत्तिर्न स्यादिति तल्लक्षणमाह पुरुष इति । सर्वदा कामस्य क्रोधहेतुत्वं नास्तीत्यत उक्त विषये चासन्निहित इति । न केवलं कामप्रतिबन्धकानेव पुरुषान् प्रति क्रोधः, अपि तु कृत्याकृत्यविवेकान्यतया तस्यां दशायामुपलभ्यमानान् सर्वान् प्रत्यपीति द्योतनाथ सन्निहिता नित्युक्तम् । ईश्वरोऽपि क्रोधवेगमभिनयन् कस्मिंश्चिदेव रक्षसि दुधति, “सदेवगन्धर्वमनुष्य पन्नगं जगत् सशैलं परिवर्तयाम्यहम्” (रा. आ. ६४.७६ ) इत्याह । अयं च अभिजायत इत्यत्रोपसर्गाभिप्रेतार्थः अमितो जायत इत्यर्थ: । समित्येकी कारे, ततोऽत्र संमोहः कृत्याकृत्याविवेकात्मा मोह इत्यभिप्रायेणाह कृत्येति । संमोहस्य स्मृतिभ्रंशहेतुत्वे अवान्तरव्यापारमाह शयेति । " क्रुद्धः पापं न कुर्यात् कः क्रुद्धो हन्याद्गुरूनपि” (रा. सु. ५५. ४) इत्याद्यनुसारेणोक्तम् सर्वमिति । ततश्चेति । ‘सावान्तरव्यापारात्तमोहादित्यर्थः । स्मर्तव्ये प्रस्तुत विषये स्मृतिभ्रंशं योजयति प्रारब्धेति । स्मृतिभ्रंशादित्युत्तरवाक्यशृङ्खलावशात् स्मृतिविभ्रमशब्दस्य तदे- कात्यायोक्तं स्मृतिभ्रंशो भवतीति । बुद्धिनाश इत्यत्र प्रकृतं बुद्धेर्विशेषमाह आत्मेति । न तावदिह सामान्यतो ज्ञानमात्रं बुद्धिशब्दार्थः, न च इतः पूर्वमात्मदर्शन सिद्धम् ; न च भविष्यदात्मदर्शनादिक- मिदानीं नाशयोग्यम् । अतस्तल्लिप्सया कृतस्तदुपायानुष्ठानाध्यवसाय इहोपायस्मृतिसाध्यो बुद्धि- शब्देनोच्यत इति भावः । प्रणश्यतीत्यत्र नित्यस्याऽऽत्मनो नाशो ह्यसत्समत्वम् । तच्च यथावस्थिताका- रानुपलम्भः । स च देहात्मभ्रमादिकृतः, तत्रा ( था ) पि हेतुर्देहसंबन्ध इत्यभिप्रायेणोक्तं संसारे निमग्र इति ॥ " 1 अषान्तरव्यापारः अन्यकरणम् | करण प्रयत्नः ॥ स्मृतेर्विश्वमः विशेषेण चनम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3 64 65 66 98 रागद्वेष वस्तुविन्द्रियैान् आत्मवश्यै विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ ६४ उक्तेन प्रकारेण मथि सर्वेश्वरे वेतसमाश्रयभूते न्यस्तमनाः निर्दग्धाशेषकरमपतया रागद्वेषवियुक्तैरात्मवश्यैरिन्द्रियैः विषयश्चरन् विषयास्तिरस्कृत्य वर्तमानः विधेयात्मा विधेय- मनाः प्रसादमधिगच्छति निर्मलान्तःकरणो भवतीत्यर्थः ॥ ६४ ॥ प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो हाशु बुद्धिः पर्यवसिष्टमे ॥ ६५ ॥ अस्य पुरुषस्य मनः प्रसादे सति प्रकृतिसंसर्गप्रयुक्त पर्वदुःखानां हानिरुपजायते । प्रसन्नचेतसः आत्मावलोकन विरोधिदोषरहितमनसः तदानीमेव हि विविक्तात्मविषया बुद्धिः पर्यवतिष्ठते । अतो मनःप्रसादे सर्वदुःखानां हानिर्भवत्येव ॥ ६५ ॥ नास्ति बुद्धिरयुक्ता न चायुक्तस्य भावा । न चाभावयत शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ मयि सन्न्यस्तमनोरहितस्य स्वयत्नेनेन्द्रियनियमने प्रवृत्तस्य कदाचिदपि विविक्तात्मविषया बुद्धिर्न सेत्स्यति । अत एव तस्य तद्भावना च न संभवति । विविक्तात्मानमभावयतो विषय- अथ " तानि सर्वाणि (६१) इत्युक्ता बैकरणेऽन्योन्याश्रयपरिहारप्रकारः परमप्रयोजनभूतसंसार- निवृत्तिश्व लोकद्वयेन प्रपञ्च्यते रागद्वेषेति । रागद्वेषवियोगोऽपि कुत इत्यत्र पूर्वोक्त एव हेतुरित्यभि- प्रायेणाह उक्तेनेति । रागद्वेषयोगोऽलेन्द्रियाणामात्मवश्यताहेतुः । विश्यांश्चरन्नित्यनेन विषयभोगभ्रम- व्युदासायात्मवश्यत्वफलितमाह विषयांस्तिरस्कृत्य वर्तमान इति । चतिरत्र गत्यर्थ:, आक्रमणरूप- गतिपरः, भक्षणार्थी वा संहरणपर इत्युभयथापि तिरस्कारार्थत्वमत्र विवक्षितम् । तिरस्कारोऽत्र “अनादरः । तथा च नैघण्टुका:, ‘अनादर: परिभवः परीभावस्तिरस्क्रिया’ (नाम. १. ना. २०४ ) इति । बाह्येन्द्रियतद्विषयजियो हि मनोविजयार्थ इत्यभिप्रायेणाह विधेयमना इति । विधेयास्मेति मनसः प्रसक्तत्वात् प्रसन्नचेतस इति वक्ष्यमाणत्वाच्च प्रसादो मनोनैर्मस्यमित्याह निर्मलेति ॥ ६४ ॥ प्रसादे इति लोके प्रसादहानिशव्दयोः क्रमात् षष्ठीद्वयान्वयभ्रमं व्युदस्यन् अन्वयत्रकारमाह अस्येति । " दुःखाज्ञानमला धर्माः प्रकृतेस्ते न चात्मनः " (वि. ६.७ २२) इत्याद्यभिप्रेतोपाधिकत्वेन हानियोग्यत्वार्थमाह प्रकृतीति । प्रतिबन्धकाभावे ह्याशु कार्योत्पत्तिरित्यभिप्रायेण प्रसन्नचेतस इत्य- स्वार्थमाह आत्मावलोकन निशेधिदोवरहितमनस इति । मनः प्रसादस्य सर्वदु: खह । निहेतुत्वमात्मदर्शन- हेतुत्वादुपपद्यत इति हेत्वर्थस्य हिशब्दस्यार्थमाह अब इति ।। ६५ ।। अथ पूर्वोक्तान्योन्याश्रयफलभूतामात्मदर्शना सिद्धिं ‘बुद्धिनाशात्प्रणश्यति’ (६६) इत्येतद्विवरण- रूपेणानूद्य ततः परमप्रयोजनस्याप्यलाभप्रकार उच्यते नास्तीति । युक्त आसीत मत्परः (६१) इति पूर्वोक्तस्य निवृत्तिरयुक्तशब्देनोच्यत इति तात्पर्येणाह मयीति । यततो ह्यपीति (६०) पूर्वोक्तं स्मारयति स्वयत्नेनेति । नास्तीत्यनेनाभिप्रेतमाह कदाचिदपीत्यादिना । अतिचिरकालप्रयासेना- पीत्यर्थः । द्वितीयपादस्थमयुक्तस्येति पदं शृलौचित्यायायुक्तत्व फलभूतबुद्धयभावलक्षकमिति तात्पर्येणाह अत एवेति । यद्वा तस्येत्युक्तपरामर्शः, अत एवेति तु बुद्धधभावादेवेत्यर्थः । अथवा परम्परया

94 श्रीभगवद्गीता -अ. 2. 67.

स्पृहाशान्तिर्न भवति । अशान्तस्य विषयस्पृहायुक्तख कुतो वत्यग्निरविरविशय सुखप्राशि || पुनरयुक्तेन प्रकारेणेन्द्रिय नियमनमकुर्वतोऽनर्थमाह— इन्द्रियाणां हि चरतां यश वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ १७ ॥ इन्द्रियाणां विषयेषु चरतां वर्तमानानां वर्तनमनु जन्मनो विधीयते पुरुषेणानुवर्त्यते, तन्मनोऽस्य विविक्तात्मप्रवणां प्रज्ञां हरति विप्रवणां करोतीत्यर्थः ; यथाऽम्भसि नीयमानां नावं प्रतिकूलो वायुः प्रस हरति ॥ ६७ ॥ हेतुत्वमभिप्रेत्यायुक्तत्वादेवेति विवक्षा भिन्नविषयभावना न्तरनिषेवायोगात् तद्भावनेत्युक्तम् । ‘रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते’ (५९) ‘रागद्वेषत्रियुकैः’ (६४) ‘सुखेषु विगतस्पृहः’ (५६) इत्याद्यानु- गुण्येन शान्ति विशिनष्टि विषयस्पृहाशान्तिरिति । अशान्तस्यैव खर्गादिसुखलाभादमृतत्व प्रकरणसिद्धं सुरस्य विशेषमाह नित्यनिरतिशयेति ॥ अनेन सकोकेन प्रत्याहार। दियोगावयवचतुष्टयस्य तत्फलस्य निःश्रेयसस्य च यथासंभवमभिघातात्पर्वाभ्यां पूर्वपूर्वाभावादुत्तरोत्तरस्यालाभस्युचितो भवति ॥ ६६ ॥ अथेन्द्रियनिग्रहाभावे बुद्धयमा पूर्वोक्त प्रकार: इंद्रियाणाम् इत्यनन्तर लोकेनोच्यत इत्य- पुनरुक्तिः ; आदरार्थं वा पुनरुचिस्त्विनिमायेणाह पुनरपीति । केवलम्पदादिमान्युदासाथ विषयेष्वि- त्युक्तम् । इन्द्रियाणां सर्वेषां न विदयेषु संचारोऽस्ति तस्तदौन्मुख्यमर्थं इति व्यञ्जनाय " इन्द्रियाणी- न्द्रियार्थेषु वर्तन्ते” (गी. ५. ९) इति प्रयोनान्तरानुसारेण वर्तमानानामित्युक्तम् । यत्तच्छब्दयोर्मनो- विषयत्वमेवोचितम् । प्रज्ञाहरणे तस्यैव प्रधानत्वात् मनसो वाह्येन्द्रियानुविधाने सर्वेन्द्रिय साधारण्येन । ; दिति निर्धारणस्य प्रयोजनाभावात् बाह्येन्द्रियस्य मनोनुविधाने प्रज्ञाहरणाभावाच्च । ‘यद्येकं क्षर- तीन्द्रियम्’ (मनु. २९९) इति मनुवचने तु मनोऽनुक्तत्वादिन्द्रिवशब्दाभ्यासादे शब्दवल | च निर्धारणार्थेतैव । न च तत्तुल्यत्वमस्यापि वाक्यस्य निर्बन्धनीय निति कृत्वा वर्तनमनु यन्मन इत्याद्युक्तम् । विधीयते इत्यस्य कर्जपेक्षा पूरवति पुरुषेवति । स्वयैवायमविनय इति भावः । अनभिसंहित देशप्रापण हि दृष्टा तेऽभिप्रेतमिति प्रदर्शयन् हरते विनाशनार्थिताश्रमव्युदासा चाह विपयन्यणामिति । अम्मसी त्यस्य हरति नाऽन्यत्रान्तिमपाकरोति तख नीयमानामिति । अनिष्टविषयप्रापण निदर्शनत्वावोक्तं प्रतिकूल इति ॥ ६७ ॥ 1 पूर्व बुद्धिनाशान् प्रणती अभियातिरुका तस्सुत्रमिति दष्टाप्राधि- कच्यते । 2 अतिखरसम्लोष गूढार्थप्रकाशनम् अमेन सोकेनेत्यादिमा । 7 3 यन्मनः इत्यत्र एक द्वितीयान्तम अभ्यत् प्रथमान्तमिति स्वीकारे यदिति द्वितीयान्तं वेद, इन्द्रियमध्ये यदिन्द्रियमनु मरो विधीयते ये दोषमाह वाह्येन्द्रियानुविधाने इते । मनः- पदं द्वितीयान्तं कृत्वा मनोऽनु यदिन्द्रिये विधीयप दोषमाह मनोनुविधाने इति । मनुस्मृतौ “इन्द्रियाणां हि सर्वेषां यद्येकं शन्द्रियमनेगाल क्षति प्रज्ञा तेः पादादिवोदकम् " इत्यका इन्द्रियमध्ये एकमिति प्रत्येकग्रहणात् तदैकरूप्यत्रापि युक्तवत्यवाह यद्येकमिति । अतो • यदिति प्रथमान्तं प्रथमान्तमनोविशेषणमेवेति । मनुस्मृ यदुक्तम, तत् ज केवलेन्द्रियविषयम्, किंतु मनोनुवृत्तेन्द्रियविषयमिति इतो ज्ञायत इति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3. 88-89. 95 तस्मात् यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तम्य प्रज्ञा प्रतिष्ठित ॥६८ तस्मादकेन प्रकारेण शुभाश्रये मयि निविष्टमनसो यस्येन्द्रियाणि इन्द्रियार्थेभ्यः सर्वशो निगृहीतानि, तस्यैवात्मनि प्रज्ञा प्रतिष्ठा भवति ॥ ६८ ॥ एवं नियतेन्द्रियस्य प्रसभमनसः विद्विन- या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति थी। बयां जानते भूतानि निशा तो मुनेः ॥ या आत्मविषया बुद्धिः सर्वभूतानां निशा निशेवाप्रकाशा, तखामात्मविषयायां बुद्धौ इन्द्रियसंयमी प्रसन्नमनाः जागर्ति आत्मानमवलोकयन् अस्त स्यर्थः । यस्यां शब्दादिविषयायां बुद्धौ सर्वाणि भूतानि जाग्रति प्रबुद्धानि भवन्ति सा शब्दादिविषया बुद्धिरात्मानं पश्यतो मुनेर्निशेषाप्रकाशा भवति ॥ ६९ ॥ ; ‘यदा संहरते’ इत्याद्युपक्रान्तः इन्द्रियनिग्रहोपदेश उपसंहियते तस्मादिति श्लोकेन । तस्मा- दिति इन्द्रियानुविधायिनो मनसः प्रज्ञाप्रतिष्ठा विरोधित्वादित्यर्थः । निग्रहहेतुं प्रागुक्तमनुकर्षति - उक्तेनेत्यादिना ।। ६८ ।। एवमुपात्रमुपदिश्य पलमुपदिशतीत्याह एवमिति । प्रागुक्तस्यैव फलस्य प्रशंसापरत्वादपुनरुक्तिः । अतो या निशेत्यादिभिः त्रिभिः श्लोकैः प्रजातीत्यादिनोक्तावस्थाचतुष्टयसिद्धिर्निगम्यते । ‘विहाय कामान्, निःस्पृहः’ इत्युभाभ्यां यतमानव्यतिरेकसंशयोरुपलक्षणम् । यद्वा लोकद्वयेनावस्थाचतुष्टय फलं तृतीयेन त्ववस्था चतुष्टयं निगम्यत इति विभागः । या इति प्रसिद्धतया निर्देशोऽत्र प्रस्तुत विषय: । साक्षा निशाया देशकालभेदेन विपरिवर्तमानायाः सर्वभूतसाधारण्याभावादिति तात्पर्येणाह या आत्म- विषयेति । उपचारनिमित्तं व्यनक्ति निशेषाप्रकाशेति । स्वप्रकाशाया अपि बुद्धेरप्रसृतदशायामप्रकाश- त्वमुपपद्यते । इन्द्रियनिग्रहस्य प्रकृतत्वात् स एवात्र संय मशब्दार्थ इत्यभिप्रायेणोक्तम् इन्द्रियसंय- मीति । या पुनः, “त्रयमेकत्र संयमः " ( ३. ४) इति धारणाध्यानसमाधीनां समुचितानां संयमत्वेन पातञ्जलपरिभाषा, साऽत्र न विवक्षितेति भावः । इन्द्रियसंयमस्य बुद्धिजनने अवान्तरव्यापारं पूर्वोकमाह प्रसन्नमना इति । जागर्तीत्यत मुख्यार्थायोगादाह आत्मानमिति । बुद्धौ जागरणशब्दनिर्दिष्ट प्रबुद्ध- त्वं प्रकाशमानप्रसृतबुद्धिविशिष्टत्वमेव सा च सविषया प्रकाशत इति भाव: । बुद्धिप्रकरणत्वात् यस्यामिति निर्देशोऽपि बुद्धिविषय: ; सा च बुद्धिः भृतानीत्यसंयमिनिष्ठतया व्यपदेशात् आत्मदर्शिनो निशात्ववचनाच शब्दादिविषयेत्युक्तम् । सर्वभूतानामित्यत्र समासनिममोऽपि सर्वशब्दो भूतानी- त्यतापि बुद्धधा निष्कृष्यान्वेतय इति सर्वाणीत्युक्तम् । पश्यत इत्यल कर्माकाङ्क्षायाम् आत्मान- मिति प्रकरणसिद्धमुक्तम् ॥ ६९ ॥ ; एवं शब्दाद्यदर्शनपर्यवसितात्मदर्शनमयी सिद्धिरुक्ता । एतस्या एव सिद्धेर्वाचीनामदूर विप्रकृष्टां

98 श्रीभगवद्गीता - ज 2 70 71 निर्विकारता आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति चत् । तद्वत् कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमामोति न कामकामी ॥ ७० ॥

यथा स्वेनैवापूर्यमाणमेकरूपं समुद्र नः देय्य आपः प्रविशन्ति, आसामयां प्रवेशेऽप्यत्र- वेशे च समुद्रो न कञ्चन विशेषमापद्यने एवं सर्वे कामाः शब्दादयो विषयाः यं संयमिनं प्रविशन्ति इन्द्रियगोचरतां यान्ति स शान्तिमाप्नोति । शब्दादिष्विन्द्रियगोचरतामापन्नेष्व- नापमेषु च स्वात्मावलोकनतृप्त्यैव यो न विकारमानोति स एव शान्तिमानोतीत्यर्थः । न कामकामी । यः शब्दादिभिर्विक्रियने, स कदाचिदपि न शान्तिमाप्नोति ॥ ७० ॥ 7 विहाय कामान् यः सर्वान् निस्पृहः । निर्मये निरह द्वार स शान्तिमधिगच्छति ॥ काम्यन्त इति कामाः शब्दादयः । या पुमान् गव्दादीन् सर्वान् विषयान् विहाय तत्र निस्पृहः तत्र ममतारहितथ, अनात्मति देहे आत्माभिमानवदितश्चरति ; स आत्मानं शब्दादिविषयदर्शनेऽप्यविकारतारूपामवस्थामाह अ. पूर्यमाणमिति । अत्र प्रवेश प्रवेशयोरविशेपोपल- म्भस्य विवक्षितत्वात् आपूर्यमाणमिति न प्रविशन्तीभिर्नादेवीभिरद्विरापूरणं विवक्षितम् अपि तु दा- न्तिके विवक्षितायाः स्वात्मावलोकन तृप्तेः प्रतिनिर्देशः क्रियते इति दर्शयति स्वेनैवेति । अचलप्रतिष्ठ- शब्दोऽत्र सीमा तिलङ्घनादिहेतुभूतवृद्धिहासराहित्यपर इत्याह एकरूपमिति । नादेय्य इत्यनेन समुद- प्रयत्ननिरपेक्ष खतरसमुद्रयाण्यं सूच्यते । दृष्टान्ते निर्मथितार्थमाह आसामिति । कामा इत्यत्र कर्मणि व्युत्पत्तिमभिप्रेत्याह शब्दादयो विषय इति । यदिकारता सिद्धच यच्छन्दस्य पूर्वोक्तसंयमित्वाभि प्रायतामाह में संयमिनमिति । रूपादिविषयाणां पुरुषं प्रवेशो नान्नपानादियच्छरीरान्तः प्रवेशः । अतः तत्तदिन्द्रियद्वारा ज्ञानविषयत्वमेव विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह इन्द्रियेति । यस्येति शेषः । तद्वदित्यनेन सिद्धमाह शब्दादिष्विति । नित्यनिरयच निरतिशय वातानुभवानन्दसन्दोहमनो नश्वर - दुःखमिश्र- सातिशय विषयानुभवानन्दविन्दुषु न सज्जत इति भावः । न कामकामी इत्येतत् पूर्वोक्तस्यार्थस्य व्यक्ति- रेकेण दृढीकरणमिति व्यञ्जयति य इति । विकारस्य प्रसक्तत्वात् कामित्वं कार्य विकारमप्यजहल- क्षणया लक्षयतीति विक्रियत इत्युक्तम् । कामान् कामयितुं शीलं यस्य स कामकामी । कदाचिद- पीति । यावत्कामपरित्यागमित्यर्थः । एतेन यो विक्रियते स न शान्तिमा मोतीत्यनयोरैकाशका परि हृता । विषयदर्शने विक्रियमाणोऽन्यदाऽपि स्पृहारहितो न स्यादित्यर्थः ॥ ७० ॥ נ’ 1 किं कामकामिनः सर्वदा शान्तिर्न स्वादिति शङ्कामपाकुर्वन् अदर्शनाविकारत्वावस्थयोः कारणभूतां विषयसंग्रहण - स्पृहा- ममकार - देहात्मश्रमाणां क्रमात् कार्यकारणभाव निवन्धनानुलो मप्रतिलोमा भ्वयव्यतिरेक- इयानां निवृत्तिरूपामवस्थामाह विज्ञायेति । पूर्वलाल च श्लोके प्रयुक्तं कामशब्दं निर्वक्ति काम्यन्त इति । चरतीति वर्तत इत्यर्थः । आत्मदर्शिपुरुषपर्व मेदविषयो पूर्वश्लोकौ अर्थ त्वात्मदर्शनार्थिपुरुष- 1 उत्तरदेवात्रापि अपिशब्दाभावेऽपि न किश्चिद । अथापि विकाशपादकत्वं प्रमेशस्याति• शपितमिति तदुक्तिः । ;

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 272 दृष्ट्रा शान्तिमधिगच्छति ॥ ७१ ॥ 97 ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति । स्थित्वाऽस्यामन्तकालेऽपि ब्रह्म निर्माणमृच्छति ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे सायोगो नाम द्वितीयोध्यायः ॥ एषा नित्यात्मज्ञानपूर्विका असङ्गकर्मणि स्थितिः स्थितधीलक्षा ब्राह्मी ब्रह्मप्रापिका । feat कर्मणि स्थिति प्राप्य न विमुह्यति पुनः संवारं नाप्नोति अस्यां स्थित्यामन्ति मेऽपि वयसि स्थित्वा ब्रह्म निर्वाणमृच्छति निर्वाणमयं नम गच्छति सुखैकदानमात्मानमवाप्नोतीत्यर्थः ॥ एवमात्मयाथात्म्यं युद्धाख्यस्य च कर्मणत्तत्प्राप्तिसाधनतामजानता शरीरात्मज्ञानेन मोहितस्य तेन च मोहेन युद्धानिवृतस्य मोहशान्तये नित्यात्मविषया साङ्ख्यबुद्धिः, तत्पूर्विका च असङ्गकर्मानुष्ठानरूपकर्मयोगविषया बुद्धिः स्थितप्रज्ञतायोगसाधनभूता द्वितीये विषय इति विवेकं द्योतयति आत्मानं दृष्ट्वेति । अनयो: इलोकयोर्विषयानुभव निवृत्तिलक्षणा ‘सा निशा’ इति पूर्वश्लोकोक्त [[ ] शान्तिरुक्ता ॥ ७१ ॥ एवा इति लोकेन परमप्रयोजनतथा प्रकृतायाः संसारनिवृत्तिलक्षणशान्तेरुपसंहारः कियते ; यद्वा लोकलये शान्तिनिर्वाणशब्दाभ्यामेकमेव फलमुच्यते । ‘ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधि गच्छति’ (४. ३९) इत्यत्र परं निर्वाणमानोतीति हि व्याख्यास्यति । एषा ब्राह्मी इति लोकेनाध्या- यार्थस्य निगमनं फलाव्यभिचारस्थापनं च । एवा इति निर्देशस्य पूर्वोक्त निखिलप्रकारपरामर्शित्वात् तं प्रकारमाह नित्येति । स्थितधीक्षं यत्यात्सा स्थितधीलक्षा ज्ञानयोगगख्यस्थितप्रज्ञतासाधनभूतेत्यर्थः । ब्राह्मीत्यत्र तद्धितविवक्षित संबन्धविशेषं दर्शयति ब्रह्मप्रापिकेति । एनामित्यन्वादेशोऽपि सपकार- परामर्शीति व्यञ्जयति ईदृशीमिति । मोहनिषेधफलितमाह पुनरिति । अन्तकाल इत्युक्का न्तिका लक्ष्म- व्युदासायाह अन्तिमेऽपि वयसीति । " उतने चेद्वयसि साधुवृत्तः " (यो. सू.) इत्यादिवत् । एतेन बाल्यादिषु विषयप्रवणस्यापि पश्चानिर्विण्णस्याधिकारः सूचितः । किंपुनर्ब्रह्मचर्यादिकालमारभ्य स्थित इति च भावः । स्थित्यां स्थितिः- तत्संबन्धः । षष्ठीसमासश्रमाप करणायाह निर्वाणमयं ब्रह्मेति । निर्वाणत्रस- शब्दयोरत्राचचीनविषयतामाह मुखेति || ननु नित्यात्मज्ञानतत्साक्षात्कारयोरपि प्रकृतत्यात् कर्मनिष्ठा माल निगमनपरोऽयं लोक इत्ययुक्तमिति शङ्कायां प्रधानभूततदनुबन्धेनान्यकथनमिति दर्शयन् उत्तराध्यायचतुष्टयसङ्गतं वक्तुमुक्तमर्थं च सङ्कलय्य वदन् नित्यात्मेत्यादिकं द्वितीयाध्यायार्थसंग्रह श्लोकमपि व्याख्याति एवमिति । मोहस्य हेतुखरूपकार्याणि विशदयति आत्मेत्यादिना निवृत्तस्येत्यन्तेन । व्याख्यानव्याख्येयात्मना संग्रह लोकस्य समासान्तर्गत पदद्वय (द्वन्द्व )स्य यथासङ्ख्यं संबन्धं व्यनक्ति नित्यात्मेत्यादिना । साङ्ख्यबुद्धिरिति कर्मयोगात्प्राक ‘एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धि:’ (३९) इत्युक्तमात्मतत्त्वज्ञानमुच्यते तद्द्व्यक्त्यर्थं हि नित्यात्मविषये- त्युक्तम् । ज्ञानयोगस्तु कर्मयोगसाध्यतयाऽनन्तरं पृथगेवोपादीयते । स्थितधीलति । अत्र स्थिती. 13

98 श्रीभगवद्गीता न. 8.

अध्याये प्रोक्ताः तदुक्तम्, “नित्यात्मा सङ्ग कर्मे हागोचरा साङ्ख्ययोगधीः । द्वितीये स्थितधी- लक्षा प्रोक्ता तन्मोहशान्तये” (सं. ६ ॥ इति + इति श्रीमद्रामानुजविरविसे श्रीमद्वीताभाष्ये द्वितीयोऽध्यायः ॥ अथ तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ तदेवं शुभिः प्राप्यतया वेदान्तोदित-निरस्तनिखिला विद्यादिदोषगन्धानवधिकाति- शयासंख्येयकल्याणगुणगणपत्र पुरुषोत्तमप्राप्स्युपायभूत-वेदनोपासनध्यानादिशब्दवाच्य- (च्यां) तदैकान्तिकान्तिकमक्ति वक्तुं तदङ्गभूतं ‘य आत्माऽपहतपाप्मा’ (छा, ८. ७.१.) शब्दो भावप्रधान तत्वं च तत्साधनत्वम् । स्थितप्रज्ञतायोगेत्यत्र स्थितप्रज्ञताशब्दो योगशब्देन सह विशेषणविशेष्यभावेन द्वन्द्वेन वाऽत्र समस्यते ; “योगाख्यं फलम्” इत्यपि पूर्व (२. ५३) पृथगुक्तेः । सांप्रदायिकत्वायाह तदुक्तमिति ॥ ७२ ॥ ६ ॥ इति श्रीमद्गीता माप्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ अविक्षुः साक्षान्मोक्षोपायं वक्ष्यमाणं च तत्स्वरूपं तत्प्राप्यं च दर्शयन् द्वितीयाध्या- योक्त[r] साक्षान्मोक्षोपायत्वाभावेनापवर्गप्रघाने शास्त्रे सङ्गत्यभावशङ्कां परिहर्तुमितिकर्तव्यतात्वं प्रथयति तदेवमिति । तत् शङ्कराद्युक्तप्रकारनिराकरणेन यथावत् द्वितीयाध्याय निर्वाह । दित्यर्थः । raमिति स्वोक्तौचित्यं निर्दिशति । ‘प्रह्मविदामोति परम्’ (आ. १) ‘परं ज्योतिरुपसंपद्य’ (छा. ८. ३.४ ) ‘परात्परं पुरुषमुपैति’ (मु. ३.२. ८), ‘रसँ ह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति’ (आ. ७), ‘परमं साम्यमुपैति (मु. ३.१.३) इत्यादि शतं “कर्मकर्तृव्यपदेशाच्च " ( म. १. २. ४ ) इत्यादिसूत्रगण चाभिप्रेत्योक्तम् मुमुक्षुभिः प्राप्यतदेति । मुमुक्षुभिरिति बहुवचनेन सर्वब्रह्मविद्य। निष्ठानां प्राप्यमे- कमिति द्योतयति । उपबृंहणीयानुरोधेन तदुपबृंहणार्थवर्णनाय वेदान्तोदितेत्युक्तं प्राप्यत्वोपयुक्त प्रकृतिपुरुषवैलक्षण्यम्, सगुण निर्गुगादिश्रुतिविषयव्यवस्थाम्, “आनन्दादयः प्रधानस्य " ( ब्र. ३.३.११), “अक्षरधियां स्ववरोधः " ( ३. ३. ३३) इत्यादिसूत्रोक्त सर्वविद्योपास्यसाधारणाकारं चाभिप्रेत्य निरस्तेत्यादिकमुक्तम् । कारणशोधकवाक्यै काथ्य सामान्यशब्दानां विशेषोपसंहारम्, तत एव त्रिमूर्त्यैक्य साम्यातिरेकव्यक्त्यन्तरत्वनिरासम् एकस्यैव जगदुपादाननिमित्तत्वम् उदाहरिष्यमाणश्रुतौ, “स उत्तमः पुरुष: " (छा. ८. १२.३) इत्युक्तिम्, ‘उत्तम: पुरुषस्त्वन्यः’ (१५. १७) इति वक्ष्यमाणप्रकरणार्थं च दर्शवितुं समाख्याद्वयमाह परत्रक पुरुषोत्तमेति । ‘ज्ञानकर्मसमुच्चयान्यतरानुगृहीतान्यतरेकैकमालपक्षाणां निराकरणाय, ‘नान्यः पन्थाः’ (पु.), ‘नायमात्मा’ (क. १. २. २३) इत्यादिनिषेधतात्पर्य वेदनादि- सामान्यशब्दानां भक्तिलक्षणचरमविशेषे पर्यवसानं चाभिप्रेत्योक्तम् उपायभूतेत्यादि । तदैकान्तिकेत्यल तत्क्रतु न्यायसिद्धोपास्यप्राप्यैक्यद्योतनाय तच्छब्दः । एकलान्तो निश्चय एकान्तः ; तन्निबन्धना भक्तिरैका - न्तिकी । ऐकान्तिकत्वं नाम देवतान्तर फलान्तरपरित्यागेन प्राप्यप्रापक भूतै कनिष्ठत्वम् । उक्तं च मोक्षधर्मे “ब्रह्माणं शितिकण्ठं च याश्चान्चा देवताः स्मृताः । प्रतिबुद्धा न सेवन्ते यस्मात् परिमितं फलम् ॥”

" , तात्पर्यंचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8. उपोद्घातः 99 इत्यादिप्रजापतिवाक्योंदितं प्राप्तुरात्मनो याथात्म्यदर्शनं तन्नित्यताज्ञानपूर्वकास कर्म- निष्पाद्यज्ञानयोग माध्यमुक्तम् । प्रजापतिवाक्ये हि दहरवाक्योंदितपरविद्याशेषतया प्राप्तुरात्मनस्त्वरूपदर्शनम्, “यस्तमात्मानमनुविद्य विजानाति” (छा. ८ ७ १) इत्युक्त्वा जागरि लम सुषुप्त्यतीतं प्रत्यगात्मस्वरूपमशरीरं प्रतिपाद्य, ““एवमेवैष संप्रसादाच्छरीरास्तस्थाय परं ज्योति रूपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते” (छा. ८. १२. २) इति दहरविद्याफले नोपसंहृतम् । ( ३५० - ३६) इत्यादि । स्मरन्ति च “परमात्मनि यो रक्तो विरक्तोऽपरमात्मनि” (वा. स्मृ) इति । वक्ष्यति चात्रैय, “भक्त्या त्वनन्यया” ( ११.५४ ), “मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी” (१३. १०) इत्यादि । विनाशाभावोऽत्यन्तशब्देन विवक्षितः । अतोऽत्र फलदशायामप्यनिवर्त्य- स्वमात्यन्तिकत्वम् ) एकैव भक्तिर्वहुलबहुलतर बहुलतमादिभावेनोपायदशामारभ्य फलदशापर्यन्तं प्रचीय- माना निरतिशयतामापद्यते । तत् यथा शारीरकेऽपि इर्तिचन्दनात्परस्तात् भक्तिरनिनी खरूपतो विशोधिता तदत्रापीत्यभिप्रायेणाह भक्ति वतुं तदङ्गभूतनत्वारि । अङ्गतायां प्रमाणमाह य आत्मेति । प्राप्तुरिति परव्यावृत्त्यर्थन् । आत्मदर्शनस्य परविद्याङ्गतायां प्रमाणं प्रपञ्चयति प्रजापतीति । फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गम् । तत्र सन्निधिस्तावदुच्यते दहरेति । प्रत्यगात्मविषयत्वव्यक्त्यर्थं तत्प्रकरणोदितप्रत्यगात्मपरिशोधन- मकारमाह जागरितेति । प्रजापतिहिं क्रमाज्जागरिताद्यवस्थातयविशिष्टं प्रत्यगात्मानमुपदिदेश । इन्द्रस्तु ‘नाहमल भोग्यं पश्यामि’ (छा. ८. ९. २) इति ततत्र विमुखः पुनः पुनः पप्रच्छ; सतश्च शुश्रूषोर्यो- भ्यतां विज्ञाय प्रजापतिः ‘अशरीर बाब सन्तम्’ (छा. ८. १२. १) इति परिशुद्धं लरूपमुक्तवान् ॥ अलाङ्गत्वसिद्धयर्थं दहरविद्यातः पृथक्फलाभावं तदेकफलत्वं चाह एवमेवेति । एतदुक्तं भवति— प्रजापतिवाक्यं हि दहरविद्याप्रकरणगतम् ; न च प्रजापतिवाकयदितप्रत्यगात्मदर्शनस्य निःश्रेयसातिरिक्त फलमुक्तम् ; न च केवलं प्रत्यगात्मदर्शनं निःश्रेयससाधनम्, ‘नाग्यः पन्थाः’ (पु.) इत्यादिविरोधात्, तत्कतुन्यायाच्च । न चात्र जीवप्राप्तिरेव फलमुच्यते, परं ज्योतिः इति विशेषणात् (ना.) नारायण घरो ज्योति’ (पु.) इत्यादिना च परज्योतिश्शव्दस्य परमात्मविषयत्वसिद्धेः ; दहरविद्यायां पूर्वत्रापि तस्यैव परंज्योतिश्शब्देनोक्तेः ; उपसंपत्तुः उपसंपत्तव्याद्भेदस्य च स्वरससिद्धेः ; प्राप्तुरात्मनः तत्र पर- त्रसान्यायशपुचरतिदिन | अतः प्रधानफलस्यैवाल वदनेऽपि निर्देशात् परविद्या प्रत्यगात्मदर्शनम् इति अथ ‘न जायते म्रियते’ इत्यादिभिः कतिपयपदावापोद्वाप- भेदितैः श्लोकः प्रत्यभिज्ञातार्थतथा भगवद्गीताप्रबन्धसमानाकारां भक्तिशब्दकण्ठोक्तिमती कठवल्ली- 1 एवमेवेति श्रुतिस्थपदस्थ अविद्युदादीनां यथोपरिगतानां स्वस्वरूपाभिनिष्पतिः, तथेत्यर्थः । 2 दहर विद्यायामन्यस्य एषसंप्रसाद इत्यादिवाक्यस्य श्रवणात् इदं दहर विद्याफलमिति सिद्धम् । तस्यात्रोक्तिरात्मदर्शनस्य तदस्थापनार्थेति भावः ।

; 100 श्रीभगवद्धता - अ. 8. उपोद्घातः अन्यत्रापि " अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोको जहाति” (क. २.१२) इत्येवमादिषु देवं मत्वेति विधीयमान पर विद्याङ्गवथा अध्यात्मयोगा श्रिगमेनेति प्रत्यगात्म- ज्ञानमपि विधाय, “न जायते म्रियते वा विपश्चित्” (१८) इत्यादिना प्रत्यगात्मत्वरूपं विशोध्य, “अणोरणीयान्” इत्यारभ्य, (२०), “महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति” (२२), “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना असेन । यमेनेष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूँ स्वाम् ||” (२३) इत्यादिभिः परस्वरूपं तदुपासनमुपासनस्य च भक्तिरूपतां प्रतिपाद्य, “विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवानरः । सोऽध्वनः पारमाभोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥” ( ३. ९) इति परविद्याफलेनोपसंहृतम् । " T } अतः परमध्यायचतुष्टयेन इदमेव प्राप्तः प्रत्यगात्मनो दर्शनं ससाधनं प्रपञ्चयति (यते) - पनिषदमुक्तस्यार्थस्य निर्विशङ्कं विशदीकरणायोदाहरति अन्यत्रापीति । साङ्गफलप्रधानविधिवाक्ये paratarati च विभजते देवं मत्वेति । अध्यात्मयोग। धिगमेनेत्यत्र साक्षात्परविषययोगपरत्वे मत्वेत्यस्य साध्यत्वायोगात् शास्त्रजन्यज्ञाने योगशब्दस्यावाचकत्यात् मत्येत्यत्र शास्त्रेणेत्यध्याहृत्य तदन्युत्कमान्यानौचित्यात्, जीवस्यापि परवत् तवैव विचारयि (रि) ष्यमाणत्वाच जीवालम्बनयोगपरत्वं युक्तम् । अङ्गतया विहितस्य ज्ञानस्य ज्ञेयैकनिरूपणीयस्वरूपस्यापेक्षितज्ञेय खरूपशोधनोपदेशमाह न जायत इति । एवं प्रथमषट्कोपबृंहणीयांश उक्तः । यथा संगृहीतम् ‘ज्ञानकर्मात्मिके निष्ठे योगलक्ष्ये (क्षे) सुसंस्कृते । आत्मानुभूतिसिद्ध्यर्थे पूर्वषट्केन चोदिते’ ( गीसं. २) इति । अथ द्वितीयतृतीयको पबृंहणीयांशमुदाहरति अणोरणीयानित्यादिना । इदमपि संगृहीतम्, “मध्यमे भगवत्तत्स्त्वयाथात्म्या- याप्तिसिद्धये । ज्ञानकर्माभिनिर्वत्यों भक्तियोगः प्रकीर्तितः ॥ प्रधानपुरुषव्यक्तसर्वेश्वरविवेचनम् । कर्म धर्मक्तिरित्यादिः पूर्वशेषोऽन्दिमोदितः " ( ३, ४ ) इति । अणोरणीयानित्यादेरर्थमाह परख- रूपमिति । महान्तं विभुमिवाद्युक्तमाह तदुपासनमिति । नायमात्मेत्यस्याभिप्रेतमाह उपासनस्य वेति । केवलमननध्यानश्रवणनिषेधमुखेन भक्त्या व्यवरणीयता हेतुगुणविशेषविधिपरमिदं वाक्यमिति शारीरकभाय्यादिषु विशदं व्याख्यातम् । ‘मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति’ (क. १.२. १२) ‘मत्वा धीरो न शोचति’ (क. १. २. २२) इत्युक्तस्यैव परविद्याफलस्योपसंहारेऽपि विशदोपदेश प्रत्यगात्म- ज्ञानस्यै (स्य) तदेकफलत्व प्रदर्शनायाह विज्ञानेति । एवमुपक्रमोपसंहारादिभिः परविद्यामयेऽस्मिन् प्रकरणे [तु] ‘अध्यात्मयोगाधिगमेन देव मत्वा’ (क. १. २. १२) इति परमात्मज्ञानकारणतया निर्दिष्टं पृथक्फलरहितं च प्रत्यगात्मज्ञानं परविद्याङ्गतया सिद्धमिति तदुपबृंहणतया प्रतीयमानेऽस्मिन्नपि प्रकरणे तथात्वमध्यव सातव्यमित्युक्तं भवति । एवं पोतिपर्यवसाने प्रतिपचिसौकर्याय कुमतिमतमन्नाय च आत्मज्ञानस्य वक्ष्यमाणपरविद्या- अतामुपपाद्य उक्तविस्तररूपस्य प्रथमष्ट्कशेषस्वोतांशेन सङ्गतिमाह अतः परमिति । एकस्मिन्नेव षटके संग्रहविस्तररूपेण पेटिका भेदप्रवृत्तिः । इदमेवेत्यवधारणेनास्मिन्नघ्यायचतुष्टये ‘परमात्मप्रधानादेः

1. परमात्मप्रसंग:-अवतार प्रस्तावादिः ।

भर्जुन उवाच- ACADEMY तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामा81-23404 Dete ज्यायसी चेत् कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तत् कि कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ १ विवान बुद्धि मोहयतीव मे । तदेकं वद, निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ २ यदि कर्मणो बुद्धिरेव ज्यायसीसि ते मता किमर्थे तर्हि घोरे कर्मणि मां नियो- जयसि । एतदुक्तं भवति - ज्ञाननिष्ठेवा ऽऽत्मावलोकन साधनम् ; कर्मनिष्ठा तु तस्याः निष्पादिकाः आत्मावलोकन साधनभूता च ज्ञाननिष्ठा सकलेन्द्रियमनसां शब्दादिविषयव्यापारोपरति- निष्पाद्येत्यभिहिता । इन्द्रियव्यापारोपरतिनिष्पाद्यमात्मावलोकनं चेत् सिषाधयिषितम्, सकलकर्मनिवृत्तिपूर्वकज्ञाननिष्ठायामेवाहं नियोजयितव्यः । किमर्थे घोरे कर्मणि सर्वेन्द्रिय- व्यापाररूपे आत्मावलोकन विरोधिनि कर्मणि मां नियोजयसीति ॥ अतो मिश्रवाक्येन मां ‘युक्त आसीत मत्परः’ (२ ६१) इति पूर्ववदेवाऽऽत्मदर्शन शेषत्वमथगमयति । पुनरुक्तिपरिहाराय प्रपश्च- यतीत्युक्तम् । सप्रयोजनत्वाय प्रपञ्चप्रकारमाह ससाधनमिति || अत्रार्जुनः प्रागेव समव्यापारविरतिवासनायन्त्रितः कर्मयोगज्ञानयोगाख्यप्रवृत्तिनिवृत्त्यात्मकसाधनो- पदेशे निवृत्त्युपदेशांशरसिक: चोद्यमुखेन पृच्छति ज्यायसीति । प्रथमश्लोकस्यान्वये तावदाह यदीति । कर्मणो बुद्धिर्ज्यायसीति कुत्रोपदिष्टम् ? ‘दूरेण हावरं कर्म वुद्धियोगात् ’ (२.४९) इत्यादि तु बुद्धि- विशेषविशिष्टकर्मयोगपरमिति व्याख्यातम् । ज्यायस्त्वं च किरूपमिहाभिमतम् ? बुद्धेर्ज्यायस्त्वे च कर्मणि यथाविकारं नियोगस्य को दोष: ? पोरशब्दश्च भयङ्करपर्यायः । न च कर्मयोगो भयङ्करः । किंशब्दयात्र प्रश्नपरो वा प्रतिक्षेपपरो वा इत्यादिकमाशाह एतदुक्तमिति । तत्र बुद्धेर्व्यायस्त्वमकारं पूर्वं तदुक्तिप्रकारं चाह ज्ञाननिष्ठैवेति । स्थितप्रज्ञताप्रकरणे कर्मणो ज्ञाननिष्ठा हेतुत्वमुक्तम् ; ज्ञाननिष्ठाया एव च आत्मावलोकन हेतुत्वम् । ततश्च अव्यवधानात् बुद्धिर्ज्यायसीति । यथाधिकारं नियोगानर्हत्वाय ज्ञान- निष्ठा निष्पादनस्य कर्मप्रत्यनीकरूपत्वमुक्तं प्रकटयति आत्मेति । ‘यदा संहरते’ (५८) इत्याद्युक्तं स्मारयति सकलेन्द्रियेत्यादिना । किंशब्दस्य प्रतिक्षेपपरत्वं ज्यायसीचेदित्यव चेच्छन्दस्य निश्चितविषयत्वं चाभि- प्रेत्य फलितमाह इन्द्रिय व्यापारेति । सकलकर्मेति असङ्गकर्म संग्रहणपरम् । किमर्थमिति । न तावत् स्वप्रयोजनार्थम्, परिपूर्णत्वात् । न च सांसरिकफलप्रदानार्थम् जनार्दनस्य जनिनिर । सकस्य तव तन्त्र- वर्तनस्वभाय्यात् । नापि भूभारभूतधार्तराष्ट्रादिवधनिमित्तकृतमद्विप्रलम्भार्थम् प्रपन्नं मां प्रति केशवस्प ब्रह्मरुद्रादि पितुस्ते तदनौचित्यात् । नापि फलशप्रधार्थम् ; पारम्पर्य॑स्य पूर्वमुपदिष्टत्वात् । न च सौकर्यार्थिम्, अकरणनिमित्तप्रत्यवायपरिहारार्थं वा, सकलेन्द्रियव्यापाररूपत्वेन तदुपरतिनिष्पाद्यात्मावलोकनविरोधि- तया मुमुक्षोपरत्वात् । न च लोकसंग्रहार्थम् लोकस्यापि यथावस्थिताका रोपदेशस्यैवोचितत्वात् । अतो भवतः प्राणसमतया भवतैवोघोषित मां भथदनभिमते कर्मणि न नियोजवितुमर्हसीति भावः । घोरशब्दस्यात शास्त्रीयमाणिपीडनपरत्वायोगात् प्रकृतोपयुक्तमभिप्रेतमाह सर्वेन्द्रियग्यापाररूप इति । अथापि कथं घोरत्वमित्यवाह आत्मावलोकन विरोधिनीति । उक्तमर्थ हेतकुर्वन् द्वितीयश्लोकार्थ- "

" ;102 श्रीभगवद्गीता - अ. 3. 38 मोहयसीव-प्रतिभाति । तथा ह्यात्मावलोकनसाधनभूतायाः सर्वेन्द्रियव्यापारोपरतिरूपाया। ज्ञाननिष्ठायाः तद्विपर्ययरूपं कर्म साधनम्, तदेव कुर्विति वाक्यं विरुद्धं व्यामिश्रमेव। तमा- safraरूपं वाक्यं वद, येन वाक्येनाहमनुष्ठेयरूपं निश्चित्य श्रेयः प्राप्नुयाम् ॥ १ ॥ २ ॥ श्रीभगवानुवाच - लोकेऽस्मिन् द्विविधा निहा पुरा मोका मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यार्ना कर्मयोगेन योगिनाम ॥ पूर्वोक्तं न सम्यगवधृतं त्वया । पुरा सस्मिन् लोके विचित्राधिकारिपूर्ण, द्विविधा निष्ठा ज्ञानकर्म विषया यथाधिकारमसङ्कीर्णैव मयोक्ता । न हि सर्वो लौकिका पुरुषः संजात- माह अस इति । अचेतनाया वुद्धेमोहनस्वौपचारिकत्वात् मामित्युक्तम् । इवशब्दद्योतितमाह प्रति- भातीति । एतेन कारुणिकत्वात् त्वं तावन्न मोहयसि, अहं तु मन्दो मुद्यामीत्युक्तं भवति । भ्या- मिश्रशब्दाभिप्रेतं व्याघातं तत्प्रकारं चोपवादयति तथाहीति । तद्विपर्ययरूपं कर्म तस्याः कथं सान- नम, तद्विरुद्धं च कथं तदर्थना व्यति व्याहृतिव्यमिहामितम् । एकमित्येतन्न ज्ञानकर्मणोरन्य- तरविषयम्, तयोरेकस्यैव की उपदिष्टत्वात् । तत्र च स्वस्यानुपपन्नताप्रतिभासे तथा श्रमनिवृत्तेश्वान- न्तरमपेक्षणीयत्वात् तस्याश्च व्यामिश्रत्वनिवृतिसाध्यत्वात् वाक्यशब्दस्य चैतच्छलोकगतस्य विशेष्य- समर्पकत्वौचित्यादित्यभिप्रेत्योक्तम् रूपं वाक्यमिति । पूर्वेणान्वयश्रमन्युदासाय निश्चित्येत्यादे- रमाह येनेति । निश्चित्येत्यस्य न तावत् वदेत्यनेनान्वयः, सर्वज्ञस्य तस्य प्रागप्यनिश्चयायोगात् । व्यामिश्रवाक्येनापि परव्यामोहनमाल शत्रितत्वात् । अतोऽर्जुनस्यैव निश्चयाकाङ्क्षा; ततश्च निश्चित्य श्रेयः प्राप्नुयामित्येवान्वयः । निश्वयसापेक्ष संदिग्धविषयमाह अनुष्ठेयरूपमिति ॥ १ ॥ २ ॥ + एवमसङ्कीर्णरूपे वाक्ये वुभुत्सिते पूर्वोकस्यैवासी रूपतां प्रकटयन् श्रीभगवानुवाच लोकेऽस्मि - त्रिति । मया प्रोकेति निर्देशात् काक्का च फल्दिमाह पूर्वोकमिति । असिन् लोके इत्यस्य प्रकृतो- पयोगितात्पमाह विचित्राधिकारइति । तेन ज्ञानयोगकर्मयोगयोरधिकारिभेदसंभव:, परस्पर- विरुद्धानामपि धर्माणां प्रतिनियताधिकारिविषयत्ययवस्थापक वर्णाश्रमदेवाकालका मनानिमित्ता दिदृष्टान्तश्च सूचितः । अनघ शब्देनाप्येतदेवाभिप्रेतम् । यथाऽस्मिन् लोकेऽनघतया त्वमपवर्गसाधनेऽधिकरोषि इतरे तु काम्यादौ तद्वत् अनधमालस्य कर्मयोगेऽधिकारः, अनघतराणां तु ज्ञानयोग इति संसारदाह- ज्वरचिकित्सकस्य सर्वज्ञस्य भिषजस्ततदवस्थो चितोऽयमुपदेशः । प्रोक्तेत्यस्य सोपसर्गस्याभिप्रेतमाह– यथाधिकारमिति । अधिकार नमित प्रकर्षः । द्वैविध्यमानत्य ज्ञातत्वात् तदुक्त्यभिप्रेतमाह अस- कीर्णेवेति । मयेति । सतदधिकारभेददेदिना तसद्धितकामेन स्पृष्टभ्रमविप्रलम्भप्रमादाशक्तिगन्धेनेत्यर्थः । ज्यायसि ज्ञानयोगे तिष्ठति कर्मयोगः कथमाद्वियेतेत्यत्राह न हीति । मोक्षाभिलाषे जातेऽपि जन्मान्तर- शतसुचरितसृदितकल्मषा (पाया ) गां केषाञ्चिदेव तदानीमेव ज्ञानयोगाधिकारः, तथा दर्शनात् ; ततः शक्ता शक्तविषयतया ज्ञानकर्मयोगयोर्व्यवस्थेति भावः । नन्वशक्तानां कदाचिदपि ज्ञानयोगाधिकारो न 1 तथा होति - मदुक्तप्रकारेण हीत्यर्थः । 2 निश्चिर बैंकं पति शांकरान्ययो न युक्तः 3 अनघत्वे साक्षात् ज्ञानयोगानधिकारः कथमित्यभाशयमाह यथेति । इति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3. 4. 108 मोक्षाभिलाषस्तदानीमेव ज्ञानयोगाधिकारे प्रभवति, अपि त्वनमिसंहितफलेन केवल परम- पुरुपाराधन वेषेणानुष्ठितेन कर्मणा विध्वस्तस्वान्तमलः, अव्याकुलेन्द्रियो ज्ञाननिष्ठायामधि- करोति । “यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धि विन्दति मानव:” (१८. ४६ ) इति परमपुरुषागवनैकवेपता कर्मणां वक्ष्यते । इहापि “कर्मण्येवाधि कारस्ते” (२.४७) इत्यादिना अनभिसंहितफलं कर्म अनुष्ठेय विधाय, तेन विषयच्या कुलतारूपमोहादुत्तीर्ण युद्धे ‘प्रजहाति यदा कामान्’ (२. ५५ ) इत्यादिना ज्ञानयोग उदितः । अतः साधानामेव ज्ञानयोगेन स्थितिरुक्ता । योगिनां तु कर्मयोगेन । सङ्ख्या बुद्धि: तद्युक्ताः साङ्ख्याः- आस्कविषयया बुद्ध्या संबन्धिना लाया। अतदही कर्मयोगाधिकारिणो योगिनः । विषयव्याकुलबुद्धियुक्तानां कर्मयोगेऽधिकारः अव्याकुलबुद्धीनां तु ज्ञानयोगेऽधि- कार उक्त इति न किचिदिह विरुतं व्यामिश्रमभिहितम् || ३ || सर्वस्य लौकिकस्य पुरुषस्य मोक्षेच्छायां जातायां सहज ज्ञानयोगो दुष्कर इत्याह—- न कर्मणामनारम्भक पुरुषो न च सम्यनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३ न शास्त्रीयाणां कर्मणामनारम्भादेव, पुरुषो नैष्कम्-ज्ञाननिष्ठां प्राप्नोति । न चाऽऽन्धस्य स्यात् तच्छक्तिहेतुतयोक्तस्य कर्मयोगानुष्ठानस्य तत्प्रातिकूल्यचोद्यस्थितेरित्यत्राह अनभिसंहितेति । सर्व- ज्ञत्वसर्वशक्तित्व कारुण्यादिविशिष्ट भगवदनुग्रहरूपष्टद्वारा ज्ञानहेतुत्वाय परमपुरुषाराधनरूपकोक्तिः । व्याकुलेन्द्रियत्वं हि ज्ञाननिष्ठाविरोधि । तच स्वान्तमलमूलम् । तदप्यनादिपुण्यपापरूपदुष्कर्म मूलरजत- मोमयम् । तच सत्योन्मेषहेतुभूतैवैविधकर्मनिहरणीयम्; अती ज्ञाननिष्ठ हेतुभूत शान्तिहेतुत्वात् तदनु- कूल एवं कर्मयोग इत्युक्तं भवति । “धर्मेण पापमपनुदति” (ना. ५० ) इत्यादिकमिहाभिप्रेतम्, अनभि- सहितफलत्वं पूर्वमेवोक्तमिति कृत्वा केवल परमपुरुषाराधनपताचा कर्मणैव सिद्धिमाप्तौ च वक्ष्यमाणं दर्शयति यत इति । प्रोक्तशब्दनिर्दिष्ठमव्यामिश्राभिधानमभिसंहितत्वोति च व्यनक्ति इहापीति । “यदा ते मोहकलिलं” (२.५२) “थतिविपतिपन्ना ते” (५३) इत्याद्यर्थ स्मारयति विषयेति । आभि प्रायिकमवधारण व्यञ्जयन्नुत्तरार्थं व्याचष्टे अवसायानामेवेति । साङ्ख्यशब्दस्यात सिद्धान्तविशेष- निष्ठपरत्वं व्युदस्यति सङ्ख्या बुद्धिरित्यादिना । अतदर्द्धा इत्यशक्तिविषयत्वं सूचितम् । कर्मयोगाधि- कारण इति । योगिशब्दस्थो योगो व कर्मयोगः प्रत्ययार्थः संवन्धश्चात तद्योग्यतारूप इत्यर्थः । आदर्हत्वं तदर्हत्वं च विशदयन् विरोधशङ्कापरिहारस्य फलितत्वेनाव्यामिश्राभिधानमुपसंहरति विपयेति ॥ f ननु मोक्षच्छेव हि कर्मयोगेऽपि पुरुषं प्रवर्तयति सा यदि जाता, ततः किमन्यवहिते ज्ञानयोगे न प्रवर्तयतीति शङ्का न कर्मणाम् इति लोकेन निशकियत इत्याह सर्वस्येति । लौकिकस्येत्यनेन संसार लोकान्तर्गततया विषयव्याकुलेन्द्रियत्वमभिप्रेतम् । सहसैवेति । कर्मयोगमकृत्वेत्यर्थः । निषेधस्या- न्यविषयविषयत्वज्ञापनाय शास्त्रीयशब्दः नैष्कर्म्य शब्दत्त्वाननुष्ठानादिपरत्ये साध्या विशेषादिदोषः स्यात् । 1 कर्मयोगव्यान्तरभ्यात् नैष्कम्र्ये माइनुते, नित्यनैमितिकानामादित आरभ्य क्रियमाणानां संन्यासाश्च न ददनु इति श्लोकार्थः । युद्धमपि नैमिनिकमारब्धचे तिविशिष्य तदुकम् ।

104

श्रीभगवद्गीता - अ. 8. 5.

शास्त्रीयस्य त्यागात् यतोऽनभिसंहितफलस्य परमपुरुषाराधनवेषस्य कर्मणः सिद्धिः सा । अतस्तेन विना तां न प्राप्नोति । अनभिसंहितफलैः कर्मभिरनाराधितगोविन्दर विनष्टशनादि- कालप्रवृत्तानन्तपाप सञ्चयैरव्याकुलेन्द्रियतापूर्विका आत्मनिष्ठा दुस्संपादा ॥ ४ ॥

एतदेवोपपादयति-

न हि कचित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् । कार्यक्षे ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृति जैर्गुणैः ॥ ५ नास्मिन् लोके वर्तमानः पुरुषः कथित् कदाचिदपि कर्माक्कुर्वाणस्तिष्ठति ; न अतो निष्कर्मा निष्क्रान्तकर्मयोगः पर्वदस्तिकर्मयोगः ज्ञाननिष्ठ इत्यर्थः; तस्य भावो नैष्कर्म्यमित्यभिप्रायेणाह ज्ञाननिष्ठामिति । संन्यसन शब्दस्याप्यत्र कर्मणामित्यनेनैवान्ययं संन्यसनखभावादारब्धविषयत्वं तत एव सव्यसाचिनः समरजिहा सावृतान्तं चाभिप्रेत्याह न चारब्धस्येति । नैष्कर्म्य शब्दानुषङ्गेऽपि संभवति, पुनस्सिद्धिशब्देनाभिधानस्य तात्पर्थं व्यञ्जयति यत इति । अनारम्भं संन्यसनं च सङ्कलय्याह अतस्तेन विनेति । कारणभूतकर्माभावे कथं कार्यं स्यादिति भावः । पञ्चम्या हेतुपरत्वं निषेधान्वयेन तत्तन्निषेध्यान्वयेन वा योज्यम् । पूर्वत्र कर्मयोग नारम्भे ज्ञानयोगासिद्धिस्स्यादिति वाक्यार्थः । उत्तरल तु- यत् कर्मयोगत्यागादेव ज्ञानयोगसिद्धिरित्यभिप्रेतम्, तदयुक्तम्, सा हि तेनैव जन्येति तात्पर्यम् । तदिमामुभयमपि वाक्यवृत्तिमभिप्रेत्य श्लोकाभिप्रेतमर्थमाह अनभिसंहितेति । कर्मभिरित्यस्वा नाराधिते- त्यनेनान्वयः । एतेन, " अनाराधितगोविन्दा ये नरा दुःखभागिन: " (वि. घ. २९. १३) इत्यादिकं स्मारितम् । “अनभिसंहितफलकर्माभावे निःश्रेयसौपत्रिकपरमपुरुषप्रीत्यभावः, तदभावाच्च पापसञ्चयानु- परम:, तेन च रजस्तमोमयमनोमलानपायः, ततश्च रागद्वेषादिदोषाणां दीर्घायुष्यम्, तेषु च जीवत्सु नेन्द्रियव्याकुलताशान्तिः, बहिर्विषयव्याकुलेषु च तेषु न प्रत्यगर्थनिष्ठेति तादृशकर्मपरित्यागेन ज्ञान- निष्ठामनुतिष्ठासुः सप्तभौमस्य गोपुरस्य सप्तमं तलं प्रथमं चिकीर्षतीत्यपहास्यमिति भावः ॥ ४ ॥

अनन्वयशङ्कां परिहरन्ननन्तर श्लोकमवतारयति एतदेवेति । परमपुरुषाराधनवेषस्य कर्मणस्त्यागे ज्ञाननिष्ठाया दुस्संपादत्वमेवेत्यर्थः । प्रथमो हिशब्दः पूर्वश्लोकार्थोपपादनद्योतकः । द्वितीयस्त्वेतच्छ्लोक- पूर्वार्धोकोपपादनार्थः । प्रकरणारम्मे लोकेऽस्मिन् इत्युक्ताधिकारिवैचित्र्यमपि कश्चित् सर्वः इत्याभ्या- मभिप्रेतमिति ज्ञापनाय अस्मिन् लोके इत्युक्तम् । जातुशब्दो दिवसादिस्थूलकालपरः । क्षणशब्दस्स्वल “क्षणो व्यापारवैकल्ये काल मेदाल्पकाल्यो: " (भट्टवाण) इत्यनेकार्थपाठात् तदन्तर्गतास्पकालविषय इत्यपौ- नरुक्त्यम् । तदुभयसंग्रहेण कदाचिदपीत्युक्तम् । मलयादिदशाव्यतिरिक्ते सर्वस्मिन् काल इत्यर्थः । खपतो- sपि हि खापा कर्म । अत एव हि तत्र देशकालादिनियमेनानुज्ञाप्रतिषेघौ भवतः । अकर्मकृत् इत्यत्रा - कर्मणः कर्ता न विवक्षितः; किंतु कर्मणोऽकर्तेति व्यञ्जनाय कर्माकुर्माण इत्युक्तम् । सर्वशब्दाभिप्रेत- ला नैष्कर्म्यम् । विधेयप्राधान्यात् स्त्रीलिङ्गता । एतस्स्थाने स्यादिति पाठोऽशुखः । 2 कर्म प्रीतिः पापनाशो रजोहानिर्विरकता । इन्द्रियोपरमः प्रत्यप्रायण्यमिति संग्रहः ॥

1

3 जातु नेत्युक्ते सर्वदेवाकर्मकृदिति स्यात् । तारणाय च कदाचिदपीत्युकम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 3, 6, 7, 105 किंचित्करोमीति व्यवसितोऽपि सर्वः पुरुषः प्रकृतिसंभवैः सत्वरजस्तमोभिः प्राचीनकर्मानुगुणं प्रभुद्धैर्गुणैः स्वोचितं कर्म प्रति भवशः कार्यते– प्रवर्त्यते । अत उक्तलक्षणेन कर्मयोगेन प्राचीनं पापसंचयं नाशयित्वा गुणांश्र सत्वादीन् वशे कृत्वा निर्मलान्तःकरणेन संपाधी ज्ञानयोगः ॥ अन्यथा ज्ञानयोगाय प्रवृत्तो मिथ्याचारो भवतीत्याइ — कर्मेन्द्रियाणि संयस्य य आस्ते मनसा स्मरन् । इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ अविनष्टपापतया अजितान्तःकरणः आत्मज्ञानाय प्रवृत्तो विषयप्रवणतया आत्मनि विमुखीकृतमनाः विषयानेव स्मरन् य आस्ते, अन्यथा संकल्प्य अन्यथा[आ]चरतीति स मिथ्याचार उच्यते | आत्मज्ञानायोको विपरीतो विनष्टो भवतीत्यर्थः ॥ ६ ॥ F यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मतः स विशिष्यते ॥ ७ माह न किञ्चित्करोमीति व्यवसितोऽपीति । अर्थ चार्थः ‘कर्मेन्द्रियाणि संयम्येत्युतरश्लोके व्यक्तो भविष्यति । प्रकृतिजत्वेन विशेषणात् सन्तमोभिरिति विशेषलाभः । प्रकृतौ नित्यं विद्यमानानां कथं प्रकृतिजत्वनित्यत्रोक्तं प्राचीने त्यादि । तथा चाहुः - कर्मवश्या गुष्ा घेते सत्त्वाद्याः पृथिवीपते’ (वि. २. १३.७० ) इति । एतेन कर्मयोगतनू कृतगुणकज्ञाननिष्ठव्यवच्छेदः । स्वोचितशब्देन तृतीयपके वक्ष्यमाणः मकारो दर्शितः । स्वशब्दोऽत्र गुणपरः; अवशस्सर्वैः इत्युद्देश्य विशेषणत्व- भ्रमन्युदासाय अवक्षः कार्यत इत्युक्तम् । कार्यते इत्यस्य प्रयोज्यकर्मपरत्वन्युदासेन प्रयोज्यकर्तृ- विषयत्कयक्त्यर्थं प्रवस्यत इत्युक्तम् । व्याख्या लोकद्वयतात्पर्यमाह अत इति । अतः गुणपरतन्त्रतया कर्मयोगमन्तरेण ज्ञानयोगस्य दुस्सम्पादत्वादित्यर्थः । पापनाश । द्गुणवशीकरणम् ; तच मोक्षार्थप्रवृत्त्वनु- कूलत्वम् । रजस्तम: प्राचुर्यनिवृत्तिर्वा तत्कार्यरागद्वेषाद्यमावो वा निर्मलत्वमिहाभिप्रेतम् ॥ ५ ॥ 1 करणे बाबतीत्याह अन्यथेति । कर्मयोगमकृत्वेत्यर्थः । मनसा स्मरन् इत्यनेनार्थसिद्धं हेतुमाह अविनष्टेति । आत्मनि विमुखीकृतमना इति । विमूढात्मा इत्यत्रात्मन्दो मनोविषयः । विमूढत्वमात्मवैमुख्यम् । येभ्य एवेन्द्रियाणि निरोद्धुमिष्टानि तानेवेत्येवकारार्थः । मिथ्याचार- प्रकारमा अन्यथासङ्कल्प्येति । अभ्यथाभाव एव अन्ततः सर्वत्र मिथ्यात्वम् । अत्रापि सङ्कल्पितज्ञान- योगविपरीताचारतया ज्ञानयोगाभिमतस्तस्याचारो मिथ्येत्युक्तं भवति । मिथ्याचारसंज्ञा [न] मात्रव्युदासेन दोषपर्यवसानायाह आत्मेति । विपरीतविनष्टशब्दाभ्यामुपायवैरी त्या त्फलपैपरीत्यमिति दर्शितम् । द्वितीयेऽध्याये ‘ध्यायतो विषयान्’ इत्यारभ्य, ‘बुद्धिनाशात्प्रणश्यति’ (२. ६२, ६३) इत्यन्तेना- स्वार्थस्य प्रपञ्च कृतमिति विनष्टशब्देन स्मारितम् ॥ ६ ॥ प्रथममेव ज्ञानयोगमारुरुथुमपोय ( ? ) कर्मयोगिनं प्रशंसति । यस्त्विति लोकेन । प्रकृतेन 1 प्रयोज्यकर्मेति । वीरणाः कटरूपेण कार्यन्ते इत्यत्र वीरणानामिव अवशस्य न कृतिकर्म- कारकत्वम् । न हि बोरणानां कटभाववत् अवशस्थ कर्मभावः । अत एव कर्मेति द्वितीयन्तं कृत्वा प्रतिशब्दोऽध्याहृतः । शांकरे प्रतिशब्दो भ्रष्टः स्यात् । 14

108 श्रीभगवद्रीता म. 3. 8. अतः पूर्वाभ्यस्तविषयसजातीये शास्त्रीये कर्मणि इन्द्रियाण्यात्मावलोकन (नै प्रवृचेन मनसा नियम्य ते स्व एव कर्मप्रवणैरिन्द्रियैरसङ्गपूर्वकं यः कर्मयोगमारभते, सोऽसंभाग्य- मानप्रमादत्वेन ज्ञाननिष्ठादपि पुरुषः द्विशिष्यते ॥ ७ ॥ नियतं कुरु कर्म कर्म ज्यायो ह्यकणिः । शरीरयाशऽपि च ते न प्रसिद्धयेदकर्मणः ॥ ८ नियतं व्याप्तम् ; प्रकृति संसृष्टेन हि [ अभि]व्याप्तं कर्म, अनादिवासनया प्रकृति- संसृष्टस्त्वं नियतत्वेन सुत्रकस्वादसंभावित प्रमादत्वाच्च कर्मणः, कर्मेव कुरु; अकर्मण: ज्ञान- निष्ठाया अपि कर्मैव ज्यायः | ‘नैष्कर्म्यं पुरुषोऽस्तुते’ ( ३. ४) इति प्रक्रम | दकर्मशब्देन ज्ञान- निषोच्यते । ज्ञाननिष्ठाधिकारिणोऽप्यनस्यस्तपूर्वतया ह्यनियतत्वेन दुःशकम्बात् सप्रमाद- संगमयन् व्याख्याति अत इति इन्द्रियाणां निश्शेपनियमनस्य कर्मयोगारम्भस्य च मिथो विरुद्धत्वात् अविरोधसिद्धयर्थमुकं शाखीये कर्म में इति । न हि कश्चिदित्यादिना ज्ञानयोगस्य दुष्करत्वे यो हेतुरुक्तः, तस्य कर्मयोगं प्रत्युपकारकत्वेन सौकर्यप्रतिपादनार्थं पूर्वाभ्यस्तविषय सजातीये इत्युक्तम् । यदि पूर्वाभ्यास उपकारकत्वेन स्वीक्रियते, तर्हि निषिद्धेभ्यो नियमनमशक्यम्, तेप्वेव वासनायाः प्राचुर्यादिति शङ्कानिराखाय, कर्मगः फलान्तरपरित्यागाय चोक्तम् आस्मावलोकन (ने) प्रत्तेनेति । निषिद्धानामात्मावलोकन विरोधित्वाध्यवसायात् तेषु स्थिराऽपि वासना तिरस्क्रियत इति भावः । कर्मेन्द्रियैः इत्यनेनाभिप्रेतं सौकर्य विशदयति स्वत एव कर्मप्रवणैरिन्द्रियैरिति । असङ्गस्य कर्मयोगारम्भापेक्षितत्वात्पक्तपदस्य यद्वृत्तवाक्यांशेऽन्वयमाह । असङ्गपूर्वकमिति विशेषत्य चावधिं दर्शयति असंभाग्यानप्रमादश्वेन ज्ञाननिष्ठादपीति ॥ ७ ॥ "

वैशिष्टयप्रकारं ‘अथ सौकर्यनिप्यमात्य दुस्त्यजत्वादिहेतुभिः कर्मयोगस्यैव ज्यायस्वं दर्शयन् ‘ज्यायसी चेत्कर्मणः’ इत्यादेः साक्षादुत्तरमाह यतमित्यादिना । नियतशब्दस्य मन्दप्रयोजनात् क्रिया- विशेषणत्वादपि प्रभूतप्रयोजनसमानाधिकरण कर्मविशेषणत्वमेवोचितम् । ततश्च कर्मणो नियतत्वं स्वभावतः शास्त्रतो वा स्यादुभयतो वा । वैकस्मिन्नुभयविवक्षाक्लप्तिस्तावत् गरीयसी । शरीरयाता इत्यत्र तु शास्त्रीयकर्म [णि] नियमः भिप्रायो व्याख्यात्यते । अतोऽत्र स्वभावतो नियतत्वं विवक्षितम् । ज्ञाननिहाया दुष्करत्वे प्रस्तुते कर्मनिष्ठायां (या) सौकर्यमेव चानन्तरं वक्तुमुचितमित्येतदखिलमभिप्रेत्याह नियतं व्यमित्यादि । न किनिबन्धना व्याप्तिरित्यवाह प्रकृतिसंमेति । अकर्मण इतिपदे नञस्तदन्य- - विषयत्वं विभक्तेश्च पञ्चमीत्वेनावधिविषयत्वं[च] [?] व्यञ्जयति ज्ञाननिष्ठाया अपीति । अत्राकर्मशब्दस्य ज्ञाननिष्ठाविषयत्वं कथम् ? ‘मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि’ (२. ४७ ) इत्यन हि स एव कर्माभावविषयतया व्याख्यातः ; तद्वदनाप्यनुष्ठानत्यागे प्रसक्के, तस्मादनुष्ठानमेव ज्याय इति वक्तुमुचितमित्यलाह नैष्कर्म्यमिति । अव उपक्रमे कर्मयोगज्ञानयोगयोः तारतम्यमनुयुक्तम्; तस्यैव चोत्तरमिह विवक्षितम् । मुमुक्षुसाध्यत्वेन निर्दिष्टस्य नैष्कर्म्यस्य सुषुप्तचादिसुलभकर्माभावत्वं चायुक्तम्, कर्मानारम्भान्त्रैष्कर्म्य मित्यत साध्याविशेषप्रसङ्गाच्च । अतो ज्ञाननिवाला कर्मशब्देनाभिधीयत इत्यर्थः । कर्मनिष्ठाया

वात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 8. 107 स्वाच्च ज्ञाननिष्ठायाः, कर्मनिष्ठैव ज्यायसी ; कमणि क्रियमाणे च आत्मयाथात्म्यज्ञानेनात्म- नोडकर्तृस्वानुसन्धानमनन्तरमेव वक्ष्यते । अत आत्मज्ञानस्यापि कर्मयोगान्तर्गतत्वात् स एव ज्यायानित्यर्थः । कर्मणो ज्ञाननिष्ठाया ज्यायस्त्ववचनं ज्ञाननिष्ठायामधिकारे सत्येवोपपद्यते । . यदि सर्वे कर्म परित्यज्य केवलं ज्ञाननिष्ठायामधिकरोषि तहिं अकर्मणः ज्ञाननिष्ठ्ठस्य ज्ञाननिष्ठोपकारिणी शरीरयात्राऽपि न सेत्स्यति यावत्साधन समाप्ति शरीरधारणं चावश्यं कार्यम् । न्यायार्जितधनेन महायज्ञादिकं कृत्वा तच्छिष्टाशनेनैव शरीरधारणं कार्यम्, “आहारशुद्धौ सवशुद्धिः सच्चशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः” (छा. ७. २६. २) इत्यादिश्रुतेः । “ते त्वयं भुञ्जते पापा ये पचन्त्यात्मकारणात” ( ३. १३) इति वक्ष्यते । अतो ज्ञाननिष्ठ- ज्यायस्वे वक्ष्यमाणं हेत्वन्तरमाह कर्मण क्रियमाणे वेत्यादिना । अनन्तरमेवेत्यासन्नत्वाभिधानेन तस्येहाभिप्रेतत्वं दर्शितम् । ज्ञानयोगशक्तस्यापि कर्मयोगानुष्ठानायामिप्राविकमर्थमाह । कर्मण इति । इह ज्ञाननिष्ठाया इति पञ्चमी । अपसक्तप्रतियोगिकं ज्यायस्त्ववचनमयुक्तविवि भात्रः । उत्तरार्धस्या- वतारमाह यदीति । अत्र तु ‘अकर्मण इति बहुव्रीहिः, ते इत्यनेन सामानाधिकरण्यात्’ इति व्यञ्जनाय अकर्मणस्ते ज्ञाननिष्ठस्येत्युक्तम् । ननु सर्वकर्मपरित्यागिनो यदि शरीरवालाऽपि न स्यात्, ततो लब्धोपायस्य तस्य खरसतः प्रतिबन्धनिवृत्तेः अयललभ्यैव मुक्तिः स्वादित्याशङ्कयाह यावदिति । न हि साधना नुप्रवेशमालात्फलसिद्धिः, किंतु साधनसंपूर्तरेव । सा च न त्रिचतुरदिवसलभ्या; येन शरीर- मुपेक्षेमहि । चिरकालसाध्यायां च साधनसंपूर्वी तावन्तं कालं शरीरमवश्यं रक्षणीयन् । अनिष्पन्नोपाय- स्यौदासीन्यात् तत्परित्यागे प्रत्यवायोऽपि स्यादिति भावः । अस्तु शरीरधारणनपेक्षितम्, तथाऽपि तन्न स्वेच्छया चिरकालं कर्तुं शक्यम् नाप्यौदासीन्यमातात् तनिवृतिः आरम्भककर्मविशेषेण शरीरस्य नियतावधिकत्वात् । स्मरन्ति च कर्मणां प्रतिनियतानि “विवाहो जन्म मरणम्” (इ. स. ३) इत्यादीनि । अस्तु वा स्वेच्छया शरीरधारणम्, तथाऽपि यत्किचिलौकिक कर्मणैव वत् सुकमित्यत्राह न्यायार्जितेति । अयमभिप्रायः - द्विविधानि कर्मफलानि, नियतानि अनियतानि चेति । प्रबलशापादिसंभवानि नियतानि; इतराण्यनियतानि । अनियत्त्वं च तेषां देशकालाद्यपेक्षया, न तु स्वरूपतः ; येन कर्मणां निष्फलत्वप्रसङ्गः स्यात् । ततश्च यान्यत्रानियतानि तत्र स्वग्यापारविषयता; यान्यधिकृत्य प्रायश्चित्तमन्त्रौषधनीतिशास्त्रादीनि । अन्यथा विजिगीषुभिरुपपन्नपरिपन्थिभिरपि न चतुरङ्गादिकमङ्गीकियेत; आतुरैरपि न भेषजमुपभुज्येत स्वेच्छया किञ्चित्करणाभावे स्वारसिक- कर्तृत्वाभावाच्छास्त्रस्याप्यनुदयः; अत एवं ज्ञानयोगमारुरुक्षता स्वया कर्मवश्यत्वमेव जगतो निवर्तितमिति सम्यगयलसिद्धो मोक्ष: समर्थितः इति भावः । एवं शरीरधारणाभावे खारसिकं विशरारुत्वं द्योतयति शरीरशब्द: । एवकारेण न्यायार्जनयज्ञशिष्टाशना देर्नियमविधित्वं द्योतितम् । एवंविधा च शरीरयाला ज्ञान- योगसाध्य भक्ति योगदशायामप्यविच्छेद्यभिप्रायेणा हारशुद्वित्युपादानम् । श्रतस्यार्थस्यापि विवक्षित स्वज्ञापनाय वक्ष्यमाणतामाह ते स्वघमिति । पूर्वोपपादितान् हेतून् बुद्धिस्थक्रमेण विविधद्गृहन् 1 ;

108

श्रीभगवद्गीता – अ. ४. ४.

स्वापि कर्माकुर्वतो देहयात्राऽपि न सेत्स्यति । यतो ज्ञाननिष्ठस्यापि त्रियमाणशरीरस्व यावत्साधनसमाप्ति महायज्ञादि नित्यनौमत्तिकं कर्मावश्यं कर्तव्यम् यवथ कर्मयोगे ऽप्या- त्मनोऽकर्तृस्वभावनयाऽऽत्मयाथात्म्यातुसन्धानमन्तर्भूतम्, यतथ प्रकृतिसंसृष्टस्य कर्मयोगः सुशकोsप्रमादश्य, अतो ज्ञाननिष्ठायोग्यस्यापि ज्ञानयोगात् कर्मयोगो ज्यायान् । तसात् एवं कर्मयोगमेव कुर्वित्यभिप्रायः ॥ ८ ॥

एवं वर्हि द्रव्यार्जनादेः कर्मणोऽहङ्कारममकारादिसर्वेन्द्रिय व्याकुलता गर्मत्वेनास्व पुरुपस्य कर्मवासनया बन्धनं भविष्यतीत्यत्राह -

‘यज्ञार्थात् कर्मणोsur लोक कर्मवन्तः तदर्थे कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गसमाचार | यज्ञादिशास्त्रीय कर्मशेषभूताद् द्रव्यार्जनादेः कर्मणोऽन्यत्र आत्मीय प्रयोजन शेषभूते कर्मण क्रियमाणे अयं लोक कर्मन्नो भवति । अतस्त्वं यज्ञार्थं द्रव्यार्जनादिकं कर्म समाचर । तत्रात्मप्रयोजनसाधनतया यः समः’ तस्मात्सङ्गान्मुक्तस्तम् समाचर । आभिप्रायिकं शाब्दं चाखिलमर्थं सुखमहणाय सङ्कल्य्य दर्शयति यत इति । ज्ञाननिष्ठायोग्य स्थापि कर्मयोगो यात्रान् तस्मात् स्वं ज्ञानयोगयोग्योऽपि कर्मयोगमधिकुर्विति वा न त्वमिदानीं ज्ञानयोग- योभ्यः, अतः कैमुत्यात् कर्मयोगमेव कुर्विति वा शब्दाभिप्रायः ॥ ८ ॥

+

यज्ञार्थात् इति लोकः कर्मविधिनिषेधयोर्विषयव्यवस्थापक इति ज्ञापयितुं शकते एवं वहति । द्रव्यार्जनादेरित्यत्र आदिशब्देन महायज्ञादिग्रहणम् । ममकारादीत्यत्र तु रागद्वेषाभिनिवेश-वचनादान- विहरणादिग्रहणम् । अहंकारममकारादेर्मनोवृत्तिविशेषत्वादिन्द्रिय भ्याकुलता रूपत्थोक्तिः । अख पुरुषस्येति । मुमुक्षोरपीति भावः । कर्मचासनयेति । प्राचीनयाऽनुपरतयाऽयतनव्यापाराभ्यासोपबृंहि- तथा चेति भावः । बन्धनं भविष्यतीति । उत्तरोत्तरशरीरबन्धादिना संसारानुवृतिप्रसङ्गः इत्यर्थः । I ; अत्र “यज्ञो वै विष्णु” (श. ब्रा: १.१.१.२.१३ ; यजु. १. ७ ४. ४) इति श्रुतेः “as: ईश्वरः” इति परैन्यख्यिातम् तच्चानिरुद्धमस्माकम् तथाऽपि समनन्तरश्लोकादिपठितयज्ञ- शकायेमुमुचितमित्यभिप्रायेणाह यज्ञादिशास्त्रीयक्रमति । यज्ञादीत्यादिशन्देन यज्ञशब्दस्योपर क्ष्यपरत्वं (ज्ञेयपरत्वं ज्ञाप्यते । शास्त्रीयमंशब्देनोपलक्षणोपलक्ष्याणां सामान्यतस्संग्राहकाकारं तदर्थ- कर्मणो निर्दोषत्वहेतुं च दर्शयति । यज्ञार्थात् यज्ञप्रयोजनात्। तदिदं दर्शितम शेषभूतादिति । कर्मैव बन्धनं कर्मणा वा बन्धनं यस्य स कर्मबन्धनः । तस्य च बन्धकत्वं स्ववासनाद्वारा ; न पुनः पापतया अविहितप्रतिषिद्धविषयत्वादत्र कर्मबन्धन शब्दस्य । अस्य पुरुषस्य कर्मवासनया बन्धनं भविष्यतीति शङ्काग्रन्थेनायमर्थो दर्शितः । लोकोऽल संसारिचेतनवर्गः । अत इति । यज्ञार्थस्य कर्मणो बन्धहेतुत्वाभावादित्यर्थः । द्रव्यादिला महेतुभूतयुद्धप्रोत्साहनस्य व्यक्त्यर्थं द्रव्यार्जनादिकमित्युक्तम् | तादय्यै सङ्गत्यागश्चेत्युभयमपि विधेयमिति ज्ञापनाय पृथग्वाक्यकरणम् | कर्तृत्वफलत्यागयोर्विलक्षण सत्य । गस्य स्वरूपं दर्शयति तत्रेति । यत्किञ्चित् प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते इति चेत्- }

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामान्यम् 8 10 109 एवं मुक्तसङ्गेन यज्ञाद्यर्थतया कर्मणि क्रियमाणे यज्ञादिभिः कर्मभिराराधितः परमपुरुषोऽस्यानादिकालप्रवृत्त कर्मवासनामुच्छिद्य व्याकुलात्मावलोकनं ददातीत्यर्थः ॥ ९ ॥ यज्ञशिष्टेनैव सर्वपुरुषार्थसाधननिष्ठानां शरीरधारणकर्तव्यताम्, अयज्ञशिष्टेन शरीर- धारण कुर्वता दोषं चाह- 1 सह यः प्रजाः सृष्ट्रा पुरोवाच प्रजापतिः । भने प्रग्यध्वमेष वोऽस्त्विकामधुक् ॥ ‘पतिं विश्वस्य (ना)’ इत्यादिशुनेर्निरुपाधिकः प्रजापतिशब्दः सर्वेश्वरं विश्वस्य सत्यम् ; प्रयोजनसाधनत्वबुद्ध्यभावेऽपि सुहृदुपचारवत् भगवत्समाराधनरूपतया स्वरूपेण प्रयोजनत्व- बुद्ध्या प्रवृत्त्युपपत्तिः । मुक्तसङ्ग इत्यल सङ्गस्य वन्धकत्वविवक्षया सङ्गान्मुक्त इत्युक्तम् । प्रकृ- वो स्याहटद्वारा फलप्रदत्वेन परिहारं वदन् अतदर्थस्य बन्धहेतुत्वोक्त्या फलितं तदर्थस्य मोक्षहेतुत्व- प्रकारं दर्शयति एवमिति । एतेन कर्मणामप्रामाणिकापूर्वद्वारा फलप्रदत्वमिति कुदृष्टिमतं निरस्तम्, आर्थवादिकापेक्षितदेवताप्रीतिद्वारैव फलप्रदत्वोपपत्तौ ‘स एनं प्रीतः प्रीणाति’ (यजु. ५. ५.१०.४८) इत्यादिश्रुतहा नाश्रुत कल्पनाद्यनुपपत्तेः । कर्मभिराचित इत्यनेन हविर्ग्रहणं प्रीतिथ्याभिमते; परमपुरुष इति । तदविनाभूतादित्यवर्णादिश्रुतिसिद्धविग्रहविशेषवत्त्वम्, सर्वत्रझण्डयुगपत्कर्मसन्निधिशक्तिश्च ददा- तीति वरप्रदत्वमिति विग्रहादिपश्चकप्रदर्शनम् । कर्मवासनामुच्छिद्येति विपरीतवासना चोद्यं परिहृतम् ॥ उक्तमद्वयं ‘सह यज्ञैः’ इत्यारभ्य ‘मोघं पार्थ स जीवति’ इत्यन्तेन निन्दाप्रशंसादिभिर्ददयतीत्याह यज्ञशिष्टेनैवेति । सर्वपुरुषार्थसाधन निष्ठानामित्यनेन ‘प्रजास्तृष्ट ।’ इति सामान्यनिर्देशफलितमुक्तम् । अत्र प्रजापतिशब्दस्य हिरण्यगर्भादिविषयत्वव्युदासायाह पति विश्वस्येतीति । हिरण्यगर्भादेरपि । न तु हिरण्यगर्भादिवदण्डाद्यवच्छिन्नस्ये (नमि ?) त्यर्थः । तत एवोक्तम् निरुपाधिक इति । श्रुतार्थस्वभावादपि स एव सर्वप्रजापतिरिति प्रदर्शनाय सर्वेश्वरमित्यादिविशेषणोक्तिः । नारायणम् एतदखिलं नारायणशब्द- वाच्यस्यैव हि नारायणानुवाकादिपु प्रतिपाद्यत इति भावः । उक्तं च जगत्पतित्वं स्रष्टृत्वादिकं च समुचित्य भगवता पराशरेण ‘कलौ जगत्पतिं विष्णुं सर्वस्रष्टारमीश्वरम्’ (वि. ६.१.५० ) इति । ‘अनु- मानात्तदुद्धारं कर्तुकामः प्रजापतिः’ (वि. १. ४. ७) इति च वराहरूपे भगवति प्रजापतिशब्दः तेन ‘प्रजापतिः’ (ना. १.१) इत्यादिश्रुत्यनुसारात्प्रयुक्तः । किंच स्वतन्त्रस्य कर्मपरतन्त्रान् प्रति नियोगो ह्ययम् । अतोऽत्र ‘प्रजास्सृष्ट्रा’ इति प्रजाशब्दस्सर्वान् ब्रह्मपर्यन्तान् जगदन्तर्व्यवस्थितान् कर्मजनितसंसारवशवर्तिनो यज्ञाद्यधिकारिणः प्राणिनः संगृह्णाति । अतोऽत प्रजापतिशब्दः उपक्रमस्थप्रजाशब्दानुरोधात् संकोचेन तद्वैरूप्यायोगाच्च परित्यक्तरूढिरकर्मवश्यं नियोक्तारं सर्वेश्वरं नारायणमाह । तथा सृज्यसमस्त क्षेत्रज्ञ- विषयो यमनवच्छिन्नः प्रजाशब्दः, पुरेति प्रलयानन्तरकालाभिधानात् । ततश्च ‘सदेव सोम्येदमग्र आ- सीत् ’ ’ ’ तदैक्षत वह स्यां प्रजायेयेति’ (छा. ६.२.१) ‘सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायसना’ (छा. t ‘विग्रहो हषिरादानं युगपत् कर्मसंनिधिः प्रीतिः फलप्रदानञ्च देवतानां न विद्यते’ इति मीमांसक निरस्तपञ्चकेत्यर्थः । तैः फलप्रदानं नास्तीत्युक्तम् । अत्र वरप्रदत्वमस्तीत्युच्यते ।

110 श्रीभगवङ्गीता - 8 10 प्रजापतिशब्दार्थः 1 स्रष्टारं विश्वात्मानं परायण नारायणमाह । पुरा - सर्गकाले स भगवान् प्रजारतिरनादिकाल- ६. ८.४), ‘एको ह वै नारायण आसीन ब्रह्मा नेशानः’ इत्यारभ्य, ‘तल ब्रह्मा चतुर्मुखोऽजायत बुदू- बुदात् त्र्यक्षशूलपाणिः पुरुषोऽजायत’ (महो. १.१), ‘सिसृक्षुर्विविधा: प्रजा:’ (मनु. १. ८) इत्यादिषु हिरण्यगर्भादेरपि प्रजाश्वावगमात् नारायणस्य च तजनकत्वावगतेः प्रजास्सृष्टेत्यनवच्छेदेन निर्दिष्टो विश्वव स्रष्टा नारायण एवेति स एवात्र प्रजापतिः । किंच ‘तस्माद्यज्ञात् सर्वहु : ऋमस्सामानि जज्ञिरे’ ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः, नामानि कृत्वाभिवदन् यदास्ते’ (पु.) इति यरसह सर्वप्रजानां स्रष्टृतया निर्दिष्टो. sपि अधिकार पुरुषस्यापि स्रष्टा सहस्रशीर्षत्यदिविशिष्टः [महा ] परमपुरुष एव । अतोऽपि ‘सह यज्ञैः प्रजाः सृष्टेति निर्दिष्ट: प्रजापतिः विश्वस्य नष्टा स एव । तथा ‘सृष्टि ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते’ (वि. घ. ६८. ५१ ) इत्यादिवचनबलाद्धिरण्यगर्भाख्यप्रजापतिमुखेनापि विश्वस्रष्टा, ‘सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण:’ (सु. ८) इति श्रुतस्स एव विश्वात्मा । किं चाल निर्दिश्य- मानं देवानां भावनादिकं परमात्मात्मकानामेवेति ‘अहं हि सर्वयज्ञानामू’ (९. २४) इत्यादौ व्यक्तं भविष्यति । ‘यस्मिन्निद संच विचैति’, ‘प्रजापतिश्चरति गर्ने अन्त:’ ( ना. ६.१) इत्यादिकम् विश्वस स्रष्टारं विश्वात्मानमिति विशेषणाभ्यां सूचितम् । अतोऽप्यत्र विश्वात्मानं तमेवाह । तथा ‘प्रजापते- स्सभां वेश्म प्रपद्ये’ (छा. ८. १४. १) इत्यत्र परमप्राप्यतया च प्रजापतिशब्दनिर्दिष्टोऽपि परमात्मैवेति ‘न च कार्ये प्रत्यभिसन्धिः’ (ब्र. ४ ३. १३) इति सूत्रे प्रत्यादि । अतोऽपि परायणं तमेवाह । एवं सर्वेश्वरमित्यादिविशेषणैस्तत्तत्प्रमाणसूचनं कृतम् । एवं श्यामैकरूप सप्तदशायातयामाज्यदैवत विष्णुविषय- (तै. १. ३.४) प्रजापतिशब्दश्रु तिरप्यनुसन्धेया । पुराशब्दस्य वचनान्वयप्रतीतिव्युदासेन ब्रह्माद्यगोचरसृष्टय- न्वयव्यक्त्यर्थमाह पूरा सर्गकाले इति । श्रुतिस्मृत्यादिषु सृष्टिप्रकरणप्रसिद्धिप्रकारमभिप्रैति स भगवानिति । भगवच्छब्देन सृष्टयादिपञ्चकृत्योपयुक्त हेयप्रत्यनीककल्याणगुणविशिष्टत्वं दर्शितम् । तथा मानवे धर्म- शास्त्रे प्रथमम् ‘आसीदिदं तपोमूल्भू’ इति प्रलयमभिधाय ‘तत्स्वयं भूर्भगवान्’ इति भगवच्छब्देन सर्वस्रष्टा निर्दिष्टः । अनन्तरं च ‘ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः’, ‘तद्विसृष्टस्स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्त्यते’ (मनु. १- अ) ते हिरण्यगर्भायप्रजापतेः स्रष्टा नारायण इत्युक्तम् । अत्र, प्रजापतिरुवा बेति पराक्तया निर्देशस्तु सारथिभूतस्य स्वस्थ प्रजापतिशब्दप्रतिपन्नात् स्वस्माद्वेदोपचारेणेति मन्तव्यम् । एवमुत्तरखापि सर्वत्र परावस्वनिर्देशेषु यथामनुसन्धेयम् । सर्वव स्टेस्संहारपूर्वकत्वदर्शनादत्रापि तथा विवक्षन्, सँहारस्य प्रयोजनं सृष्टेहेतुं चाह अनादीति । अनवरतसुखदु:खोपभोगावा सुपरिश्रान्तानां विश्रमार्थम् अश्रान्तापथप्रवृत्तिवासनाविच्छेदार्थं चोपसंहारा । अतो न सहारे नैर्धृव्यदोषः । सादशसुखदुःखोपभोग- प्रदाने च परमात्मनित्यसङ्कल्पसिद्धजीवखातन्त्र्यनियन्धनानादिकर्मप्रवाहहेतुका चित्संसर्ग एव हेतुरिति न तत्रापि वैषम्यनैर्धृव्ये । सूत्रितं च ‘वैषम्यनैवृण्येन सापेक्षत्वासथा हि दर्शवति’ (६.२.१.३४) न कर्मा- 1 ननु पुरुष सूक्तं चतुर्मुखस्यैव देवादिष्ट इत्याह निोिऽपीति । तत्र यो निर्दिष्टः सोपीत्यर्थः । 2 “श्यामा एकरूपा भवन्ति एवमिव हि प्रजापतिः” इति 1

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 10. ; ; 111 प्रवृताचित्संसर्गविषशः उपसंहृतनामरूपविभागाः स्वस्मिन् प्रलीन || सकलपुरुषार्थानर्हाः चेतनेतरकल्पाः प्रजाः समीक्ष्य परमकारुणिकस्तदुखिजीवथिवया स्वाराधनभूतयज्ञनिर्वृचये यज्ञैः सह दावाच — अनेन यज्ञेन प्रविश्यध्वम्, आत्मनो वृद्धि कुरुध्वम् एष वो यज्ञः परमपुरुषार्थ लक्षणमोक्षाख्यस्य कामस्य तदनुगुणानां च कामानां प्रपूरयिता भवतु ॥ विभागादिति चेन्नानादित्वादुपपद्यते चाप्युपलभ्यते च’ (ब्र. २. १. ३५), ‘कृतप्रयत्नापेशस्तु विहितप्रतिषिद्धा वैयर्थ्यादिभ्यः (त्र. २. ३.४९) इति । उपसंहृतनामरूपविमामाः स्वस्मिन् प्रलीना इति असदुद्व्यपदेश एकत्वव्यपदेशादिश्च निव्यूढः । नामरूपहाणं खस्मिन् प्रलयश्च मोक्षवत्पुरुषार्थ एवं स्यादित्या शङ्कयाह सकलेति । विर्थोऽप्यनर्हाः किं पुनरपवर्ग इति भावः । तत्र हेतुमाह चेतनेतरकल्पा इति । स्वप्रकाशत्वेऽप्यत्यन्तज्ञानसङ्कोचात् तत्कल्पत्वम् ; न तु ज्ञानविनाशात् । प्रजाः हिरण्यगर्भादिका: समीक्ष्य सम्यगवलोक्य एतेन ‘जायमानं हि पुरुष यं पश्येमधुसूदन’ ( भा. मो. ३५८. ७२), ‘नावेझसे यदि’ (स्तो. १०) इत्यादिकमभिप्रेतम् । ‘स एकाकी न रमेल’ (महो. १) इति श्रुतेः ‘परमकारुणिकः किल त्वम्’ (महो. १ ) इत्यादिस्मृतिसिद्धगुणविशेषे तात्पर्यमाह परमकारुणिक इति । अवाससमस्तकामस्य जगव्यापारानु- पपति परिहरति अजीवयिति । कारुणिका हि स्वार्थनिरपेक्षा एव परोज्जिजीवयिषया प्रवर्तन्ते, सैव प्रवृत्तिरस्य लीलाऽपीति न दोष इति भावः । यज्ञैस्सहेति निर्देश: रज्जीवनोपाय विशेषनिष्पत्यर्थ इत्यभिप्रायेणाह स्वाराधनेति । यज्ञैरिति वैविध्यसूचनाय बहुवचननिर्देशे पूर्वं कृते ऽपि, अनेनेत्येकवचनेन परामर्शो जात्येकत्व पर इत्यभिप्रायेणाह अनेन यज्ञेनेति । सहयज्ञाः इति शङ्कर यादव- प्रकाशीय पाठस्त्वप्रसिद्धेरनाहतः प्रसविष्यध्वमित्यत्र ‘पूञ प्राणिप्रसवे’ ‘पूङ्गमिचने’ इति धातुद्रयेऽपि प्रजननमात्रप्रतीतिस्स्यात् न च द्वादशाहादिवत् सर्वेषां यज्ञादीनां प्रजामात्रं फलम् । अतस्सन्तत्युपलक्षिता खाद्या समृद्धिर विवक्षितेत्यभिप्रायेणाह आत्मनो वृद्धि कुरुध्वमिति । यज्ञसाध्यः कामो निषिद्धेतर- धर्माविरुद्ध समस्त काम्यवर्गः तत्रापि मोक्षतत्साधनोपकारिषु तात्पर्यभूयस्त्वमित्यभिप्रायेण मोक्षतदनु- गुणोपादानम् । रुचिचियज्ञः पापेष्टशब्देन विशेषणन् । मोक्षस्येष्टकामशब्देन संमहाय परमपुरुषार्थल- क्षणेत्युक्तम् । अवधीरितस्वर्गाय अर्जुनायोपदेशात् ‘मा फलेषु’ (२.४०), ‘श्रेयः परम्’ इति पूर्वापरानु गुण्याचात्र मोक्षार्थतोक्तियुक्ता । प्रपूरथितेति । ‘दुह प्रपूरणे’ इति हि धातुः ॥ ननु प्रपूरण हिं पूरणा- भावेऽनुशिष्टम् प्रस्थानप्रसरणादिष्विवात्रापि प्रशब्दस्याभावविषयत्वात् । अत एव हि ‘गां दोग्धि’ इत्यादिप्रयोगः ॥ सत्यम् ; तथाऽपि गां दोग्धीत्यत्रापि गोरेव पयोरेचनम्, न तु पयसः खरूपवैकल्यम् ; लापि गोस्थानीयाद्यज्ञतः ( यात् मत्तः) क्षीरस्थानीया: कामा लभ्यन्ते तैस्तस्य रेचनं स्यात् J } 1 ; 1 सर्वेषां यज्ञानां सर्वैरनुष्ठेयत्वं नास्ति, अपितु यथायथमेकदेश इति ज्ञापनाय अनेनेत्युक्तिः । 2. द्वादशाहेन प्रजाकामं याजयेदिति श्रुतिः । 3 यहस्य गोस्थानीयत्वे दोहनकर्मणः ‘धु’ इति कर्तृत्वं कथमिति चेत्- गवां स्वत एवोदारतया (बळ्ळल पेरुपशुकरु इतिवत् ) स्वयमेष दोहनकर्तृत्वविवक्षया । वस्तुतस्तु गोस्थानीयान् मत्त इत्येव तालपादः । !12 कथम् ? श्रीभगवङ्गीत!- -अ. 8. 11, देवान् भवयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ११ अनेन देवताराधनभूतेन देवान् मच्छरीरभृतान् मदात्मकान् आराधयत । ‘अहं हिं सर्वय- ज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च (९. २४) इति हि वक्ष्यते । यज्ञेनाराधितास्ते देवा मदात्मकाः स्वाराधनापेक्षितान्नपानादिकैर्युष्मान् पुष्णन्तु । एवं परस्परं भावयन्तः परं श्रेयो मोक्षा- रूयमवाप्स्यथ ॥ ११ ॥ फलदातुस्सकाशात् फलमादाय युष्मभ्वं ददात्वित्यर्थ: तेन यज्ञाराधितोऽहं युष्मभ्यं कामान् ददामी- त्युक्तं भवति ॥ १० ॥ 1 } यज्ञेनात्मनो वृद्धिः कथम् ? क्षणिक क्रियारूपश्च यज्ञः कथं कालान्तरभाविफलसाधनम् ? ‘नान्यः पन्था:’ (बु.) इत्यादिना ज्ञानस्यैव मोक्षप्रदत्वे सिद्धे कथं खगादिसाधनतया निर्दिष्टो यज्ञो मोक्ष- साधनम् ? स्मरन्ति च, ‘कर्मणा बध्यते जन्तुविंद्यया च विमुच्यते । तस्मात् कर्म न कुर्वन्ति यतयः पार- दर्शिनः ॥ (मा. मो. ५४७. ७) इति । तथा ‘नैत्र धर्मी नचाधर्मी’ (मा.आश्र. १९. ७) ‘ज्ञानं संन्यासलक्षणम् ’ ( ना. प. उ; भा. आश्व. ४३. २६) इति च कथं च मोक्षवहिर्भूतानां विचित्र- सांसारिक कामानां तदनुगुणत्वम् इति शङ्कास्तचकमभिप्रेत्याह कथमिति । तत्र देवान् भावयते प्रथमस्योत्तरम् | देवताराधनं खाराधकस्यातिशय एव, अतस्स एवात्मनो वृद्धिः । यज देवपूजायामिति यज्ञपदप्रकृति घातुं स्मारयति देवतागधनभूतेनेति । यज्ञस्य मोक्षहेतुत्वानुपपत्तिपरिहारायाह मदा- रमकानिति । परमात्मसमाराधनतया कृतं कर्मैव मोक्षसाधनज्ञानाङ्गतया स्थित्वा मोक्षं साधयतीति प्रागे- घोक्तम् । मदाश्मकानित्यस्यान्तर्यामिब्राह्मणादिसिद्धत्वसूचनाय मच्छरीरभूतानित्युक्तम् । यज्ञेन देवानां भावनं हि सन्तोषवत्तया भावनमित्यभिप्रायेणोक्तम् आराधयतेति । तदभिप्रायेण च ब्राह्मणम् ‘तस्मा- दिवः प्रदानं देवा उपजीवन्ति’ (यजु. ३.२९.७ ) इति । मदात्मका नित्यस्यातानुकस्य कथमुपा- दानमित्याह अहं हीति । क्षणिकस्य फलप्रदानानुपपतिपरिहाररूपं द्वितीयं पादं व्याख्याति यज्ञेने- त्यादिना पुष्णन्त्वित्यन्तेन । प्रस्तुताकार परामर्शितच्छन्दार्थः यज्ञेनाराधिता इति । देवानां फल- प्रदानशक्तिसिद्धयर्थं पुनः मदात्मका इत्युक्तम् । एवं च क्षणिकस्यापि देवताप्रीतिरूपा पूर्वद्वारा ! फल- साधनत्वम् ; महाप्रलये त्विन्द्रादिलयेऽपि परदेवताप्रीतिद्वारा पुनः फलप्रदत्वमुपपन्नमित्युक्तं भवति । चतुर्थशङ्का परिहारमभिप्रेत्याह खाराघनेति । देवैराराधकानां भावनं नाम अपेक्षितैः पोषणमित्यभिप्राये णोक्तम् पुष्णन्विति । उत्तरार्धमुक्तस्यैवार्थस्य मोक्षोपयोगित्वज्ञापकमित्यभिप्रायेणाह एवमिति । खर्गा- दिरूपधेयोन्यावृत्त्यर्थे परत्वविशेषणमित्यभिप्रायेणोक्तम् मोक्षारूयमिति ॥ ११ ॥

I तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 12 18, 118 रान मीगान् हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ स्टेन ए स यज्ञभाविता: - यज्ञे नाराधिता । मदात्मका देवाः इष्टान् भोगान् वो दास्यन्ते [‘उत्तम- पुरुषार्थ लक्षण मोक्षं साधयतां ये दृष्टा भोगास्तान् पूर्वपूर्वयज्ञभाविता देवा दास्यन्ते ] उत्तरोत्तराराधनापेक्षितान् सर्वान् भोगान् वो दास्यन्ते इत्यर्थः । स्वाराधनार्थतया तैर्दत्तान् मोगान्तेभ्योऽप्रदाय यो भुङ्क्ते चोर एव सः । चचैर्यं हि नाम अन्यदीये तत्प्रयोजनाचैव परिवलने वस्तुनि स्वकीय ताबुद्धिं कृत्वा तेन स्वात्मपोषणम् । अतोऽस्य न परमपुरुषार्था- नहतामाश्रम् अपि तु निरयगामित्वं च भविष्यतीत्यभिप्राया ॥ १२ ॥ तदेव विष्णोति- t यशशिष्टाशिनस्सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः । ते वयं भुञ्जने पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥ ‘ते देवा भावयन्तु वः’ इत्युक्तस्य पोषणस्य प्रकार: ‘देवान् भावयते’ त्यस्य व्यतिरेके प्रत्यवायश्चो- य्यते इधानिति लोकेन । इष्टानित्यस्यार्थः उत्तरोतराराधनापेक्षितानिति । न हि मुमुक्षुभिरुवर- पूरणाद्यर्थं भोगा इज्यत इति भावः । बहुवचनासङ्कोचमभिप्रेत्योक्तम् सर्वानिति दास्यन्त इति कर्लभ - प्रायकिया फलात्मनेपदस्वभावानुरोधेनात्मार्थवाचकानां चोरत्वसिद्धयर्थं स्वाराधनार्थतयेत्युक्तम् । ननु किम चीरत्वम् ? न हि देवानां भोगान् असौ गूढं प्रसह्य वा हरति । न च तैर्दत्तस्य स्वहस्तागतस्य भोगश्चर्यम् । न हि राजादि सेव का स्तत्तभोजिनधोरा इति शूलमारोप्यन्ते । एवं च सति सर्वेषां यज्ञा- दिफलामविशेषेण चोरत्वं प्रसज्यत इत्याशङ्कयाह चौर्य हीति । परबुद्धया परप्रयोजनत्वेन परि- कल्पितस्य खकीयस्य, परानुमत्या स्वप्रयोजनया परिकल्पितस्याम्यदीयस्य च व्यवच्छेदाय अन्यदीय इत्यादिविशेषणद्वयम् । तेन स्वात्मपोषणनिति चौर्यस्य फलम् । अन्यदीये स्वकीयतावुद्धिकरणमित्येव लक्षणम् । तत्प्रयोजनवयेत्यन्यदीयत्फलम् । तेन खात्मपोषणानौचित्ययोतनम् । वस्तुशब्देन चोर- यितव्यावान्तरभेदाविवक्षां द्योतयति । बुद्धि करमेत्यनेन चौर्यस्य न कायिकव्यापारोऽवश्यापेक्षित इति सूचितम् ; बुद्धिपूर्वत्वं च द्योतितम् । एवं च सति ‘योऽन्यथा सन्तम्’ (भा. उ. ४२. ३५.) इत्याद्युक्कामचौर्यमपि रक्षितं भवति । भगवदीये तद्गतातिशयाधानेच्छयैव परिकल्पिते प्रत्यगात्मनि स्वाति- शयावहस्वतन्त्रत्वाभिमानरूपत्वात् तस्य । नन्वेवमप्यलोदाहरणे कथं चोरत्वम् उच्यते देवा हि कर्मभि- राराधिता अपि हविर्ग्रहणार्थमेव फले प्रयच्छन्ति यथा राजानः षड्भागसंग्रहाय स्वाराधकेभ्यः क्षेत्रादिकम् । तत्र करमदानविमुखाः पुरुषा इव हविररादिकमप्रयच्छन्तो दण्ड्या एवेति । चोरत्वनिर्देशफलितं व्यनक्ति अत इति । चोरस्यादित्यर्थः । पुरुषार्थानर्हृतेत्यनेन विहितकर्मा किरणस्याधिकारित्वनिवृत्तिहेतुत्वमपि ख्यापितम् । भविष्यतीत्यनेन प्रत्यवायस्य देहान्तरभावितया योग्यानुपलम्भवाधाभावः सूचितः ॥ १२ ॥ ? पुनरुक्तिपरिहाराया र्थान्तरपरत्वव्युदासाय चाह तदेव विवृणोति । तत्र पूर्वी ‘श्रेयः पर- मवाप्स्यथ’ इत्यस्य प्रकारकथनम् ; उत्तराधे तु ‘तैर्दत्तान्’ इत्याद्युक्तचोरत्वमपश्ञ्चनपम् । यज्ञाकृष्टयष्टव्या- 1 कुण्डलितं तालेको मास्ति । शात्संव आत्मनः अव 15

114 श्रीभगवद्गीता - न. 8. 18.

‘इन्द्राद्यात्मनाऽवस्थित परमपुरुषाराधनार्थतयैव द्रम्याण्युपादाय विपथ तैर्यथानस्थित परमपुरुषमाराध्य वच्छिष्टाशनेन ये शरीरयात्रां कुर्वते, ते स्वनादिकालोपार्जितैः किरिव आत्मयाथारम्यावलोकन विरोधिभिः सर्वैर्मुच्यन्ते । ये तु परमपुरुषेणेन्द्राद्यात्मना स्वाराधनाथ carfi (न्) आत्मार्थतयोपादाय विपच्याश्नन्ति ते पापात्मानोऽधमेव भुञ्जते । अघपरिणामित्वा- दघमित्युच्यते । आत्मावलोकन विमुखाः नरकायैव वचन्ते ॥ १३ ॥ थाकार विशेषकथनम् इन्द्राद्यात्मनेत्यादि । अवधारणेन केवलेन्द्राद्यर्थत्वस्वार्थत्वयोर्व्यवच्छेदः । द्रव्यो- पादानपचनदशयोरपि परमपुरुषाराधनार्थत्वबुद्धिः कार्येति ज्ञापनाय द्रव्याण्युपादायेत्याद्यकम् एतब ये पचन्ति इत्येतद्व्यतिरेकलब्धम् । केवलेन्द्राधाराधनस्यापि वस्तुतः परमपुरुषाराधनरूपत्वादस्त्र तथ वच्छेदाय तत्तद्देवतायजनस्य परमपुरुषपर्यन्तत्वसिद्धये च यथावस्थितमित्युक्तम् । यज्ञशिष्टममृताख्यमशितुं शीलं येषां ते यज्ञशिष्टाशिनः । रागप्राप्तशरीरयाता यज्ञशिष्टेनैव कार्येति नियमः । सन्तः यज्ञशिष्टाशिन एव वर्तमाना इत्यर्थः । तदेतदुच्यते (येषां ते यज्ञशिष्टाशिनः सन्तः यज्ञशिष्टाशिन एव वर्तमाना इत्यर्थः । रागप्राप्तशरीरयात्रा यज्ञशिष्टेनैव कार्येति नियमः । तदेतदुच्यते ? ) शरीरयात्रां कुर्वते इति । यद्वा सन्त इति पदमुत्तरार्धस्यपापशब्दप्रतिस्थानीयत्वात्साधुविषयम् । उत्तरार्षवदत्रापि साध्यसाधनांशविभाग- द्योतनाय यत्तच्छदाभ्यां वाक्यभेदकरणम् । तुशब्देन सद्भ्यः पापानां विशेषे बोधिते तेभ्योऽपि सतां विशेषोऽसिद्ध इति द्योतनायाह ते त्वनादीति । अल चुल्ल्यादि पश्चसूनाकृत पापमात्रव्यवच्छेदार्थे सर्वशब्दबहुवचनाभ्यां प्रदर्शितं किल्विषानन्त्यं समर्थयितुम् अनादिकालोपार्जितैरित्युक्तम् । द्विविधानि किल्विषाणि शाप्तिविरोधीनि उप यविरोधीनि चेति । तत्र प्राप्तिविरोधीनि भक्तियोगकर्त्यानीति । तेभ्योऽल सर्वशब्दसङ्कोचमभिप्रेलोक्तम् आत्मयाथात्म्यावलोकन विरोधिभिरिति । स्मरन्ति च - “ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात् पापस्य कर्मणः । यथाऽऽदर्शतलप्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि” । (मा. मो. २०३, ८) इति । एतेन विरोधित्वाविशेषात् सांसारिकपुण्यान्यप्यत किल्बिषशब्देनोच्यन्ते इत्यपि सूचितम् । पूर्वोत्तराधविघातिनो भक्तियोगात् विशेषसूचनाय उपार्जितेत्युक्तम् । आत्मकारणादित्यत्र कारणशब्दः प्रयोजनरूपहेतुपर इति ज्ञापनायोक्तम् आत्मार्थतयेति । पचनमावस्याघभोजनत्वेन निन्दा- नुपपते: आत्मकारणात्पचन्तीत्यनेनार्थसिद्धमुक्तम् अनन्तीति । पुंल्लिङ्गोऽत्र पापशब्दस्तद्गुणसारन्या- यात् पापविशिष्टविषय इत्यभिप्रायेणोक्तम् पापात्मान इति । पापखभावा इत्यर्थः । अघशब्दस्य भोज्य- निन्दार्थमोपचारिकत्वद्योतनायाघमेवेति एवकार उक्तः । उपचारनिमित्तं संबन्धमाह अघपरिणामित्वा- दिति । अहेतुत्वादित्यर्थः । फलितमनिष्टद्वयमाह आत्मावलोकन विमुखा इति । आत्मार्थे पचमानस्य पूर्व किल्विषनिवृत्त्यभावादात्मावलोकन वैमुख्यम्; उत्तरोत्तर किल्बिषहेतुत्वाच्च पुनर्नरकप्राप्तिरिति ‘केवलाघो भवति के श्लादी’ (अष्ट. २. ८; ऋवे. ८.६.२३.१०.१०.११७. ६) इति वचनाभिप्रेत- माह नरकायैवेति । नः पुनरैः कायामुष्मिकाय वा सुखायेति भावः ॥ १३ ॥ । | ‘पश्चसु संमार्ज । बुली पेषण्युरस्करः । कण्डनी बोदकुम्भश्च इत्युकवघरथानामि । गृहस्थस्य प्रद्यातादिसाधनम् । कण्डनी

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 14-16. 115 पुनरपि लोकदृष्ट्या शाखदृष्ट्या च सर्वस्य यज्ञमूलत्वं दर्शयित्वा यज्ञानुवर्तनस्वाब- इयकार्यताम् अननुवर्तने दोपं चाह- १६ अन्नात् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन संभवः । यज्ञात् भवति पर्जन्यो यः कर्मसमुद्भवः ॥ १४ कर्म ब्रह्मविद्धि प्रह्माक्षरसमुद्भवम् । तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यक्ष प्रतिष्ठितम् ॥ ११ एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्ततीह यः । अवायुरिन्द्रियारामो मोघें पार्थ स जीवति ॥ ‘अमात् सर्वाणि भूतानि भवन्ति पर्जन्याचा असंभवः’ इति सर्वलोकसाधिकम् । यज्ञात्पर्जन्यो भवतीति व शास्त्रेणावगम्यते, “अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याजायते दृष्टिः” (प्र. पु. २९.४ ) इत्यादिना । यज्ञश्च द्रव्यार्जनादिकर्तृ व्यापाररूप कर्मसमुद्भवः कर्म चमोद्भवम् । अब च ब्रह्मशब्दनिर्दिष्टं प्रकृतिपरिणामरूपं शरीरम् | “तस्मादेतद्मश नाम रूपमनं च जायते” (मु. १. २. ९) इति हि ब्रह्मशब्देन प्रकृतिर्निर्दिष्टा । इहापि “मम " उक्तस्यैवार्थस्य प्रमाणप्रदर्शनपूर्वकप्रपञ्चनम् ‘अन्नाद्भवन्ति’ इत्यादिना क्रियत इति आदरार्थत्वात् अपौनरुक्त्यमित्यभिप्रायेणाह पुनरपीति । यद्यपि लोकाचा साक्षाद्यज्ञमूलत्वं दर्शयितुमशक्यम्, तथाऽपि शास्त्रदृष्टिसमुचित वेषेणैतदुच्यत इत्यदोषः । विभक्ष्यते च लोकशास्त्रदृष्टधोर्विषयांश: । पर्जन्यशब्दे नाल पर्जन्यकार्य वर्षे लक्ष्यते । अन्नादित्यादौ ‘वृष्टेन ततः प्रजा: ’ (मनु. ३. ७६ ) इत्ययमंशी लोकसिद्धत्वादनुपात: । ‘कर्मसमुद्भवः’ इत्युक्ते पुण्यपापरूपकर्मसमुद्भव इति धीः स्यात् तद्वद्युदासाय द्रभ्यार्जने त्यायुक्तम् । अत्र मुख्यार्थसंभवात् यज्ञशब्देनापूर्वलक्षणां वदन्तो निरस्ता इति भावः । आदि- शब्देन द्रव्यस्यार्जितस्य पचनादि गृह्यते । ननु कर्तृव्यापाररूपस्य कर्मणः कथं ब्रह्मोद्भवत्वम् तद्धि प्रत्यगात्मजन्यं शरीरेन्द्रियादिजन्यमिति वा निर्देष्टुं युक्तम् न च सर्वसाधारणं ब्रह्मणो हेतुत्वमिह विशिष्य निर्देष्टव्यम् ब्रह्मणश्चाक्षरसमुद्भवत्वमनुपपन्नम् ; त्रमशब्दस्य परमात्मविषयत्वे जीवविषयत्वे वा द्वयोरपि नित्यत्वात् तत्कारणभृतस्य कस्यचिदक्षरस्याभावात् । ब्रह्माक्षरशब्दयोर्वेद परमात्मविषयतया शङ्कव्याख्याऽपि चक्रत्वा [ पश्य ] सहा । यादवप्रकाशाद्युक्तं ब्रह्मशब्दस्य स्फोटादिपरत्वमक्षराणां तवकत्वादिकं तत्तत्म कियादूषणादेव निरस्तस् । ‘स्फोटस्त्वं वर्णसंश्रयः’ (हरि, २७९ ५४ ) इति तु वर्णानां स्वार्थस्फुटीकरणशक्तिपर मित्याद्य। शकयाह अत्र चेति । चशङ्कानिवृत्तौ अत्रेत्यनेन ब्रह्मशब्दस्य साक्षात्परमपुरुषे मुख्यत्वेऽपि प्रकरणाविलात् तस्मादन्यत तद्गुणलेशयोगादौपचारिकोऽय- मित्यभिप्रेतम् । द्रव्यार्जनादिकर्मणशरीरिणा साध्यत्वात् तत्र शरीशस्याशब्देन विविच्य वक्ष्यमाण- स्वात् शरीरांशस्य विवक्षयाऽयं ब्रह्मशब्द इति प्रकृतिपरिणामरूपं शरीरमित्युक्तम् । प्रकृतिपरिणामरूपे शरीरे aasara मशब्दनिर्देशाय प्रकृतौ तत्पयोगं तावदाह तस्मादेतदिति । एतत् प्रधानाख्यं ब्रह्म कार्याकारेण नामरूपविभागविभक्तं चेतनभोग्यं च जायते इति हि श्रुत्यर्थः । न च तत्र ब्रह्मशब्दः परमात्मविषयः, ‘यत्सर्वज्ञत्सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्वस’ (मु. १. १९) इति परमात्मनः पृथनिर्दिष्टस्यात् । नापि प्रत्यगात्मविषयः, ‘नामरूपमन्न च’ इत्यनेन साक्षात्संबन्धायोगात् ; अनवं 1

1 116 j श्रीभगवद्गीता – अ. 8 14-16. योनिर्महदू” इति वक्ष्यते । अतः कर्म ब्रह्मोद्भवम् इति प्रकृतिपरिणामरूप शरीरोद्रव कर्मेत्युक्तं भवति । ब्रह्माक्षर समुद्भवम् इत्यत्राक्षर शब्द निर्दिष्टशे जीवात्मा, अनपानादिना तृताक्ष- राधिष्ठितं शरीरं कर्मणे प्रभवतीति कर्मसाधनभूतं शरीरमक्षरसमुद्भवम् तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म सर्वाधिकारिगतं शरीरं निश्यं यज्ञे प्रतिठितं – यज्ञमूलमित्यर्थः । एवं परमपुरुषेण प्रवर्तित- चात्यन्तामुख्यं त्यात् इति भावः । योनिशब्दनिर्देशात् ममेति परमात्मन: पृथनिर्देशाश्च ‘मम योनिर्महद्रा’ ( १४. ६) इत्यत्र ब्रह्मशब्दस्य प्रकृतिविषयत्वं सिद्धम् । अत इति ब्रह्मशब्दस्य प्रकृतौ प्रयोगाच्छरीरस्य च तत्परिणामरूपत्वात् द्रव्यार्जनादेश्शरीर साध्यत्वात् परमात्मनश्च जन्यत्वायोगादित्यर्थः । एवमत्रत्यब्रह्म- शब्दस्य शरीरविषयत्वे सिद्धे तदासन्ने प्रत्यगात्मनि अक्षरशब्दो युक्त इत्यभिप्रायेणाह ब्रह्माक्षरसमुद्भव- मित्यत्रेति । जीवस्य चाक्षरशब्दवाच्यत्वं ‘क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः’ (वे. १. १०) ‘कूटस्थोऽक्षरः " (१५. १३) इत्यादिसिद्धम् । नन्वेवमपि ‘ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्’ इत्ययुक्तम् खशरीरस्य सर्वस्य स्वबुद्धि- पूर्वत्वाभावात् । न चात्र चक्रत्वं दृश्यते, अन्नप्रभृतिशरीरपर्यन्तस्य कार्यकारणभावेऽपि शरीर हेतोरक्षरस्य अन्नादिजन्यत्वाभावात् न च ‘अन्नाद्भवन्ति भूतानि’ इति जीवो निर्दिष्टः, तत्र भृतशब्दस्यान्नविकार- शरीरमात्रविषयत्वात् तत्राह अन्नपानादिनेति । अयमभिप्रायः न तावदिह शरीरमात्रमक्षरजन्यतया निर्दिष्टम्, किंतु ‘कर्म ब्रह्मोद्भवम्’ इत्यनेन कर्मसाधनभूतम् तत्साधनत्वं च शरीरस्य प्रत्यगात्माधिष्ठि तस्यैव तस्य चाधिष्ठातृत्वशक्तिरन्नपानादिजनिततृप्तिनिबन्धना । एवं च सति कर्मसाधनत्व विशिष्ट शरीरं प्रत्यगात्माधिष्ठानहेतुकत्या दक्षरसमुद्भवमिति युक्तमेव चक्रत्वं चोपपन्नम्, अक्षरस्यापि शरीराधि- छाने अन्नपानादिसापेक्षत्वात् न ह्यवश्यमुत्पत्तावेवापेक्षा चक्रत्वहेतुः ; यद्वा कर्म जीवाधिष्ठितशरीर- जन्यन्, जीवाधिष्ठितं शरीरं चान्नजन्यम्, ‘अन्नाद्भवन्ति भूतानि’ इति वचनात् । भूतशब्दश्वात ‘आमयन् सर्वभूतानि’ (ती. १८. ६९) इत्यादाविव सजीवशरीरपर। अतोऽत्र चक्रत्वमुपपन्नम् इति । इमं च प्रकारमनन्तरं च वक्ष्यति । एवमस्मिन् चक्रेऽनुवर्तनीये पुरुषस्य शास्त्रवश्यस्य कर्तव्यांश निष्कर्षा- योच्यते तस्मादिति । सङ्कचितस्य शरीरस्य सर्वव्याप्तत्वायोगादक्षरस्य च तदाधारस्य निर्दिष्टत्वात् तदवा- न्तरमेदसंग्रह परस्सर्वशब्दः इत्यभिप्रायेणोक्तम् सर्वाधिकारिगतमिति । न केवलं कर्मयोगाधिकारिणः शरीरं यज्ञसापेक्षम्, किंतु ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपीत्यर्थः । यज्ञे प्रतिष्ठितमित्यत्राधिकरणत्वाद्ययोगादाह यज्ञमुलमित्यर्थ इति । प्रवर्तितमित्यस्य प्रवर्तकापेक्षायां ‘सह यज्ञैः’ इत्यादिना प्रकृतः, ‘देवान् भावयत’ इत्यादिना यज्ञेषु प्रजाः प्रवर्तयन् प्रजापतिरेवासौ भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेणोक्तम् परमपुरुषेणेति । ; 2 भूत-कर्म-यज्ञ - पर्जन्य-अन-भूतेति क्रमात् चक्रता । भूतशब्दार्थ शरीर जीनरूप- शद्वयं पृथक्कृत्य कर्म ब्रह्मोद्भवमित्युक्तावपि भूतेति विशिष्टग्रहणमेव चिकीर्षितम् । माध्ये भूताचपर्जन्ययशकर्मत्रह्माक्षरभूतानीति चक्रम् | शांकरे चक्रत्वाविवक्षा | माध्ये प्रयो येभ्यश्यञ्जकभावः अन्यत्र कार्यकारणभावः । ब्रह्म बै अक्षरं परमात्मेत्यर्थः । शाकरेऽपि । चक्रमित्यस्य वेदपूर्वक अगवऋवित्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8 14 16. ; 117 मिदं चक्रम् अस्मात् भृतशब्द निर्दिष्टानि सजीवानि शरीराणि, पर्जन्यादन्नम्, यज्ञात् पर्जन्यः, यज्ञच कर्तृव्यापाररूपात् कर्मणः कर्म च सजीवाच्छरीराद, सजीवं शरीरं पुनरप्यन्नात् इत्यन्योन्यकार्यकारणभावेन चक्रवत्परिवर्तमानम् इह साधने वर्तमानो यः कर्मयोगाधिकारी ज्ञानयोगाधि गरी वा नानुवर्तयति न प्रवर्तयति, यज्ञशिष्टेन देहधारणमकुर्वन् सोऽघायुर्भवति । अघारम्भायैव यस्याssयुः, अघपरिणतं वा, उभयरूपं वा सोऽघायुः । अत एवेन्द्रियारामो भवति, नात्माराम (इन्द्रियाण्येवास्योद्यानानि भवन्ति; अयज्ञशिष्टवर्धित देहमनस्त्वेनो- द्विक्तरजस्तमस्कः आत्मावलोकन विमुखतया विषयभोगेकरतिर्भवति ) । अतो ज्ञानयोगादौ यतमानोऽपि निष्फलप्रयत्नतया मोघं पार्थ स जीवति ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ लोकदृष्टिशास्त्रदृष्टिभ्यां सिद्धमन्या शवयत्वमपरोक्षयतोक्तम् इदमिति । अन्नादित्यादिना पुनरप्यन्नादि- त्यन्तेन चक्रत्वं व्यज्यते । न तावदल भूतशब्देन भवनक्रियायोगिमालं निर्दिश्यते, महदादेः कार्यस्यान्न- जन्यत्वाभावात् । अत एव न महाभूतानि । नापि वेतालादिसहपठितभूतजातिः, तत्कथनस्यात्रानु- पयुक्तत्वात्, अन्नजन्यत्वे विशेषाभावाच्च नापि शरीरमात्रम्, केवलस्य शरीरस्वानुत्पत्तेः, शरीरलक्षणा- कान्तस्य सर्वस्यान्नजन्यत्वाभावाच नापि केवलजीवः, तत्स्वरूप नित्यत्वादेरुक्तत्वात् । अतः परि- शेषात् भूतशब्दोऽत्र जीवविशिष्टाचित्परिणामविशेषपर इत्यभिप्रायेणोक्तम् सजीवानि शरीराणीति । ‘कर्म ब्रह्मोद्भवं’ ‘ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् इत्याभ्यां फलितं समुचित्य चक्रत्यसिद्धयर्थं निर्दिशति कर्मच सजीवाच्छरीरादिति । अन्योन्यकार्यकारणभावेनेति यथासंभवं साक्षात्परम्परया च सिद्धमुक्तम् । न हि साक्षात्सर्वेषामन्योन्यकार्यत्वं कारणत्वं वा, अन्योन्याश्रयग्रस्तत्वात्; यद्वा कस्यचित्कार्यत्वं कस्य- चित्कारणत्वं च सङ्कलय्यान्योन्यकार्यकारणभाव उक्तः । चक्रशब्दोपचारनिमित्तं व्यनक्ति चक्रवत्व- रिवर्तमानमिति । " इह लोके वर्तमानो यः पुरुषः” इति अधिकरणाधिकर्तव्य योस्सामान्यनिर्देशादपि, इह साधने वर्तमानो योऽधिकारिविशेष इति विशेषपरामर्श एवोचितः, इदंशब्दादेस्सन्निहितपरामर्श- प्रावण्यात्, अनपेक्षिताभिधानादपि अपेक्षिताभिधानौचित्याच इति साधने वर्तमानो य इत्यादेर्भावः । अनुवर्तयतीत्यत्रानुमन्तृत्वादिमात्रव्यवच्छेदार्थे पुरुषव्यापारप्राधान्यद्योतनार्थे च प्रवर्तयतीति व्याख्यातम् । लोके च अनुशब्दप्रयोगः परमपुरुषप्रवर्तितानुवर्तनरूपत्वात् प्रवाहरूपत्वाद्वा । अघायुरित्यादीनां तयाणां पृथ्वपृथग्दो षत्यव्यवत्यर्थं पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तर हेतुत्वज्ञापनार्थे च भवतीति पृथग्वावयकरणम् । अघकारणत्वाद- कार्यत्वादुभयसंग्राहकाघसंबन्धित्वमात्राद्वाऽत्र अघशब्देनायुषो लक्षणेत्यभिप्रायेण अघारम्भायैवेत्यादि निर्वाहत्रयमुक्तम् । अत एवेति । उक्तप्रकारेणाषायुष्टादेवेत्यर्थः इन्द्रियाण्येवेत्यस्याभिप्रेतं व्यवच्छेद्य- माह नात्माराम इति । विशेषणत्वादिसिद्धव्यवच्छेदाभिप्राय सिद्धधर्थे समासतदेशयोरर्थमाह इन्द्रि- याण्येवेति । इन्द्रियाणां कथमारामत्वमिति शङ्कायाम् एवं प्रवर्तितम् ’ इत्यादिना ‘इन्द्रियाराम:’ इत्यन्तेन फलितमाह अयज्ञशिष्टेति ) अत इति विषयभोगकरतित्वादित्यर्थः । स इति निर्देशस्य पूर्वव्याख्यात- प्रकारय छन्दार्थविषयत्वात् मोघशब्दस्य निष्फलपयलताविषयस्य प्रतिहन्तव्यप्रयत्नसाकाङ्क्षत्वाचाह ज्ञानयोगादी यतमानोऽपीति ॥ १६ ॥

118 श्रीभगवद्गीता - म. 8. 17-19,

असाधनायतास्मदर्शनस्य मुक्तस्येव (स्यैव - १) महायज्ञादिवर्णाश्रमोचितकर्मा नारम्भ इत्याह यस्यात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ १७ नैव तस्य कृतेनार्थी नावेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ક यस्तु ज्ञानयोगकर्म योगसाधन निरपेक्ष | स्वत एवात्मरतिः आत्माभिमुखः, आस्मनैव तृप्तः नामपानादिभिरात्मभ्यतिरिक्तः, आस्मन्येव च सन्तुष्ट, नोद्यानसक्नन्दन गीतवादिल- नृतादो, धारणपोषणभोग्यादिकं सर्वमात्मैव यस्य तस्यात्मदर्शनाय कर्तव्यं न विद्यते स्वत एव सर्वदा दृष्टात्मस्वरूपत्वात् । अत एव तस्यात्मदर्शनाय कृतेन तत्साधनेन नार्थः न किंचित् प्रयोजनम् ; अकृतेनात्मदर्शनसाधनेन न कश्चिदनर्थ: : असाधना यचात्मदर्श- एवं ज्ञानयोगाद्यधिकारिणोऽपि कर्मकर्तव्यताया उक्तस्थात्, तस्मादमक्ता इत्यादिना वक्ष्यमाण- स्वास्य तन्मध्ये यस्तवात्मरतिः इत्यादिश्लोकौ न ज्ञानयोगाद्य विकारिविषयों, किंतु फलदशाविषया- वित्यभिप्रायेणाह असाधनायति । एतेन ‘अभयं सर्वभूतेभ्यो दत्त्वा नैष्कर्म्यमाचरेत् ’ ( मा. आश्व. ४६. १८) इत्याद्यसंन्यासाश्रमिपरत्वेन परव्याख्यानं निरस्तन् तस्यापि हि स्वाश्रमधर्मनिष्ठस्य सर्वकर्म निवृत्त्यभावात् । वर्णाश्रमविशिष्टस्यैव हि [[मन] वर्णाश्रमधर्मारम्भ:, न पुनर्वर्णाश्रमादिनामरूपविनिर्मुक्त- स्येति मुक्तशब्दस्य भावः । यस्त्विति तुशब्दः साधननिष्ठव्यावृत्त्यर्थं इत्यभिप्रायेण ज्ञानयोगकर्म- योगसाधन निरपेक्ष इत्युक्तम् । कथं तर्हि साधनाभावे साध्य सद्भाव: ( सिद्धि:) इत्यत्राह स्वत एवेति । प्रतिबन्धकं हि तन्निवर्त्यम् ; आत्माभिमुखत्वं तु खतः प्राप्तमिति भावः । “रतिशब्दोऽत्राभिमुख्य विषयः, तृप्तयादेः पृथनिर्देशात् । आत्मरतिरेव आत्मन्येव इति पूर्वापरवत् (आत्मतृप्तः इत्यत्राप्यवधारणं विव- क्षितमित्यभिप्रायेणाह आत्मनैवेति । तृतितुष्टिशब्दौ हि पोषक भोग्यजन्यप्रीतिविषयतया प्रसिद्धावित्य- भिप्रेत्य ततदुचितं व्यवच्छेद्यमाह नामशनादिभिरिति, नोद्यानेत्यादि च । ‘आत्मरतिः’ इत्यादेव्य- वच्छेद्यतयं सकलय्य सूचयन् वाक्यार्थमाह धारणेति । अदिशब्देन नोगस्थानादि विवक्षितम् यस्य तु ज्ञानयोगनिष्ठस्यापि धारणादिकमन्नपानादिभिरेव तस्य कर्तव्यं विद्यत एवेति भावः । ननु ‘तस्य कार्ये न विद्यते’ इत्ययुक्तम्, मुक्तसापि ‘जक्षत् क्रीडन्’ (छा. ८. १२. ३) इत्यादिकार्यश्रवणात् । न चात्र कार्यमिति न तस्य कार्यम् (वे. ६.८) इतिवच्छरीरादि निर्दिश्यते, तन्निषेधस्येदानीमनुपयुक्तत्वात्, तदत्यन्तनिषेधस्य च ‘द्वादशाहवत् ( ब्र. ४.३. १२) इत्यादिसूत्रतद्विषयश्रुतिभिर्विरुद्धत्वादित्याशङ्कायोकम् आत्मदर्शनाय कर्तव्यं न विद्यते इति । यस्त्वात्मरतिः इत्यादिनाऽभिप्रेतं हेतु व्यनक्ति स्वत एवेति । खत एव सर्वदा इत्युभाभ्याम् उत्पत्त्यर्थे विनाशपरिहारार्थे च साधनापेक्षा नास्तीति ज्ञापि- तम् । अर्थशब्दस्यान प्रयोजनविषयतां वदन् तस्य कार्य न विद्यते इत्यनेन पौनरुवत्यं परिहरति न किंचित्प्रयोजनमिति । प्रयोजनाभावात्कर्तव्यं नास्तीत्युक्तं भवति । नाकुतेनेत्यत्रार्थो न निषेध्यः, किंत्वकरणे प्रत्यवाय इत्यभिप्रायेणाह न कश्चिदनर्थ इति अर्थानर्थो ह्यात्मदर्शनतदभावौ तत्र पूर्वस्य 1 लोकद्वयस्य सम्यङ्मुक्तपरतयैव टीकायां स्पष्ट व्याख्यानात् अन्तिममाध्यानुसाराश्च योगदशा- परत्वाभावात् पवकार एवात्र युक्तः । क्षेत्रःकरणीति श्रीभाष्यगृहीतविष्णुपुराणइलोक बदिदम् । 1 1

तात्पचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 20. 119 नस्वात् । स्वत एवात्मव्यतिरिक्त सकलाचिद्वस्तु विस्वस्यास्य सर्वेषु प्रकृतिपरिणामविशे- sataraादिषु कार्येषु न कश्चित् प्रयोजननया साधनतया वा व्यपाश्रयः ; यतस्तद्विमुखी- करणाय साधनारम्भः स हि मुक्त एव ॥ १७ ॥ १८ ॥ तस्मादसक्तस्ततं कार्य कर्म समाचर । अपको ह्याचरन् कर्म परमामो ति पूरुषः ॥ १२ यसादसाधनाय सात्मदर्शनस्यैव साधना प्रवृत्तिः यस्माच्च साधने प्रवृत्तस्वापि सुक्षक- स्वादप्रमादस्वादन्ततात्मयाथात्म्यानुसन्धानत्वाच्च ज्ञानयोगिनोऽपि मालया कर्मानुवृत्य- पेक्षत्वाच्च कर्मयोग एवात्मदर्शननिर्वृत्तौ श्रेयान् तस्मादसङ्गपूर्वकं कार्यमित्येव सत्तं या वदात्मप्राप्ति कर्मैव समाचर । असक्ता, कार्यमिति वक्ष्यमाणाकर्तृत्वानुसन्धान पूर्वक च कर्माचरन् पुरुषः कर्मयोगेनैव परमाप्नोति आत्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ १९ ॥ कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । 1 यतो ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपि कर्मयोग एवात्मदर्शने श्रेयान् अत एव हि जनकादयो राजर्षयो ज्ञानिनामग्रेसराः कर्मयोगे नैव संसिद्धिमास्थिताः आत्मानं प्राप्तवन्तः ॥ J सिद्धत्वात् न साध्यत्वम् उत्तरस्य चात्यन्तनिवृत्तत्वान्न निवर्तनीयत्वमित्यभिप्रायेणाह असाधनायत्ता- स्मदर्शनत्वादिति । न चास्य इत्यादिना प्रतिबन्धनिवृत्त्यर्थमपेक्षा नास्तीत्युच्यत इत्याभिप्रायेणाह स्वत एवेत्यादि । अस्येतिशब्द आत्मरतिरित्यादिनिर्दिष्टप्रकार परामर्शीत्यभिप्रायेणोक्तम् सकलाचिद्वस्तु- विमुखस्येति । सर्वशब्दस्याला सोचेन सावान्तर भेदसमस्तमकृतभोग्यविषयत माह प्रकृतीत्यादिना सकार्येष्वित्यन्तेन । परिणामशब्देनात भूतशब्दस्य भवनक्रियायोगिपरत्वं दर्शितम् । अर्थव्यपाश्रयः इत्यवार्थशब्दो भावप्रधान इति व्यनक्ति प्रनोजनतया व्यपाश्रय इति । व्यपाश्रयः =स्वीकरणम् | अर्थ एव व्यपाश्रयः स्वीकरणीयमिति वाऽभिप्रेतम् । एतेन " प्रयोजननिमित्तो व्यपाश्रय” इति पर- व्याख्या विरस्ता । न चास्येत्यादेर्देत्वभिप्रायेण वा, मुक्त एव हि साधननिरपेक्ष इति लोकद्वयार्थ- निगमनाभिप्रायेण वोच्यते स हि मुक्त एवेति ॥ १७ ॥ १८ ॥ तस्मादित्येतत् कर्मणः कर्तव्यतायां पूर्वोक्तसमस्तहेतुपररामर्शीत्यभिप्रायेणाह यस्मादिति । असक्त’, कार्यम् इत्युभयमपि कर्मणो ऽनुष्टानप्रकार परमित्यभिप्रायेणोक्तम् असङ्गपूर्वकं कार्यमित्येवेति । कार्य मित्येव न तु तत्कार्यस्वर्गाद्यपेक्षयेत्यर्थः । सततमिति अत्र ज्ञानयोगाधिकारे सत्यपि कर्मयोगस्यैवानुष्ठेय वाया (येत्या १) ह यावदात्मप्राप्तीति । ज्ञानयोगव्यवधानमन्तरेणापि कर्मयोग एवात्मप्राप्ति साधयतीति असक्तो हि इत्यादिनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह असक्त इति । कर्माचरन् …. परमानोतीति । न पुनः कर्मा- चरणानन्तरमन्यत् कृत्वेत्यर्थः । कर्माचरन् परमानोतीत्युक्ते अर्थसिद्धं कर्मण साघनत्वं व्यनक्ति कर्मयोगे नेवेति । अल माध्यतया निर्दिष्टः परः देहातिरिक्तात्मप्रकरणत्वात् प्रकृतेः परो जीव इत्यमि- प्रायेह आत्मानं प्राप्नोतीत्यर्थ इति ॥ १९ ॥ कर्मयोगस्य ज्यायस्त्वं शिष्टानुष्ठानेनोदाहियते कर्मणैवेति । हिशब्दसूचितं ज्ञानयोगाधिकारं दर्शयति राजर्षयो ज्ञानिनामप्रेसरा इति । राजानो हि विस्तीर्णागाधमनसः तत्रापि ऋषित्वादसी-

120 श्रीभगवद्गीता - अ. 8. 21. एवं प्रथमं मुमुक्षोर्ज्ञानयोगानर्हतथा कर्मयोगाधिकारिणः कर्मयोग एवं कार्य इत्युक्त्वा ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपि ज्ञानयोगात् कर्मयोग एव श्रेयानिति सहेतुकमुक्तम् । इदानीं शिष्ट- तथा व्यपदेश्यस्य सर्वथा कर्मयोग एवं कार्य इत्युच्यते- ‘लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमईसि || यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरी जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ 1 1 २० २१ लोकसंग्रहं पश्यमपि कर्मैव कर्तुमईसि । श्रेष्ठः कृत्स्नाज्ञ तयाऽनुष्ठातृतया च प्रथितो यद्यदाचरति, तत्तदेवाकुत्स्त्रविजनोऽप्याचरति ; अनुष्ठीयमानमपि कर्म श्रेष्ठो यत्प्रमाणं यदङ्ग- न्द्रियार्थद्रष्टारः, तत्राप्यात्मविदः, तत्रापि निसर्गनिगृहीतेन्द्रियत्वात् प्रकृष्टोत्पत्तिकसत्त्यादिना च तेषामागण्या इत्यर्थः । कर्मणैवेत्येवकारो ज्ञानयोगशक्तस्थापि कर्मयोगानुपुरतिपरः । संसिद्धिशब्दस्य परमाप्नोतीत्युक्तनि (१) दर्शनपरत्वात् आत्मानं प्राप्तवन्त इत्युक्तम् । एवं च सति कर्मणैवेति पूर्वप्रसक्तज्ञान- योगनैरपेक्ष्य परमवधारणमप्युपपन्न भवति ॥ " उत्तरसत्यर्थम् उक्तं संग्रहेणोद्गृह्णाति एवमिति । इदानीमित्यनेन लोकसंग्रहमित्यादिकं विद्वान् युक्तस्समाचरन् (२६) इत्यन्तमवच्छिन्नम् । सर्वथेति । ’ लोकरक्षार्थम् लोकोपप्लवजनित स्वपापेन । । ज्ञानयोगादपि प्रच्यावकेनोभयभ्रष्टत्व परिहारार्थे चेत्यर्थः । लोकसंग्रहमपीत्यन्यये लोकसंग्रहस्याप्रधानता प्रतीयेत, पश्यमपीत्युक्ते तु कर्मकर्तव्यतायां पूर्वोक्तहेतुभ्यो लोकसंग्रहस्याधिक्यं योत्येतेत्ययमम्वय उक्तः । एवकारो ज्ञानयोगव्यवच्छेदाय कर्तुमेवा ईसीत्यन्वेतव्य इत्यभिप्रायेणोक्तम् कर्मेत्र कर्तुमईसीति । या लोकसंग्रहमेवेवकारो लोकसंग्रहस्य नैरपेक्ष्यपरः, कर्मैवेति तु प्रकरणापन्नमुक्तम् । अईसीत्यनेन कर्मयोगका नुष्टान कारणमर्जुनस्य वैशिष्ट्यं द्योत्यते श्रेष्ठ इति । ‘प्रशस्यस्य श्र: ’ ( अष्ट ५. ३.६०) इत्यनुशासनात् प्रशस्यतम इत्यर्थः । तच्चास्य प्रशस्यतमत्वमनुष्ठातृगामनु विधेयानुष्ठानत्योपयोगीति मत्वा, ‘तानकृत्स्त्रविदो मन्दान् कृत्रविन विचालयेत्’ (२९) इति वक्ष्यमाणं चानुसन्धाय कृत्स्त्रशास्त्रज्ञतथा अनुष्ठातृतया च प्रथित इत्युक्तम् । अकृत्स्नविदोऽनुष्ठातुः कृत्स्नवित्त्वेऽप्यननुष्ठातु:, उभयाकारवत्त्वेऽपि अप्रसिद्धस्यानुविधेयानुष्ठानता नास्तीति तद्व्यवच्छेदाय पदत्रयम् । ‘स यत्प्रमाणं कुरुते’ इत्यत्र, “स यच्छास्त्रं प्रमाणीकरोति तदनुवर्तते लोकः” इत्यस्मिन्नर्थे तदनुवर्तनस्य तदर्थानुष्ठानरूपत्वादर्थतः पुन- रुक्तिस्स्यात् कुरुत इति च एतत् बुध्यत इत्येतस्मिन्नर्थे नेतव्यम् । लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसीति पूर्ववाक्ये च कर्तुमर्हसीत्येतावन्मात्रमुक्तम् श्रुतिस्मृत्यादिकमपि प्रमाणीकर्तुमईसीत्यनुपन्यस्तम् ; येन तदर्थमिदमुच्येत । यद्यदाचरतीत्यमिन्यनुष्ठेयस्वरूपे निर्दिष्टे तत्प्रकारे त्वपेक्षिते बुभुत्ता जायते ; अतस्त- दभिधानमेवोचितमित्यभिप्रायेण यत्प्रमाणं यदत्युक्तमित्युक्तम् । प्रमाण शब्दोऽत्राधिपरः; अनुष्ठेयकर्मखरूपस्य चावधिरान्येव अत एव हि विध्यन्तशब्देनेतिकर्तव्यतामुपचरन्ति । " यत्प्रमाणं यथाभूत” मिलि यादव प्रकाशभाष्यनध्येतत्परमेव । अस्मिन्नर्थे कुरुते इति शब्दखारस्यप्रदर्शनाय

1. लोकसंग्रsो नाम लोकस्य जनस्य स्वमार्थे कर्तुं शक्यात् कर्मणोऽप्रच्यावनम् । "

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8, 14-16. युक्तमनुतिष्ठति तदत्युक्तमेव कृत्स्त विल्लोकोऽप्यनुतिष्ठति । 121 अतो लोकरक्षार्थं शिष्टतया प्रथितेन श्रेष्टेन स्ववर्णाश्रमोचितं कर्म सकलं सर्वदा अनुष्ठेयम्; अन्यथा लोकनाशजनितं पापं ज्ञानयोगादव्येनं प्रच्यावयेत् ॥ २१ ॥ न में पार्थास्ति कर्तव्यं सिषु लोकेषु किंचन । नानवाप्तमवासज्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ २२ न मे सर्वेश्वरस्याssa ( स्यावाप्त समस्त ) कामस्य सर्वज्ञस्य सत्यसङ्करपस्य लिपु लोकेषु देवमनुष्यादिरूपेण स्वच्छन्दतो वर्तमानस्य किंचिदपि कर्तव्यमस्ति यतोऽनवासं कर्मणाऽवासव्यं न किचिदप्यस्ति । अथापि लोकरक्षायै कर्मण्येव वर्ते ॥ २२ ॥ अनुतिष्ठतीत्युक्तम् । अन्यथाऽर्थान्तरे लक्षणा स्यादिति भावः । यत्प्रमाणमिति निर्दिष्ट विशिष्टसिद्ध पर्थे तच्छव्दार्थमाह तदङ्गयुक्तमिति । ननु यच्छदेनाने निर्दिष्टे कथं तच्छदेनाविशिष्टपरामर्शः ! इत्थम्, यदङ्गयुक्तमनुतिष्ठति तदाचरतीत्युक्ते, तदङ्गमाचरतीत्येव शब्दवृत्तिः । अङ्गस्य चाङ्गिपृथन्मावा - योगादर्थतस्तदङ्गविशिष्टमिति सिद्धम् । अभिप्रायिकौ करणाकरणयोरर्थानर्थी प्रकाशयति अत इति । लोकानुविधेयानुष्ठानत्वादित्यर्थः । सर्वदेति । यावदात्मप्राप्तीत्यर्थः । ननु स्वयं यदि ज्ञानयोगेन मुक्तो (युक्तो ) भवति, किमस्य लोकेन संगृहीतेनासंगृहीतेन वेत्यवाह अन्यथेति । ज्ञानयोगाधिकारी अहमिति कृत्वा कर्मयोगपरित्यागे सतीत्यर्थः । ज्ञानयोगादपीत्यपिशब्दः उभयत्रष्टतां द्योतयति ॥२१॥ 1 । मयाऽपि हि निरपेक्षेणैव, लोकक्षोभ निष्प्रत्यवायेनापि परमकारुणिकतया लोकरक्षार्थ कर्मैव क्रियते ; त्वया तु सापेक्षेण सप्रत्यवायेन किंपुनरित्युच्यते, न मे पार्थेत्यादि- लोकत्रयेण । मे इति पदेन कर्मवश्यचेत्नान्तरव्यावृत्तो यथावस्थितो हीश्वरः परामृश्यत इत्यभिप्रायेण विलक्षणनित्यसिद्ध विभूतिगुणपौष्कल्यस्य व्यञ्जनानि सर्वेश्वरस्येत्यादिविशेषणानि उक्तानि । सर्वेश्वरस्येति । श्रुतिस्मृती हि ममैवाज्ञा । सा चान्यैरनुवर्तनीया । न हि मे नियन्त्रन्तरमस्ति यदधीन- प्रत्यवायभयात् कुर्यामिति भावः । आसकामस्येति । न च मे सङ्कल्पमात्रादसाध्यमितः पूर्वमभिलाषदशा- मात्रापश्नं प्रयोजनमस्ति यदुपायतया कर्म कर्तव्यमिति भावः । सर्वज्ञस्य सत्यसङ्कल्पस्येति । नापि मे कर्मवश्यानां देवमनुष्यतिरश्चां सजातीयतयाऽवतीर्णस्यापि तेषामिव ज्ञानसङ्कोच इच्छाप्रतिघातो वाऽस्ति, यन्निवृत्त्यर्थं कर्म कार्यमित्याशयः । त्रिषु लोकेव्वित्यत्रार्थसिद्धं विशेषणमध्याहृत्याऽऽह देव- मनुष्येति । उक्तं च भगवता पराशरेण, “समस्तशक्तिरूपाणि तत् करोति जनेश्वर । देवतिर्यङ्मनु- प्याख्या ( : ) चेष्टायन्ति खलीलया || जगतामुपकाराय न सां कर्मनिमित्तजा । चेष्टा तस्याप्रमेयस्य व्यापि न्यव्याहतात्मिका ॥ (वि. ६. ७१.७२ ) इति । नानवाप्तमवाभ्यम् इत्येतत् कर्तव्याभावे अपेक्षित- हेतुपरतया व्याख्याति यत इति । उत्तरलोकपर्यालोचनसिद्धं प्रयोजनमाह अथापि लोकरक्षायै इति । मथापीति चकारस्यार्थः । कर्मणि वर्त एवेत्युक्ते, न कदाचिदपि कर्मणो विरम्य ज्ञानयोगमनुतिष्ठामीति फलितम् ; तद्व्यञ्जनायोक्तम् कर्मण्येव वर्ते इति । यद्वा, मकरणौचित्यात् एवकारोऽल भिचक्रमः ॥२२॥ 16 122 श्रीभगवद्गीता - 3, 18.14. यदि हा न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ २३ उस्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यो कर्म वेदहम् । संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥२४- अहं सर्वेश्वरः सत्यसङ्कल्पः स्वसङ्कल्पकृतजगदुदयविभवलयलीला छन्दतो जगदुपकवि- मयों जातोऽपि मनुष्येषु शिष्टजनाग्रे सरवसुदेवगृहेऽवतीर्णस्तरकुलोचिते कर्मण्यतन्द्रितस्सर्वदा यदि न बर्तेय, मम शिष्टजना प्रेसर वसुदेव सूनो वर्त्म अस्त्रविदः शिष्टाः सर्वप्रकारेणायमेव धर्म इत्यनुवर्तन्ते’; ते च स्वकर्तव्याननुष्ठानेन अकरणे प्रत्यवायेन च आत्मानमलच्या निरयगामिनो भवेयुः । ’ अहं कुलोचितं कर्म न वेद कुर्याम् एवमेव सर्वे शिष्टलोका मदाचारा यत्तधर्मनिश्रयाः · कर्तव्यप्रयोजनयोरभावे किमर्थं तर्हि कर्म क्रियत इति शङ्कायामुच्यते यदि ह्यहमिति । पूर्वश्लोकः त्रिषु लोकेष्विति निर्देशात् सर्वावतारपरः ; अयं तु मनुष्या इति दर्शनात् कृष्णावतारा साधारणः । तस्मादहमिति निर्देशस्येश्वरस्वभावसमुचित कृष्णावतारासाधारणाकारविषयतामाह सर्वेश्वर इत्यादिभिः । सर्वेश्वरस्सत्यसङ्कल्प इति पूर्ववत् । आप्तकामत्वाविरोधायोच्यते स्वसङ्कल्पकतेति । खसङ्कल्पमात्रेण . सबै नियन्तुं शक्तोऽपि । ज्ञानप्रदानादिद्वारा प्रवर्तनार्थं जगदुपकृतिमत्यों जातोऽपीत्युक्तम् । अन्यथा भूतावेशन्यायेन प्रवर्तितानां शास्त्रवश्यताभावात् तदनुडानाधीनं फलं न स्यात्; “छन्दतस्संप्रवर्तते " (वि. ७. २२. १८) इत्याद्यनुसारेणाह इन्दत इति । न तु कर्मणेत्यर्थः । कर्मफलभोक्तृत्वं व्युदस्यता जगदुपतिमर्त्य इत्यनेन “जगदुपकृतिमर्त्य को विजेतुं समर्थः " (वि. ५. ३०.८०) इति पुराणोक्तः स्मारिता । अपिशब्देना कर्मवश्यावतारोऽपीत्यभिप्रेतम् । ‘अजायमानो बहुधा विजायते’, ‘नाकारणात् कारणाद्वा’ (वि. ५. १. ५१) ‘इच्छागृहीताभिमतोरुदेह’ (वि. ६. ५.८४ ) इत्यादि- कमलानुसंहितम् । अनुविधेयानुष्ठानत्वसिद्धार्थे हिशब्दद्योतितप्रसिद्धिप्रकारविवरणार्थं चोक्तम् मनुष्येष्वित्यादि । नन्वयमीश्वरः कस्मिन् कर्मणि वर्तेत ? न ह्यस्य परमार्थतो वर्णाश्रमा: सामान्यधर्मयोग्य मनुष्यत्वादिकं वाऽस्ति, येनाकर्मवश्य इच्छया कर्म कुर्वाणोऽपि तत्तदुचितं कर्मोपाददीत इति शङ्कायां ‘कुलोचितमिति क्षात्र धर्मे स्वं बहुमन्यते’ (रा. अ. १. १६) इत्याद्यनुसारेणाह तत्कुलोचित इति । अयं भावः – सत्यमस्य परमार्थतो वर्णाश्रमादिकं नास्ति तथाऽपि तत्तदुचित कर्मकरणायाप्राकृतमेव किमहं तत्तज्जातीयसन्निवेश परिणमयति तत्त्र तसज्जातीयत्वबुद्धया पुरुषाणामनुविधेयानुष्ठानत्वं (नः) स्यात् इति । अतन्द्रितः अनुदासीनः । सर्वदेति जातुशब्दार्थ : ; जात्वपीति हि तदभिप्रायः । अनुविधेय- त्वोपयुक्तमकारविवक्षां ममेत्यत्रापि दर्शयति मम सिटेति । सर्वश इति प्रमाणपौष्कल्यपरम्, सेति- कर्तव्यता कत्परं वेत्यभिप्रायेणाह सर्वप्रकारेणेति । अनुवर्तन्ते ‘अनुवर्तेरन्नित्यर्थः ; मसरूपस्यापि सिद्धवत्काराभिप्रायेण वर्तमान व्यपदेशः । वक्ष्यमाणप्रसज्ञार्थं मनुष्याणां पूर्वसिद्ध खानुवृतिमा साभिप्रायेण या अनिष्टप्रसङ्गपरत्वायाह ते चेति । शास्त्रमेवानुसृत्य सबाकरणं नाद्वियेरनित्यत्राह उत्सीदेयुरिति । लोकशब्दस्याऽऽचार परजनविषयता मौचित्यसिद्धामभिप्रेत्योक्तम् शिटलोफा इति । इमे इतीदं शब्दबहुवच ६ 1 मंमेत्यादिकमुख राधे पूर्व योजयित्वा पूर्वार्धमुसरह लोकेनाम्बीयते चेत्, अनुवर्तेरनिवि म. यांच्येयम् । तथा माध्ये योजनाऽकरणात् मनुवर्तेरनित्यर्थः ।

स्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 25, 26. 190 अकरण | देवोत्सीदेयु नष्टा भवेयुः । शास्त्रीया चाशननुपालनात् सर्वेषां शिष्टकुलानां संकरस्य च फर्ता स्वाम् । अत एवेमाः प्रजाः उपहन्याम् । एवमेव स्वमपि शिष्टजनाग्रे सरपाण्डतनयो युधिष्ठिरानुजोऽर्जुनस्सन यदि ज्ञाननिष्ठायामधिकरोषि ततस्त्वदाचारानुवर्तिनोऽकुत्स विद । शिष्टाः खाधिकारमजानन्तः कर्मनिष्ठायां नाधिकुर्वन्तो विनश्येयुः । अतो व्यपदे- श्येन विदुषा कर्मे कर्तव्यम् ॥ २३.२४ ॥ 1 सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथाऽसकश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् ॥ न बुद्धिभेद जनयेदशानां कर्मसङ्गिनाम् । जोषयेत् सर्वकर्माणि विज्ञान युक्तः समाचरन् ॥२६ अविद्वांसः आत्मन्यकृत्स्नविदः, कर्मणि सक्ताः कर्मण्यवर्जनीयसंबन्धाः आरमन्यकृत्यावि नयोरसामर्थ्यात् सर्वं इत्युक्तम् । सर्वेषां शास्त्रार्थानां सर्वैर्निश्धेतुमशक्यत्वात् शिष्टाचारदत्तदृष्टीनामुक्ताया अनुवृतेः प्रकारमालोच्योक्तम् मदाचारेत्यादि । विशरणाद्यर्थासंभवात् पुरुषार्थहाना पुरुषार्थमाप्तिरूपो नाश इहोत्साद इत्याह नष्टा भवेयुरिति । ‘असन्नेव’ (आ. ६) इत्यादिवदेतत् । ‘अकरणस्योत्साद- हेतुत्वेवान्तरव्यापारः सङ्करः स च ब्राह्मणादिधर्मस्य युद्धनिवृत्यादेः क्षत्रियादिभिरनुष्ठानम् । उपहतिः पश्चादपि कर्मानर्हता | स्वात्मनि दृष्टान्तभूते दर्शितमर्थे दान्तिकेऽ[य]भिप्रेतं व्यञ्जयति एवमेव स्वमिति । ‘न में पार्थ’ (२१) इति पार्थशब्द संबुद्ध्यभिप्रेतम् अनुविधेयत्वोपयोग्याकारत्त्रयमाह शिष्टेति । युधिष्ठिर- शब्दोपादानं युद्धप्रोत्साहनाय रणयज्ञाख्यक्षतधर्मनिष्ठता द्योतनार्थम् । किं तव पिलादिप्रतिसंवन्ध्यन्तरेण, स्वयमेव हि शिष्टजनाप्रेसरतया उर्वशीविराटतनयादिवृत्तान्तैः प्रसिद्धस्त्वमित्यभिप्रायेणाह अर्जुनस्सप्रिति । धर्मो हि शिष्टेनानुष्ठेयः । ज्ञानयोगश्च परमधर्मः । ततश्च तदनुवर्तनं लोकख मोक्षायैव स्यादिति सर्वलोकरदेव भवेदिति शङ्कायामुक्तम् स्वाधिकारमजानन्त इति । तदनधिकारिणां तत्रानुप्रवेशेनोमय भ्रष्टता स्वादिवि भावः । लोकसंग्रहमित्यादिनोकमुपसंहरति अत इति । ॥ २३ ॥ २४ ॥ लोकस्य कर्मयोगज्ञानयोगयोरधिकारानधिकारप्रकारः, विदुषस्तु स्वाधिकार तिरस्कारेण व्यि कारानुरूपाचरणं लोकसङ्ग्रह प्रकारचोच्यते सक्ता इत्यादिश्लोकद्वयेन । अवेदनं प्रस्तुति ज्ञापनायोक्तम् - आत्मन्यकरस्नविद इति । एवमुतरत विद्वान् अज्ञानामिति शब्दयोरषि अत्यन्तानात्मज्ञताव्युदासाय " अकराशब्दः । पूर्वोक्तं प्रकृतिसंबन्धेन कर्मणोऽवर्जनीयत्वं सतता देव विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह कर्मण्यवर्जनीयसंबन्धा इति । अविद्वांसः कर्मणि सक्ता इत्युभयं न सांसारिककर्मतत्परपुरुषविषयम्, तथा सति कर्मयोगमपि परित्यज्य सांसारिककम मियेव विदुषा- ऽप्यनुष्ठेयानि स्युः । तस्मात् ज्ञानयोगानधिकारः कर्मयोगाधिकारथ ताभ्यां सूच्यत इत्यभिप्रायेण आत्मन्य- कृत्स्नविन्तयेत्यादिकमुक्तम् । एवमुत्तरत्र अज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् (२६) इत्यत्रापि माम् । यथा 1 1 कमनिष्ठायां नाधिकुर्वन्तः कर्मयोगे मम वर्तमानाः । 2 सक्ता इति संग नाऽऽस्था; किंतु बाजे- मीयः संबन्धः । कर्मणि-कर्मयोगे । अत्र कर्मणि सक्ता इत्येषोक्तम्, न तु फळे सका इति । असक इत्यस्य ज्ञानयोगाधिकारीस्यर्थः । 3. भारम स्वरूपं ज्ञातम् । कर्तृत्वादिशत्वं न ज्ञातम् ।

124 श्रीभगवद्गीता - म 8, 27, 28. तया तदद्भ्यासरूपज्ञानयोगेऽनधिकृताः कर्मयोगाधिकारिणः कर्मयोगमेव यथा आत्मदर्शनाय कुर्वते, तथा आत्मनि कृत्स्नवित्तया कर्मण्यतक्तः ज्ञानयोगाधिकारयोग्योऽपि व्यपदेश्यः शिष्टो लोकरक्षार्थी स्वाचारेण शिष्टलोकानां धर्मःनत्रयं चिकीर्षुः कर्मयोगमेव कुर्यात् । अज्ञानाम् आत्मन्यकृत्स्नवित्तया ज्ञानयोगोपादानाकानां मुक्षूणां कर्मसनिनाम् अनादिकर्मवासनया कर्मण्येव नियतत्वेन कर्मयोगाधिकारिणां कर्मयोगादन्यदात्मावलोकनसाधनमस्तीति न बुद्धिभेदं जनयेत् । किं तर्हि ? आत्मनि कृत्स्नविवयः ज्ञानयोगश कोऽपि पूर्वोक्तरीत्या, ‘कर्मयोग एव ज्ञानयोगनिरपेक्षः आत्मावलोकनसाधनम्’ इति बुद्धया युक्तः कर्मैवाऽऽचरन् सकलकर्मसु अस्स्नविदां प्रीतिं जनयेत् ॥ २५ ॥ २६ ॥ कर्मयोगमनुतिष्ठतो विदुषोऽविदुषश्व विशेषं प्रदर्शयन् कर्मयोगापेक्षितमात्मनोऽकर्तृ- स्वानुसन्धान प्रकारमुपदिशति- प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहारविमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ॥ २७ तस्वचित्तु महाबाहो गुणः । गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सजते ॥२४ कुर्वन्ति तथा कुर्यादित्येतदपि न केवलं हटान्तदाष्टन्तिक विषयम् अपि तु येन प्रकारेण खानुष्ठानं दृष्ट्वाऽन्ये कर्म कुर्युः तेन प्रकारेण विद्वान् आचरेदित्येतदभिप्रायम्; तथासति हि चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् (२५) इत्यपि संयतं भवतीत्यभिप्रयन् वाक्यार्थमाह आत्मनीत्यादिना कुर्यादित्यन्तेन । विद्वान्, असक्तः इत्युभाभ्यां फलितमुक्तं ज्ञानयोगाधिकारयोग्योऽपीति । संग्रहशब्देन लोकरञ्जनादि- भ्रमन्युदासायाह धर्मनिश्चयमिति । लोकस्य संग्रहणमेकीकृत्य स्वीकरणम् ; खानुष्ठाने समानाभिप्रायतया सयूथ्यतापादनमित्यर्थः । कर्मवासना उत्तरोत्तरपुण्यपापारम्भकपूर्वपूर्वपुण्यपापांशविशेष: ; उत्तरोत्तर- शरीरप्रेरणसमर्थस्मृतिहेतु: पूर्व पूर्वशरीरप्रेरणानुभव विशेषजनितसंस्कारो वा वादिलवादनादिसंस्कारवत् । बुद्धिमेद। बुद्धेरन्यथाकरणम् तच प्रकृतविषयं दर्शयति कर्मयोगादन्यदित्यादिना । युक्तः इत्यनेन लोकसंग्रहार्थं कुर्वतः स्वापेक्षितवियोगा ( विलम्बा ) भावाय प्रागुक्तनिरपेक्षत्वबुद्धियोगो विदक्षित इति बुद्धया युक्तः इत्युक्तम् । जोषयेत् इत्यस्यार्थः ’ प्रीतिं जनयेदिति । जुयी प्रीतिसेवनयोः इति हि धातुः । कर्म नि: पुरुषान् सर्वकर्माणि जोषयेदित्यन्वयः ॥ २५ ॥ २६ ॥ प्रकृतेः इत्यादिश्लोकचतुष्टयस्वार्थमाह कर्मयोगमिति । विदुषोऽविदुषचेति व्युत्क्रमेण लोक- द्वयार्थः । तृतीये खेतद्विशदीकरणमुखेनाविचालनमुक्तम् । कर्मयोगापेक्षित - कर्मयोगेतिकर्तव्यता- भूतमित्यर्थः । प्रकृतेर्गुणैः इत्युक्ते प्रसिद्धिप्रकर्षादिसिद्धं विशेष प्रस्तुतानुपयुक्तशब्दादिप्राकृतगुण- 1 अभी तात्पर्यार्थः । 2. जो ग्यादेत्यस्य सेवयेदित्यर्थेऽपि कर्मयोगस्य ज्ञानयोगवैलक्ष्यण्येन अनायासानुष्ठेयत्वात् फलसिद्धया प्रीतिहेतुत्वाथ प्रीतिसंबन्धः सेवनेऽस्तीति जुषी धातुप्रयोग- स्वारस्यात् ज्ञायत इति भावः । कारयदिति शांकरव्याख्या | अकृत्स्नविदो जोषयेदिति 29 श्लोक माध्येऽत्र । कर्म कारकादरूपोऽर्थो ग्राह्यः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 27-29. 125 प्रकृतेर्गुणैः सवादिभिः स्वानुरूपं क्रियमाणानि कर्माणि प्रति अहङ्कारविमूढात्मा, अहं कर्तेति मन्यते ; अहङ्कारेण विमूढ आत्मा यस्यासावकारविमूढात्मा; अहङ्कारो नाम अनइम प्रकृतावहमभिमानः तेन अज्ञात [म] खरूपो गुणकर्मसु अहं कर्तेति मन्यत इत्यर्थः । गुणकर्मविभागयोः सवादिगुणविभागे तसत्कर्मविभागे च तत्त्ववित्, गुणारसस्वादयः गुणेषु स्वेषु कार्येषु वर्तन्त इति मत्वा गुणकर्मसु अहं कर्तेति न सजते ॥ २७ ॥ २८ ॥ ; ; प्रकृतेर्गुण मूढाः सचते गुसुतान् अस्तविशे मन्दान् कृत्स्तविन विचालयेत् ॥ अकृत्स्नविदः स्वात्मदर्शनाय प्रवृत्ताः प्रकृतिमंसृष्टतया प्रकृतेर्गुणैर्यथावस्थितात्मनि संमूढाः गुणकर्मसु क्रियास्वेव सजन्ते, न तद्विदितात्मस्वरूपे । अतस्ते ज्ञानयोगाय न व्यवच्छेदावाह सत्त्वादिभिरिति । वक्षमाणसात्त्विकादिकर्मविभाग सर्वशः इति प्रकारवाचिपदसूचितमाह स्वानुरूपमिति । कर्ता इति तृजन्तयोगात् पष्ट्टीयातिः स्यादिति तत्परिहाराय कर्मसु कर्तृत्वाहंत्वोक्ति- अमत्युदासाय च कर्माणि प्रतीत्युक्तम् । तृन्नन्तत्वविवक्षायां त्वियं फल्तोक्तिः । अहङ्कारविमूढा- मेति समासस्य परस्य विक्षन् गृह्णाति अहङ्कारेणेति । नालाभावमात्रमुच्यते, तस्यात्मस्वभावान्तत्वात् । नापि अहङ्काराख्यमचिव्यम् तस्यापि देहात्मश्रमं द्वारीकृत्य कार्यकरत्वे सति अव्यवहितस्य तस्यैव वक्तुमुचितत्वात् । नापि गर्वः, उत्कृष्टपरिभवादिहेतुत्वेनानिर्देशात् । अतः अहङ्कार इति देहात्मभ्रम एवात्र विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह अहङ्कारो नाम अनहमर्थे प्रकृतावद्द- मभिमान इति । एतेनाहङ्कारशब्दस्याभूततद्भावे विप्रत्ययेन व्युत्पत्तिर्दर्शिता । अचात [[त्म] स्वरूप इति । विमूढः आत्मा स्वरूपं यस्य स विमूढात्मा; “दिशो विमुह्येयुः” इतिवत् विमूढशब्दोऽत्र मोह- विषयसमानाधिकरण इति भावः । गुणकर्मविभागवोः इत्यत्र उपसर्जनान्वयिषष्ठीत्वादपि विषयसप्तमी त्वमुचितमिति मत्वोक्तं सच्चादिगुणविभागे तत्तत्कर्मविभागे चेति । विभागशब्दो द्वन्द्वात्परखात् प्रत्येकमन्वितः । गुणानां साक्षाद्गुणेषु वृत्यभावात् परोक्तप्रक्रिययेन्द्रियतद्विषयादिविवक्षायां पदद्वयोपचारात् सप्तम्यन्तो गुणशब्दो गुणकार्येौपचारिक इत्यभिप्रायेणोक्तं स्वगुणेषु स्वेषु कार्येष्विति । गुण- कार्याणि च विमक्ष्यन्ते । यद्वा कारणस्य प्राधान्यात् कार्यस्य च तदपेक्षया गुणत्वा देवमुक्तम् ॥२७-२८॥ प्रर्गुण इति लोके तावत् न निषिद्धादिसङ्गो विवक्षितः, तदानीमविचाल्यत्वानुपपत्तेः । अतः पुरुषार्थोपायेषु केषुचित् सङ्गो वक्तव्यः । प्रस्तुतब्ध पुरुषार्थोऽलाऽऽत्मदर्शनम् । तत्र चाकृत्स्नविदधिकारे कस्मिंश्चित्तदुपाये सो विवक्षित इत्यभिप्रायेण अनुत्स्नविदस्त्वात्मदर्शनाय प्रवृत्ता इत्यादि उक्तम् । अहङ्कारविमूढात्मा (२७) इति आत्मविषयो हि संमोहः प्रकृतः । अतो गुणैस्संमूढा इत्येव समासः । उपसर्जनस्यापि च गुणशब्दस्य ‘देवदत्तस्य गुरुकुलम् ’ इत्यादिष्विव प्रकृतैरित्यनेनान्वय उपपन्न इत्यभि प्रायेणोक्तं प्रकृतेर्गुणैर्यथावस्थितानि संमूढा इति । गुणकर्मसु इत्यस्य कर्मयोगपर्यवसानायोक्तं क्रियास्वेदेति । परिसंख्या परस्वव्यक्त्यर्थमेव कारः । तत्सूचितं व्यवच्छेद्यमाह न तदिवि । गुणकर्म- सङ्गोक्तिफलितमविचालन हेतुमाह अतस्त इति । न प्रभवन्ति न समर्था इत्यर्थः । तेषां प्रतिषेध्य

126 श्रीभगवद्गीता अ. 3. 29. प्रभवन्तीति कर्मयोग एव तेषामधिकारः । एवंभूतांस्तान् मन्दान् अकस्स्नविद कस्स्नविद स्वयं ज्ञानयोगावस्थानेन न विचालयेत् । ते किल मन्दाः श्रेष्ठजनाचारानुवर्तिनः कर्म- योगादुत्थितमेनं दृष्ट्रा कर्मयोगात् प्रचलितमनसो भवेयुः । अतः श्रेष्ठ स्वयमपि कर्मयोगे सिष्ठन् आत्मयाथाम्यज्ञानेनाऽऽत्मनो ऽकर्तृव मनु सन्दधानः, कर्मयोग एवाऽऽस्मावलोकने निरपेक्षसाधनमिति दर्शयित्वा तान् अकृस्स्नविदो जोषयेदित्यर्थः । ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपि ज्ञानयोगादस्यैव ज्यायस्त्वं पूर्वमेवोक्तम् । अतो व्यपदेश्यो ‘लोकसंग्रहायैवमेव कुर्यात् ॥ प्रकृतिनिवितात्मस्वभावनिरूपणेन गुणेषु कर्तृत्वमारोप्य कर्मानुष्ठानप्रकार उक्त गुणेषु कर्तुत्वानुसन्धानं चेदमेव-आत्मनो न स्वरूपप्रयुक्तमिदं कर्तृत्वम् अपि तु गुणसम्पर्क- कृतमिति प्राप्ताप्राप्तविवेकेन गुणकृतम् इत्यनुन्धानम् - इदानीमात्मनां परमपुरुषशरीरतया विचालनप्रसङ्गाय मन्दानित्युक्तमित्यभिप्रायेण विचलन प्रक्रियामाह ते किल भन्दा इति । स्वयं मन्दत्वात् श्रेष्ठजनाचारानुवर्तिनः । मन्दस्य यात स्वयमाचारनिर्णयापाटवं विवक्षितम् अकृत्स्न- वियफलितं विचालनीयत्वकारणम् अधैर्यलक्षणमल्पत्वं वा । ‘मूढापापटुनिर्माग्या मन्दा:’ इति नैघण्टुकाः । न विचालयेत् इत्येतत् पूर्वोक्तनोषणशेषमिति दर्शयति अत इति । ज्ञानयोगाधिकारिणः कर्मयोगे स्थितिर्निकृष्ट। धिकारपरिग्रहस्स्यादित्याशङ्कयाह ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपीति । खकार्यमात्र समीक्षयाऽपि कर्तव्यम्, किमुत परार्थसमुचिते स्वार्थत्वे इत्यभिप्रायेणाह अत इति । १ उत्तरलोकमवतारयितुमु ‘कांशमुद्गृहाति प्रकृतीति । वक्ष्यमाणश्लोकप्रकारेण तु सर्वेश्वरे सर्व- कर्मसंन्यासः कार्यः ; मध्ये गुणेषु कर्तृत्वानुसन्धानकथनं तावताऽपि देहात्मविवेकादिकं सिध्यतीत्यभि- प्रायेणेति भावः । आरोग्य अनुसंधायेत्यर्थः । एतां दशामवलम्ब्य पल्लवग्राहिणां कापिलादीनां मतं समुत्थितमिति तन्मतव्या वर्तनाय, अचेतनानां गुणानां कथं ज्ञानचिकीर्षाप्रयललक्षणं कर्तृत्वमिति शङ्का- व्युदासाय चाह गुणेष्विति । इदम् वक्ष्यमाणम् । इदं कर्तृत्वमिति पुण्यपापादिकर्तृत्वमित्यर्थः । स्वाभाविकं हि कर्तृत्वं मुक्तावस्थायामपि नापैति, तस्य गुणसंपर्कक्कृतत्वाभावात् । प्राप्ताप्राप्त विवेकेनेति । अन्यय व्यतिरेकाभ्याम्, युक्तायुक्तनिश्चयेन वेत्यर्थः । अलाकर्तृत्वो केरकरणशेषत्वं पूर्वापर विरुद्धम् ; अनुसन्धान विशेषार्थ तु पूर्वापरसङ्गतमित्यभिप्रायेणानुसन्धानोक्तिः । एतेन ‘कर्ता शास्त्रार्थयत्त्वात्’ (ब्र. २.३.३३) 14 1 मुमुक्षुः बुभुक्षुसंप्रदाय तत्कर्तध्ये सर्वे कर्म कुर्यादित्युक्तो क्षोभ एव स्यात् । वेदान्तशिक्षा वर्था स्यात् । अतः एकलक्ष्यकजनानां मध्ये तदन्तर्गतः श्रेष्ठः तदम्य संप्रदाय तच्छक्यमेव कुर्या- विश्वर्थः । 2 माध्ये उक्त इति वाक्यस्य इदानीमिति वाक्येन संबन्धः । पूर्वाध्यायोक्तार्थस्य निष्कृष्य राध्यायेऽनूद्य तदुपरिव्याक्यारम्भ दर्शनात् भाषि ‘उकाइदानीमिति प्रयोगात् तम्या- येनेदं वाक्यमपि उत्तरश्लोकशेषभूतं स्यात् । पूर्वोकार्थनिष्कर्षरूपस्य पूर्वम्याक्यान्तर्भावोऽपि कचित् क्रियते । तत् क्रियमाणनिष्कर्षस्य षड्यमाणस्य व विशेष संबन्धाभावे । 3 उकांशं श्लोक- त्रयविवक्षितांशम् । 4 प्रथमस्य इदम्पत्यार्थमाह वक्ष्यमाणमिति । द्वितीयमिदम्पदं कर्तृत्चपदेन समस्तं सं पुण्यपापपरमित्याह इदं कर्तृत्वमिति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3. 80. 197 तमिवाभ्यत्वस्वरूपनिरूपणेन भगवति पुरुषोत्तमे सर्वात्मभूते गुणकृतं च कर्तृत्वमारोप्य कर्मकर्तव्य तोच्यते– म सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्म चेतना । निराशीर्निर्ममो भूश्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३० मयि सर्वेश्वरे सर्वभूतान्तरात्मभूते सर्गणि कर्माण्यध्यात्मचेतसा संन्यस्य, निराशी- निर्मम विगतज्वरो युद्धादिकं सर्वे चोदितं कर्म कुरुष्व आत्मनि यचेतः तत् अध्यात्म- श्वेतः । आत्मस्वरूपविषयेण श्रुतिशत सिद्धेन ज्ञानेनेत्यर्थः । " अन्तः प्रविष्टा शाखा जनानां सर्वात्मा अन्तः प्रविष्टं कर्नारमेतम्” (यजु. आ. ३.११.२१, २३) “आत्मनि विष्ठन् आस्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्वरो यमयति, स व आत्माऽन्तर्याम्यमृतः " (बृ. ५. ७. २३) इत्येवमाद्याः श्रुतयः परमपुरुपप्रत्रस्तच्छरीर- भूतमेनमात्मानम्, परमपुरुषं च प्रवर्तयितारमाचक्षते । स्मृतयश्च “प्रशासितारं सर्वेषाम्” (मनु. १२. १२२ ) इत्याद्या: । “सर्वस्य चाई हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च " (१५. ५५), “ईश्वरस्सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि इत्यधिकरणार्थः सूचितः ; अथ तदनन्तरस्य ‘परातु तच्छ्रुतेः’ (त्र. २. ३.४०) इत्यधिकरणस्यार्थे तत्परो- ऽयमित्यभिप्रायेणोत्तर लोकमवतारयति इदानीमिति । नियाम्यतायाः स्वरूपत्वोक्तिः, खरूपनिरूप- कत्वात् । भगवतीत्यादिपदत्रयेण मयि इत्यभिप्रेतस्योक्तिः । भगवतीति । नियन्तृत्वोपास्यस्व फल- प्रदत्वाद्युपयुक्त कल्याणजातयति हेयप्रत्यनीके चेति भावः । पुरुषोत्तम इति । नियमनार्थानुप्रवेशादिनाऽ प्यपृष्ट हेयप्रसक्तौ ’ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः ’ (१५. १७) इति वक्ष्यमाणप्रकारवैलक्षण्यवतीति भावः । सर्वात्मभूते गुणकृतं चेति । त्रिचापि सर्वात्मभूतः स एव हि नियन्तेति भावः । एतेन, “असक्त्या लोकरक्षायै गुणेष्वारोप्य कर्तृताम् । सर्वेश्वरे वा न्यस्योक्ता तृतीये कर्मकार्यता” (सं. ७) इति तृतीयाध्यायसंग्रह लोके तुल्यविकल्पो नाभिमत इत्यपि सूचितं भवति । मयीत्यनेनाभिप्रेते सर्वेश्वरत्वे हेतुतया सर्वभूतान्तरात्मभृतत्वोक्ति: । ‘ईश्वरस्सर्वभूतानाम् (१८६१ ) इत्यादि वक्ष्यमाणं चानेन ख्यापितम् । सर्वाणीति स्वकृतानि गुणकृतानि चेत्यर्थः । युध्यस्व इत्येतत् शास्त्रीयोपलक्षण- मित्यभिप्रायेणोक्तम् युद्धादिकमिति । आत्मनीति | अभ्यारम इति सप्तम्यर्थे समास इत्यर्थः । अत्र बेतशब्दस्य श्रुतिशत सिद्धतत्त्वानुसन्धानरूपज्ञानगोचरतां व्यनक्ति आत्मस्वरूपेति । श्रुतिशठसिद्धं प्रकारं दर्शयति अन्तरिति । श्रन्तः प्रविष्टत्वशासितृत्वाभ्यां नृपादिगगनादिव्यावर्तकाभ्यां सर्वात्मत्व- सिद्धिः । कर्तारमिति । जीवव्यापारेषु प्रयोजककर्तारमित्यर्थः ; यद्वा प्रेरणकियाकर्तारमित्यर्थः । तदुच्यते प्रवर्तयितारमिति । उपात्ततीनामैदम्पर्यदृढीकरणाय मन्यायपबृंहणानुग्रहमाह स्मृतयश्चेति । एतनि- अपि शास्त्रेऽभ्यासलिलाय अस्यैवार्थस्य यक्ष्यमाणतामाह सर्वस्य चेति । मयि सर्वाणि इत्यस्याभिप्राय- व्यञ्जनाय पार्थसारथेरीश्वरस्य च प्रत्यक्परा निर्देशयोरीश्वरैकविषयत्वं दर्शयितुं वचनद्वयोपादानम् । एव- मर्यस्वरूपमुपपाच तज्ज्ञानस्य कर्तृत्वसंन्यासहेतुतां संन्यस्य, निराशीः, निर्ममः इति ब्रयाणां पदानां 1

128 श्रीभगवती 11-अ. 8. 90.

1 माया” ।। (१८. ३१) इति वक्ष्यते । अतो महरतया मत्प्रवर्त्यम्मस्वरूपानुसन्धानेन सर्वाणि कर्माणि मयैव क्रियमाणानीति मचि परमपुरुषे संन्यस्य तानि व केवलं मदा- यवनानीति कृत्वा तस्कले निराशी, तत एव तत्र कर्मकि ममतारहितो भूत्वा विगत- ब्यरो युद्धादिकं कुरुव - स्वकीयेनात्मना कर्त्रा स्वकीयेोपकरणैः स्वाराधनैकप्रयोजनाय परमपुरुषः सर्वशेषी सर्वेधः स्वयमेव स्वर्माणि कारयतीत्यनुमन्धाय, कर्मसु ममतारहिता, प्राचीने नानादिकाल प्रवृतानन्तपापचयेन कथमहं भविष्यामध्येभूतान्तरविनिर्मुक्ता, परमपुरुष एव कर्मभिराराधितो बन्धान्मोचयिष्यतीति सुखेन कर्मयोगमेव कुरुष्वेत्यर्थः “तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं च देवतम्” (इ. ६. ७), “पति विश्वस्य’ (ना.), “पति पतीनाम्” (इ. ६. ७) इत्यादिश्रपि हि सर्वेश्वरत्वं सर्वशेषित्वं च । कर्तृत्व त्यागफलत्याग स्वकीयतासङ्गत्यागविषयतामुत्तरोत्तरस्य च पूर्वपूर्वहेतुकतां पाटकमंसूचितां प्रकाश- यति अत इति । अस्यार्थस्य श्रुतिस्मृत्यन्तरादिसिद्धत्वादित्यर्थः । मयैत्र क्रियमाणानीति । भृत्यप्रवर्तन राज्ञेव सद्वारकमद्वारकं चेति भावः । ऋत्विज व परस्य कर्तृत्वेऽपि सस्य फलाभिसन्धिस्स्यादिति तन्निरासाय निराशीरित्युक्तमित्यभिप्रायेणाह तानि चैति । दत एरेति फलद्वारा हि कर्मणि ममता “मदभिलषितसाधनत्वान्मदर्थमिदं कर्म’ इति कर्मण्यैश्वशेघो धिकार इति भावः । ननु यदि ईश्वरे कर्तृत्वं संन्यस्तम्, कथं तर्हि गृभ्यस्येति जीवः कर्तृतया निर्दिश्यते ? यदि चासौ निराशीः, कथं परमपुरुषार धनरूपेऽपि कर्मणि प्रवर्तत ? यदि च निर्ममः स कथं ‘ममेदं कर्म’ इति बुध्यमानः कर्म कुर्यात् ? यदि च खव्यापारे नानुसम्यते, तदा त्यागरूपव्यापारमपि न मन्येत ततश्च बिगतज्वर इत्यप्यनुपपन्नमित्य चाह स्वकीयेनात्मना छत्रेति । खशेषभूतेन जीवेन प्रयोज्य- कर्तेत्यर्थः । स्वकीयैवोपकरणैरिति । चथाऽसौ जीवः परशेषभूतः, तथा तस्य स्वशेषतया प्रागभिमतं हवि- रादिकमपि परशेषभूतमिति कैमुतिकन्यायसिद्धमिति भावः। स्वागघनैकप्रयोजनायेति । शेषस्य शेष्यति- शयाधानमेव प्रयोजनमिति भावः । आह च वेदार्थसंग्रहे, “परगतातिशयाघानेच्छयोपादेयत्वमेव यस्य स्वरूपं स शेषः, परः शेषी” इति । स्वकीयेनेत्यादौ प्रमाणसूचनाय सर्वशेषीत्यादि उक्तम् । स्वभ मेवेति । आराध्यभूत एवाराघनं कारयतीति भावः । एवकारेण प्रवर्तकान्तरं च व्युदस्तम् । कार- यतीति । सर्वेश्वरस्सन स्वष्टं सर्वं स्वयमेव कर्तुं शक्तोऽपि खशेषभूतजीवानां शास्त्रवश्यत्वतत्फलभो कृत्यादि- सिद्धघ तान् कर्तन् कारयतीति भावः । प्राकरणिक प्रतिषेध्यविशेषप्रसङ्गं दर्शयति प्राचीने- स्यादिना । अस्तु श्रुतिसिद्धमीश्वरत्वम्, कारयितृत्वत्य किमायातमित्यत्राह ईश्वरत्वं नियन्तु त्वमिति । शेषित्वं पतित्वमिति चेतनगतं शेषित्वं पतिस्वमेवेति भावः । यद्वा श्रुतिभाष्यपठितयोः शेषिश्वेश्वर- 1 कर्मजन्यफले खानुमान्यत्वेनामिष्टेऽपि रूपक्रोयथि स्वाभिमतपुरुषानुमान्य फलहेतुतया चिमि शक्यमिति केचित् सावसाया मयेरन् । तदपि न युक्तमिति, मद्विषये ईश्वरमीति- हेतुत्वात् युक्तमिति ममतास्यागोािकः । "

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 81. 129 ईश्वरत्वम् नियन्तृस्वम्, शेषित्वं पतिस्वम् ॥ ३० ॥ अयमेव साक्षादुपनिषत्सारभूतोऽर्थ इत्याह- ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तो ऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्ममि ॥ ३१ ये मानवाः शास्त्राधिकारिणः अयमेव शास्त्रार्थ इति एतत् मे मरां निश्रित्य तथाऽनुतिष्ठ- न्ति ये चाननुविन्तोऽप्यस्मिन् शास्त्रार्थे श्रद्दधाना भवन्ति ये चाश्रदधाना अपि एवं शास्त्रार्थो न संभवतीति नाभ्यसूयन्ति-अस्मिन् महागुणे शाखार्थे दोषमनाविष्कुर्वन्तो भवन्तीत्यर्थः- ते सर्वे बन्धहेतुभिरनादिकालारब्धैस्सर्वैः कर्मभिर्मुच्यन्ते ; तेऽपि [कर्मभिः] इत्यपिशब्दादेषां पृथक्करणम् । इदानीमननुतिष्ठन्तोऽप्यस्मिन् शास्त्रार्थे श्रदधाना अनभ्यसूयवथ श्रद्धया चानसूयया च क्षीणपापाः अचिरेणेममेव शास्त्रार्थमनुहाय मुच्यन्त इत्यर्थः ॥ ३१ ॥ त्वयोः को भेद इति शका अपाक्रियते ईश्वरत्वं नियन्तृत्वमित्यादिना ॥ ३० ॥

; येमे मतम् इति लोके मे मतमित्योपनिषदपुरुषस्य सिद्धान्ताभिमानप्रदर्शनात् मोक्षसाधनत्वो- पदेशमात्रस्य कृतकरत्वाच्च तत्प्राशस्त्यपरोऽयं श्लोक इत्यभिप्रायेणाह अयमेव साक्षादिति । ज्ञानयोग- निरपेक्ष इत्यर्थः । सारभूतः प्रधानभूतः । “सारो बले स्थिरांशे च न्याय्ये क्लीवं वरे विषु” (नाम. ३. ना. ३२६ ) इति नैघण्टुकाः । प्राधान्यं चात्र मोक्षसाधने ज्यायस्त्वम् । मानवशब्दस्वात्त्रानधिकृत शूद्रादिसंग्राहकत्वादधिकृतदेवादिप्रतिक्षेपकत्वाच्च तदुभयपरिहाराय य इति प्रमाणसिद्धानुवादेनाधि- का रिमालोपलक्षकोऽयं शब्द इत्यभिप्रायेणोक्तम् ये मानवा: शास्त्राधिकारिण इति । नित्यमनु- तिष्ठन्तीत्युक्तं नित्यमनुष्ठानं निर्णयपूर्वकमेव प्रामाणिकत्वनिश्चयशून्यस्यानुष्ठानं कदाचिद्भज्येतापीत्यभि प्रायेणोकम् अयमेव शास्त्रार्थ इत्यादि । एतत् अयमेवेत्युक्तम् यद्वा एतन्मे नतं शास्त्रार्थ इति निश्चित्येत्यन्वयः; शासितुर्मतमेव हि शास्त्रार्थं इति भावः । श्रद्धावन्त इति पदमनुष्ठानात्पूर्वावस्था- परमित्याह ये चाननुतिष्ठन्तोऽपीति । ततोऽप्यर्वाचीनावस्था ऽनस्येत्याह-ये चाश्रद्दधाना इति । “गुणेषु “दोषाविष्करणमसूया” इत्यस्या लक्षणाभिप्रायेणाह अस्मिन्निति । अपिशब्दो वर्गल (द्व ) यसमुच्चय पर इति ते सर्व इत्युक्तम् । ननु ‘संभवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदश्च नेप्यते’ । श्रद्धावन्त इत्यादौ च भवन्तीत्यध्या- हारश्वानुचितः । यच्छब्दस्य चैक - नेपीन एवामि-अधिकारिणम्; बुद्धिस्थानां वाक्यानां वा । अयमभिप्रायः - नालैकवाक्यत्वं संभवति, अपिशब्दानन्वयात् । अपिशब्दो छतानुष्ठातृभिस्सहाधिकार्यन्तरसमुच्चयपरो या अनुष्टाक्षणामपकर्षपरो वा स्यात् । तत्र ज्ञानयोगिनां समुच्चय सभयन्नप्यत्रानपेक्षितः ; कर्मयोगप्रशंसा प्रकरणानुचितश्च । ज्ञानयोगिभ्यः कर्मयोगिनामपकर्ष- सूचनै त्यत्रात्यन्तविरुद्धम् ; नित्यमनुष्ठातृणां श्रद्धावन्योऽनसूयन्तः इति विशेषणाभिधानं च निरर्थकम् न हि नित्यमनुतिष्ठन्तोऽश्रद्दधाना असूयन्तश्च भवेयुः । अवस्थात्रयविषयत्वे तु समुचयपरतया वा अर्वाचीनावस्थापकर्ष परतया वा शक्यमपिशब्दो नेतुमिति । अनुष्ठातृणां श्रद्धानसूया मालवतां च तुल्य- फलत्वेऽनुष्ठानविधायकशास्त्रवैयथ्यं स्वादित्याशङ्कयाह- इदानीमिति । श्रद्धा नसूययोः पापनिईरमहेतुत्वं च 17 1

-150 श्रीभगवद्गीता - 8. 81.88. भगवदभिमतमौपनिषद् मर्थमननुतिष्ठतामश्रद्दधानानामभ्यसूयतां च दोषमाह- तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्। सर्पज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि मन्द्र अचेतसः ॥३२ ये स्वेतत् सर्वमात्मवस्तु मच्छरीरतया मदाधारं मच्छेषभूतं मदेकप्रवत्र्त्यमिति मे म नानुतिष्ठन्ति नैवमनुसन्धाय सर्वाणि कर्माणि कुर्वते, ये च न श्रद्दधते, ये चाभ्यसूयन्तो बर्तन्ते तान् सर्वेषु ज्ञानेषु विशेषेण मूढान् तत एव नष्टान् अचेतसो विद्धि; चेतः कायें हि वस्तुयाथात्म्यनिषयः तदभावादचेतसः विपरीतज्ञानाः सर्वत्र विमूढाथ ॥ ३२ ॥ , एवं प्रकृतिसंसर्गिणस्तद्गुणोद्रेककृतं कर्तुत्वम्, तच्च परमपुरुषायत्तमित्यनुसन्धाय कर्म योगयोग्येन ज्ञानयोगयोग्येन च कर्मयोगस्य सुसकस्वादप्रमादत्वादन्तर्गतारमज्ञानतया निरपेक्षत्वात्, इतरस्य दुःशकत्वात् सप्रमादत्वात् शरीरधारणाद्यर्थतया कर्मापेक्षत्वात् कर्मयोग एव कर्तव्यः ; व्यपदेश्यस्य तु विशेषतः स एव कर्तव्यः इति चोकम् । अतः परम् अध्यायशेषेण ज्ञानयोगस्य दुश्शकतथा सप्रमादतोच्यते- लडश घेते स्वस्याः प्रकृनेशनिवानपि । प्रकृति यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ प्रकृतिविविक्तमीदृशमात्मस्वरूपम्, तदेव सर्वदाऽनुसन्धेयमिति च शास्त्राणि प्रतिपाद- “धर्मश्श्रुतो वा दृष्टो वा स्मृतो वा कथितोऽपि वा । अनुमोदितो वा राजेन्द्र पुनाति पुरुष सदा” (मा. आ. ९४.२९) इत्यादिसिद्धम् ॥ ३१ ॥ व्यतिरेक निन्दयाऽप्युक्तः प्राशस्त्यातिरेक उच्यत इत्यभिप्रायेणाह भगवदिति । पूर्वोक्तव्यतिरेक- रूपस्यात् अभ्यत्यो क्रिश्रद्धोपलक्षणतयेत्यभिप्रायेण अश्रद्दधानानामित्युक्तम् । भधेयं शेषभूतं विधेयमपि हि शरीरमित्यभिप्रायेण मदाधारमित्यादि पदत्रयम् स्वरूपस्थितिप्रवृतितादधीन्यपरञ्च । परबुद्धिवृतिविशेषरूपं मतं कथमनुष्ठेयमननुष्ठेयं वा सिद्धवस्तुनि च कथमनुष्ठानमित्यत्राभिप्रेताध्याहारेणाह नैवमनुसन्धायेति । सर्वेषु ज्ञानेषु विशेषेण मूढानिति । यथावस्थितात्मस्वरूपानभिज्ञतया अहं ममेत्यादिषु सर्वेषु ज्ञानेषु ज्ञातव्यवस्तूनां यथावस्थित स्वरूपप्रकारानभिज्ञानित्यर्थः । नष्टानिति पुरुषार्थ- योग्यानित्यर्थः । किं तत्त्वज्ञान र हितस्यान्तःकरणमपि नास्तीत्यत्राह चेतः कार्यमिति । कार्यादर्शनात् कारण नास्तीत्युपचर्यत इति भावः । फलितमाह विपरीतज्ञानास्सर्वत्र विमूढायेति ॥ ३२ ॥ उत्तरप्रघट्टकसंगत्यर्थे प्रतिपत्तिसौकर्यार्थ च पूर्वोक्तं सङ्कलय्य दर्शयति एवमिति । मुक्तानां कर्तृत्वस्य गुणाधीनत्वाभावात् प्रकृतिसंसर्गिण इत्युक्तम् । ज्ञानयोगाना दर हेतु भूतदुश्शकत्वादिसमर्थन- परमनन्तरप्रकरणमित्यभिप्रायेणाह अत परमिति । नानुतिष्ठन्तीत्यस्य हेतुरपि सदृशमित्यादिना अभिप्रेतः । ज्ञानवानपीत्यत्र न तावत् लौकिकज्ञानमात्रमुच्यते, तस्य प्रकृत्यनुकूलप्रवृत्तिविरोधित्वाभावेन शब्दानन्वयात् । नाप्यात्मसाक्षात्कारपर्यन्तं ज्ञानम् तस्यामवस्थायां प्रकृत्यनुवर्तित्वप्रसन्नाभावात् । अतो येाम्य ज्ञानयोगे प्रवर्तितुमुत्सहते, तज्ज्ञानमिह विवक्षितम् तच शास्त्रजन्ये यथावस्थितास्म- तत्वज्ञानमित्य भिप्रायेणाह प्रकृतिविधिकमिति । ईदृशमिति यथावस्थितपरशेषत्वादिविशिष्टखरूपनि-

; सात्पयैचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 34. 181 यन्तीति ज्ञानवानपि स्वस्याः प्रकृतेः प्राचीनवासनायास्स प्राकृतविषयेष्वेव चेष्टते; कृतः १ प्रकृतिं यान्ति भूतानि — अचित्संसृष्टा जन्तवोऽनादिकालप्रवृत्तवासनामेवानुयान्ति तानि वासनानुयायीनि भूतानि [प्रति] शास्त्रकृतो निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ ॥ प्रकृत्यनुयायित्वप्रकारमाह- ; ; इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषी व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत् तो ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥३४ श्रोत्रादिज्ञानेन्द्रियस्यार्थे शब्दादौ वागादिकर्मेन्द्रियस्य चार्थे वचनादो प्राचीनवासना- जनितदनु भृषारूपो यो रागोऽवर्जनीयो व्यवस्थित तदनुभवे प्रतिहते चावर्जनीयो यो द्वेषो व्यवस्थितः तावेवं ज्ञानयोगाय यतमानं नियमितसर्वेन्द्रियं स्ववशे कृत्वा प्रसा स्वकार्येषु संयोजयतः । ततश्रायमात्मस्वरूपानुभव विमुखो विनष्टो भवति । ज्ञानयोगारम्मेण देश: । तदेवेति विषयानुभवव्यवच्छेदः । सर्वदेति । आफलावाप्तेरित्यर्थः । स्वस्याः प्रातिविक्या इत्यर्थः । चेतनप्रवृतिरूपचेष्टाया असाधारणकारणं हि रागद्वेषौ तौ चानन्तरलोकेऽभिधीयेते । तन्मूलञ्च प्राचीनवासनैव । अतोऽल प्रकृतिशब्देन स्वभावव्ययदेशानादिवासनैव विवक्षितेत्यभिप्रायेणोक्तं प्राचीनवासनाया इति । सदृशमित्यनेनाभिप्रेतमानुरूप्यमाह प्राकृतविषयेष्विति । शब्दादिविषय- वासनया पुनरपि तत्रैव प्रवर्तत इत्यर्थः । कुत इति । ज्ञानवांश्चेत्, ज्ञानानुरूपं चेष्टताम् ; कुतः प्रकृत्यनु- रूप चेष्टत इत्यर्थः । अलोत्तरं प्रकृति यान्ति भूतानि इति । पुनरुक्तिशङ्कां परिहरन् उत्तरत्वं विशृणोति अचिदिति । अचित्संसृष्टा जन्तव इति भृतशब्दार्थः । अनादिकालप्रवृत्ताचित्संसर्गकृतापरोक्षाभङ्गुर- देहात्मजनितामत्यन्तप्रचितां वासनामद्यतनपरोक्षशास्त्रजन्यज्ञानं न सहसैव निरोद्धुं क्षममित्यभिप्रायः । तदेव विष्णोति तानीति । निग्रह इति नियमनमित्यर्थः । अत्र, “मम वाऽन्यस्य वा " इति निग्रह- कर्तव्याहारो न युक्तः; अनिच्छन्नपि ( ३६ ) इत्यादिप्राकरणिकार्थानुसारेण शास्त्रकृतत्वमेवोचितम् । किं करिष्यतीति । न किञ्चिदपि निरोद्धुं शक्यमित्यर्थः ॥ ३३ ॥ वासनायाः स्वानुरूप चेष्टा हेतुत्वेऽवान्तरव्यापारोऽनन्तरमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह प्रकृत्यनुयायि- स्वेति । इन्द्रियस्येन्द्रियस्येति वीप्सा सर्वेन्द्रियसंग्रहार्थेत्यभिप्रायेण ज्ञानेन्द्रियकर्मेन्द्रियोपादानम् । अर्थशब्दोऽत्र विषयपरः । साध्यस्य च व्यापारविषयत्वात् वचनादेरप्यत अर्थशब्दार्थता दर्शिता व्यवस्थितावित्यत्रोपसर्गार्थविवरणम् अवर्जनीय इति । वासनाया इच्छाद्वारेणैव प्रवृत्तिहेतुत्ववचनात् ज्ञानवानेव कर्महेतुत्वेषेण कर्मवासनेत्युच्यते न तु वासनान्तरमस्तीत्यपि सूचितं भवति । ‘इन्दियस्ये- न्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ’ इत्युक्ते शब्दादिविषयेषु रागवत् द्वेषोऽपि किं स्वरसवाहीति शङ्का स्यात्, तद्व्युदासायाह तदनुभव इति । ततः किमिति शङ्कायां ‘सदृशं चेष्टते’ इत्यनेनैकीकृत्यानु- सन्दधानस्तात्पर्यार्थमाह तावेवमिति । एवम् उक्तवासनानुयायित्वप्रकारेणेत्यर्थः । नियमितसर्वेन्द्रिय- मित्यनेन बलात् क्षणमात्रनिमीलनादिनियमनमुच्यते । स्वकार्येष्विति विषयानुभवेषु वचनादानादिषु कर्मसु चेत्यर्थः । ‘सङ्गात्संजायते’ इत्यारभ्य ‘बुद्धिनाशात्प्रणश्यति’ इत्यन्तं पूर्वप्रपपश्चितमवसरे स्मारयतितत- 132 श्रीभगवद्गीता - म. 3. 85.

रामद्वेषवशमागम्य न विनश्येत् । तौ हि रागद्वेषौ अस्य दुर्जयौ शत्रू - ज्ञानाभ्यासं वारयतः ॥ श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः 35. (18-47) अतः सुशकतया स्वधर्मभूतः कर्मयोगो विगुणोऽप्यप्रमाद्गर्भः प्रकृतिसंसृष्टस्य दुइशक वायमिति । तयोर्न शमागच्छेदित्येतत् न तावत् रागद्वेषनिषेधमात्रम्, तदा द्यौचित्यात् ज्ञानयोगाङ्गविधानं स्यात् । तच्च ज्ञानयोगानादरणीयताप्रकरणासङ्गतम् । अतोऽत्र यया वचनव्यक्त्या ज्ञानयोगानादरणीयता उच्येत, सैव ग्राह्येत्यभिप्रायेणाह ज्ञानयोगेति । कर्मयोगारम्भे तु चिराम्यस्त- सजातीयविषयेषु प्रवृत्तेन रागद्वेषयोस्त्वबलात्कार इति भाव: । आगम्य न विनश्येदिति विनाशहेतुभूतं तद्वशगमनं परिहरेदित्यर्थः । तद्वशगमने कथं विनाश इति शङ्कायां चतुर्थपादमवतारयति तौ हीति । ‘काम एष क्रोध एष:’ इत्यादिभिः श्लोकैर्वक्ष्यमाणमाकारमभिप्रेत्य दुर्जयौ शत्रू इत्युक्तम् । परिपन्थित्वं प्रकृत विषयं योजयति ज्ञानाभ्यासं वारयत इति । मुक्तिघण्टापथे लुण्टा कवदवस्थितावित्यर्थः ॥ ३४ ॥ श्रेयानिति । अत्र लोके स्वधर्मपरधर्मशब्दौ न तावत् वर्णाश्रमाद्यपेक्षया प्रयुज्येते, परवर्णाश्रमादि- धर्मानुष्ठानस्य दूरतो निरस्त (स्य) त्वेन तन्निषेघायोगात् । अत्र च तत्प्रसङ्गाभावात् ; परधर्मात् खनुष्ठितात् व- धर्मो विगुणश्श्रेयानिति चोक्ते श्रेयश्शब्दस्य पशस्यतरवाचित्वात् खनुष्ठितपरधर्मस्य प्रशस्यत्वमात्र प्रसज्येत ; न च तदुपपद्यते ; खनुष्ठितस्य दुरनुष्ठितस्य वा परधर्मस्या धर्मत्वेन गर्हणीयत्वात् । अथ क्षत्रधर्मभूतयुद्धपरित्या गाभिलाषिणोऽर्जुनस्य स्वधर्मभूतयुद्धप्रशंसा ब्राह्मणादिधर्मभूततत्परित्यागनिन्दा च क्रियत इति चेत् - अस्त्वेतावताऽपि निषेध्यस्य प्रसङ्गः, तस्य प्रशस्यत्वमालप्रसङ्गचोद्यं तु न परिहृतम् । न चात्र स्वधर्मे परित्यज्य परधर्मे कुर्यामित्यर्जुनस्याभिसन्धिः अत्रैव ह्यस्येदानी स्वधर्मस्य बुद्धिः ॥ स्वधर्मतया श्राम्यतः परधर्मत्वमत्र ज्ञाप्यत इति चेत् तन्न, खनुष्टितात्परधर्मादित्यनुवादरूपत्वानुपपत्तेः ; परतया संपति- पन्नत्वे व व्यपदेश उपपद्यते तत्र च परधर्मत्वज्ञापनं निष्प्रयोजनम्, अधर्मत्वमालस्यैव ज्ञाप्यत्वात् । अतोऽत्र स्वधर्मपरधर्मशब्दौ प्रशस्यतयाऽनादरणीयतया च प्रकृतकर्मयोगज्ञानयोगविषयौ । एवं च सति ज्ञानयोगस्य प्रशस्यत्वमात्रप्रसङ्गोऽपि न दूषणम् पूर्वश्लोकद्वयप्रकृतवासनानुर्तित्वेन सङ्गतिश्च स्यात् अथ केनेत्युत्तरश्लोकस्थप्रश्नोऽप्येवमेवोपपद्यते । अत्र हि अनिच्छतोऽपि पापाचरणहेतुः क इति प्रश्नः स च ज्ञानयोग दुष्करत्वकथनेनैव संगच्छेत || अनिच्छतोऽपि मे क्षत्रधर्मत्यागः केनेति प्रश्नार्थ इति वेद - न, अस्यानिच्छत्त्वाभावात्; ‘काम एष क्रोध एष:’ ( ३७ ) इत्याद्युत्तरानुपपत्तेश्च न हि कामकोषाभ्यामर्जुनो युद्धं परित्यजति, किंतु कारुण्यादिनेत्युपक्रमेऽप्युक्तम् । अतः स्वधर्मपरधर्मशब्दो स्वशक्य परशमयधर्मविषयौ । तदेतदखिलमभिप्रेत्याह अतस्सुशकतयेति । अतः लोकद्वयोक्तवासनानु- बर्तित्ववशादित्यर्थः । विगुणोऽपि अङ्गवैकल्ययुक्तोऽपीत्यर्थः । विगुणस्य कथं श्रेयस्त्वमित्यत्रोक्तम् अप्रमादगर्म इति । वैगुण्यमात्रं खरूपविच्छेदाद्वरमिति भावः । स्वनुष्ठितादित्यस्य वैगुण्यप्रतियोग्या- । । ननु ज्ञानयोगे कृते मत्रैव जन्मनि फलं भवेत् । मध्ये विच्छेदशन भवतीति चेत्- कर्मयोगे अविच्छिऽपि अपूर्णे कृतं व्यर्थमित्यत्राह स्वधर्म इति । स्वधर्मः इत्यस्य बहिर्मु प्रवृत्तियाकुलपुरुष कार्यमित्यर्थः । परधर्मः ताराचैयाकुलीरहित पुरुषकार्यम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीतामाध्यम् 3. 86. 188 तया परधर्मभृतात् ज्ञानयोगात् सगुणादपि किचित्कालमनुष्ठितात् सप्रमादाच्छ्रेयान् स्वेनै दोषा- दातुं योग्यतथा स्वधर्मभूते कर्मयोगे वर्तमानस्यैकस्मिन् जन्मन्यप्राप्तफलतथा निधनमपि श्रेयः " अनन्तरायइततयाऽनन्सरजन्मन्यध्यव्याकुलकर्मयोगारम्भसंभवात् । प्रकृतिसंसृष्टस्य स्वेनैवोपादातुमशक्यतया परधर्मभूतो ज्ञानयोगः प्रमादगर्भतया भयावहः ॥ ३५ ॥ अर्जुन उवाच - अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३६ अथार्थ ज्ञानयोगाय प्रवृत्तः पुरुषः स्वयं विषयान् अनुभवितुमनिच्छन्नपि केन प्रयुक्तो कारपरतया सुशब्दः साद्गुण्यपर इत्याह सगुणादपीति । अनुष्ठितशब्दस्य भूतार्थप्रत्ययान्तत्वात् भूतत्वस्व चातिक्रान्ततारूपत्वात् प्रागनुष्ठानं पश्चाद्विच्छेदश्च सूचित इत्यभिप्रायेणोक्तं कंचित्कालमनुचितात् सप्रमादादिति । एवं विच्छेदाविवक्षायां स्वनुष्ठितात् ज्ञानयोगात् विगुणः कर्मयोगः श्रेयानित्येतदसङ्गतं स्यात्, सगुणस्याविच्छिन्नस्य फलाविनाभावादिति भावः । सुशक्कतयेत्युक्तहेतुविवरणमुखेन खधर्मशब्दार्थे च विवृण्वन् विगुणस्य कर्मण: फला [विना ] भावात् श्रेयस्त्वमिति शङ्कापरिहारपरतया तृतीये पादं व्याख्याति स्वेनैवेति । स्वेनैव । प्रकृतिसंसृष्टतया व्याप्रियमाणेन्द्रियेणैवेत्यर्थः । यद्वा स्वेच्छयेवेति भावः । एकस्मिन् जन्मन्यप्राप्तफलतयेति । अयमभिप्रायः यद्यप्यात्मसाक्षात्कारादिफलार्थतया विहितत्वात् कर्मयोगः काम्यकर्मेय; तथाऽप्यस्य काम्यकर्मणोऽयं विशेष:, यत् विगुणानुष्ठितमपि जन्मान्तरेऽपि सगुणानुष्ठानद्वारा फलं साधयतीति । वैगुण्यं त्वस्य फलविलम्बमात्रप्रयोजकम् काम्यकर्मान्तरवत् न फलाभावप्रयोजकमिति । एकस्मिन् जन्मनीत्यभिप्रेतं विवृण्वन् जन्मान्तरेऽपि विगुणस्य कथं फलसाध- नत्वमित्यत्राह अनन्तरायहततयेति । इन्द्रियाणामनुभूतसजातीयविषयसमर्पणेन कर्मयोगस्वरूपस्यात्यन्त विच्छेदाभावादित्यर्थः । अव्याकुलत्वमला विकत्वम् । एतच्च सर्वं ‘नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति ’ (२.४०) इति पूर्वं सद्गहेोक्तम् ‘पार्थ नैवेह नामुत्र’ (६. ४०) इत्यादिना प्रपञ्चयिष्यते च । अव्यवहिता- नन्तरजन्मनि पौन्कल्यनिर्णयाभावेन संभवादित्युक्तम् । अनन्तरे ततोऽनन्तरे वा फलं तावत् सिद्धमिति भावः । यदि विगुणस्य कर्मयोगस्य जन्मान्तरस्थं फलमभिप्रेत्य श्रेयस्त्वमुच्यते, तर्हि ज्ञानयोगत्यापि तथा किं न स्यादित्यत्र चतुर्थ पादं व्याख्याति प्रकृतीति । जन्मान्तरेऽपि फलं न संभवतीत्यभिप्रायेण भयावह इत्युच्यते । स्वरूपेण विच्छिन्नस्य कथं जन्मान्तरेऽपि फलम् ? अविच्छिन्नस्य विगुणस्य फलं विलम्बितमिति भावः ॥ ३५ ॥ G 1 ननु ‘सह चेष्टते’ इत्यादिना वासनानुवर्तित्वमुक्तम् वासना च चेतनस्येच्छाद्वारेण प्रवर्ति. का । एवं च सति ज्ञानयोगमिच्छतस्तद्विरोधितया विषयानुभयमनिच्छतोऽपि कथं वासना विषयानुभवे प्रवृतिहेतुरिति पृच्छति अथ केनेति । अत्र, ‘अनिच्छमानोऽपि बलादाताडयेव नियोजित:’ इति यादव पकाशपाठोऽपपाठ: । अथशब्दोsa प्रश्नार्थकः कायैपरो वा । ज्ञानवानपीति ज्ञानवत्वेन निर्दिष्टपर मशक: अर्थशब्द इत्यभिप्रायेणोक्तम् अयं ज्ञानयोगाय प्रवृत्त इति । नायं वासनयाऽ " 2 योग्यतयेति । इवं योग्यत्वमेव स्वधर्मश्वम् । मशक्यत्वं परधर्मत्थम् ।

134 श्रीभगवद्गीता - 8. 87. -अ. विषयानुरूपं पापं बलानियोजित इच चरति ॥ ३६ ॥ श्रीभगवानुवाच - काम एष कोच एष रजोगुणसमुद्धयः । महाशनो महापाप्मा विधेममिह वैरिणम् ॥ ३७ अस्योद्भवाभिभवरूपेण वर्तमान गुणमयप्रकृतिसंसृष्टख ज्ञानायाऽऽरुषस्य ’ रजोगुणसमुद्भवः प्राचीनवासनाजनितः शब्दादिविषयः कामो महाशनः शत्रुः विषयेष्वेनमाकर्षति । एष एव प्यनिच्छ। पूर्व प्रवर्तते चेतनत्वादिति पुरुषशब्दस्य भावः । अनिच्छन्तोऽपि वायूदकादिप्रेरिताः प्रवर्त- न्ते तद्वदवापि केनचित् प्रेरकेण बलवता भवितव्यमिति मत्योक्तं बलादित्यादि । बलादिव नियो- जितः इत्यस्य केनेत्यादिप्रश्नविरुद्धावगतार्थतां परिहर्तुं ‘क्रमभेदेनान्वय उक्तः । वायूदकादिवलानि - योजितो यथाऽनिच्छिन्नप्याचरति, तथाऽयमप्याचरति ; तत्र केन प्रयुक्त इति प्रश्नार्थः ॥ ३६ ॥ i ¡ अथ इन्द्रियस्येत्यादिना संग्रहेणोक्तमेवार्थ प्रश्नस्योचरतया प्रपञ्श्चयन् भगवानुवाच काम एप इति । विषयानुभव वासनाबीजानां कामक्रोधाद्यङ्करोत्पादने रजोगुणः सलिलसेकः; कामादिश्वस्मन्मते ज्ञानविशेषरूप आत्मधर्मः रजस्तु प्रकृतिगुणः अन्यधर्मस्य कथमन्यत्र कार्यकरत्वमित्यत्रोक्तम् गुण- मप्रकृतिसंसृष्टस्येति । औप्ण्याश्रयदहनसंयोगात् यथा करतलादौ स्फोटादि:, तथा गुणाश्रयप्रकृति- संसर्गादात्मनि कामादिरिति भावः । तर्हि गुणत्रयमय प्रकृतिसंसर्गात् सत्त्वादिकार्यज्ञानादिरपि युगपदेव किं न स्यादित्यत्रोक्तम् उद्भवाभिभवरूपेण वर्तमानेति । पूर्वश्लोकोक्तायशब्दस्यावापेक्षया अस्बेति विपरिणत्याऽनुषङ्गः । रजोगुणप्रचुरस्यास्य कथं ज्ञानयोगप्रारम्भमात्रमपीति चोद्यमुद्भवाभिभवक्रमेण मात्रया मध्ये कदाचित्सवोन्मेषसंभावनया निरस्तमित्यभिप्रेत्य ज्ञानायान्यस्येत्युक्तम् । आरब्ध इति ‘भुक्ता ब्राह्मणाः’ इतिवत् कर्तरि क्तः । एष इति पदेन पापाचरणे प्रयोजकः प्रश्नविषयः परामृश्यते । तेनैव ‘सदृश चेष्टते’ (३३), ‘इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे’ (३४) इति लोकद्वयोक्तार्थोऽप्यत्र स्मारित इत्यभिप्रेत्य - प्राचीने त्या द्विविशेषणद्वयमुक्तम् । पूर्वोक्तरागद्वेषौ अवस्थान्तरापत्नावत्र कामक्रोधशब्देन व्यपदिश्येते इति भावः । महाशनस्वविवरणं विषयेष्वेनश कर्षतीति । महदर्शनं भोग्यं यस्य स महाशनः । एष इति निर्देशस्याssवृत्त्या यावयभेदः । अत्र च वाक्यद्वयस्यैकमेव मुखभेदेन प्रतिपाथम् । अन्यथा कः पापाचरणे प्रयोजक इति प्रश्ने ‘काम एष कोषश्च’ इत्यादिप्रकारेण निर्देष्टव्यम् । अनन्तरं च, ‘विद्वधे- ताविह वैरिणौ’ इति वक्तव्यम् । उत्तरत्र च षट्स्वपि लोकेषु तेन एतेन, कामरूपेण, अस्य, एषः, एनं, यः सः, कामरूपम् इति सर्वत्रैकवचननिर्देश: काममात्र निर्देशश्च क्रियते; न तु कामात् क्रोधस्य पृथक्त्वेना- 疊 | ज्ञानायारन्धस्येत्यन प्रारब्धज्ञानयोगस्येति पाठान्तरम् । 2 परिहर्तुमिले। केन प्रयुक्तश्चरतीसि अश्वगतार्थप्रनः बलादिव नियोजित इति पचा: व- तार्थकीकरणम् इति मर्ति परिहर्तुमित्यर्थः । क्रममेदेन—बरतीत्यस्य पश्चात् योजनेन । ममिच्छति । शानयोगप्रवृत्तस्यान्येच्छाविरहात् बलाभियोजितञ्चरतोति वक्तव्यम् । वाथूदकादि- प्रेरिततुल्यवेत्, तदाचरणं कथं पापम् । यावुक्तौ रागद्वेषौ तौ मन्दाग्निबुभुक्षावत् मकार्यकरौ । सीवी तु निरोधात् पायें। भतोऽयमनिनिति मावः केनेदम् । नूनं के-ईश्वरेन स्यादिति च । 3

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3. 38.89, 185 प्रतिहतगति प्रतिहतिहेतुभृतचेतनान् प्रति क्रोधरूपेण परिणतो महापाप्मा परहिंसादिषु प्रवर्तयति । एनं रजोगुणसमुद्भवं सहजं ज्ञानयोगविरोधिनं वैरिणं विद्धि || ३७ ॥ धूमेनाऽऽधियते वह्निर्यथाऽऽदर्शो मलेन च । यथोवेनाssवृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥३८ यथा घूमेन वह्निरात्रियते, यथा आदर्श मलेन, यथा च उल्वेनाऽऽवृधो गर्भः, तथा तेन कामेन इदं जन्तुजातमावृतम् ॥ ३८ ॥ आवरण प्रकारमाह- ; | आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३९ भिधानम् । ततश्च काम एवावस्थाभेदेन कोधतयाऽत्र विवक्षितः तदवस्थाद्वयविषयत्याच वाक्य- भेद उचितः । महाशनो महापाप्येति पदद्वयमपि बाहुल्यानुसारेणौचित्यात् क्रमेण तदुभयविषय- मित्येतदखिलमभिप्रेत्याह एवं एवेति । प्रतिहतमतिरिति क्रोधाख्ये परिणामे हेतुरुक्तः । एकस्यैच शव्दादिविषयकानावस्थातः क्रोधावस्थाया विषयतो भेदपदर्शनार्थमतिप्रसङ्गपरिहारार्थं चोक्तन प्रतिहती- स्यादि । महापाप्मतां विवृणोति परहिंसादिषु प्रवर्तयतीति । महान् पाप्मा कार्यतया यस्यास्तीति स महापाप्मा | ‘क्रुद्धो हन्यात् गुरूनपि’ (रा. सु. ५५. ५) इति हि प्रसिद्धम् । एतच्छ्छलोकोक्तं रजो- गुणाख्यं पूर्वोक्तं प्रकृतिशब्दव्यपदेशार्ह वासनाख्यं कारणं चोपस्थाप्य तदुभयकार्यताविशिष्टम् एन- मित्यन्वादेशः परामृशतीत्यभिप्रायेण रजोगुणसमुद्भवं सहजमिति पदद्वयमुक्तम् । इद्द वैरिणमित्यत्र इहशब्दः प्रमादवत्तया बुभुत्सितज्ञानयोगविषय इत्यभिप्रायेणोक्तम् ज्ञानयोगविरोधिनमिति ।। ३७ । वैरिकार उच्यते धूमेनेति । तत्र यथेत्यन्तमेकं वशक्त्रम् “आदर्शो मलेन चेत्यत्र चकारात् यथाशब्दोऽनुषक्त इति व्यञ्जनाय यथा धूमेनेत्युक्तम् । पूर्वस्मिन् लोके क्रोधत्यापि कामा- वस्थान्तरत्वव्यपदेशादुत्तरत्र च कामरूपेण, कामरूपम् इति तस्यैवानुवृतेः अत्रापि तच्छदेन काम एव परामृश्यत इति व्यञ्जनाय तेन कामेनेत्युक्तम् । इदमिति सामान्यनिर्देशेऽध्यचिद्ग्रहणासंभवात् प्रकरण- वशात् सर्वक्षेत्रज्ञसंग्रहणौचित्यात् इदंशब्दस्य वक्ष्यमाणपरत्वादपि लोकप्रतीतपरत्वत्वारस्याच “यया क्षेत्रज्ञशक्तिस्सा वेष्टिता” (वि. ६ ७ ६२) इत्यादिवत् क्षेत्रज्ञानामावारणमिहोच्यत इत्यभिप्राये- णोकम् इदं जन्तुजातमिति । जन्तुशब्देन शरीरित्वस्य विवक्षितत्वादावरणार्हत्वं दर्शितम् । नपुंसक निर्देशस्य सामान्यविषयत्वमदर्शनाय जातशब्दः । (1) अनादिवासनानुबन्धित्वेव सहजत्वन्, ( 8 ) निवृत्तस्थापि पुन: पुनरुपाधिवशादागमनम (3) स्वेच्छया निवर्तयितुमशक्यत्वं च दर्शयितुं ‘दृष्टान्तवयोपादानम् ॥ ३८ आवृतं ज्ञानम् इत्यादेः पौनरुक्त्यव्युदासाचाह आवरण प्रकारमाहेति । अव तेनेदमावृत- मित्युक्ते, किं तदामित्याकाङ्क्षाया अपि कथंताकाङ्क्षा युक्तेति भावः । अत्र ज्ञानिशब्दो न तावत् T

इदमिति परमात्मान्तःवरण जोवरूपवस्नुवयं माध्यमदम् । 2 सुरावानादौ कोनिरपेक्षं कामस्य पाप्मकरऽपि प्राप्तविषये कामस्य न पाप्मकरस्थम् । महाशनत्वं परम् । क्रोधः सर्वत्र महापाप्मा । मतो विभागः ।

136 श्रीभगवद्गीता - म. 40.

अनलेन च- अस्य जन्तो! ज्ञानिनः ज्ञानख मावखाऽऽत्मविषयं ज्ञानम् एतेन कामाकारेण विषयण्या- मोइजननेन नित्यवैरिणा आयुस दुष्पूरेण — प्राप्त्यन ई विषयेण ‘पर्यासरहितेन ॥ ३९ ॥ कैरुपकरणैरथं काम आत्मानमधिष्ठतीत्यत्राह - इन्द्रियाणि मनोबुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० अधितिस्येभिर काम आत्मानमितीन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानम् एतैरिन्द्रिय- मनोबुद्धिभिः कामोऽ(मा)धिष्ठानभृतैर्विपयत्रवणैर्देहिनं प्रकृतिसंसृष्टं ज्ञानमावृत्य विमोहयति- विविधं मोहयति, आत्मज्ञान विमुखं विपयानुभवपरं करोतीत्यर्थः ॥ ४० ॥ निष्पन्नज्ञानविषयः, तदवश्यस्य तस्य कामावृतज्ञानत्वाभावात् । ततश्चानिप्पन्नज्ञान सर्वक्षेत्रज्ञपरत्वमेवो. चितमित्यभिप्रायेण अस्य जन्तोर्ज्ञानिन इत्युक्तम् । ज्ञानिन इत्यत्र मतुप्प्रत्ययस्य श्रुतिसिद्धखाभाविक- संबन्धपरत्वप्रदर्शनाय आवरणस्त्रोपाधिकत्वयोतनाय च ज्ञानस्वभावस्येत्युक्तम् । क्षेत्रज्ञस्यापि कर्मफल- भोक्तः शब्दादिविषयज्ञानावरणाभावात् आत्मविषयं ज्ञानमित्युक्तम् । कामरूपशब्दस्य स्वेच्छागृ- हीतरूपत्वे प्रसिद्धेः तद्रमव्युदासायोक्तन् कामाकारेणेति । कामखभावादर्थादा क्षिप्तमात्मविषयज्ञाना- वरणप्रकारं व्यञ्जयति विषयव्यामोहजननेनेति । नित्यवैरिणा आत्मसाक्षात्कारोतरावधिनाऽनादि- वैरिणेत्यर्थः । नित्यसंसारिसद्भावपचे चास्य केषुचिदात्मसु नित्यवैरित्वं सिद्धम् । योग्यैर्लब्धैरलंभावराहि- त्यम् अनलशब्दार्थः । " तृष्णाखनिरगाधेयं दुप्पूरा केन पूर्यते । या महद्भिरपि क्षिप्तैः पूरणैरेव खन्यते” इत्युक्तप्रकारेणा योग्येषु दुर्लभेषु प्रवृत्तिहेतुत्वं दुप्पूर शब्दविवक्षितमित्यभिपायेणोक्तम् दुष्पूरेण प्राप्तचनईविषयेण अनलेन च ‘पर्याप्तिरहितेनेति । यद्वा अनलशब्दोऽभिपर्यायः कामे गौणः ; न मेर्विषयविभागः पर्याप्तिर्वा स्यात्, तद्वदिति भावः ॥ ३९ ॥ एवमावरणप्रकार उक्तः; अथाऽऽवरणोपकरणानि अनन्तरं नियन्तव्यत्योपदेशायोच्यन्त इत्यभिप्रायेणाह कैरिति । आस्मानमधितिष्ठति स्वतन्त्रमात्मानमाक्रम्य परतन्तं करोतीत्यर्थः । इन्द्रियशब्दोऽल गोवली- वर्दन्यायात् बाह्येन्द्रियपरः । बुद्धिरत्रापुरुषार्थेषु पुरुषार्थस्वाध्यवसायः । प्रकृतानुपयुक्ताधिकरणादिधी- न्युदासाय करणव्युत्पतिं दर्शयति अधितिष्ठत्येभिरिति । एतैर्विमोहयसीति मुच्यत इति भावः । अधिष्ठानक्रियाकरणभूतानामिन्द्रियादीनामवान्तरख्यापारप्रदर्शनाय विषयप्रवणैरित्युक्तम् । प्रकृति- संसृष्टमिति । देद्दिशब्देनेन्द्रियादेरवर्जनीयस्वं गुणवश्वत्वं च सुच्यत इति भावः । विशब्दः “अनात्म- न्यात्मबुद्धिर्या चास्त्रे स्वमिति या मतिः " (वि. ६. ७. ११) इत्याद्युक्तभ्रान्तिवैविध्यपर इत्यभि- प्रायेणाह विविधं मोहयतीति । श्रान्तिवैविध्यं भोग्ये स्वात्मनि अभोग्यताश्रमेण, अभोम्येषु च विषयेषु भोग्यताभ्रमेण विवृण्वन् प्रकृतोपयोगित्वं [च] दर्शयति आत्मज्ञानेति ॥ ४० ॥ 1

• भूषणपर्याप्ति शक्तिवारणेष्विति धातोः पचाद्यच् । अलः पर्याप्त इति यादवाभ्युदय- न्यायायाम् (18-11)1 गौणपक्षे त्वनलोऽग्निः । दुष्पूरेणेतिः Sardard 5.86,

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 41 42. . 187 तस्मात् त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजनिं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ ४१ यस्मात् सर्वेन्द्रिय व्यापारोपरतिरूपे ज्ञानयोगे प्रवृत्तस्यायं कामरूपा शत्रुः विषयाभि- मुख्यकरणेन आत्मनि वैमुख्यं करोति, तस्मात् प्रकृतिसंसृष्टतयेन्द्रियव्यापारप्रवण स्त्वम् आदौ - मोक्षोपायारम्भसमय एव, इन्द्रियव्यापार [[ ] रूपे कर्मयोगे इन्द्रियाणि नियम्य, एन ज्ञानविज्ञाननाशनम् - आत्मस्वरूपविषयश्य ज्ञानस्य तद्विवेकविषयस्य च नाशनं पाप्मानं कामरूपं वैरिण प्रजहि- नाशय ॥ ४१ ॥ ज्ञानविरोधिषु प्रधानमाह- इन्द्रियाणि एराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धियों बुद्धे. परतस्तु सः ॥ ४२ अथ कामस्यात्माaिgraोपकरणेष्विन्द्रियमनोबुद्धिषु प्रथममिन्द्रियाणां नियमनं कामविजयोपाय- तयोपदिश्यते तस्मादिति श्लोकेन । तस्मादित्येतत् प्रकृतस्य ज्ञानयोगस्योक्तमकार दुष्करत्व परामर्शी त्याह यस्मादित्यादिना । स्वमिति निर्देशोऽर्जुनस्य तदानीन्वनावस्थापर इत्यभिप्रायेणोक्तं प्रकृतिसंसृष्टतया इन्द्रियव्यापारप्रवण स्त्वमिति । आदावित्यनेनाभिप्रेतमाह मोति । नात्रेन्द्रियनियमनमत्यन्तव्या- पारोपरम:, मादौ तस्याशक्यत्वात् प्रपञ्चितं च तत् प्रागेव । कर्मयोगार्थे चेन्द्रियनियमन रागपि ’ यस्त्विन्द्रियाणि मनसा’ (७) इत्यादायुक्तम् । अतोऽत्रापि तथैव वर्णनीयमित्यभिप्रायेणोक्तम् इन्द्रिय- व्यापारानुरूप इत्यादि । ज्ञानविज्ञानयोः द्वयोरप्यात्मविषयत्वं प्रकरणात् सिद्धम् । तत्र च “ब्राह्मणेषु च विद्वांसो विद्वत्सु कृतबुद्धयः " (मनु. १-१७) (भार. उयोग ७ २ ) इतिवत् स्वरूपतद्विवेकविषय- स्वादपौनल्क्त्यमित्य भिप्रायेणोक्तम् आत्मस्वरूपेत्यादि । विज्ञानं विविच्य ज्ञानम्, व्यावृत्ततया ज्ञान- मित्यर्थः । प्रत्यग्ज्ञानानन्दत्वादिविशिष्टमात्मनः स्वरूपम् | अणुत्वनित्यत्वज्ञातृत्वभोक्तृत्वकर्तृत्वादिर्भेदको rasa विवेकः । यद्वा देहातिरिक्तः कश्चिदात्माऽस्तीत्येतावत् स्वरूपमिह विवक्षितम् प्रत्यक्त्वादयोऽ प्यत्वादिवत् विवेकतया विवक्षिता: । " अथवा तत् सर्वं स्वरूपम् । विवेकः विवेककरणं शास्त्रम् ; ततः प्रमेयं प्रमाणं चोक्तं भवति । एनं पाप्मानमित्यन्वादेशात् प्रस्तुतकामविषयः पाप्मशब्दः; तस्य पाप्मशब्देना- भिवानं निषेधविषयतया, ज्ञानविरोधित्वेनानिष्टफलत्वा चेत्यभिप्रेत्य कामरूपं वैरिणमित्युक्तम् ॥ ४१ ॥ 2 एवं विरोधिमात्राणामिन्द्रियाणां नियन्तम्यत्वमुक्तम् । अथ मनोबुद्धिकामानां नियन्तभ्य [स्वविवक्षया स एव तत्र ] तरतमत्वादिसिद्धधर्थमुत्तरोत्तरं विरोधितमत्वेन निर्दिश्यन्त इत्यभिप्रायेणाह ज्ञानविगेविष्विति । परशब्दस्यात कारणत्वादिपरत्वायोगात् प्राधान्यमेव विवक्षितम् । तच्च प्रकरणवशात् ज्ञानविशेषापेक्षये- 1 यद्यपि हिशब्दस्य व्यर्थत्वात् प्रजादहि इति ओहाक त्याग इसे घातोलोंण्मध्यमपुरुष इति युक्तम् । शांकरेपि ऐकपद्यसंभवात् । अथापि तथामूर्ततया त्याज्यत्वाभावात् नाश्यत्वात् लोकसू प्रजहि इति इनधातुस्वीकारयन्द्रिकायामपि (४५) । अन्यथा सर्वत्र प्रजहिदीति ग्रोधनीयम्, पृक हिराव्दव्यागयानाभावात् । 2 धर्मवर्गविषयक ज्ञानस्येति पूर्वमर्थः । अथवे सिपक्ष विवेकस्य - शास्त्रस्य यो विषयः तस्येत्यर्थः । 18

138 श्री मगवद्गीता - म. 48. ज्ञानविरोधे प्रधानानीन्द्रियाण्याहु, यत इन्द्रियेषु विषयम्यापृतेषु आत्मनि ज्ञानं न प्रवर्तते । इन्द्रियेभ्यः परं मनः— इन्द्रियेषु उपस्तेष्वपि मनसि विषयप्रवणे आत्मज्ञानं न संभवति । मनसस्तु परा बुद्धि:—- मनसि वृत्यन्तरविमुखेऽपि विपरीताध्यवसाय प्रवृत्तौ सत्यां ज्ञानं न प्रवर्तते । सर्वेषु बुद्धिपर्यन्तेषु उपरतेन्वपीच्छा पर्यायः कामो रजस्समुद्भवो वर्तते चेत् स एवैतानीन्द्रियादीन्यपि स्वविषये वर्तयित्वा आत्मज्ञानं निरुणद्धि । तदिदमुच्यते, यो बुद्धेः परतस्तु सः इति । बुद्धेरपि यः परस्स काम इत्यर्थः ॥ ४२ ॥ 1 त्यभिप्रायेणोक्तं ज्ञानविरोधे प्रधानानीति । प्राधान्यं चेन्द्रियाणां देशकालादिरूप सामान्यविरोध्यन्तरा- पेक्षया, शरीरापेक्षया वा सूक्ष्मत्वदुग्रहत्वादिभिः । इन्द्रियाणां प्राधान्यहेतुं विरोधित्वप्रकारमाह यत इति । इन्द्रियेभ्यो मनसः परत्वे हेतुमाह इन्द्रियेष्विति । पूर्ववाक्यात् यत इत्यनुपअनीयम् । एवमुत्तरलापि हेतुवाक्ये भव्यम् । विषयासन्निघानहठात्करणादिना बाह्येन्द्रियेषु विषयेभ्य उपरतेष्वपि मनसा तत्त- द्विषयेषु चिन्त्यमानेष्वात्मज्ञानं न स्यात् ततो बाह्येन्द्रियोपरतिवेलायामपि विरोधित्वादस्य तेभ्यः परत्वम् । मनसो बुद्धेः परत्वे हेतुमाह मनसि वृत्यन्तरेति । ननु मनसो विषयान्तरवृत्तिवैमुख्ये कथं तगोचराराध्यवसाय प्रवृत्तिः; मनसा कश्चिद्विषयम लम्ब्य तत्रैव हि कुर्याम्, न कुर्यामित्यादि अध्यवसीयते ॥ उच्यते । नात्र मनसो निश्शेषव्यापार निवृत्तिः वृत्त्यन्तरवैमुख्यं विवक्षितम् ; किंतु बलादण्यश्वयनिरोधस्व रसिकविषयान्तरप्राण्यनिवृत्तिः । सूचितं चैतत् पूर्ववाक्ये मनसि विषयप्रवणे इति । अतो यदृच्छया निद्रास्मादिभिः मनलः स्वरततो विषयैकशरणत्वाभावेऽपि दुराग्रहादिमात्रेण विपरीता- व्यवसायप्रवृतौ मनसस्तथाविधमपि प्राव स्यादेव । एवं च मनसस्स्विति तुन्द्रः शङ्कानिरासार्थः ; एवंविधलक्षण्यार्थो वा । अध्यवसायादपि कामस्य परत्वे हेतुमाह सर्वेष्विति । वासनाकार्यत्वस्य खानु- रूपाध्यवसाय हेतुत्वस्व च द्योतनाय इच्छापर्याय इत्युक्तम् । इन्द्रियमनोबुद्ध धुपरतिवेलायां कथं काम- स्योत्पत्तिरित्यत्रोक्तं रजस्समुद्भव इति । प्राचीनकर्मोन्मितिरजोदूषितमनोमत्रसंभव इत्यर्थः । नन्विन्द्रि यादीनां विषयान्तरश्वैमुख्ये सिद्धे विषयेच्छायास्सद्भावेऽपि को विशेष: ? आत्मानुभवेच्छया तत्रैवाध्यवसाय- मन: प्रावण्ययोरुपपत्तेरित्यत्रोक्तं स एवेत्यादि । सत्यम् आत्मेच्छाऽप्यस्त्येव । सा हि कादाचित्काल्पसत्त्व- मूला । विषयेच्छा तु प्रचितप्राचीनकर्मोद्भावितनिरन्तरानुवृत्तरजोमूला ; तस्मादात्मेच्छा यावत् आत्मदर्शना- ध्यवसायादिकं करोति तावत् विषयेच्छा प्रबला विषयानुभवाध्यवसायादिकमेव कुर्यादिति भावः । एवमत्र कामस्य पूर्वेषां प्रवर्तकत्ववचनं बुद्धिमनसोरपि पूर्वपूर्वप्रवर्तकत्वस्योपलक्षणं मन्तव्यम् । रजस्समुद्भवः, वर्तयित्वेति पदाभ्यां कामस्याध्यवसायादिनिरपेक्षोत्पत्तिकत्वतदुपकरणत्वलक्षणं वैषम्यं तुशब्दद्योतितं विवृतम् । अर्थान्तरपरत्वमनन्वयभ्रमं च निरस्यन् उक्तार्थपरतया चतुर्थ पादमुपादत्ते तदिदमुच्यत इति । परत इति शब्दस्य पूर्ववाक्यत्रयस्थपरशब्दतुल्यार्थत्वात् सार्वविभक्तिकप्रत्ययेन प्रथमार्थत्वं स इत्यस्य प्रकरणसिद्धं विशेष्यं च व्यञ्जयति बुद्धेरपीति । अहङ्कारस्य भोक्तृत्वादधिष्ठानत्वाच बुद्धेः परत्वमिति केषाचिव्याख्यानं प्रकृतासङ्गत्यादिभिरनादरणीयम् । F

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8. 43. 139 एवं बुद्धेः परं वुवा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ४३ ॥ इति श्रीभगवद्गीतासूपनिषत्सु कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ एवं बुद्धेरपि परं कामं ज्ञानयोगविरोधिनं वैरिणं बुद्धा आला — मनः आत्मना – ; ; i ननु, “इन्द्रियेभ्यः परा वर्धा अर्थेभ्यश्च परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिः बुद्धेरात्मा महान् परः । महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः । पुरुषान्न परं किञ्चित् सा काष्ठा सा परा गतिः” (कठ. ३. १०, ११) इति हि कठवल्लयां नियन्तव्यवर्गः श्रूयते । स्पष्टं चेदम्, “आनुमानिकमप्येकेषाम्” ( . १. ४. १) इत्यधिकरणे व्याख्यातम् । अस्मिन्नपि लोके तत् प्रत्यभिज्ञायते । न चेन्द्रिय- मनसोर्मध्येऽर्धानामदर्शनात् ‘महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुष: पर:’ इत्यनयोरनुपादानाच भिन्नार्थत्वमिति वाच्यम् ; संग्रहविस्तररूपेण कतिपयाभिघानसकलाभिधानयोरुपपत्तेः ; सृष्टिप्रकरणादिषु कतिपय समस्त- सृज्यतत्त्वादिनिर्देशयत् । आहुरिति वचनात् कचिदन्यत्तस्यार्थस्याभिधानमवश्याभ्युपगन्तव्यम्; ततश्च ‘यो बुद्धेः परतस्तु सः’ इत्यस्य ‘बुद्धेरात्मा महान् परः’ इत्यनेन तुल्यार्थत्वादात्मविषयत्वमेव उचितम् एवं च सति एवं बुद्धेः परं बुद्धा’ इत्यादौ उत्तरलोकेऽपि द्वितीयान्तात्मशब्दश्चेतनविषयतथोपपन्नतरस्स्यात् अतः कथं सः काम इति व्याख्यायते । उच्यते यद्यपीन्द्रियादिलयं तदेवात्र प्रत्यभिज्ञातम् तथाऽपि स एव क्रमोऽत्र कार्त्स्न्येन न विवक्षितः पूर्वत्र ‘इन्द्रियाणि मनो बुद्धि:’ (४०) इति लोके निर्दिशना- मिन्द्रियादिकामपर्यन्तानां चतुर्णां विरोधिनामेवात्र तारतम्यनिर्देशोपपत्तेः । इन्द्रियमनोबुद्धीनां च क्रमत्याल न कश्चिद्भङ्गः । कठवल्लधर्थपरत्वे तु अर्थानामतानिर्देशात् मात्रया क्रमभङ्गः स्यात् । विरोधित्वे जेतव्यत्वे च प्रधानतया पूर्वलोत्तरत्र च काम एव व्यपदिश्यते । अतः स एवात्र सर्वमघा- नतया ‘यो बुद्धेः परतस्तु सः’ इति निर्देशमर्हति । अन्यथा स इति शब्दस्य विशेष्यमौपनिषदं दूरस्थं स्यात् । यदि त्वात्माऽप्यत्र नियन्तव्यतयाऽभिमतः, तदा ‘इन्द्रियाणि मनो बुद्धि:’ इत्यत्रात्माऽप्यधिष्ठान- तया व्यपदिश्येत न चैतत् तथा कृतम् । आत्मा हि तव चतुर्भिर्मोहनीयतया व्यपदिष्टः । अतश्चतुर्णां नियमनमेवानेन कार्यम् तथा सति उत्तरलोकस्थात्मशब्दोऽप्येतदनुरोधेन वर्णनीयः । एतस्यैवानुवादो हि ’ एवं बुद्धेः परम्’ इति व्यक्तः । पादद्वय स्थितस्य ‘बुद्धा’ इत्यादि कियाद्वयस्य कर्मद्वयं च भिन्नमेव स्वरस- मतीतम् । अलस्तव द्वितीयान्तात्मशब्दो नियन्तव्यतया निर्दिष्टमनोविषयः । तृतीयान्तस्तु मनोनियमन- करणभूताध्यवसायविषयः । आहुरिति निर्देशस्तु नावश्यमुपनिषदभिप्रायेण " इन्द्रियाणां हि चरतां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् " (मनु. २. ९९ ) इत्याद्यनुसारेण मन्वादय आहुरित्यपि विवक्षोपपतेः । तस्मात् यो बुद्धेः परतस्तु यः इति काम एव निर्दिश्यते । तदेतदखिलमभिप्रेत्योक्तं तदिदमुच्यत इत्यारभ्य स काम इत्यर्थ इत्यन्तम् ॥ ४२ ॥ ; ; ‘सह चेष्टते’ इत्याद्युपक्रान्तज्ञानयोगसप्रमादतेोपसंहारद्वारा मनसः कर्मयोगे ऽवस्थापनमभिधाय, अध्यायार्थोऽप्युपसंयते एवमिति श्लोकेन । कामविजयात्पूर्वं मनसस्संस्तम्भनं नाम कर्मयोगे स्थापनमेव ; न पुनरत्यन्तवशीकृतत्वम् । सति हि कामे मनसोऽपि क्षोभः स्यादिति पूर्वमेवोक्तमित्यभिप्रायेण कर्म-

140 श्रीयगवद्भीता - अ. 4. बुद्धया कर्मयोगेऽवस्थाप्य एनं कामरूपं दुरासदं शत्रु जहि – नाशयेति ॥ ४३ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुज विरचिते श्रीमद्गीताभाष्ये तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ 3 अथ चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ वृक्षीयेऽध्याये - प्रकृति पंसृष्टस्य मुमुक्षोः सहसा ज्ञानयोगेऽनधिकारात् कर्मयोग एव कार्य:, ज्ञानयोगाधिकारिणोऽप्यकर्तृन्दानुसन्धान पूर्वककर्मयोग एव श्रेयानिति - सहेतुक- सूक्तम् शिष्टतया व्यपदेश्यस्व तु विशेषतः कर्मयोग एव कार्य इति चोक्तम् । चतुर्थेनेदा- नीम् - अस्यैव कर्मयोगस्य निखिलजगदुद्धरणाय मन्वन्तरादावेवोपदिष्टतया कर्तव्यतां द्रढयित्वा अन्तर्गतज्ञानतयाऽस्यैव ज्ञानयोगाकारतो आदर्श्य, कर्मयोगस्वरूपम्, तद्भेदाः, कर्मयोगे ज्ञानांशस्यैव प्राधान्यं चोच्यते । प्रसक्ताच्च भगवदवतारयाथात्म्यमुच्यते । श्रीभगवानुवाच – योगेऽवस्याप्येत्युक्तम् । दुरामदम् अननुष्ठिलकर्मयोगैरनिरस्तपायैरगृही स सुदृढसत्त्व क चैर्दोषदर्शने - ऽप्यपाकर्तु ‘मशनयमित्यर्थः । अचेतनस्य कामस्य शत्रुत्वारोपेण हिंसनीत्वोक्तिफलितं तु नाशनमेवेत्यभि- प्रायेण प्रजहि, जहि इत्यनयोर्माशयेति व्याख्या ॥ ४३ ॥ 7 | इति श्रीमद्गीताभाव्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां तृतीयोऽध्यायः ॥ अथ चतुर्थसंगतिं वक्तुं तृतीयाध्यायाचे संग्रहेणोद्गृह्णाति तृतीयेऽध्याय इति । सहेतुकमिति । ज्ञानयोग कर्मयोगयोः सप्रमादत्वनिष्प्रमादत्वादिहेतुपूर्वकमित्यर्थः । एतेन “असवत्या लोकरक्षायै गुणेष्धारोप्य कर्तृताम् । सर्वेश्वरे वा न्यस्योक्ता तृतीये कर्मकार्यवा” (७) इति संग्रह श्लोकोऽपि व्याख्यातः । अशक्तस्य शक्तत्वेऽप्यप्रसिद्धस्य चत्वार्थनिपुणस्य कर्मयोग एव कार्य: प्रसिद्धस्य स्वशकस्य शक्तस्य या स्वार्थी लोकरक्षार्थे च स एव कार्य इति तृतीयाध्यायेनाधिकारिचिन्तनम्, कर्मयोगस्य ज्ञानयोगाद्वैषन्य- चिन्तनं च कृतमिति भावः । अथाधिकर्तव्ययत्य कर्मयोगस्य प्रामाणिकत्वं ज्ञानमिश्रत्वं खरूपं तद्वैविष्यं ज्ञानांशप्राधान्यं प्रासङ्गिको भगवदवतार इति षडर्या इहोच्यन्त इत्याह चतुर्थेनेति । ननु “प्रसङ्गात् स्वभावोक्तिः कर्मणोऽकर्मताऽस्य च । भेदाः ज्ञानस्य माहात्म्यं चतुर्थाध्याय उच्यते” (८) इति चत्वारोऽर्थाः संगृहीताः; तत् कथमल डर्धानुकीर्तनम् ॥ उच्यते । ‘प्रसङ्गात्स्वभायोक्तिः’ इत्यत्र प्रसन्नः प्रामाणिकत्वप्रसङ्गः, ‘अस्य च मेदाः” इत्यत्र स्वरूपमन्तरेण सदस्य दुर्ज्ञानत्वात् स्वरूपमपि विवक्षितम् ; चकारेण वा समुच्चय इति संग्रहेऽपि षडर्था एव विवक्षिता: । स्वस्वभावोक्ति - खस्य अकर्म- वश्यावतारत्वादिखभावोक्तिः । कर्मणोऽकर्मता कर्मयोगस्यान्तर्गतज्ञानतया ज्ञानयोगाकारता ; ज्ञानस्व माहात्म्यं कर्मयोगान्तर्गतज्ञानांशस्य प्राधान्यम्; एवं चतुर्थेनेत्यादिभाष्येणाथमपि श्लोको व्याख्यातः । कर्तव्यता हि तृतीयाध्याये प्रोक्ता : अतस्तदा मालमत्र पुरावृत्ताख्यानेन क्रियत इति कर्तव्यतां त्यस्य भावः । साक्षादध्यायार्थानां सङ्गतिं प्रदश्य प्राकिं पृथगाह प्रसङ्गाचेति । इममिति 1 दुरासदमिति । पल विशरण इति विशरणादसादनार्थको धातुः । प्राप्त्यर्थः शांकरोतः ।

} तात्पर्ययन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 4. 1.8. 141 १ ક્ इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् । विवखान् मनसे प्राह मनुरिक्ष्या कवेऽत्रवीत् ॥ एवं परम्पराप्राप्त राजपंयोऽविदुः । स कालेनेह महता योगो नए परन्तप ॥ सवायं मयाऽय योगः प्रोकः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा बेले रहस् तमम् ॥ योऽयं तवोदितो योगः स केवलं युद्धप्रोत्साहनायेदानीमुदित इति न मन्तव्यम् । मन्वन्तरादावेव निखिलजगदुद्धरणाय परमपुरुषार्थलक्षणमोक्षसाधनतया इदं योममहमेव विव स्वते प्रोक्तवान् विवस्वांश्च मनवे, मनुरिक्ष्वाकवे । इत्येवं संप्रदाय परम्परया प्राप्तमिमं योगं पूर्वे राजयोऽविदु || स महता कालेन तत्तच्छ्रोतृवुद्धिमान्धात् विनष्टप्रायोऽभूद । स एवायमस्व निर्देशपूर्वकमुपदेशपरम्पराकथनस्य तात्पर्यमाह योऽयमित्यादिना न मन्तव्यमित्यन्तेन । योगोऽल कर्मयोगः । अत्र ज्ञानयोगपरत्वेन परव्याख्यानं प्रकृतासंग (४-१५) कुरु कर्मेत्यादिवक्ष्यमाणविरुद्धं चेति भावः । मनोरपि जनयित्रे तदुपदेष्ट्रे च विवस्वते प्रोक्तत्वादर्जुनेन च आदावित्यनुवदिव्यमाण- स्वान् फलितमुक्तं मन्वन्तरादाविति । निखिलजगदुद्धरणायेति । न केवलं युद्धप्रोत्साहनार्थमर्जुन मात्रार्थं वा, किंतु समस्ताधिकारिवर्गापवर्गदानायेत्यर्थः । नन्वादाच्देशात् तस्य निखिलजगत्सा- धारण्यं सूचितम् । नित्यसर्वज्ञे भगवति स्थित्वादव्ययत्वन् । अथवा अध्ययत्वमिह फलद्वारा इम- मिति निर्देशश्च पूर्वोक्तमोक्षसाधनत्वमप्यभित्रैतीति ज्ञापनाय परमेत्याद्युक्तन् । प्रागपि न फलान्तराये मुक्तमिति भावः । अहं प्रोक्तवानित्यनेन मन्वन्तराठी, महाकल्पारम्भे, भारतसमरारम्भे वा मदन्यः कश्चिदस्य यथावत् ज्ञाता वक्ता च दुर्लभ इत्यभिप्रेतम् । प्रसङ्गादवश्यं ज्ञातव्यं स्वावतारयाथात्म्यं वक्तुं स्वस्य मन्त्रादिकालविरोधरूपशङ्कोत्थापनं च कृतमिति व्यञ्जनाय अहमेवेत्युक्तम् । विवस्वते प्रोक्तवा निति । न ह्ययमसुरादिभ्यो मत्रोपदिष्टो बुद्धाद्यागमार्थ:, किंतु सर्ववेदा (देवा) त्मने विवखत इति भावः । विवस्वच मनवे, मनुरिवाद इति “य किंच मनुरबदत् तद्वेषजम् " (यजु. २. २. १०. ५४ ) इति सकलजगद्वेषजभूतवचनतया प्रसिद्ध मर्यादाप्रवर्तनविशदाधिकृत कोटिनिविष्टपित्रादि- क्रमेण ह्यपदेशपरंपरा प्राप्ता, न तु संभवद्विप्रलम्भकुडकपा पण्ड्या दिसंसर्गप्रवृत्तेति भावः । एतत् सर्वम् - एवं संप्रदायपरंपरयेत्यनेन व्यक्तम् । परं शब्दे नेक्ष्वाकोवचीनानामपि ग्रहणात् कृतादियुगे संप्रदायाविच्छेद विवक्षित इति चाभिशयः । इदानीं नाशस्याभिधानात् अत्र पूर्वे गजपेय इत्युक्तम् । राजयोविदुः । राजानो हि विस्तीर्णागाघमनसः तत्रापि ऋषित्वादतीन्द्रियार्थदर्शनक्षमाः । ते च बहव:; ते चाश्वपतिजनकाम्बरीषप्रभृतयः सर्वेऽप्यविगानेनेमं कर्मयोगमनुदितवन्त इति भावः । काल- दैत्य विच्छेदहेतुत्वप्रकार मिशन्दसूचितमाह तत्तच्छ्रोतबुद्धिमान्द्यादिति । इह विचित्राधिकारि- पूर्ण जगति कृतले तादिषु युगेषु कालक्रमेण बुद्धिशक्त्यनुष्ठानादयोऽपचीयमाना दृष्टाः, असाश्चेति भावः । नष्ट इत्यात्यन्तविच्छेदो नाभिमतः, व्यासमीप्माकरादेरिदानीमपि विद्यमानत्वादित्यभिप्रायेणोक्तं- विनष्टप्रायोऽभूदिति । स एवायमिति समत्यभिज्ञसावधारण निर्देशफलितमुक्तम् । अलिव-

5142 श्रीभगवद्गीता - म. 4. 4. 44. लितस्वरूपः पुरातनो योगा सख्येनातिमात्रमच्या च मामेव प्रपन्नाय ते मया प्रोक्त:- सपरिकरसविस्तरमुक इत्यर्थः । मदन्येन केनापि ज्ञातुं वक्तुं चाशक्यम्, यत इदं वेदान्तोदितमुत्तमं रहस्यं ज्ञानम् ॥ १ ॥ २ ॥ ३ ॥ अस्मिन् प्रसङ्गे भगवदवतारयाथात्म्यं यथावत् ज्ञातुमर्जुन उवाच — अर्जुन उवाच — अवरं भवतो जन्म पर जन्म विवखतः । कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ i कालसङ्ख्या अवरम् अमजन्मसमकाले हि भवतो जन्म । विवस्वतश्च जन्म काल- सङ्घच्या परम् - अष्टाविंशतिचतुर्युगसङ्ख्यासङ्ख्यातम् । त्वमेवादौ प्रोक्तवानिति कथमेतदसंभाव- स्वरूप इति । पुरातनः, अद्येति निर्देशाभ्यां कालभेदमात्रेणापि न स्वरूपे वा प्रकारे वा भेद इति सूचि- तम् | भक्तोऽसीति वर्तमाननिर्देशादनिवृत्ता भक्तिस्सुचिता । अल्पीयसी तु भक्तिः कदाचिन्निक्तापीत्यभि प्रायेणोकम् अतिमात्रेति । भक्तोऽसि । शस्त्रदृष्टमहत्त्वानुसंधानेन प्रीतिमानसीत्यर्थः सखा चासि - अवतारदृष्टसौलभ्यविशेषेण प्रणयविसम्भवानसीत्यर्थः । ते, मयेति शब्दावपि ‘शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ’ (२. ७) इति प्रागुक्तप्रपत्तप्रपसव्ययोः प्रत्यभिज्ञापकाविति अयमपि प्रवमनहेतुरिति ज्ञापायोक्तं मामेव प्रपन्नाय ते मया प्रोक्त इति । मोक्त इत्यत्न सोपसर्गधात्वर्थे विवृणोति सपरिकरस्सु विस्तरमिति । परिकरोऽम् शब्दस्य प्रपञ्चो विस्तरा ; अङ्गोक्तिरप्यत्र सविस्तरेति भावः । ‘अहं प्रोक्तवान’, ‘मया- su योक्तः’ इत्याभ्यां सूचितमाह मदन्येनेति । प्रलयेन वा, युगादिखभावेन वा संप्रदायविच्छेदे सति पुनरहमेव संप्रदायप्रवर्तकस्स्याम्; करणायत्तज्ञानेन मदभ्येन हिरण्यगर्भादिनाऽपि मदुपदेशमन्तरेण ज्ञातुं वक्तुं चाशक्यमित्यर्थः । सख्य भक्ति प्रपत्यादिगुणपौष्कल्ययुक्तायोपदेश्यत्वे भगवद्व्यतिरिक्तेन ज्ञातुं वक्तुं चाशक्यत्वे हेतुपरं रहस्यमित्यादीति दर्शयति यश इति । हिशब्दोऽत्र हेतुपरः; रहस्यत्वात् योग्याचोपदेश्यम्; उत्तम रहस्यत्वात् मदन्येन ज्ञातुं वक्तुं चादावयमिति विभागः । उत्तमरहस्यत्वे हेतु :- वेदान्तोदितमिति । नपुंसक निर्देशयोग्य विशेप्यमुक्तं ज्ञानमिति ॥ १ ॥ २ ॥ ३ ॥ “प्रसङ्गात् खखमायोक्तिः” (८) इति संग्रह लोकानुसारेणाह अस्मिन् प्रसङ्ग इति । कर्तव्यता- हृढीकरणार्थकथाप्रसङ्गे इत्यर्थः । भगवदवताश्याथात्म्यम् अकर्मवश्यस्यादिरूपम् । यथावदिति । प्रातिभासिकत्वादिप्रतिक्षेपकप्रमाणोपपत्तिपूर्वक मित्यर्थः । परावरशब्दाभ्यां न दैवमानुषत्वस्वरूपजाति- वैषम्यमुच्यते, तस्योपदेशविरोधित्वाभावात् देवानामपि देवत्वेन च कृष्णस्य विदितत्वात् ; जन्मशब्दस्य च जननवाचितया साक्षाज्जातिवाचकत्वाभावात् आदादिति कालविरोधस्व च व्यक्तमुक्तत्वात्; ‘बहूनि मे व्यतीतानि’ (५) ’ यदा यदा हि’ (७) ‘युगेयुगे’ (८) इत्येवमादिरूपस्योत्तरस्य च कालविशेष- परिहाररूपत्वात् । अतः परावरशब्दौ कालसोत्कर्षापकर्षविषयावित्यभिप्रायेणोक्तम् कालस- येति । अवरत्वहेतुतया विवक्षितं कालावधिं दर्शयति अस्मदिति । समकालमिति अदूरविप्रकृष्टमित्यर्थः । वंशब्दः इदानीन्तनत्वाभिप्रायतया विरोधपर इति द्योतनाय स्वमेवेत्युक्तम् । कथमेतदित्याक्षेप-

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 4. 4. ; 143 नीयं यथार्थ जानीयाम् १ ननु जन्मान्तरेणापि वक्तुं शक्यम्, जन्मान्तरकृतस्य महतो स्मृतिथ युज्यत इति नाल कविद्विशेषः । न चाचै वकारमेनं वसुदेवतनयं सर्वेश्वरं न जानाति, यत एवं वक्ष्यति “परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् । पुरुपं शाश्वतं दिव्यमादि- देवमजं विश्वम् || आहुस्त्वामृषयस्सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा । अतो देवलो व्यासः स्वयं चैव प्रवीषि मे” (१०-१२, १३) इति । युधिष्टिग्राजसूयादिषु भीष्मादिभ्यश्वास- कृच्छ्रतम्, “कृष्ण एव हि लोकानामुत्पत्तिरपि चाप्ययः । कृष्णत्य हि कृते भृतमिदं विश्वं सूचितमुक्तम् असंभावनीयमिति । बिजानीयामित्यत्रोपसर्गविवक्षितमाह यथार्थमिति । जन्मान्तरस्यैवा- भावाद्वा, जन्मान्तरानुभूतस्य स्मृत्ययोगाद्वा, वक्तुर्जन्मान्तरस्मृतिमत्तया श्रनुरविदितत्वाद्वा खल्वे तज्जन्मा- बलम्बनेन विशेधचोद्यम्; न चैतदखिलमत संभवतीति प्रश्नमाक्षिपति नन्विति । जन्मान्तरेणापि वक्तुं शक्यमिति । न हि तदानीन्तनेन अन्मना तदानीन्तनायोपदेशो विरुद्ध इत्यर्थः । महतामिति । न केवलमीश्वरस्य कृष्णस्य, अन्येषामपि महतानिति भावः । श्रूयन्ते हि जातिस्र[]वृत्तान्ताः । ‘जातिं स्मरति पौर्विकीम्” इति च मनुः (४. १४८) । युज्यत इति । अनुभवेन संस्कारे प्रागेव निष्पन्ने तस्य च अदृष्टविशेषादिवशादुद्बोधे जन्मान्तरानुभूतस्मृतौ न काचिद्युक्तिः यथा प्रथमस्तन्यपाने स्तन्यस्य पिपासाशान्तिहेतुत्वस्मृताविति भावः । महतामन्येषां स्मृति ईश्वरस्य तु प्राचीनतान्तगो- चरः साक्षात्कार: स्मृतिरित्युपचर्यते । कश्विदिति कालविपकर्षरूप वा कारणाभावादिरूपो वेत्यर्थः । असाविति । वृद्धोपसेवादिभिः श्रुतादिबहुलोऽर्जुनः । वक्तारमिति । विवस्वते प्रोक्तवानहम्’ इति खस्मै वक्तारम्, यद्वा विवखते वक्तारमित्यर्थः । एनं वसुदेववनयमिति । मानुषव्यापारजन्मभ्यां तिरोहितेश्वरभावमपीत्यभिप्रायः । सर्वेश्वरमिति । विवदादीनामपीश्वरमिति भावः । यद्वा गोवर्ध नोद्धरणाद्यतिमानुषवृत्तान्तैरवतारदशायामेत्र चतुर्भुजत्वादिना च व्यञ्जितेश्वरत्वमिति भावः । उक्तज्ञान- सद्वार्थ कार्येण व्यवहारेण, कारणेनोपदेशेन च स्थापयति यत एवमिति । एवम् अनेक तमोपदे शादिभिरीश्वरस्वनिष्कर्ष पूर्वकमित्यर्थः । अर्जुनस्य वाक्येन स्वोक्तमहर्षिगणोपदेशेन च ज्ञानानुमा- नमुक्तम् ; भारतकथा वगतेन बन्धूपदेशेन च ज्ञानवत्तानाह युधिष्ठिरेति । बहुण्यपि वृतान्तेष्वाप्ततमेभ्यो बहुभ्यो बहुधा श्रुतमित्यर्थः । कृष्ण एवेति । स्थितिहेतुत्वेन प्रसिद्धः स एवोत्पत्त्यादेरपि हेतु:, न तु मरुदादिः प्रधानादिर्वा । यद्वा लौकिकैः पुरुषैः वसुदेवतनयतया प्रतीयमानः कृष्ण एवेत्यर्थः । हिशब्द:, ‘एको ह वै नारायण आसीत्’ (महो. १- १) इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धि दर्शयति । लोकाना- मिति । ‘लोकस्तु भुवने जने’ (नाम. ३. ना. १५७ ) । तत्रान्यतरविवक्षायामितरदार्थम् उत्पश्यध्यय- शब्दावोत्पादकनाशकपरौ । चकारः प्रसिद्धिप्रकर्षादनुक्तं स्थितिहेतुत्वादिकं समुचिनोति । एवं ‘यतो वा इमानि भूतानि (भृ. १) इत्यादिना ब्रह्मलक्षणतयोक्तं सर्वकारणत्वमुक्तम् । अत एव हि ‘परं ब्रह्म’ (10 - 12 ) इत्यर्जुनोक्तिः । कृष्णस्य हीत्यत्र हिशब्देन ‘पर्ति विश्वस्य’ (ना. १०. १), ’ करणाधि - पाधिप:’ ( ६.९) इत्यादिप्रसिद्धिः सूच्यते । कृते इत्यस्य अनेकार्थसाधारणत्वात् तादयपरत्वन्यन-

144 :; श्रीभगवद्गीता - अ. 4. 4. चराचरम्” (मा. स. ३८. २६) इत्येवमादिषु । कृष्णस्य हि कृते इति, कृष्णस्य शेषभूत मिदं कृत्स्नं जगदित्यर्थः । अत्रोच्यते जानात्येवायं भगवन्तं वसुदेवधनुं पार्थः । बानतोऽ- प्यजानत इव पृच्छतोऽयमाशयः– निखिलहेयप्रत्यनीक कल्याणकतानस्य सर्वेश्वरस्य सर्वज्ञस्य सत्यसङ्कल्पस्याबास समस्त कामस्य कर्म श्वशदेव पनुष्यादिसजातीय जन्म किमिन्द्र. नायाह कृष्णस्य शेपभृतमिति । अत्र चित्रत्ययाभावात् स्वाभाविकत्वं सूचितम् ; “दासभूता स्वतस्सर्वे” (ई-सं-मन्त्र राजपदस्तोले ) इत्यादिवत् । कृष्णत्य कृते भृतमिति | कृष्णार्थमुत्पन्नं सत्तायोगि चेत्यर्थः । ‘जन्माद्यस्य यतः, ’ ( व. १. १. २) ‘इमानि भूतानि’ (भृ. १) इत्यादिवदत्रापि इदं शब्दस्तत्तत्प्रमाणसिद्ध- विचित्रचेतनाचेतनसमुदाय र पूर्वार्धोक सुज्यत्वसह स्वामिकारानुवादपरो वा तेन तदवी- नोत्पस्या दिमत्वात् ताद हेतुरुक्तो भवति ; ‘कस्योदरे (सो.र.१४) इत्यादिवत् । अथ चोद्यवादिनोक्त मभ्युपमेन प्रतिवक्ति जानात्येवेति । अवधारणेन, नास्मिवंशे विवाद इति सूचितम् । अयमिति निर्देशः पूर्ववत् श्रुतार्थत्वं सूचयति । वसुदेवसूनुं भगवानिति जानासीत्यर्थः । नामपरो गुणपरो वाऽत्र भगव च्छन्दः । वसुदेवसुनुवार्थशब्दाभ्यां मातुलसुतत्वपैतृष्वसेयात्वसूचनेन इतरपुरुषवत् ईश्वरत्वादितिरोधाचक- प्राकृतसंबन्धे सत्यपि सुकृतवशादुपदेशवशाच्च जानातीत्यभिप्रेतम् । तर्हि प्रभो निरवकाश इत्यलाह जानतोऽपीति । नात्यन्ताज्ञातमनेन पृच्छ्यते ज्ञातमेव विशेषान्तर जिज्ञासया परिपृष्टमिति भावः । अजानव इवेत्यनेन विनयगर्न परिकारश्च सूचितः । अज्ञातांशवुभुत्सां जन्मादेर्मिथ्यात्वादिशङ्कां च जनयन्तो भगवति ज्ञातांशविशेषा उपादीयन्ते निखिलेत्यादिषष्टचन्तपः । निखिल हेय प्रत्यनी- केति । यः परगतरपि जन्मजरादिहेयं निवर्तयति, स कथं स्वयं तदेवोपाददीतेति भावः । कल्याण- कतानस्येति । खरूपानन्दतृप्तस्य किं जन्मनेति भावः । सर्वेश्वरस्येति । यदि कश्चित् खच्छन्दोऽस्य नियन्ता स्यात्, तदा जन्मादि घटेत ; न च सोऽस्तीत्याशयः । सर्वज्ञस्येति । यद्यसौ स्वस्य हितमहितं च न जानाति, तदा हि स्वेच्छव वालादीनाममयादिस्पर्शवत् जन्मादिपरिग्रहः स्यादित्यभिप्रायः । सत्यपस्येति । हिताहितज्ञाने सत्यपि कश्चित् शुटके पतिष्यामीति कर्दमे पतति न चासौ तथेति हृदयम् । यद्वा लोकरक्षणाद्यर्थमेवावतार इति हि परमोत्तरं स्यात् तदप्ययुक्तम् सङ्करूपमात्रेण रक्ष- णाद्युपपत्तेरिति भावः । अवास समस्त कामस्येति । यदि साध्यं किंचित् प्रयोजनं स्यात् तदा तदर्थ जन्मादि परिगृह्येत न च तदप्यस्तीति भावः । एवं च सति ईश्वरो न वस्तुतो जन्मादिमान, अकर्म- वश्यत्वात् मुक्तात्मवत् इत्यन्वयेन, यो जन्मादिमान् स कर्मवश्यः, नया संसारी इति व्यतिरेकेण चैकमनुमानम् । तत्रैव पक्षसाध्यादौ जन्मकारणभूतेश्वरादिनियोगाविषयत्वादिति द्वितीयम् । द्वयोरप्यनु- मान्यो, यो यत्कारणरहितः, न स तत्कायवान्, यथा संप्रतिपन्न इति सामान्यतो वा व्याप्तिः । सर्वेश्वरत्वादित्युक्ते तु न दृष्टान्तः । केवलव्यतिरेकिविवक्षा तु देहपरिग्रहरहितघटा दिसपक्षसद्भावात् केवल- व्यतिरेकिप्रामाण्यस्य च सामान्यतो ’ यामुनाचार्यादिभिर्निरस्तत्वादयुक्ता । एवं देहपरिग्रहाद्यभावे 1 1 भ्यायपरिशु दं विस्तरेण द्रष्टव्यम् । अस्मदीयवैशेषिकरसायनेऽपि ।

7 1 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 5. T45 बालादिवन्मिथ्या, उत सत्यम् ? सत्यत्वे च कथं जन्मप्रकारः १ किमात्मकोऽयं देहः १ कक्ष जन्महेतुः १ कदा च जन्म १ किमर्थं च जन्मेति । परिहारप्रकारेण ’ प्रश्नार्थी विज्ञायते ॥४॥ श्रीभगवानुवाच - 5 J ५ बहूनि में व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । तान्यदं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ।। संकुचितज्ञानशून्यत्वात् प्रतिहतसङ्कल्परहितत्वात्, अपूर्णकामत्वरहितत्यात् साध्यप्रयोजनरहित- त्वादिति मुक्तात्मघटादिदृष्टान्तेन हेतवः । यद्वा परमसाभ्यापन्नान् मुक्तानेव दृष्टान्तीकृत्य सर्वज्ञत्वात् सत्यसंकल्पत्वादवाससमस्तका मत्वादित्येव हेतवः । एवं यदि जन्मादयः स्युः, तदा कर्मवश्यत्वमनीश्वर- वनसत्वमसत्यसंकल्पनाच क्षेत्रज्ञयत् स्यादिति प्रसङ्गाश्च विवक्षिता: । निखिल हेये- त्याद्युभयलिङ्गत्वे च हेतवः सर्वेश्वरत्वादयः । पूर्वोक्ताकारविरोधितया मिथ्यात्वशङ्काहेतुः सामान्यतो विदितो जन्मप्रकार उच्यते कर्मपरवशदेवमनुष्यादिसजातीयमिति । कर्मपरवशा देवमनुष्यादयः । तेषां सजातीय तज्जन्मसमानतया प्रतीयमानमित्यर्थः । यद्वा जन्मशब्दोऽत जायमानविग्रहपरः । ईश्वरेण परिगृह्यमाणत्वात् इन्द्रजालादिवदित्युक्तम् । स्वेच्छया परेषां विचित्रश्रमजननं हीन्द्रजालम् ; तेनाव तमतिभावलक्षणा | आदिशब्देन शैलूषमूनिका परिग्रहादि गृह्यते । मिथ्यात्वपक्षे न तत्र कश्चित् प्रकारो निरूपणीय इति कृत्वा सत्यत्वपक्षे शङ्कते मुत्यत्व इति । कथमिति । किं पारमेश्वरस्वभाव- परित्यागेन, अन्यथा वेत्यर्थः । किमात्मक इति । किं त्रिगुणात्मकः, उताप्राकृत इत्यर्थः । अयमिति । भूतसङ्घसंस्थानवत्प्रतीयमान इति भावः । देह इति । उपचयरूपतया सुपलभ्यत इति भावः । कभ जन्महेतुरिति । किं सङ्कल्पमालम्, उतेश्वरस्यापि स्वेच्छापरिगृहीते पुण्यपापे इत्यर्थः । कदा चेनि । किं पुण्यपापविपाककाले, उत धर्मग्लान्यादिकाल इत्यर्थः । किमर्थं वेति । किं सुखदुःखोपभोगार्थम्, उत साधुपरित्राणाद्यर्थमित्यर्थः । इत्ययमाशय इत्यन्वयः । ननु अवरमिति लोके व्याघातमात्रमेव चोद्यते ; तत्र बहुषु प्रवेष्याशय इति कुतोऽवगतमित्यत्राह परिहारेति । अयमभिप्रायः- न धन्यस्य प्रभे तदन्यविषयतया प्रतिवचनमुपपद्यते तथा सति प्रतिवक्तुरनभिप्रायज्ञतादिप्रसङ्गात् । अतो याव- द्विषयं प्रतिवचनम्, तावद्विषय एवायं प्रश्न इत्यभ्युपगन्तव्यम् । अत्र च प्रतिवचने चतुर्भिः श्लोकः जन्म सत्यत्वं, जन्मप्रकारः, देहयाथात्म्यं, जन्मनो हेतुकालप्रयोजनानि च क्रमात् प्रतिपाद्यानि प्रती- यन्ते ; अतस्तान्येव प्रष्टव्यतयाऽभिप्रेतानीति ॥ ४ ॥ एसरं क्रमाद्भगवानुवाच बहूनीत्यादिभिः । न हि पूर्वजन्मनामेकत्व बहुत्वे पृष्टे, न च तज्ज्ञा- 1 इदं लोकरूपेणैवं संग्राह्यम् - अधप्रत्यनीको महानन्दतृप्तो निरीशोऽखिन्छः सुसंकल्प विचः । कथं कृष्ण जन्मान्यतादेशि लोके स्वयं इन्त गृवास्यहं तद्बुभुत्से ॥ सत्यं किमैश्वरगुणं किमभौतिक कि हेतुर्जनों क इह कालेफले च के से। इत्यर्जुनः खलु बुभुत्सुरपृच्छदेत जन्मान्तरस्मरणशक्तिविव ॥ ई - 19

146 श्रीभगवट्रीता. 4. 6. + अनेन जन्मनस्त्यत्वमुक्तम्, बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानीति वचनात् तव चेति अवतारप्रकारम्, देहयाथात्म्यम्, जन्महेतुं चाह- दृष्टान्ततयोपादानाच ॥ ५ ॥ अजोऽपि सन् मध्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् । प्रकृति स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥ अजस्वाव्ययत्व सर्वेश्वरत्वादि सर्व पारमेश्वरं प्रकारमजहदेव स्वां प्रकृतिमधिष्ठाय आत्म- नाज्ञाने इति शङ्कायामाह अनेनेति । कथं जन्मनः सत्यत्वमुक्तम् ; बहुत्वातीतस्वतज्ज्ञानादिर्हि वाचनि कतया प्रतीयत इत्यवाह बहूनीति । अयमभियायः - इदानीन्तनस्त्वं तदानीन्तनाय कथमुक्तवानिति प्रश्ने, जन्मान्तरेणाहमुक्तवान् तच्चेदानीमनुसन्धाय वदामीति साक्षादुत्तरमुच्येत । तस्य च प्रश्नस्यान्यपरत्यस्व पूर्व सहेतुकमुक्तत्वात्, अवश्य प्रष्टव्येप्यर्थेषु यत्परत्यमत्र व्याकर्तुं शक्यम्, तत्पराण्येव बहूनीत्यादि- विशेषणानि सत्यत्वे हि बहुत्वातीतत्वादीनि स्वरसानि जन्मानीति चोक्तम; न जन्मप्रतिभासा इति । स चेत्यपृष्टस्यार्थस्य उपादानमपि एतत्सत्यत्वदृष्टान्ताभिप्रायमन्तरेण न घटते । न चार्जुनस्यं जन्म मिथ्या, तस्य वा तथात्वप्रतिभासः । तत्संभवे वा कृष्णजन्मनि कुतोऽस्य संशय इति ।। ५ ।। ; अथ प्रकारादिप्रभतयोत्तरमनन्तरश्लोक इत्याह अवतारेति । अजान्ययशब्दाभ्यां प्रकृति- पुरुषयोरिव स्वरूपतो धर्मतश्च विकारा न सन्तीत्युच्यते । अजाभ्ययशब्दौ कर्मकृतजन्ममरणनिवृत्तिपरौ वा; तेन देयमत्यनीकत्वमुक्तं भवति । भृतानामीश्वरोऽपीति कल्याणगुणाकरत्वाप्रच्युतिरुपलक्ष्यते । यद्वा गजशब्देन स्वरूपतः शरीरद्वारा च जन्मयुक्ताचित्क्षेतज्ञाभ्यां व्यावर्तनम् । अध्ययारमेत्यात्मशब्दस्य स्वभावपरतया नमोऽत्यन्ताभावपरतया च कदाचिज्ज्ञानसङ्कोचःदिमतो मुक्तात् व्यावृत्तिः । ईश्वरशब्देन नित्यासङ्कुचितज्ञानेभ्यो नित्येभ्यो व्यवच्छेदः । अन्ययास्मेत्यत्रापि पूर्वोत्तरवत् अपि सन्नित्यनुषञ्ज- नीयम् । अत्र च पूर्वार्धेन तृतीयचतुर्थपादाभ्यां च प्रश्नलयस्य क्रमात् परिहारः । आदिशब्देनेश्वरत्वो- पलक्षित सर्वज्ञत्य सत्यसङ्कल्पत्वावासमस्त कामत्वादीनि गृन्ते सर्वमिति । न कस्यचिदपि स्वभाव- लेशस्य हानिरिति भावः । परमेश्वरसंवन्धि पारमेश्वरं परमेश्वरत्वप्रयुक्तमित्यर्थः । अपि सन्नित्यस्य वर्त- माननिर्देशस्य तात्पर्यमाह अजहदेवेति । एतेन तवदवतारेषु तालुतास्ववस्थासु च पारमेश्वरस्वभावस्य सत एव स्वेच्छया तिरोधानमात्रमिति सूचितम् । तथा चाहुः, “गुणैष्षभिः” इत्युपक्रम्य, “भवान् सक्लेव त्वगणित मद्दामङ्गलगुण: " (व. स्त. १६) इति । अवतारेषु हि परमेश्वरत्वं व्यपदिश्यते । “ईशन्नपि महायोगी” (भा. उ. ६७. १४), “कृष्ण एव हि लोकानाम्” (भा. स. ३८.२३) ६७.१४), " व्यक्तमेष महायोगी परमात्मा” (रा. यु. ११४. १४ ) इत्यादिभिः । नात्र प्रकृतिशब्देन “प्रकृति स्वामवष्टभ्य विसृजामि” (गी. ९. ८) इत्यादिष्विव त्रिगुणा प्रकृतिरुच्यते, अवतारे (व) पि तद्विग्रहस्य 1 मत्रैवं समाधिश्लोक:- अनुज्झन्त्वनादो भवेत् शुद्धसस्थाकृतिः सत्य इच्छानुरूपोऽवतारः । सा धर्महान सतां जाणहेतोः दंगुप्तवित् स्यात् पुनर्जन्महीनः इति । 2 मायका रोम्नीतमर्जुनाभिप्रायम् उत्तरश्लोकस्थ पदमम्यतया दर्शितं विशदयति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4.6. J 147 मायय संभवामि । प्रकृतिः - स्वभाषः स्वमेव स्वभावमधिष्ठाय स्वेनैव रूपेण स्वेच्छया संभवामी- 1 स्यर्थः । स्वस्वरूपं हि ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ (पु.), ‘क्षयन्तमस्य रजसा पराके’ (सा. उ. १७.२.४. २), य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषः’ (छा. १. ६.६), ‘तमिमयं पुरुषो त्रिगुणोपादानकत्वाभावात् । तथा चोक्तम्, “न भूतसङ्घसंस्थानो देहोऽस्य परमात्मनः " (मा.), “न तस्य प्राकृता मूर्तिर्मांसमेदोऽस्थिसंभव” (वा. पु. ३४.४० ; वरा. १४. ४१ ) इति । अतोऽवाव- तारोपयुक्ता अन्या प्रकृतिरुच्यत इत्यभिप्रायेणाह प्रकृति भाव इति । “प्रकृतिः पञ्चभूतेषु स्वभावे मूल- कारणे” इति नैघण्टुकाः । विग्रहस्यापि " नित्यालिङ्गा (इग्या) खभावसंसिद्धिः” (र. बा) इत्येकायनश्रुत्यनु- सारेण निरुपाधिकखासाधारणविशेषणत्वात् स्वभावशब्देनोपादानम् । गोबलीवर्दन्यायाचा विग्रहा- ख्यस्वभावविशेषपरता । स्वभावपर्यायप्रतिशब्देन पृथविसद्ध (द्धि) लामेऽपि स्वामिति निर्देशो जीव- साधारण त्रिगुणप्रकृतिव्यवच्छेदार्थः इत्यभिप्रायेणोक्तम् त्वमेवेति । अन्तवादित्याधिकरणमाप्येऽप्ये- तत् व्याख्यातम्, “खमेव स्वभावमास्थाय, न संसारिणां स्वभावमित्यर्थः " ( १. १.२१ ) इति । प्रकृति- शब्दस्यात विग्रहपरताम्, अधिष्ठायेत्यनेन सूचितं स्वातन्त्र्यं च दर्शयति स्वेनैव रूपेणेति । यद्वा, स्वमेव स्वभावमित्याद्येकवाक्यं सङ्कलितार्थपरम् । तत् अधिष्ठायेत्येतदन्तं पूर्वार्धस्यार्थः ; स्वेनैव रूपेणेति तु तृतीयपादस्य ; स्वेच्छयेति चतुर्थपादस्य ; अस्यां योजनायां प्रकृतिशब्दोऽवतारोपादान’ भूत- दिव्यविग्रहमेवाह । भवतारविग्रहोपादानभूतप्रकृते बहुश्रुतिसिद्धतानाह स्वस्वरूपमिति । “स्वरूपं ब्रह्मणो- परम्” (वि. १.२२. ६१) इति प्रयोगात् स्वरूपशब्दोऽत्र विग्रहपरः । " आदित्यवर्णे तमसः परस्तात्” (पु.) इत्यनेनाप्राकृतत्वम्, स्वासाधारणनिरतिशयदीप्तियुक्तत्वं च सिद्धम् । तत्प्रकरणे च देशविशेषवर्तित्वनित्यसुरिसेव्यत्वलक्ष्मीपतित्वादिकमपि भाव्यम् । श्रयन्तमित्यत रजश्शब्दोऽपि मूलप्रकृतिविषय: ; न तु लोकविषय: ‘तमसः परस्तात्’ इत्यनेन तुल्यार्थत्वात् । रजोगुणकत्वाच्च रज- शब्देनोपादानम् । व्याप्तत्य देशविशेषे श्वयन्तमिति निवासवचनात् विग्रहवत्त्वं सिद्धम् । एवं परम- -पदनिलयनित्यविग्रहसद्भावः श्रुतिद्वयेन दर्शितः । तस्यैव विग्रहस्यावतारदशां दर्शयति य एष इति । मादित्यवर्ण हिरण्मयः इति च एक एव वर्णः प्रतियोगिभेदाधीनप्रातिकूल्यानुकूल्याभ्यां मुखमेदेन निर्दिश्यते । यथाऽऽहुद्रमिडाचार्याः, “हिरण्मय इति रूपसामान्यात् चन्द्रमुखवत्” ( १. १.२१. सारे) इति । यद्वा, हिरण्यक्कारत्यव्यवच्छेदार्थे द्रमिड माध्यम् । तत्र (अल) “मयूर कण्ठच्छविशुद्ध हेम” इति शिल्पशास्त्रानुसारात् श्यामत्वसिद्धिः । अथवा स्वेच्छया तलतल रूपभेदेऽपि न दोष: युगादि- 1 पूर्वयोजनायां प्रकृतिशब्दस्य स्वभावार्थमुखेन विग्रहपरत्वम् । मत्यां योजनायाम् उपादानरूपार्थमुखेन तत्परत्वम् । ; 2 सूक्तिरिय वक्यकारीया या द्रविडाचार्याणां वेति वेदार्थसंग्रहान्ते अस्पष्टम् । सारे (1-1-21) पाक्यकारीयत्वं रूपम् । अत इह ‘इति’ इत्यस्य इत्यत्रेत्यर्थः । एवंभूतवाक्यप्रन्थस्थळे मिडाचार्या आडुरित्यर्थः । तवत्यद्रमिड भाष्यतात्पर्यान्तरमेष यद्वेत्युच्यते । वापणकारका ब्रह्म- मन्दी नतु बोधायनः । स तु वृत्तिकारः ।

148 अ. 4. 6. मनोमयः : अमृतो हिरण्मयः’ (शीक्षा. ६. १), ‘सर्वे निमेषा नझिरे बिद्युतः पुरुषादधि’ ( ना. ६.१.८), ‘भारूपस्सत्यसङ्कल्प आकाशात्मा सर्वकर्मा सर्वकामस्सर्वमन्धस्सर्वरसः’ (छा. ३. १४- २), ‘माहारजनं वासः’ (बृ. ४. २. ६) इत्यादिश्रुतिसिद्धम् । (आत्ममायया- आत्मीयया मायया । “माया वयुनं ज्ञानम्” इति ज्ञानपर्यायो मायाशब्दः । तथाचाभि- युक्तप्रयोगा, “मायया सततं वोचे प्राणिनां च शुभाशुभम्” इति । आत्मीयेन ज्ञानेन आत्मसङ्कल्पेनेत्यर्थः । अतोऽपहतपाप्मत्वादि समस्त कल्याणगुणात्मकत्वं सर्वमैशं स्वभाव मजइत् स्वमेव रूपं देवमनुष्यादिसजातीयसंस्थानं कुर्वन् आत्मसङ्कल्पेन देवादिरूपः संभवामि । भेदे पर्यायतः सितरक्तादिविकल्पितबासुदेवादिव्यूहरूपभेदवत् । तस्यैव हृदयान्तर्वर्तित्वे श्रुतिमुदाहरति तस्मिमिति । मनोमय इति । विशुद्धेन मनसा प्रचुरः, प्राच इत्यर्थः । आभ्यां श्रुतिभ्यामुपासनस्थान- विशेष स्थितिर्दर्शिता । कारणयाक्येऽपि तस्य सद्भावं दर्शयति सर्व इति । विद्युत इति पदं विद्युद्वर्णा- दिति अन्यत्र व्याख्यातम् । " शान्त उपासीत” (हा. ३. १४. १) इति पूर्वोक्तमुपासनम्, “स ऋतुं कुर्वीत” इत्यनूद्य तच्छेषतया विधीयमानेषु पारमार्थिकेषु गुणेषु विग्रहस्य सहपाठ दर्शयति भारूप इति । भाखररूप इत्यर्थः । “माहारजनं वास:” (बृ. ४. ३. ६) इत्येषा श्रुतिः शारीरके व्याख्याता " तस्य ह वा एतस्य पुरुषस्य रूपं यथा महारजनं वास:” (३.२.३०) इत्यादिनाऽऽकारविशेष चाभिघाय,” इति । सर्वासु चासु श्रुतिषु विलक्षणस्थानविशिष्टत्ववर्णविशेषपुरुषशब्दादिभिः पूर्वोपात- पुरुषसूक्तवाक्यैकार्थत्वं सिद्धम् | [षधी समासे स्वस्वामित्वलक्षणः संबन्धोऽत्र विवक्षित इत्याह आत्मीययेति । “नाया क्युनं ज्ञानम्” इति निघण्टुपादानम् । स्वेच्छावतरणप्रकरणे स एवार्थ उचित इति भावः । निघण्टुसिद्धमर्थं तन्मूलभूताभियुक्तप्रयोगेण द्रढयति तथाचेति । ‘मायया वेति’ इति निर्देशादिय माया निघण्टु सिद्धं ज्ञानमेव ; परप्रसिद्धमायायास्तत्त्वार्थप्रकाशकत्वाभावादिति भावः । एतेन प्रकृति- शब्दस्यात त्रिगुणात्मकप्रकृतिविषयत्वं मायाशब्दस्य मिथ्यार्थपरत्वं च शङ्करोक्तं प्रत्युक्तम् । आत्म- मायया इत्यस्य, “न परमार्थतो लोकवत्” इति व्यवच्छेदश्चायुक्तः अन्येषामपि जन्मनस्तन्मते मिध्यात्वाद्यविशेषात् । फलित वक्तमाह आत्मीयेन ज्ञानेनेति । ज्ञानमात्रस्य कथमवतारहेतुत्वम् ! तथा सति सर्वदाऽवतारप्रसादित्यवाह आत्मसंकल्पेनेत्यर्थ इति । श्लोकस्य पिण्डितार्थे विशदयति अव इति । अपहतपाप्मत्वादीत्यनेन दद्दरविद्यासुबालोपनिषत्प्रभृतिषु निर्दोषत्वमङ्गलगुणा करत्वप्रति- पादकानां वाक्यानां स्मारणम् । समस्त कल्याणगुणात्मकत्वमित्यादिना " समस्तकल्याणगुात्मकोऽसौ स्वशक्तिलेशाद्धृ (घ) तभूतस ( ब ) र्गः । इच्छा गृहीत | भिमतोरुदेहः संसाधिता शेष जगद्धितोऽसौ (यः)” (वि. ६. ५. ८४ ) इत्यादि स्मारितम् । ईश्वरस्वभावः सर्वोऽप्युभयलिङ्गत्वेन संगृहीत इत्यभिप्रायेणोक्तम् सर्वमैशं स्वभावमिति । स्वमेव रूपमित्यादिना, “समस्तशक्तिरूपाणि तत् करोति जनेश्वर । देव तिर्यमनु- 2 माहारजनं कुसुम्भरागरखितम् । ५

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतांमाध्यम् 47. 149 तदिदमाइ, “अजायमानो बहुधा विजायते” (उ. ना.) इति श्रुतिः । इतरपुरुषसाधारणं जन्म अकुर्वन् देवादिरूपेण स्वसङ्कल्पेनोक्तप्रक्रियया जायत इत्यर्थः । ‘बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तच चार्जुन । तान्यहं वेद सर्वाणि’, ‘तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम्’ ‘जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेति ततः’ इति पूर्वापराविरोधाच ॥ ६ ॥ , . जन्मकालमाइ- यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽरमानं सृजाम्यहम् ॥ ७ न कालनियमोsस्मसंभवस्य । यदा यदा हि धर्मस्य वेदोदितस्य चातुर्वर्ण्यचातुराश्रम्यम्यवस्थपा- अवस्थितस्य कर्तव्यस्य ग्लानिर्भवति यदा यदा च तद्विपर्ययस्याधर्भस्याभ्युत्थानम् तदाऽहमेव व्याख्या (दि) चेष्टावन्ति स्वलीलया ॥” (वि. ६ ७ ७१ ) इत्यादि भगवत्पराशरखचनं मारितम् । अजत्वत्या स्मृतिरियं बाध्येतेत्यलाह तदिदमाहेति । अजायमानत्वज्जायमानत्वोक्त्या व्याहतत्वादन्य- परेयं श्रुतिरित्यवाह इतरेति । अजायमानः इति सामान्यनिषेधो “बहुवा विजायते” (पु.) इति विशेषविधिसनिधानात् सङ्कुचितविषयः । अतो विरोधे शान्ते तात्पर्यान्तरं न कल्प्यन् । न चैई ‘बहु स्याम्’ (छा. ६.२.३; आ. ६. २) इतिवत् जगद्रूपेग बहुभवनन्, “तस्य धीराः परिजानन्सि योनिम्” (पु.) इत्यनन्तर वाक्यैर्मुमुक्षूणामत्यन्तोपकार का बनार रहल्यज्ञानस्यैव वक्तुमुचितत्वात् अस्य च तदैकार्थ्यादिति भावः । सत्यमिथ्यात्वाभ्यां विरोधपरिहारशङ्कां प्रतिक्षेप्तुम्, ‘मक्कृतिं स्वामधिष्ठाय ’ इत्यस्य विग्रहपरत्वे, मायाशब्दस्य ज्ञानपरत्वे च हेत्वन्तरमाह बहूनीति । वेद, सृजामि, दिव्यम् इति शब्देर्जन्मनो बुद्धिपूर्वत्वेच्छामात्रकृतत्वदिव्यत्वादीनि प्रतीयन्ते । मायादिशब्दस्याविद्यादिपरत्वे तु तदखिलं विरुध्येत । न ल जन्मशब्दो जन्मप्रतिभासवाची न च प्रध्वस्तपर्यायो व्यतीत शब्दो न च मायागृहीतस्य सर्ववेदित्वम् ; नापि मिथ्याभूते सृष्टिशब्दः न च त्रिगुणप्रसूतस्य दिव्यत्वमिति भावः ॥ ६ ॥ बाधपरः; कति प्रश्नस्योत्तरमुच्यत इत्याह जन्मकालमा हेति । युगानियमस्य वक्ष्यमाणत्वात् यदायदा इति वीप्सा युगान्तवर्तिकाला नियमपरेत्यभिप्रायेणाह न कालेति । जीववत् पुण्यापुण्यविपाककृती वा व्यवस्थित सङ्कल्पकृतो वा मन्वन्तरमहाकल्पादिरूपो वा कालनियमो नास्तीत्यर्थः । प्रमाणतः स्वरूप- तश्च ग्लानिप्रकारसूचनाय बाधक देशव्यवच्छेदाय च वेदोदितस्येत्यादि विशेषणम्। वेदोदितस्व कर्तव्यस्येति धर्मलक्षणमप्युक्तं भवति । अधर्मशब्देनको विरोधविषयत्वमभिप्रेत्योक्तं तद्विपर्ययस्येति । ततश्च अवैदिकागमोदितस्य वर्णाश्रमादिव्यवस्थारहितस्य तत एवाकर्तव्यस्येति पूर्वोक्तमका वैपरीत्यं फलितम् । धर्मग्लानेरधर्मोत्थानस्य च तुलाद्यनमनोन्नमनयत् परस्परविनाभावित्वं च दर्शितम् । तदे. त्यत्रापि यदायदा इत्येतत्प्रतिनिर्देशरूपस्यरत् वीप्साऽनुसंधेया । धर्मस्य ग्लानिमपि न सहे, किंपुन मिति ग्लानिशब्दतात्पर्यम् । एवमधर्मस्योममात्रमपि न सहे, किमुत शाखानुशाखतामित्यभ शब्दाभिप्रेतम् । अहं सृजामि इत्यत्रापेक्षणीयान्तरादर्शनात् अहमेव स्वसंकल्पेनेत्युक्तम् । ते स्वाप्यधिष्ठातुस्तस्य कालपरतन्त्रत्वं परिहृतं भवति । आत्मानं सृजामि इत्येतन्न व्रत

150 श्रीभगवङ्गीता - म. 4. 8.1 स्वसङ्कल्पेनोक्तप्रकारेणाऽस्मानं सृजामि ॥ ७ ॥ जन्मनः प्रयोजनमाह— परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ साधवः उक्तलक्षणधर्मशीलाः वैष्णवाग्रेसरा मस्समाश्रयणे (ज) प्रवृत्ता मन्त्राम [ गुण ]कर्म- स्वरूपाणां वाच्ानसागोचरतया मद्दर्शनेन विना स्वात्मधारणपोषणादिकमलभमानाः क्षणमालकालं कल्पसहस्रं मन्वानाः प्रशिथिल सर्व गावा भवेयुरिति मत्स्वरूपचेष्टियावलोक- नालापादिदानेन तेषां परित्राणाय तद्विपरीतानां विनाशाय च क्षीणस्य वैदिकस्य धर्मस्व सस्य नित्यस्वात् आत्माश्रयादिप्रसङ्गाच । नापि जीवविषयम् तस्य प्रकरणाससत्वात् नाप्य/च- विग्रहविशिष्टस्वात्मविषयम्; तस्यापि रूपस्य नित्यत्वात् ; अतोऽवतारविग्रहविशिष्टस्वात्मात आस्मान- मिति निर्दिश्यत इत्यभिप्रायेणोक्तम् उक्तप्रकारेणेति ॥ ७ ॥ i किमर्थमिति प्रश्नोत्तरमुच्यत इत्याह जन्मन इति । साधुशब्दोऽत्र नासमर्थादिविषयः, दुष्क- च्छन्दप्रतियोगिरूपत्वात् । अतः सुकृतिविषयोऽयमित्यभिप्रायेणोक्तम् उक्तलक्षणधर्मशीला इति । उक्तलक्षणशब्देन वेदोदितस्य इत्यादि परामृश्यते । ये पुनरुक्तलक्षणधर्मेण देवतान्तराण्येव उपासते; ये च वैष्णवाः प्रतर्दन विद्या [दि] न्यायेन तत्तदेवता विशिष्टवेषेणैव भगवन्तमुपासते न तेषामवतार- प्रदर्शनेऽत्यन्तर्निर्वन्धः ततदेवता कञ्चुकितवेषेणैव सदपेक्षित सकलप्रदा नोपपत्तेरित्यभिप्रायेणोक्तम् वैष्ण- वाग्रेसरा इति । भगवद्भक्तवर्या इत्यर्थः । उक्तलक्षणधर्मशीला इति, वैष्णवासरा इति पदाभ्यां “न चलति निजवर्णधर्म तो य:” (वि. ३. ७. २०), “वर्णाश्रमाचारवता”” (वि. ३. ८. ९) इत्यादि सूचितम् । यथावस्थितमुपायं प्राप्यं चावलम्बमाना इति च फलितम् । त्राणं हि नाम अल अनिष्ट- निवर्तनपूर्वकेष्टप्रापणम् । एवंविधवैष्णवासराणाम् अनिष्टश्च भगवदलाभ:; तत्समाश्रयणपूर्व कतल्ला भेनैव व तस्यानिष्टस्य निवर्तनमित्यभिप्रेत्योच्यते मत्समाश्रयणे (इ) त्यारभ्य, आलापादिदानेनेत्यन्तम् । न हि अमीषामन्नपानताम्बूलादि धारणपोषणादिकम्, किंत्वहं कृष्ण एव सर्वमित्यभिप्रायेणोच्यते मदर्शनेन विना स्वारमधारणपोषणादिकमलभमाना इति । अदर्शनं चानिष्पत्रयोगावस्थस्यात् । यद्यमी मत्साक्षात्कारात्पूर्वमल्पं कार्ल लोचने मीलयित्वा सहेरन्, तदा अहमपि तादृशीं तेषामवस्थां सहेयापि, न स्वेते तथेत्यभिप्रायेणोकं क्षणेत्यादि । “त्रुटि युगायते त्वामपश्यताम् " ( भाग. १०.३१.१५ ) इत्यादिकमिह भाव्यम् | अदर्शनदुःखस्य च चरमावस्थोच्यते प्रशिथिलसर्वगात्रा भवेयुरिति । स्वविश्लेष- परिक्लिष्टानामुज्जीवनाय प्रवृतस्य क्रमात् भक्तानुभाव्याकारा उच्यन्ते मत्स्वरूपचेष्टितावलोकना- लापादिदानेनेति । न पवर्गसुखादिवत् अवतारमन्तरेण खसंकल्पमात्रेणै [व] तद्दातुं शक्यमिति भावः । वाणाय इत्यत्रोपसर्गेण विविधानिष्टनिवृत्तिपूर्वकविविधेष्टप्राप्तिः सूचितेत्यभिप्रायेण मचाम[गुण ]- दिकं धारणेत्यादिकं स्वरूपचेष्टितेत्यादिकं चोक्तम् । स्वरूपमत्र विग्रहः । एवं साधूना- मयात्परित्राणमुक्तम् अथ तेषामेय बाह्यभयात्परित्राणमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह तद्विपरीतानां शोकपरंतु मोडतिष्धुं वेदिलैयुमेलां कंजन” ( तिव. 6. 7.1.)

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 9. 151 मदाराधनरूपस्याऽराज्य स्वरूपप्रदर्शनेन स्थापनाय च देवमनुष्यादिरूपेण युगेयुगे संभवामि । कृतत्रेतादियुगविशेषनियमोऽपि नास्तीत्यर्थः ॥ ८ ॥ जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तवन । त्याचा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ एवं कर्ममूलयत्रिगुणप्रकृतिसंसर्गरूपजन्मरहितस्य सर्वेश्वरत्व सार्वश्य सत्यसङ्कल्पत्वादि- समस्त कल्याणगुणोपेतस्य साधुपरित्राणमत्समाश्रयणैकरयोजनं दिव्यम् - अप्राकृतं मद- साधारणं मम जन्म चेष्टितं च तवतो यो वेत्ति, स वर्तमानं (न) देहं परित्यज्य पुनर्जन्म नैति मामेव प्राप्नोति । तनिवृत्तौ च तेषामपि धार्मिक + L. विनाशाय चेति । चकारोऽम्याचयार्थः । इदमप्युक्तमन्तरादित्याधिकरण माध्ये, “साधवो कुपासकाः, तत्परित्राणमेवोद्देश्यम् आनुषङ्गिकस्तु दुष्कृतां विनाशः; संकल्पमात्रेणापि तदुपपते: " ( १. १. २१) इति । भागवतापराधो हि दुष्कृत्यकाष्ठेत्यभिप्रायेण तद्विपरीतानामित्युक्तन् । “रिपूणामपि वत्सल: " (रा. यु. ५०, ५३), “मच्छरैस्त्वं रणे शान्तस्ततः पूतो भविष्यसि” (रा. यु. ४१.६८) इतिवत् दुष्कृतामपि विनाशो नात्यन्तविनाशः तु वैपरीत्यहेतुभृत राक्षसन भृतिशरीरअन्ध्यादि][व] निवर्तनम् ; सोऽपि धर्मसंस्थापन पर्यवसितः । मच्छेषभूतमाराधनं मयैव येत्युक्तम् । अनुष्ठानमुखेनोपदेशमुखेन च धर्मप्रवर्तनं व्यासा- वक्त्युत्पादनमवतारा साधारणप्रयोजनम् । परश्शतपरुषवादी- जन्मलयशतुः शिशु डाव हि कृष्णदर्शनेन प्रीतिमान् भूत्वा मुक्ति गत इत्यभिप्रायेण आराध्य- स्वरूप प्रदर्शनेनेत्युक्तम् | “रूपौदार्यगुणैः पुंसां दृष्टिचित्तापहारिणम्” (रा. अ. ३. २९) इत्यादि च भाव्यम् । एतेन धर्मस्य सम्यक्स्थापनं हि स्वपर्यन्ततया स्थापनमित्युक्तं भवति । युगेयुग इति वीप्सा- ताप व्यनक्ति कुततादीति । न तु प्रतियुगमवश्यं संभवामि, नापि युगविशेषनिर्वन्ध इति भावः ॥ ८. हि स्थापनीयमित्यभिप्रायेण मद दिद्वाराऽपि शक्यम्; आराध्य तारयाथात्म्यकथनस्य परमप्रकृतमोक्षोपयोगित्वमुच्यते जन्म कर्मेति श्लोकेन । त्यादिनोक्तप्रकारेणेत्यर्थः । दिव्यमित्यस्यैवार्थः अप्राकृतमिति । मदसाधारण- Tata (आ. ६) इत्युक्त जन्मव्यवच्छेदः । बहुचौप्ण्यादिवत् धर्मिग्राहकप्रमाण- चकारो न तर्कवाध्य इति च भावः । “जन्म कर्म च मे दिव्यम्” इत्युक्ते भूतं पुण्यमपि किमस्तीति शङ्कान्युदासाय चेष्टितमिति व्याख्यातम् । यरहितमित्यर्थः । देहं परित्यज्येत्युक्ते प्रारब्धकर्मपर्यवसानदेहं परित्यज्येति व्यवच्छेदाय वर्तमान (न) देहं परित्यज्येत्युक्तम् । एतच यो वेति स वावस्थापेक्षया पुनर्जन्मप्रतिषेधात् फलितम् । पुनर्जन्म नैति इत्यनेन पतीष्टमाप्तिः । न केवलं विरोधिनिवृत्तिमात्रेण स्वात्मानन्दानुभवमात्रम्, प्रानोतीत्यवधारणार्थः । ननु वर्तमान देहं परित्यन्ये आदि अयुक्तम्, शरीर के निर्णीत; व्यस्थ व कर्मणः क्रियन्तिः बन्मानि साध्यानीति ACADFAN MLE AC- 3464.. 152 श्रीभगवद्गीता - अ. 4. 10. मदीयदिव्यजन्मचेष्टितयाथात्म्यविज्ञानेन विध्वस्तसमस्तमरसमाश्रयण विरोधिपाय: मित्र जन्मनि यथोदितप्रकारेण मामाश्रित्य मदेकप्रियो मदेकचितो मामेव प्रामोति ॥ १ तदाह- starrasोचा मम मामुपाश्रिताः । बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ 10 मदीयजन्मकर्मतश्वज्ञानाख्येन तपसा पूता बहव एवं संवृताः । ; न नियमः व्यासादिष्वनियमदर्शनात् । न च जन्मकर्मज्ञानमावान्मोक्षः, दीर्घकालनैरन्तर्यादरसेव- नीदुष्कर धर्मज्ञानानुगृहीतोपासनशास्त्रार्थनैरश्वयप्रसङ्गादित्यत्राह मदीयेति । दिव्यजन्म चेष्टितज्ञानेन उपासनविरोधिनां समस्तानां पापानां निवृतत्वादस्मित्रेव जन्मनि जन्मान्तरारम्भकपापां शमशमनसमर्थ- पुण्कलोपासननिष्पत्तेर्न जन्मान्तरपरिग्रहः । स्मरन्ति च “विनिष्पन्न समाधिस्तु मुक्ति तत्रैव जन्मनि’ (वि. ६. ७. ३५) इति । एवंचोपासनपौप्कल्य हेतुल्यास्याभिधानात् परम्परया मोक्षसाधनत्वमिति नोपा- सनशास्त्रवैयर्थ्यमिति भावः । यथोदितप्रकारेण मामाश्रिस्येति पुष्कलध्यानावस्थोग्यते । मदेकप्रिय समदेकप्रिय ; ‘प्रियो हि ज्ञानि दः । मदेकचित इति समा- इति तु भक्तिरूपापन्नतोतिः । अहमेक एवं वं संभवेदिति 1 नोऽत्यर्थमहम् (७, १७) इति वक्ष्यते । रायनरूपर व्यवस्था | मय्येकस्मिन्नेव चितं यस्य स मदेफ दर्शनेन उपासनवैयर्थ्य[मित्य][दिशङ्कोतरत्वेन योऽयमय., उपासनवैयर्थ्य [मित्य][ [दिशक्कोतरत्वेन योऽयमय १५३ वीतराग इति लोकेनोच्यत इत्याह तदादेति । तदेव पूर्वस्तुतं ज्ञानमिह ज्ञानतपसेत्युच्यते मन्मात पश्रिता इति तु परम्परया तत्साध्यज्ञानमित्यभिप्रायेणाह मदीयेति । } ; । मने ग्रमी ifa. ५) 11 न क छे- अस्य श्लोकस्य पूर्वश्लोके व्याख्यातायत्वात् एवं संवृता इति संग्रहण कन् । तथाहि -ज्ञान- तपसा पूता इत्यस्यार्थो मदीयेत्यारभ्य पाप इत्यन्तेन प्रपश्चितः । मामःश्रि इत्यनेन मामुपाश्रिताः इत्यस्यार्थ उक्तः । मदेकप्रियः इत्यनेन वीतरागभयक्रोधाः इत्यस्यार्थोऽभिप्रे प्रीतिर्हि रागः तद्विरोषिषु निरसनेच्छ । क्रोधः; आगामीष्ट विरोध्य निष्टा गमोत्प्रे खिलमपि न वासुदेवभक्तानामस्ति, तदेकप्रियत्वेन विषयान्तरे रागाभावात् त भावात् ; तल्लाभालाभव्यतिरिक्तेष्टानिष्टाभावेन भयाभावच्च । इदं च (वि. स.) इत्यादिषु प्रसिद्धम् । मदेकचितः इति मन्मयाः इत्यस्यधिः । मन्मया; तादात्म्यविकारार्थयोरत्नानुपपन्नत्वात् अन्तर्यामित्व विवक्षायां मन्मया इत्यल, ‘ईश्वररामेददर्शिनः’ इति शङ्करो के शास्त्रोपकमादिविरोधात् श् 44 1 निष्पनसमाधयः दर्शनसमानाकारज्ञान कतः । तेषां जन्म्यन्तरम ताररहस्य चिन्तनं जन्मान्तरनिरोधोति संकल्पस्वर्योदये पुरुषं प्रति संकर उपासने प्रायनिवर्तनसामार्थ्यांधानद्वारेति मनोकम पवम्भूतोप दिति । तदर्थमेव विशब्द: न तु अन्तिमप्रत्ययादिविवक्षया । भषक

ता ।।

त्वम् तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 11. 1 158 तथा च श्रुतिः, “तख धीराः परिजानन्ति योनिम्” (उ. ना) इति । धीराः धीमता- ग्रेसरा एवं (एच) तस्य जन्मप्रकारं जानन्तीत्यर्थः ॥ १० ॥ । ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् । मम कर्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ११ न केवलं देवमनुष्यादिरूपेणावतीर्य मत्समाश्रयणापेक्षाणां परित्राणं करोमि, अपि तु ये मत्समाश्रयणापेक्षा यथा— येन प्रकारेण खापेक्षानुरूपं माँ संकल्प्य प्रपद्यन्ते समाश्रयन्तेः तान् प्रति तथैव तन्मनीपितप्रकारेण भजामि - मां दर्शयामि । किमत्र बहुना, सर्वे मनुष्याः स्तन् । मामेव प्रामोतीत्यनेन मद्भावमागताःः इत्यस्यार्थो दर्शितः । मुक्त्यवस्थायामपि तादात्म्यस्य श्रुतिस्मृतितदर्थापत्तिसूत्रादिविरुद्धत्वात्, अत्रापि ‘मामेति सोऽर्जुन’ इति कर्मकर्तृव्यपदेशात्, ‘मम साधर्म्यमागताः ’ (१४.२ ) इति परस्ताद्रक्ष्यमाणत्वाच्च मद्भावमागताः इत्यस्य मत्स्वभावमपहतपाध्य त्वादिकं प्राप्ता इत्यर्थः । यद्वा ‘ब्रह्मैव भवति’ (मु. ३. २. ९) इत्यादाविवात्यन्त साम्यात् तद्व्यपदेशः । अवताररहस्यस्य च ज्ञातव्यत्वे श्रुतिरप्यस्तीत्याह तथा चेति । उक्तार्थसंवादित्वं विवृगोति– धीमतामग्रेसरा इत्यादिना । एवं वीरशब्दनिर्वचनेन प्रागुक्तभगवस्पष्ठन्ताभङ्गुरज्ञानवत्त्वमुक्तं भवति । परिजानन्ती- त्यत्रोपसर्गेण पूर्वोक्तयथावस्थितप्रकारोऽभिप्रेत इति ज्ञापनाय एवं वस्त्र जन्मप्रकारं जानन्तीत्युक्तम् । धीमतामग्रेसरा एवेति पाठे तु विशेषविधेः शेषनिषेधः फलित इति भावः ॥ १० ॥ एवं साधुपरित्राणाद्यर्थदेवमनुण्या दिसजातीयावेच्छावतार वर्णनमुखेनोपासनोपयुक्तं स्वस्य सौलभ्य- मुक्तम् । अथ तस्यैव काष्ठाप्रातां दशां दर्शयति ये यथेति श्लोकेन । अत्र कृष्णावतारवृत्तान्तेन सह अवतारवृत्तान्तोऽपि संगृहीतः । ये यथा, तांस्तथैवेति शब्दाः पूर्वोक्ताधिकारितदनुष्ठानप्रकारादि- नियमनिवृत्तिपरा इत्यभिप्रायेणाह न केवलमिति । स्वापेक्षानुरूपमिति पतित्वपुत्रत्वसारथित्ववाराह- ‘नारसिंहादिप्रक्रिययेत्यर्थः । सङ्कल्प्य मनोरथविषयं कृत्वेत्यर्थः । एतदेवात्र प्रपदनमित्याह समाश्रयन्त इति । ‘तांस्तथैव भजाम्यहम्’ इत्यत तद्वजनप्रकारेणाहमपि तान् भजामीत्येतदसङ्गतमिति शङ्कानिरासाय तथैवेत्यस्यार्थमाह तन्मनीषितप्रकारेणेति । न तु स्वकीयपरत्वानुरूपप्रकारेणेति भावः अन यथाभिलषितफलप्रदानेन पक्षपातपरिहारार्थत्वं परोक्तं पूर्वोचराभ्यां नात्यन्तसङ्गतम्, ‘चातुवर्ण्यम्’ (१३) इत्यादिना अर्धतः पुनरुक्तिव स्यात् । सेवकान् प्रति सेव्यस्य भजनं नाम सुलभदर्शनत्यमित्यभिप्रायेण मां दर्शयामीत्युक्तम् । उक्तार्थस्य लोकेऽपि प्रदर्शनपरमुत्तरार्धम् । न पुनः ‘यदि हाहं न वर्तेयम्’ ( ३. २३) इत्यादाविव स्वस्य लोकानुविधेया मुहानवस्वपरम् तस्येहासङ्गतत्वादित्यभिप्रायेण वान- सागोचरसौलभ्यपरतां त्रिवृणोति किमल बहुनेति । मनुष्यशब्दः ख्यादीनामपि संग्राहक इत्यभि- 1 मद्भाषप्राप्तिरूपमोक्षमात्रं फलमिति न: ऐडिकानुभवमपि वर्धयामि । तदिष्ट सर्वप्रकारेण घ भावो भवामीत्यर्थवर्णने भवताररहस्य चिन्तनशेषत्वं लोकस्य । अत्र तु प्रधानार्थ संबन्ध उकः । T-20

154 श्रीभगवङ्गीता - म. 4. 11. मदनुवर्तक मनोरथा मम वर्त्य - मत्स्वभावं सर्वे योगिनां वाङ्मनसागोचरमपि स्वकीयैक्षु- रादिकरणैः सर्वशः स्वापेक्षितैः सर्वप्रकारैरनुभूयानु (?) वर्तन्ते ॥ ११ ॥ प्रायेण सर्वशब्दः । अत्र वर्त्मशब्दो न ‘साक्षात्सरणिवाचकः, असङ्गतयाक्यार्थत्वप्रसङ्गात् । नाप्या- चारपरः, तस्याप्यत्रा सङ्गतत्वेनोक्तदूषणत्वात् । अत एव “एवं प्रवर्तितं चक्रम्” ( ३. १६), “तेनैव स्थापिता ब्रह्ममर्यादा लोकभाविनी” इत्याद्युक्तशास्त्रमर्यादानुवर्तनपरत्वमपि निरस्तम् । अतोऽत्र सौलभ्यो- पदेशप्रकरणे स्वासाधारण विग्रह चेष्टा सौशील्यादिखभावसमुदाय परत्वमेवोचितमित्यभिप्रायेणोक्तं मम च मत्स्वभावं सर्वमिति । सरणिवाचकमपि हि शब्दमुपचारात् स्वभावविषयतया प्रयुञ्जते । यथा “कोऽयं पन्था यदसि विमुखो मन्दभाग्ये मयीत्थम्” इति । मनुष्या इत्यनेन सूचितमुच्यते योगिनामिति । योगपरिशुद्धमनसा यानसागोचरमपि मांसचक्षुषो मनुष्या बाह्येन्द्रियैरप्यनुभवन्तीत्यर्थः । प्रियतम- पितृपुत्रसुद्धा तृभृत्यसारथित्वादिरूपाणि अर्चावताररूपाणि च सर्वशः इत्यनेन विवक्षितानीत्याह स्वापे- क्षितैरिति । " अनुभूयानु (१) वर्तन्ते अनुभवन्तो वर्तन्त इत्यर्थः । अलङ्करणयात्रोत्सवसेवा दिर्वाऽल प्रकारः । अत्र योगिनां वाङ्मनसगोचरमपि चक्षुरादिकरणैरिति वचनादचवताररूपेऽपि पर- रूपत्वानुसन्धानं दर्शितन् । यथा स्मरन्ति, ‘तामेव ब्रह्मरूपिणीम्’ इति । वक्ष्यति च भगवान्, ‘भुजैश्चतुर्भिः’ (वि. ध. १०३. ३०) इत्यादि । एवं प्रसङ्गात् सौलभ्यातिरेकं सारथ्यादिना पश्यतोऽपि पाण्डवस्यो. पासिसिषापूर्त्यर्थं कण्ठोक्त्याऽप्युपदिदेश । नन्वेतावताऽपि चोद्यानुमानतकणां कः परिहार उक्तो भवति । तदुच्यते - हे प्रत्यनीकः स्वयं ये कथमुपाददीतेति चोद्यम् अवतारादेयत्वाभावादेव निरस्तम् । तदभावश्याकर्मवश्यस्वामाकृतत्वस्वेच्छा- कृतत्वादिभिः । पुण्यपापाद्यभावे नियन्त्रन्तराभावे च कथं जन्मादीत्येतदपि स्वेच्छया परिहृतम् । हिताहिताज्ञानाशक्त्या दिचोद्यमकर्मवश्यस्य लीलयाऽवतरतोऽस्या हिताभावात् तदज्ञानाभावाच्च निरस्तम् । प्रयोजनाभावचोद्य तु साधुपरित्राणादिप्रयोजनवर्णने नापाकृतम् । यत्तु साधुपरित्राणादौ सङ्कल्पमा वेणापि शक्ये किमवतारादिनेति, तदपि ‘परित्राणाय साधूनाम्’ (८) इत्यत्र मन्त्रामेत्यारभ्य आलापादिदानेन तेषां परित्राणायेत्यन्तेन भाष्येण, ‘धर्मसंस्थापनार्थाय’ इत्यत आराध्यस्वरूपप्रदर्शनेनेत्यनेन ये यथा (११) इत्यत्र सर्वसाधारणखसौलभ्यातिरेकपदर्शनेन च परिहृतम् । यदुक्तम् ईश्वरो न वस्तुतो जन्मादिमान् अकर्मवश्यत्वात् मुक्तात्मवदिति-तलेश्वराभ्युपगमानभ्युपगमयोर्धर्मिग्राहकनाभाश्रयासिद्धी । किंच किमल कर्महेतुकजन्मादिरहित इति साध्यार्थः ? उताकर्महेतुकजन्मादिरहित इति ? अथवा सामान्येन जन्मादिमात्र रहित इति न प्रथमः सिद्धसाधनात् । न द्वितीयः, हेतोरप्रयोजकत्वात् । न हि कर्मनिवृत्तिर कर्महेतुकं जन्मापि निवर्तयति । निषेध्यत्वरूपसमर्पकप्रमाणेन बाचश्च ; यथाऽयेर- " 1 ममब-मत्प्रापकं भक्तिप्रपत्तिरूपमार्गमित्युक्तौ सर्वमनुष्यग्रहणं न स्यादिति । 2 अनुवर्तन्त इत्यत्र अनु इत्यस्य अनुभूयेत्यर्थस्योतत्वात् पुनः अनुशब्दप्रयोगः भाग्ये टीकायाञ्च न स्यात् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 18. 155 इदानीं प्रासङ्गिकं परिसमाप्य प्रकृतस्य कर्मयोगस्य ज्ञानाकारताप्रकारं वक्तुं तथाविध- कर्मयोगाधिकारिणो दुर्लभत्वमाह -

काङ्क्षतः कर्मणां सिद्धिं यजन्त दह देवताः । क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा । नौयानुमाने । न तृतीयः ; दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वात् । मुक्तत्यापि हि शरीरपरिग्रहः, “जक्षत् कीडन् रममाणः " (छा. ८. १२. ३), “स एकधा भवति त्रिधा भवति” (छा. ७. २६. २) इत्यादिश्रुतिसिद्धः ॥ तर्हि मुक्तोऽपि पक्षीकृत इति चेत्, तदा को दृष्टान्तः ? घटादिरिति चेन्न ; तन शरीरपरिग्रहाद्यभावस्य अचेतनत्वोपाधिकत्वात् । एतेन - यो जन्मादिमान् स कर्मवश्य इति व्यतिरेको- ऽपि नः ॥ यस्त्वीश्वर नियोगाविषयत्वादिति सोऽपि प्रथमेन तुल्यार्थ : ; पुण्यपापनिरूपकशास्त्रस्यै- वेश्वराज्ञारूपत्वात् । यतु तत्कारणरहितत्वात्, यो यत्कारणरहितः, न स तद्वानिति – तदप्यसत्; उपादानकारणविवक्षया प्रयोगे त्वप्राकृता कर्मनिमित्तावतारोपादाननित्यविग्रहसद्भावोपपादनात् हेत्वसिद्धेः । निमित्तविवक्षया प्रयोगे तु संकल्पादिनिमितोपपादनात् । सामान्यविवक्षाऽपि तत एवोक्कोत्तरा । एवं संकुचितज्ञानशून्यत्वादित्यादिष्वपि धर्मिग्राहकवाधादिकं भाग्यम् । साध्यप्रयोजनरहितत्वादित्यत्र हेत्वसिद्धिध, साधुपरित्राणलीलादिप्रयोजनस्योत्तरात् । तथाऽपीदानीतनं सुखं तदा ( प्राक् ) नास्तीति तेनांशेना पूर्णत्वं प्रसज्यत इति चेत् — नेदमपूर्णत्वन् इष्टविषाताभावात् । इच्छाकाले व तत्सिद्धेः । तदानीमपि यदीच्छेत्, सिध्येदिति योग्यता सद्भावात्, उत्तरकालीनस्यापि तस्य प्रागपीश्वरेण सर्वज्ञेन खसुखतयाऽनुसंधीयमानत्वात् । एवमतीतेऽपि भाव्यम् । भविष्यतोऽपि सुखत्वेन प्रकाशमानत्वे किमर्थ तत्वेच्छेति चेत्, उत्पत्त्यर्थेति ब्रूमः । तथा किं प्रयोजनमिति चेत् — सैव । सा तर्हि पूर्वोत्तरकालयो- नास्तीति तयोः काल्यो र पूर्णत्वमिति चेन्न तत्कालीनतया तथैव सर्वदा ज्ञायमानया पूर्णत्वात् । ननु कस्यचिदिष्यमाणत्वं तदलाभे दुःखादिति चेन्न तल्लामस्य प्रयोजनत्वेनैव तदुपपतेः । अशक्तस्य हि तदिच्छतस्तदसिद्धेदु:खं जायते ; शक्तस्य तु तदिच्छैव तत्सुखत्वं पुप्यतीति न संकटं किंचिदिति ॥ एतेन साध्यप्रयोजनरहितत्वे हेतौ मुक्तदृष्टान्तोऽपि साघनविकलः, ‘जक्षत्कीडन्’ इत्यादिश्रुतेः ॥ ये तु परमसाध्यापनष्टान्तेन सर्वज्ञत्वादित्यादिहेतवः, तेव्वपि साध्यविकलत्वादिदोषः समानः । प्रसज्ञाश्चानु मानवत् व्याप्तचाद्यभावेन दूषिता इति । तदेवं सिद्धं - जन्मादिकमीश्वरस्य सत्यम्, तत्प्रतिपादकं च वचः प्रमाणमिति । यत्तु अवतारेषु दुःखशोकमयादिकं कचिदुच्यते, तदस्यापहतपाप्मत्वादिवलात् “तेन वञ्चयते लोकान्” (भा. उ. ६७. १५) इत्यादिवचनबलाच्चाभिनयमा मन्तव्यमिति ॥ ११ ॥ एवमध्यायार्थतयाऽभिहितेषु षट्सु प्रसञ्जकं प्रासङ्गिकं चोक्तम् अथ प्रकृतस्य कर्मयोगस्य ज्ञानाकारताप्रकारं वक्तुं तदुपोद्घाततया षट् श्लोकाः प्रवर्तन्ते । तत्राधिकारिविषयाश्चत्वारः, कर्मस्वरूप- विषयो द्वावित्यवान्तरविषयविभागः । तदिदमभिप्रयन् प्रथमं श्लोकमवतारयति इदानीमिति । काङ्क्षन्तः

156 श्रीभगवद्गीता अ. 4. 12.

सर्व एव पुरुषाः कर्मणां फलं ‘काङ्क्षमाणाः (कांक्षन्त: :) इन्द्रादिदेवतामात्रं यजन्ते- आराधयन्ति, न तु कश्चिदनभिसंहितफलः इन्द्रादिदेवतात्मभूतं सर्वयज्ञानां भोक्तारं मां यजते । कुत एतत् यतः क्षिप्रमसिभेव मानुषे लोके कर्मजा पुत्रपश्चाद्यादिसिद्धिर्भवति । मनुष्यलोकशब्दः स्वर्गादीनामपि प्रदर्शनार्थः । सर्व एव लौकिकाः पुरुषा अक्षीणानादि- कालप्रवृत्तानन्तपापसंचयतया अविवेकिनः क्षिपफलाकाङ्क्षिणः पुत्रपश्चन्नाद्यखर्गाद्यर्थतया सर्वाणि कर्माणीन्द्रादिदेवताराधनमात्राणि कुर्वते ; न तु कथित् संसारोद्विशहृदयो मुमुक्षु उक्तलक्षणं कर्मयोगं मदाराधनभूतमारभत इत्यर्थः ॥ १२ ॥ इत्यत्र विशेषनिर्देशाभावात् सर्व एव पुरुषा इत्युक्तम् । ये मुमुक्षुतया संभाव्यन्ते, तेऽपि हि प्रथमं त्रिप्रवणा इति एवकाराभिप्रायः । कर्मणां सिद्धिम् इत्यत्र कर्मस्वरूपसिद्धि शङ्कान्युदासायोकम् भूमिति । शब्दाभिप्रेतमाह इन्द्रादिदेवतामात्रमिति । इह या देवतात्वेन प्रतीयन्ते सा इत्यर्थः । ““यज देवपूजायामिति धात्वर्थव्यञ्जनाय आराधयन्तीत्युक्तम् । एतेन तत्तद्देवताराधनभूतानां दानहो मादीनामपि संग्रहः । सर्वाणि कर्माणीत्यनन्तरमेतत् व्यञ्जविष्यति । व्यतिरेकरूपमाभिमायिक करयोगाधि- कारिदौर्लभ्यमाह न तु कचिदिति । सर्वयज्ञानां भोक्तारमित्यनेन ‘अहं हि सर्वयज्ञानाम’ (९. २४), ‘भोक्तारं यज्ञतपसाम्’ (५. २९) इत्यादि वक्ष्यमाणं सूचितम् । हेतुपर हिशब्दार्थव्यञ्जनाय शङ्कते कुत एतदिति । महति फले स्थिते क्षुद्रफलाकाङ्क्षा किंनिबन्धनेत्यर्थः । क्षिप्रमानुषशब्दाभ्यां कालतो देशतश्वासतिरुच्यते । ‘वायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता’ (यजु. २. १. १) इत्यादिकं क्षिप्रशब्देन स्मारितम् । अमिवेत्यनेन मानुषशब्दफलितदेशा सत्तिद्योतनम् । क्षिप्रलाभादस्मिन्नेव लोके लाभाच क्षुदेष्वपि फलेषु प्रथममाकाङ्क्षा स्यादिति भावः । मानुषलो कौचित्येन सिद्धिं विशेषयति पुत्रपश्वित्यादि । अपवर्गफल- प्रकरणफलितमाह मनुष्येति । अतिशयितफलसद्भावेऽपि क्षुद्रफलाकाङ्क्षायां तदनुषविदुःखसन्तानानुद्वेगे च हेतुं दर्शयन् कण्ठोक्तमाभिप्रायिकं च सङ्कलय्य वाक्यार्थमाह सर्व एवेति । लौकिका इति त्रिवर्ग- प्रावण्यनिदर्शनार्थमुक्तम् । अविवेकिनः । अविवेकित्वादित्यर्थः । त्रिफलाकाङ्क्षिण इति क्षुद्रत्व- नश्वरत्वदुःखानुबन्धित्यादिदोषपुखानादरेण ‘वरमय काकः वो मयुरात्’ इतिवन्मन्यमाना इति भावः । उपलक्षणोपलक्ष्य भूतैहिकामुष्मिक सङ्कलनेनोक्तम् पुत्रपश्वनाथस्वर्गादीति । एतेन कर्मणां सिद्धिम्’ इत्यत्र सिद्धिशब्दः सामान्यविषय इति दर्शितम् । सर्वाणि कर्माणि योगदानहोमादीनि ॥ १२ ॥ 1 अत्र “कान्त” इत्येव पाठः स्यात् | उत्तरत्न सततं कीर्तयन्त इत्यत्रैव कामाणशब्द- समर्थमाद । 2 कर्मजेसि ज्ञानजमोक्षसिद्धि व्यावृत्तिः । मोक्षसिद्धिः कर्मयोगप्रयोज्या; न साक्षात् तज्जा ! 3 सिद्धिमित्यन्वयो नापेक्षितः उत्तरार्धे तदुक्तेः। भत इद्द देवताः इत्यन्वये अवधारणात् प्रकृतिमण्डलमात्रवर्तिदेवता इति सिध्यति ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4 13-14. यथोक्तकर्मयोगारम्भविरोधिपापचय हेतुमाह- 157

• चातुर्वर्ण्य मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम् ॥ १३ चातुर्वर्ण्यप्रमुखं ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं कृत्स्नं जगत् सम्वादिगुणविभागेन तदनुगुणश्रमादिकर्म- विभागेन च विभक्तं मया सृष्टम् । सृष्टिग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । मयैव रक्ष्यते, मयैव चोपसंहियते । तस्य-विचित्रसृष्ट्यादेः कर्तारमप्यकर्तारं मां विद्धिं ॥ १३ ॥ कथमित्यत्राह– न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति कर्मभिनं स बध्यते ॥ यत इमानि विचितसृष्टादीनि कर्माणि मां न लिम्पन्ति न मां संबध्नन्ति । न मत्प्रयुक्तानि नन्वक्षीणानन्तपापसंचयत्यं सर्वेषां समम् । ततश्चाविवेकित्वात् क्षिप्रफलकाङ्क्षित्थमपि समानम् । अतः कस्यापि मुमुक्षाविरहान्मोक्षोपायशास्त्रमप्रमाणं स्यादित्याशङ्कय लोकद्वयेन तत्परिहारः कियत इत्यभिप्रायेणाह यथोक्तेति । पूर्वश्लोकोक्केषु देवतान्तराधीनेषु क्षुद्रफलेन्यपि सर्वकर्तः स्वस्यैव हेतुस्वं चातुर्वर्ण्यमित्यादिना दर्शितम् । व्यष्टिसृष्टयन्तर्गत चातुर्वण्यकेनं समस्त व्यष्टिसृष्टिसंग्रहार्थमित्यभिप्रायः चातुर्वर्ण्य प्रमुखमित्युक्तम् । वैषम्यनैर्नृण्यपरिहार प्रस्तावाय व्यष्टिसृष्ट्युपादानम् । गुणकर्मविभागशः इत्येतत् प्रपञ्चविन्यमाणसत्त्वादिविभाग विषयमित्यभिप्रायेण सच्चादीत्युक्तम् । सत्त्वादिमूलत्वात् सर्व- व्यापाराणां तदनुगुणेत्युक्तम् । ‘समः शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्त्वमुत्तमम् (भा. आध. ४०. ११) इत्यादिगुणविभागः, ‘ब्राह्मणक्षत्रियविशाम् (गी. १८.४१ ) इत्यादिकर्मविभागः । शमादिकर्मेति- शमाद्यनुष्ठेयमि " ( क) त्यर्थः । ’ शमो दमः ’ (१८. ४२ ) इत्युपक्रम्य, ‘ब्राह्म कर्म खभावजम्’ इति वक्ष्यते । एवं देवतिमनुष्यादिजातिषु वारापाशानकल्पादिषु च पुराणादिषु प्रपञ्चितस्ततद्गुणोद्वितो विषम- सृष्टिप्रकारो दृष्टव्यः । श्रुत्यादिषु सृष्ट्यादिसमस्तहेतुतयेश्वरस्य ज्ञातव्यत्वविधानादव सृष्टिमहणं रक्षादेरपि प्रदर्शन परमित्याह सृष्टीति । एतेन व्यष्टिसृष्टधादिव्यापारत्रयस्यापि स्वकर्तृकत्ववचनात्, “सृष्टि ततः करिष्यामि त्वामाविश्य प्रजापते” (वि. ध. ६८.५१) इत्यादेरर्थोऽप्युक्तो भवति । सूत्रितं चैतत्, " संज्ञामूर्तिक्लप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशात् " (ब्र. २. ४. १७) इति ॥ १३ ॥ : एककार्यापेक्षयैकस्यैव कर्तृत्वं तदभावश्चेति व्याहतमित्यभिप्रायेण चोदयति कथमिति । कर्तृत्वं तावत् मुख्यम्; अकर्तृत्वं तु वैषम्यप्रयोजकत्वाभावादुच्यत इति व्यञ्जयति यत इति । कर्मशब्दोऽल न पुण्यपापविषयः, प्रकृतानुपयुक्तत्वात् इदानीं कर्मवश्यत्वशङ्काभावात्। शक्तिविरोधपरिहारात्मकत्वस्यैव युक्त. स्वात्, अनपेक्षित विधानादपेक्षितविधानप्रावल्याच्च इत्यभिप्रायेण इमानि विचित्रसृष्ट्यादीनि कर्माणी मुक्तम् । न मां लिम्पन्तीत्यस्य मुख्यासङ्गतेर्लक्ष्य तावदाह न मां सतीति । कथमेतावता विरोधपरिहार इत्यवाह न मत्प्रयुक्तानीति । वैषम्यांशे विशेषहेतुत्वं निषिध्यत इति न विशेष इति 1 ननुं स्वतन्त्रेण प्रजापतिना, अनेन प्रसविष्यध्वमिति सहयज्ञप्रजासृष्टिः कृता । अतः अनिर्मोक्ष पत्यवाह चातुरिति । 2 शमशब्दोऽनुष्ठेयेन्द्रियनियमनपर इति भावः । 3 लेया संबन्ध- विशेषत्वात् बन्धविशेषत्वाभावात् लेश्याथचित्याय समित्युपसगंः । विवक्षमा सकर्मकत्वम् ।

158 " श्रीभगवद्गीता - म 4.14. • तानि देवमनुष्यादिवैचित्र्याणि । सृज्यानां पुण्यपापरूपकर्मविशेषप्रयुक्तानीत्यर्थः । अतः प्राता- प्र. सविवेकेन विचित्रसृष्ट्यादेर्नाहं कर्ता : यतत्र सृष्टाः क्षेत्रज्ञः सृष्टिलब्ध करणकलेवराः सृष्टि- लब्धं भोग्यजातं फलसङ्गादिहेतु [भ] वकर्मानुगुणं भुञ्जते; सृष्टयादि [ फले] कर्मफले च तेषामेव स्पृहेति न मे स्पृहा । तथाऽऽह सूत्रकारः चैषम्य नैर्धृण्ये न सापेक्षत्वात् (२.१.३४) इति । तथा च भगवान् पराशरः– “निमित्तमात्र मेवा [] सौ सृज्यानां सर्गकर्मणि । प्रधान- कारणीभूता यतो वे सृज्यशक्तयः । निमित्तमात्रं मुक्त्वेदं नान्यत् किंचिदपेक्षते । नीयते भावः । कस्तर्हि विषमसृष्टेर्विशेषहेतुरित्यताह तानीति । उक्तहेतुवशादकर्तृत्वव्यपदेशौचित्यं निगम- यति अत इति । प्राप्ताप्राप्त विवेकेन पुण्यपापतारतम्यानुगुणसुखदुःखादिविषमसृष्टितारतम्यदर्शन कृत- विशेषनिष्कर्षेणेत्यर्थः । यथा विचित्रेष्वङ्करेषु क्षितिजलादीनि सामान्य कारणानि, वैचित्र्यं [तु] बीज- वैदिहेतुकम् तद्वदिति भावः । एवं विशेषप्रयोजनाभावना कर्तृत्वमुक्तन् । अथ विशेषसृष्टिफल निस्पृहत्नाकर्तृत्वमुच्यत इत्यभिप्रायेण न मे कर्मेत्यादिकं व्याख्याति यतश्चेति । स्वस्य स्पृहानिषेध इतरेषां स्पृहासत्त्वाभिप्राय इति व्यञ्जनाय सृष्टा इत्यादिकमुक्तम् । सृष्टाः क्षेत्रज्ञा इति कर्मनिर्देशन भोक्तृत्वदशापत्रक्षेत्रज्ञसिद्धधर्था सृष्टिरित्यभिप्रेतम् । भोक्तृत्योपयुक्ताकार उच्यते सृष्टिलब्धकरणकले. व इति । न हि मदीयकरणादिलाभार्थी सृष्टिरिति भावः । फलसङ्गादिहेतुशब्दो बहुव्रीहितत्पुरुषयो- रन्यतरेण स्वकर्मविशेषकः । फलसङ्गादिहेतुभिरिति वा पाठः । स्वकर्मानुगुणं, न तु तन्निरपेक्ष- केवलमत्सङ्कल्पविशेषानुगुणमिति भावः । कर्मफल इत्यत्रापि कर्मशब्द: प्रकृतसृष्टघादिकर्मविषय: ; फलखभावांतु पुण्यपापरूपं कर्म फलितमित्यभिप्रायेण सृष्टयादि [फले ] कर्मफले चेत्युक्तन् । प्रवाहा- नादिवासना [दि] मूलत तदिच्छानुरूपं प्रवर्तयन् ततदिच्छा हेतु कत सत्पुण्यपापानुगुणं फलं प्रयच्छामि ; न तु स्वेच्छानुरूपं प्रयच्छामि नापि खातन्त्र्यमात्रेण विषनं फलं ददामि ; न च स्वप्रयोजनार्थं परान् पीडयामीत्येतदखिलमपि न मे स्पृहेत्यन्तेनोक्तं भवति । “अलोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनोऽनवीत् " (भा. आ. १.२७९) इति पश्चमवेदे गीतोपनिषत्संग्रहीतुः शारीरकसूत्रेणोक्तार्थं संवादयति तथाss- हेति । तत्पितुर्देवता परमार्थ्यविदो वचनं च दर्शयति तथा चेति । तत्र हि बराहप्रादुर्भावमभिधाय “भूराबांधतुरो लोकान् पूर्ववत् समकल्पयत् " (वि. १. ४. ४९) इत्यन्तेन पृथिवीसमुद्धरणभूपर्व- तादिविभागलोकविभागादिकमुक्त्वा, “ब्रह्मरूपधरो देवस्ततोऽसौ रजसा वृतः । चकार सृष्टि भगवांश्चतु- ऋषरो हरिः” (वि. ४. ५० ) इति चतुर्मुखशरीरस्य भगवतो विष्णोः स्वर्गादिलो कान्तवैर्तिसृष्टिरेव प्रसका । ततो ‘निमित्तमात्रम् (वि. १.४५१, ५२ ) इति श्लोकयमुक्तम् । अनन्तरं च “यथा ससर्ज देवोs[सौ]यं देवर्षिपितृदानवान् । मनुष्य तिर्यग्वृक्षादीन् भूव्योमसलिलौकसः ||” इत्यादिः । “विस्तरात् " (वि. १. ५. १, २) इत्यन्तो मैलेयमप्रश्नोऽपि देवादिविषमसृष्टिविषयः । प्रतिवक्त्रा च मगवता पराशरेण, “मैत्रेय कथयाम्येप शृणुष्व सुसमाहितः । यथा ससर्ज देवोऽसौ देवादी- नखिलान् विभुः ॥” (वि. १. ५. ३) हत्यारभ्य, “किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि” (वि. १. ५. २६) इत्य-

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 4. 14, 159 तप श्रेष्ठ स्वशक्त्या वस्तु वस्तुताम् ॥” (वि.पु.१.४.५१, ५२ ) इति । स्यानां देवादीनां क्षेत्रज्ञानां सृष्टेः कारणमात्रमेवायं परमपुरुषः देवादिवैचिये तु प्रधानकारणं भूत- क्षेत्रज्ञानां प्राचीनकर्मशकय एव । अतो निमित्तमात्रं मुक्या सृष्टेः कर्तारं परमपुरुषं मुक्त्वा इदं क्षेत्रज्ञवस्तु देवादिविचितभावे नान्यदपेक्षते; स्वगतप्राचीनकर्म शक्त्यैव हि देवादि- वस्तुभावं नीयत इत्यर्थः " न्तेनारूपविस्तरे कृते पुनरसिंविस्तरे मैत्रेयेण पृष्टे, “कर्मभिर्भाविताः पूर्वैः कुशला [:] कुशलैस्तु ताः । ख्यात्या तयाऽप्यनिर्मुक्तास्संहारेऽप्युपसंहृताः स्थावरान्ताः सुराद्याश्च प्रजा ब्रह्मचतुर्विधाः” (वि. पु. १. ५. २८) इत्यादिना तत्तत्कर्माधीनदेवादिविषमर्हि प्रपञ्चयते । अतः पूर्वपरपर्यालोचनया सृज्य शब्देनात देवमनुप्यादयः सृज्यविशेषा निर्दिश्यन्ते शक्तिशब्देन च तत्तत्कर्मैव । वक्ष्यति हि कर्म- व्यपि शक्तिशब्दम्, “अविद्या कर्मसंज्ञाऽन्या तृतीया शक्तिरिष्यते” (वि. पु. ६. ७. ६१ ) इत्यादी । निमित्तमात्रमिति च नोपादानत्वनिषेधः श्रुतिस्मृतिसूत्रपूर्वापरकोपप्रसङ्गात् । अतस्तत्तत्कर्मविशेष- प्रयुक्ततया प्रकरणोदितविषमसष्ठे वैषम्यांश प्रति प्राधान्यमनेन निषिध्यते, “मयैवेते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् " (गी. ११. ३३) इतिवत् । “प्रधानकरणीभूता यतो वै सृज्यशक्तयः” (वि. १. ४. ५१, ५२ ) इति यत्राप्युच्यते । नन्वेवं सति अप्रधानत्वमीश्वरस्थोक्तं स्यात् । तदपि सूत्रादि- विरुद्धम् | कर्तृत्वविरुद्धं च; ‘स्वतन्त्रः कर्ता’ (अष्टा.१.४.५४ ) इति हि कारकचकं प्रति प्राधान्यं कर्तृलक्षणं स्मरन्ति । अतोऽयं प्रधानशब्द उपादानपर इति चेत् - तन्न; यदिविशेषात् । उपादाने करण शब्दानौचित्याच्च । न चाखातन्त्र्यप्रसङ्गः, विशेषप्रयोजकस्य करणभूतस्यादृष्टस्यापि तत्सा- पेक्षत्वात् । अतो द्वितीयश्लोकेनापि साधारणकारणतयेश्वराकाङ्क्षगमसाधारणकारणान्तरनैरपेक्ष्यं चोच्यते । तदेतदखिलमभिप्रेत्य लोकद्वयं व्याख्याति सृज्यानामिति । सृज्यशब्दस्य प्रकरणविशेषितोऽर्थः क्षेत्र- ज्ञानामित्यनेदोक्तः । निमित्त शब्दस्यानोपादान सहपठितनिमित्तपरत्वव्युदासायाह कारणमात्रमिति । ‘सृज्यशक्तयः’ इत्यत्र समानाधिकरणसमासश्रमत्युदासाय सृज्यभूतेत्यादि उक्तम् । प्रलयकाले करणकले- बरादिरहितानामविभागापन्नानां कथं कर्मेति शङ्काव्युदासाय प्राचीनेत्युक्तम् । पूर्वकल्पसंभवशरीरैः कर्माणि निष्पन्नानि, “नामुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि” (त्र. कै. प्र. २६.७० ) इति हि स्मरन्ति; न च नित्यानां क्षेत्रज्ञानां प्रलयेऽप्यत्यन्ताविभागः । सूत्रितं चैतत्, “न कर्माविभागादिति चेन्नानादि- त्वादुपपद्यते चाप्युपलभ्यते च” (ब्र. २. १. ३५) इति । वस्तुशब्दोऽत्र प्रकरणादिसिद्धसृज्यविशेष- विषय इत्यभिप्रायेण इदं क्षेत्रज्ञवस्त्वित्युक्तन् । ‘स्वशक्त्या वस्तु वस्तुतां नीयते’ इत्युक्ते अवस्थान्तरं नीयत इत्येवोक्तं भवति प्रागसतस्तत्तायोगित्वविवक्षायां सत्कार्यवादसिद्धान्तविरोधात् । ‘स्वशक्त्या ऋतु वस्तुताम्’ इत्यत आत्माश्रयादिप्रसङ्गाच्च । तच्चावस्थान्तरमस्मिन् प्रकरणे प्रख्यदशापन्नानां देवादि- मुक्त एवेत्यभिप्रायेण देवादिवस्तुभावमित्युक्तम् । तदेवं कर्तृस्वा कर्तृत्वयोर विरोध उपपादितः । उक्तार्थल ;

160 श्रीभगवद्गीता - म. 4. 15-16 t एवमुक्तेन प्रकारेण सृष्टया दे। कर्तारमप्यकर्तारं सृष्टयादिकर्मफलरहितं च यो मामभिजा- नाति, स कर्मयोगारम्भविरोधिभिः फलसङ्गादिहेतुमिः प्राचीनकर्मभिर्न संबध्यते । मुच्यत इत्यर्थः ॥ एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्मात् त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥ १५ एवं ज्ञात्वा विपापैः पूर्वैरपि सुमुधुभिरुक्तलक्षणं कर्म कृतम् । तस्मात् स्वमुक्त- प्रकारमद्विषयज्ञानविधूतपापः पूर्वैर्विवस्वन्मन्वादिभिः कुतं पूर्वतरं पुरातनं तदानीमेव मयोक्तं वक्ष्यमाणाकारं कर्मैव कुरु ॥ १५ ॥ वक्ष्यमाणस्य कर्मणो दुर्ज्ञानतामाह - किं कर्म किमकर्मेति कश्योऽप्यत्र मोद्दिनाः । तन् से कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ क्षुणानुष्ठेयं कर्म किंरूपम्, अकर्म च किम् । अकर्मेति कर्तुरात्मनो याथात्म्यज्ञान- प्रकृतोपयोग उच्यते इति मानित्यादिना । इतिशब्दः चातुर्वर्ण्यमित्यादिकं सबै परामृशतीत्यभि- प्रायेणाह एवमिति । कर्मभिरिति सामान्यतो निर्देशेऽपि प्रकृतज्ञानमालात्सर्वकर्म विनाशायोगात्, ‘एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म इत्यनन्तश्वादयानुरोधाच संकोचे कार्ये, प्रकृतोपयुक्तो विशेषोऽयमेवेत्यभिप्रायेण कर्म- योगारम्भविरोधिभिरित्यादि उक्तम् । विरोधित्वेऽवान्तरव्यापारकथनं फल सङ्गादिहेतुभिरिति । यद्वा फलसङ्गादिना कृतत्वात् फलादिद्वारा कर्मयोगारम्भविरोधिभिरिति भावः । अल प्राचीनशब्देन, ‘निष्पन्नोपासनस्य श्रुतराघाश्लेषः’ इत्यभिप्रेतम् । प्राचीनैः प्रागेव बद्धस्य कस्तैरबन्ध इत्यवाह शुन्यत इत्यर्थ इति । एवं लोकद्वयेन यथोक्तकर्मयोगारम्भविरोधिपापक्षयहेतुरुक्तः ॥ १४ ॥ I तत्पूर्वकं कर्मयोगं शिष्टानुष्ठानप्रदर्शनेन द्रढयन् अर्जुनं प्रत्यनुशास्ति एवमिति श्लोकेन । एवमिति कर्तृत्वा कर्तृत्वादिनोक्तप्रकारेणेत्यर्थः । ‘ज्ञात्वा कृतं कर्म’ इत्युक्ते ज्ञानस्य कर्मकरणहेतुत्वं सूचितम् । ‘कर्मभिर्न स बध्यते’ इति च पूर्वमुक्तम् । अतो विरोधिपापनिवर्तनद्वारा ज्ञानस्य कर्महेतुत्वमिति व्यञ्जनाय ज्ञात्वा विद्युक्तपापैरित्युक्तम् । कर्मशब्दोऽल मुमुक्षुकर्तव्यविषयत्वात् व्यवहितमपि प्रधानप्रकृतं कर्मयोगमवलम्बत इत्यभिप्रायेण उक्तलक्षणमित्युक्तम् । स्वशब्दो गृहीतस्त्वयाथात्म्योपदेशतां सूचयतीत्यभिप्रायेण त्वमुक्त- प्रकारमद्विषयज्ञान विधूतपाप इत्युक्तन् । इमं विवस्वते (४. १) इत्यादावुदाहृता [अ ] नुष्ठातारः पूर्वैरिति परामृश्यन्त इत्यभिप्रायेण विवस्वन्मन्वादिभिरित्युक्तम् । पूर्वतरमित्यस्य क्रियाविशेषणत्व- व्युदासायाह पुरातनमिति । तदभिप्रेतमाह तदानीमेव मयोक्तमिति । एवं प्रवाहानादित्यमिह विवक्षितम् । कर्मयोगस्वरूपनिष्कर्षोपोद्घातरूपत्वादस्य वक्ष्यमाणाकारमित्युक्तम् ॥ १५ ॥ 1 किं कर्मेति लोके कर्माकर्मशब्दाभ्यां पृथक् ज्ञातव्यत्रमः स्यादिति तद्न्युदासा याह वक्ष्यमाणख फर्मण इति । “कर्मण्यकर्म य: पश्येत्” (४. १८) इत्यादिना कर्माकर्मणोर्द्वयोरप्येककर्मयोग त्वं हि मक्ष्यते ; अत्रापि लोके सचे फर्म प्रतक्ष्यामीति षच्यत इत्यभिप्रेत्य वक्ष्यमाणस्य कर्मण इत्युक्तम् । दुर्विज्ञानस्वज्ञापनायाह मुमुक्षुणाऽनुष्ठेयमिति । यकर्मेति कर्माभावादिव्युदासायाह आत्मनो यात्रा- 1 भाष्यगतस्य पर्वशध्दव्यमूलस्थ - इतिशब्दव्याच्या रूपत्वज्ञापनाय रुपयं मूलमुद्गृति इति मामित्यादिमति । नैतत् भाग्ये मावश्यकम् |

तात्पयचन्द्रिका सा६ मुच्यते ; अनुष्ठेयं कर्म तदाज्ञानं च मधुमय कपयः – विद्वां यथावन जानन्ति । एवमन्तर्गतज्ञानं यत् कर्म तस्यामि अनुमान् — मारन्धान् मोक्ष्यसे । कर्तव्य कमतानं हनुमानफलम् ॥ १६ कुतोऽस्य दुर्ज्ञानतत्ववाह- कर्मणोषि योद्धव्यं वयं च चिकणः । अरुण बोध्यं गहना कर्म यस्माद मोक्षसाधनभूते कर्म वोग्य अस्ति विकर्मणि च । नित्य रूपेण तत्साधनद्रव्यार्जनाद्याकारेण च विधि [म] कर्म कर्म । अकर्म बोद्धव्यमस्ति । गहना दुनिज्ञानामुक ॥ १७ ॥ J 1 त्म्यज्ञानमिति । अनुष्ठानोपयोगित्वज्ञापनाय कर्तुरियुकम् । ‘कवयः कामदर्शिनः’ इ अर्थान्तरप्रसिद्धेरनानुपयोगाच विद्वेस इयुक्तम् । हो है इत्याज्ञानमन्यथाज्ञानं च तदुभयसंग्रहायाह यथावन्न जातियो विपशारिति शेषः । किं कर्म । द्वयोः प्रकृतत्वेऽपि ‘कर्मवश्यामि’, ‘कुरु’ २८), ‘गहना कर्मणो गतिः ( इति पूर्वापरपरामर्शन कर्मणः प्राधान्यकर्मणस्तविशेषणत्वं चक्षितमित्यभिप्रायेण तच्छ वैशिष्टये व्यक्ति एवमन्तर्गतानिति । संसारादिपयोजनविवक्षोक्तम् ज्ञात्वा भ इति । एतावति निर्दिष्टे अनुष्ठायेति कुतो व्यमित्याह कर्तव्यकर्मज्ञानमिति । अत्र पदमजहल्लक्षणया कर्मज्ञानानुष्ठाने अपि गृह्णामि ; ‘कुरु कर्नैव तस्मात्त्वम् ’ ( ४. १५) नन्तरमेवोकम; अन्यथा कर्मानुष्ठानविविधितैरव चदितिभावः ॥ १६ ॥ सामान्ये व्यपकारपर इत्यपि स्वरूपशब्दाभिप्रायः । १८२७ ) इत्यादाविव न विरुद्धं कर्मोच्यते, तत् कर्म के अनन्त कमैोपदेश्वर, कर्मयोद्यपीत्यादि तु कस्यामाव मुच्यते इत्यत्राह कुतोऽस्येति । परम. दिति हिशब्दार्थः । कर्मचो बोद्धव्यमित्यादिरुपय बोद्धव्यांशविशेषनिष्कर्ष परमिति व्यञ्जनाय कर्डस्वरूपे वोढव्यमस्तीत्युक्तम् । अत्र षष्ठी । गहना कर्मणो गतिः इत्यल गतियन् अत्र विकर्मशब्देन “पावण्डिनी विकर्मस्थान (वि. ३. उपयोगाभावात् अतोऽत्र दिनुविध्यपरः वैविध्यं च ल नित्यादिरूपं प्रसिद्धमि- त्यभिप्रायेणाह नित्येति । आदिशब्देन रक्षणतदुपायवृत्त्यादि गृह्यते । अत्र किमकर्मशब्दयोः प्रति- द्धकर्म तूष्णीं वपरत्वेन परख्याख्यानं ‘गहना कर्मणो गतिः इति निगमनेन विरुद्धम् । तत्रापि विकर्मा- पलक्षणार्थत्वं क्लिष्टम् । एवमुत्तरेष्वपि लोप्मन व्याख्यानं निरस्तम् । यस्मादिति पूर्वमुक्तत्वात् तेत्यल तस्मादिति भाव्यम् । गृहवं दुष्प्रवेशत्वम् तचात्र ज्ञानत इत्यभिप्रायेण दुर्विज्ञानेत्युक्तम् ।। करम्’ इति रीचा कर्माभाव- C जैवकि तत्रैवार्थः । नित्यनैमितिका पद्यार्जनादी कर्मणि- फलभेदक वैविध्यं ५१२- aarangee | “वदेतत् व्यवस्थिका बुद्धिरेका " as ते । कर्माणोर्योदयकार- सिन्धू युक्तः॥१ श्रब्देनात्र कर्मेतत् प्रस्तुतमात्मज्ञानमुच्यते । कर्मणि क्रियमाण एवात्मज्ञानं “कर्मणि चात्मज्ञाने वर्तमान एव यः कर्म पश्येत् । किमुकं भवति ? क्रिय आत्मयानुसारं पश्येत् तच ज्ञानं कर्म कर्मण्य) यो सा कर्माकारं यः पदे भवति क्रियमाणे हि कर्मणि भूतात्मयाथात्म्य सति तदुप भवति । एवमात्मयाथात्म्यनुसन्धानगम कर्म यः पश्येत [स] नाति मनुष्येषु न युक्तः मोक्षायाः च एव कृत्स्त्रकर्मकृ / 3 THE. ’ 彝 " ननु मुमुक्षोः फलान्तर कर्म किं बोद्धव्यमिति शङ्कायां वक्त परिशेषयितुं तस्योक्त- चिमणीति । किमa माणमित्याह तदेतदिति । नेह प्रपञ्चयते अस्माभिर्भगवता वेहि एवमुपोद्घातः स्थितः अथ प्रकृतमुपदिश्यत इत्यभिप्रायेणाह कर्माकर्मणोरिति । कर्मण्यकर्म पश्येदिति कर्मणि बोद्धव्यनुच्यते । अकर्मणि च कर्म यः इति तु ज्ञाने । अकर्मशब्दस्यात ककर्माभावस्यतन्त्रज्ञाननिष्ठाविषयतामपास्च तदन्यव्युत्पत्त्या आसश्या च सिद्धमाह अरूमेति - कर्मयोगोपदेशप्रकरण इत्यर्थः । अन्वयार्थ दर्शयति कर्मणीति । अवधारणं शङ्का हेतुभूतविरोध ज्ञानकर्मणोरम्बितत्वपरिहारार्थम् । नन्विदमयुक्तम्, अन्यानुषानेऽन्यदर्शनस्थानपेक्षितस्यास् मनीयमाने तदन्यज्ञानस्य दुरुत्वात् अन्यस्मिंश्चानुसन्धीयमाने तदन्यस्य कर्तुमशक्य. अन्यतर हेतरदर्शने च तदन्यप्रतिक्षेपच स्यादित्यभिप्रायेण चोदयति केरकं भवतीति । यदेत युगपदस्थ चोदितम् तत् किं शास्त्रार्थत्वाकारमेदेन, अन्यथा देति विकल्पमभिप्रेत्य प्रथमं दूपर्या क्रियमाणमेवेति । नविशिष्टस्य कर्मणः उपायतया विहितत्वेन परस्परमन्वितत्यमिति न feature त्वमिति भावः । एतेन परस्पर निरपेक्षार्यद्वयपरतया परस्परप्रतिक्षेपशङ्काऽपि प्रत्युक्ता । द्वितीयेऽपि स्वरूपभेदमात्रेण दुष्करत्वम् उत विरुद्धत्वात् न प्रथमः ; एकेनैव प्रेक्षणगमनभाषण | दे’ पदनुष्ठानात् । न द्वितीयः ; गमस्थानयोरिव ज्ञानकर्मणशेषाभावात् । न चानुपयोगः, ध्यानवि विशिष्ट विषनिर्हरण’ चेष्टा जपादिन्याय दित्यभिप्रायेणाह कम हीति । भयम् कर्मणो विशिष्टत्वं ज्ञानस्य कर्मविशिष्टत्वं च । कुमादित्यत्र “भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिज्ञायने । सं स्तिविवक्षायां भवन्ति मतुमादय:” (अष्टो. बा. ५.९४) इति प्रत्ययवशात् मष्टा बुद्धिर्विदक्षि स्वगादिति । कर्म निन्तरमुच्यते तदनुरूपैव च बुद्धिरखानिधेयेति ; बुनकर्मशिनेऽनुनेय ने ग्रीनफलयोग्यत्यमेव हि य नाभिधेयमित्य मोक्षापाई इत्युक्त “

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 18. नशाखार्थकृत १८ ॥ प्रत्यक्षेण क्रियमाणस्य कर्मणो ज्ञानाकारतामुपपद्यत इत्याह- यत्य सर्वे कावसंहपतिः। दिग्धकर्माणं 163 बुधाः ॥ १९ यस्य मुमुक्षो: सर्वे द्रव्यार्जनादिली कककर्मपूर्वका नत्यनैमितिककाम्यरूपकर्म समारम्भाः कामवर्जिताः फलजनरहिताः । सङ्कल्पवर्जिताश्च : प्रकृत्या सद्गुणैश्वात्मानमेकी कृत्यानुसन्धानं सङ्कल्पः ; प्रकवियियुक्तात्मस्वरूपानुसन्धानयुक्तया तद्रहिताः । तम एवं कर्म कुर्वाणं पण्डितं वाक्यभेदे सिद्धे कुरकर्मकादित्येतदपि भिलवाक्यमेत्र भवितुमर्हति ज्ञानफलयोः पौष्कल्यस्येवानुष्ठान- पौवापि प्रशंसा प्राधान्यादित्यभिप्रायेण तच्छन्दानुषङ्गमाह स एव कत्स्नकर्मदिति ।। , प्रत्यक्षेणेति । प्रत्यक्षविरुवं न शाखेणोपपत्त्या वा प्रतिपादयितुं शक्यमिति भावः क्रिय माणस्येति । न हि चिरध्वस्तं स्मृतिवापन्न शनमात्र परिशेषाद ज्ञान कारमित्युच्यते, किंतु क्रियमाण- मेवेदं कर्मेति भावः । यद्वा प्रत्यक्षेण, किवाणस्येति पाम्यां ज्ञानविषयस्य ज्ञानकार्यस्य च कथं ज्ञानैक्यमित्यभिप्रेतम् । उपपद्यत इति । नेदमुपपत्तिसम् पत्रिपरं दृष्टिविवानादाविव भाव नीयम् । सदा आत्मयाथात्म्यानुसन्धानगर्मनित्यादि नोपपद्यत इति भावः । सर्वशब्दासकोचात् द्रव्यार्जनादिसंग्रहः । कामपवर्जिश इत्यत्र न तावद् काम एव सङ्कल्प इति समास:, पर्याय- त्वादिसङ्गात् । नापि कामानां सङ्कल्प इति उपयुक्तोभयपदार्थाने द्वन्द्वे सभवति एकपदार्थप्रधान- तत्पुरुषायोगात् । अतः कामसङ्कल्पाभ्यां वर्जिता इत्येवार्थ इत्यनित्रेत्याह कामवर्जिता इति । वर्जित- शब्दस्य प्रत्येकमन्वय दर्शयता इन्हो वयं समासान्तरायम् इति सूचितम् । कर्मप्रकरणे कामो हि फलसङ्ग इत्यभिप्रायेणाह फoient | रूपोऽल न कर्मानुमानरुङ्करूपः, तदभावेऽनुष्ठाना- योगात् । नापि फलसङ्कल्पः कामशब्देन कृतकत्वात् । अत्र प्रकृतिवियुक्तात्मोपदेशप्रकरणे तदुपयुक्तः कश्चिदर्थो य इत्यदिवेणा प्रकारे, कल्प: आन्तिज्ञानम् प्रकस्येति । देहरूपेण परिणति शेषः तद्नाम गुहेतु विशेषे खहेतु- स्यानुसन्धानम् यद्वा प्रकृतिगुणभूतानां सरवेशानां स्वौरवका शुक्लकृष्णादीनां च स्वमात्मानं प्रति नानुसम्यानम्। एतेन ‘अस् गृहाशैखमिति बुद्धिरपि संगृहीता भवति । एवंविधकामसङ्कल्परहित हेतुमाह युक्तति । परेण्डसं बहुलाः । न्यायखचेऽपि 5

कम्। किञ्चित् वक्कन तान्तरसवात ? निर्वाहः स्यात्, यदि तु 2 संभवत् कामान् 6-24 स्पोकन अस् विवित्साधारणम्, संकल्पवर्जनं विदुषः ।

164 कर्मान्त वात्मयाथ. स्मशानादिना श्रीभगवद्गीता - अ. 4. 20-21. स्वरपद्यते । १९ ।। व्यवस्था कर्म निती चकवा | अ कर्मणो ज्ञानाकार- एसए वृणोति– पेचित् करोति सः ॥ अस्थिरप्रकृतौ कर्मफलसङ्गं त्यक्त्वानित्यतृप्तः - नित्ये सात्मन्येव तृप्तः, विराधयः- अस्थिर प्रकृतौ आश्रयबुद्धिरहितो या कर्माणि करोति, स कर्मण्याभिमुख्येन प्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् कर्म करोति- कर्मापदेशेन ज्ञानाभ्यासमेव करोतीत्यर्थः ॥ २० ॥ पुनरपि कर्मणो ज्ञानाकारतेव विशोध्यते- निराशीर्यदविद्याला व्यक्तीहारीरं केवलं कर्म कुर्वन् नाप्नोति किल्बिषम् ॥ -१ हेयोपादेयभूतदेहात्मादिविवेकज्ञ नवन्तम् । ऊहापोहना हि बुद्धिः पण्डा । चरमोत्कस्यापि पण्डित- शब्दस्य तं पण्डितमित्युद्देश्यनिवेशः, पापनिवर्त करवलक्षणज्ञानप्राशस्त्यविध्यौचित्यात् । अप्रस्तुतस्वतन्त्र- ज्ञानान्तरव्यवच्छेदायोक्तं कर्मान्तेति । नत्र क्रियमागमेव कर्म ज्ञानामिना दद्यते, निष्फलत्व- प्रसङ्गात् । नाप्युत्तरम् तस्य ‘विद्यामाहात्यनिपत्वाद; अतः प्राचीनेत्युक्तम् । तवज्ञा इति । प्राप्यस्य प्राप्तुश्चात्मनः प्रापकस्य च कर्मयोगचासन्दिग्धादिपरीतस्वरूपज्ञाः बुधशब्देन विवक्षिता इति भावः । शङ्कोत्तरत्वं निगमयति इति ॥ २९ ॥ i , अनन्तरश्लोकस्यार्थान्तरपरत्वपौनरुक्त्वयोर्व्युदासायाह एतदेव विवृणोतीति । नित्यतृप्त इत्यत नित्यं तृप्त इति नार्थः, तृप्तिहेत्वनुक्तेः ; कर्मफलासङ्गं त्यक्त्वेति कामवर्जितत्वविवरणेन अनित्यत्यागे अभिहिते सङ्कल्पवर्जितत्वविवरणस्या नित्यस्वीकारस्य च वक्तुमुचितत्वादित्यभिप्रेत्य नित्ये खात्म- न्येव वृत इत्युक्तम् । निराश्रयः इत्यत्र न तावत् आश्रयभूतदेशादिमालं निषिध्यते, तत्परित्यागस्य अशक्यत्वात् ; अतोsa लौकिकानां य आश्रयणीयत्वबुद्धिविषयः, तस्याऽऽश्रयणीयत्वबुद्धिरेव निषिध्यत इत्यभिप्रेत्योक्तम् आस्थरेत्यादि । तद्वृत्तस्स आकाङ्क्षवा च इत्यध्याहृतम् । अभिशब्दार्थ: आभिमुख्य तदेकपरता | नैव किञ्चिदित्युक्ते सामान्यतो ज्ञानमपि निषिद्धं स्यादिति तद्व्युदासायोचितं विशेष्य- माह नै किचित्कर्मेति । ‘कर्मण्यभिप्रवृत्तोः नैव विचित्करोति व्याहतमिदमित्याशङ्कयाह कर्मा- पदेशेनेति । विपरीतविषय संचरणेन ज्ञानाभ्यासविरोधिनामिन्द्रियाणामनुकूलविषयसंचरणमात्र हि कर्म- योग इति भावः ॥ २० ॥ यस्य (१९) इति लोकेन ज्ञानाकारत्वमुपपादितम् ; त्यक्त्वा (२०) इति श्लोकेन तदेव अत. परं. लोकल येण तदेव विशोध्यत इत्यपुनरुक्ततामाह पुनरपीति । उक्तार्थव दुर्ज्ञानत्वात् पूर्वं बहुप्रदेशेषु व्याकीर्णाभिहितानां संकल्य्य प्रतिपत्त्यर्थम् अस्यैवार्थस्याऽऽवर- चोक्त एवार्थः पुनरपि वित्रिच्य प्रतिपाद्यते । कर्मपौष्कश्यादिविषयस- *कल्पमतिभट । विद्येनं भक्तिः । ज्ञ ज्ञानम्

वात्पचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 22. निराशी : - निर्गतफलाभिसन्धिः यतचित्तात्मा - यतचित्तमनाः त्यक्तसर्वपरिग्रहः- आरमैकप्रयोजनतया प्रकृतिप्राकृतवस्तुनि ममतारहितः यावजीवं केवलं शारीरमेव कर्म कुर्वन् किल्बिष – संसारं नाप्नोति ज्ञाननिष्ठाव्यववानरहित केवल कर्मयोगेन रूपेणात्मानं पश्यतीत्यर्थः ॥ यच्छालाभसंतुष्टो द्वन्द्वातीत मिसः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निवध्यते ॥

यो पनतशरीरधारण हेतु वस्तुसन्तुष्ट द्वन्द्वातीतः यावत्साधनसमाप्त्यवर्जनीय शीर्निषेधपरत्युदासाय निर्गतफलाभिसन्धिरित्युकम् | यतचित्तात्मेत्येतत् नियन्तव्यविषयम् । a rearer व्यतिरेकः खारसिकः । आत्मदस्य चित्तरूपाद्यर्थत्वं तु निरर्थकम् । अतो मनोविषयत्वे युक्ते तदवस्थाविशेषरूपस्य बुद्धयहङ्कारास्ववृत्तिमहपटितस्य चित्तस्य वाचकोऽयं चिशब्द इत्यभिप्रायेण चचिमना इत्युक्तम् । विषयान्तरचिन्तारहितमना इत्यर्थः । “अध्य- बसायाभिमानचिन्तावृतिभेदाम्मनएव बुद्वयहङ्कारचितदैवते” इति शारीरक माध्ये (२.४.५) व्यक्तमुक्तम् । सृष्टचादिप्रकरणेषु तु बुद्धयायिन्दो महादिकः । अत्र चित्तस्य पृथगभिधानं मनसो वृद्ध्यहङ्कारावस्थयोरप्युपलक्षणम् कृति सानितभोग्योगोपकरणादिसंग्रहः 1 सर्वयः परिग्रहः सर्वपरिग्रहः । स च खकीयताभिनानः । पर्वाती च परीवार आलवाले परि- पत्नीस्वीकारायेवपि परिग्रहः” इति वैजयन्ती । शारीरशव्दसामर्थ्यात् शरीरावधि- सद्धमिति याजीवनित्युक्तम् । शारीरं शरीरसंवन्धि शरीरिणो दुस्त्यजमिति भावः । यद्वा पारभूतफलसङ्गादिराहित्यात् शारीरमित्युक्तन् । अथवा शारीरमेव शरीरधारणाद्यर्थमेव, न तु द्यमिति भावः । मनोनियमनातिशयसापेक्षज्ञानयोगव्यवच्छेद्राय वा शारीरशब्दः । अन्न पारि- सङ्गतेद्रव्यामि साध्य कर्मव्यवच्छेदः ‘परोक्तो न युक्तः । किल्विषशब्दफलितमुक्तम् संसारमिति । हेरं केवलं कर्म’ इत्युक्ते यज्ञादिकर्मणोऽपि निषेधः प्रतीयेतेति तद्व्युदासार्थं केवल शब्दस्यात धाननिषेधपरत्वम.ह . ज्ञानेति ॥ २१ ॥ ; ‘शारीरं कर्म कुर्वन् शरीरधारणार्थद्रव्यार्जनाविश्यं प्रवृतिः स्यात् ततश्चावर्जनीयाः पातादिशीतोष्णमृदुपरुप डिस्पर्शाः तत्र च प्रवृत्तिविधातिषु क्रोधः स्यात् विहतायां च प्रवृत्तौ लता संताप, लाभ हर्षश्च स्थातामिति कर्मयोग एवाऽऽत्मदर्शन विरोधिसमस्त वैरिणामुत्थापकः सज्यत इति शङ्कानिरासाय दृष्टफलेभ्वज्ञ उच्यते यदच्छेति लोकेन । तत्र शरीरधारणाद्यर्थेषु साभि सन्धिकात्यन्तव्यापारनिवृतिपरं प्रथमपादं व्याख्याति यदृच्छोपननेति । समम्तव्यापार निवृत्तौ वि सायां स्वयमुपनतानां निगरणादिव्यापारोऽपि निवृत्तः स्यात् । अतो व्याप्रियमाणस्यैवाभि निवृतिरिह विवक्षिता । एतेन यदा स्वयमेव यत्किञ्चिच्छरीरधारणवस्वागमः, तदा माधुर्यादिविशिष्टेषु न प्रवर्तितव्यमित्यप्युपदिष्टं भवति । यावदित्यादिना ‘माला’ ‘ratareer: कर्म’ इति स त

श्रीभगवद्गीता – अ, 4. 88. शीतोष्णादिसहा, विमत्सरः – अपितु भृतस्वकर्मनिरूपणेन परेषु विगतमहल मस्सिद्धावसिद्धौ च युद्धादिकर जयादिसिद्धयोः समचितः कर्मैव कृत्वाऽपि - ज्ञाननिष्ठां विनाऽपि न निवध्यते— संतरं प्रतिपद्यते ॥ २२ ॥ २३. गतसङ्गत्य मुकन्य ज्ञानावस्थिततः । यज्ञायाऽऽचरतः स चत्रं विलीयते । आत्मविषयज्ञानावस्थितन नस्त्येन (स्करयेन) निर्गत दितरसङ्गस्य तत एव निखिल- परिग्रहविनिर्मुक्तस्य उक्तलक्षणयज्ञादिकर्मानिवृत्त वर्तमानस्य गुम्दख बन्धहेतुभूतं प्राचीन कर्म समयं प्रविलीयते - निश्शेषं क्षीयते । २३ ॥ प्रकृतिवियुक्तात्म स्वरूपानुसन्धानयुक्तल्या कर्मणो ज्ञानाकारस्वमुक्तः इदानीं सर्वस्य सपरिकरस्य कर्मणः परत्रसभूतपरमपुरुषास्यत्वानुसन्धान्युक्ततया ज्ञानाकारत्वमाह - इत्यादि [ना] पूर्वपश्चितं स्मारितम् । अट्टेत्यादि । यथा आठपादिहेतुषु तपनादिषु कर्मनिरूपणेन न क्रोधः, यथा छत्रादिनिरातपनिवारणादिमानमेव करते, सावादिकर्तव्यमिति माग ! युद्धादी- त्यादिना ‘सुखदुःखे समे कृत्या’ (२३८) ‘सिद्धिको भूत्वा’ (२.४८) इत्यादिकं स्मारितम् । कृत्रेत्यत्व सामर्थ्यात् कर्मवेक्तम् । बन्धहेतौ सत्यपि न वध्यत इति विरोधयुदासाय - शव्दतात्पर्यमाह ज्ञाननिष्ठां विनेति । कर्मयोगानुष्ठानपूर्वक स्वतन्त्रज्ञानयोग दिनाऽपीत्यर्थः । न भ्यत इत्यस्य कर्मणैव ज्ञाननिष्ठा फलसिद्धौ तात्पर्यमाह न संसारमिति ॥ २२ ॥ त्यक्त्वा ‘कर्मफलासङ्गम् ’ (२० ) ’ त्यक्तसर्वपरिग्रहः’, ‘यरचितात्मा’ (२१) इत्येतेः पूर्व बु सङ्गपरित्यागादिरुक्तः । इदानीं तथाविधनियमवतोऽवस्थान्तरे राज्ञाद्यर्थद्र र्जनादिव्यास्यापि स एवं सङ्गाभावादिकं वदन् अनन्तस्यापि विरोधिकर्मणः कर्म वेगप्रभावः नितिमाह मतल लोकेन । पूर्वोकैर्बुद्धिपूर्वसङ्गत्यानामिभिः आत्मज्ञः ने मनोऽस्थितम् । अतो नेदानीं नियन्तव्य तत्ध सङ्गोऽपि निरतिशयभोग्यस्यात्मनोऽनुसन्धानात् स स स्वयमेव गतः । एवं सङ्गेऽपि निवृत्ते स्वयं सर्वपरिग्रहास्त्याज्याः; किंतु यं मुक्तः । एवं जितसमतजेतनत्य यथाव स्वोपाये विप्र प्रवर्तमानस्य आत्मसाक्षात्कार तत्प्रातिविरोधि पूर्वकृतं पुण्ना सबै कर्म निश्यतीत्येतदचिले दर्शक आत्मविषयेति । कर्मशब्दः प्रथमान्तः प्रविलीयते इत्यनेनाति इत्यस्य तु कर्मविप स्वरः सिद्धम् ; अन्यथा समग्रं प्रविलीयइत्येतदपि साकाक्षं स्यादित्येतदभिप्रेत्य चानर्वृत्तये नस्येत्यादि उक्तम् । यज्ञादेत्यनेन स्वकुक्षिभरण दिमात्रनिरासः । रामशब्दस्य उपसर्गस्य चामि श्शेषमित्युक्तम् । " सहायेण फलेन वर्तत” इति पव्याख्यानमप्रसिद्धादसिद्धकथन- । धातोः अश्लेषे कारणापतौ च प्रयोगात् द्वघुदात्ताय श्रीयत इत्युक्तम् ॥ २३ ॥ `ति श्लोकोऽपि प्रकारमेदेन कर्मणो ज्ञानाकारत्वोपपादक इति पूर्वेण सङ्ग विहविरादिविशिष्टध्येत्यर्थः । '

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4. 24.

$167

ब्रह्मार्पण ब्रह्मा ब्रह्मणा हुतम् । ब्रह्मैव तेन गन्तब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ * ऋणमिति हविर्विप्यते । अत्यर्पण सुगादि

रुद्ध

鼎

कार्यत्वा। न यस

'

ज्ञानौ त्रत्रभूते स ब्रह्मकर्म-

मी मात्र हुइ कर्मास

समाधिः तेन विना व गन्तव्यम्– ब्रह्मा ब्रह्मभूतमात्मस्वरूपं मन्तव्यम् । मुमुक्षुणा क्रियमाणं कर्म परनसात्मकमेवेत्यनुसन्धानयुक्ततया ज्ञानाकारं साक्षादात्मावलोकनसावन : न ज्ञाननिष्ठाध्यवधानेनेत्यर्थः ॥ २४ ॥

पुरुषोत्तम एवं मुख्यवृत्तः’ इति शारीरक भाष्यारम्भे प्रपञ्चितम् । अत्र च मुख्ये संभवति गौणत्वम- न्याय्यम् सर्वन्य च परनपुरुषात्मकत्या नन्वानं शास्त्रसिद्धम् । स्वयं च वक्ष्यति, “मन्त्रोऽहमहमेवाज्य महममिर हुतम् " ( ९. १६) इति । इत्यभिप्रायेण परब्रह्मभूतपरमपुरुषात्मकत्वानुसन्धानोक्तिः । अन ‘व्यतिरिक्तार्पणाविरादिमिथ्यात्वभावनं ब्रह्मण एवं यज्ञत्वकल्पनादिकं च परोकं प्रत्यक्षादि- विरोध-प्रकृतासङ्गत्यादिभिर्निरसनीयम् । एकवाक्यत्वे संभवति वाक्यभेदायोगात्, ब्रह्मार्पणमित्यस्स व्यस्तपदत्वेन वाक्यभेदश्रमव्युदासायाह ब्रह्मार्पणमिति हविर्विशेष्यत इति । ब्रह्मणि अर्पणं प्रक्षेपो यस्येति समासे व्यधिकरणबहुव्रीहिः स्यात् सानो हुतमित्यनेन पौनरुक्त्यै च । अतः समानाधि करणवहुव्रीहिरयम; अर्पण शब्दश्चात करणव्युत्पत्त्या सुगादिविषयः । अधिकरणादिव्युत्पत्तावपि पूर्वोक्त- पौनरुक्त्यादिदोष इत्येतदभिप्रेत्याह अयतेऽनेनेति । ब्रह्मकार्यत्वादिति हेतु: सर्वत्रानुपञ्जनीयः । ब्रह्मणि सुगादिदृष्टिविधिश्रमव्युदासाय कार्यवाहू, रूप ब्रह्मभूतं ब्रह्मभूतेनावित्यादि उक्तम् । ब्रह्मणा दुतमित्यत्र अर्पणहविरनिशब्दवत् विशेप्यनिर्देशाभावात् करणस्य च ब्रह्मार्पणमित्युक्तत्वात् पारिशेष्यात् कर्तरि तृतीयेति व्यञ्जनाय ब्रह्मणा कर्ता नियुक्तम् । नन्वत्र पूर्वोत्तरार्थयोरन्ययो न दृश्यते ; न च पूर्वार्ध पृथग्वाधन, अपूर्णत्वात्, अन आह इतीत्यादि समयत इत्यन्तम् | ब्रात्म- कतया श्रमयदिति । तत्कार्यत्वेन तच्छरीरतया वा तदात्मकत्वात् सदिति व्यपदेशार्हमित्यर्थः । एतेन माधोऽपि व्याख्यात इत्याह स इति । ब्रह्मात्मके कर्मणि समाधिः अनुसन्धानं यस्य स तो: । गत्यभावादिह व्यधिकरणबहुव्रीहिः । यद्वा समाधत्त इति समाधिशन्दर्थ: : ब्रह्मरूपं कर्म समाधते अनुसन्धते । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यमित्यत्रापि कर्मयोग साक्षात्कार्यमात्मस्वरूपमत परिचादि- वत् ब्रह्मशब्देनोच्यत इत्याह त्रात्मकतयेति । फलित ज्ञानाकारत्वं वदन् वाक्यार्थमाह मुमुक्षुणेति । आत्मावलोकनसाधनमित्यनेन ब्रह्म गन्तव्यमित्यस्यार्थो दर्शितः । साक्षाच्छ्न्देन न ज्ञाननिष्ठेत्या- दिना च एवकारार्थो विवृतः ॥ J 1 किं वक्षं कुर्वन् अर्पना मिथ्यात्वं भावयेत् उत मिथ्यात्वभावनमकरणमेव । नाद्यः, कर्मत्यागिनैव वेदान्तश्रवणात् तद्योगात् । नान्त्यः कृत्वा, आचरतः देवमित्यादिपूर्वोत्तर- संदर्भ विरोधात् ।

168 श्रीभगवद्गीता अ. 4. 28.

एवं कर्मणो ज्ञानकाent प्रतिपाद्य कर्मयोगमेदान् आइ– देवपेचापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते । ब्रह्मक्षयने ॥ २५. दैवम् — देवार्चनरूपं यज्ञम् अपरे कर्मयोनिः पर्युपासते सेवन्ते । तत्रैव निष्ठां कुर्वन्दी- स्वर्थः । अपरे ब्रह्माग्नौ यज्ञं यज्ञेनैवोपजुहृति; अत्र यज्ञशब्दो हविस्तुगादियज्ञसाधने वर्तते ‘शार्पणं ब्रह्म हविः इति न्यायेन यागहोमयोर्निष्ठां कुर्वन्ति ॥ २५ ॥ उतासंगतिपूर्वकं देवमेवेत्यादेः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति (१.३० ) इत्यन्तस्य प्रह कस्यार्थमाह एवं कर्मण इति । देवसंन्धि दैवम् देवत्वं च तदनरूपमिति देवार्चनरूप- मित्युक्तम् । दैवमेवेत्यवधारणेन श्रपरे इत्यादिना च विकल्पः सिद्धः । देववन्धमा साधारणं

नाव वाच्यम् । अतो न शब्देन वक्ष्यमाणयागहोमा दिव्यानि । यागादेरपि देवाचैन- स्वेऽपि तत्तद्देवतारूपादिसपर्यायां नशब्दः प्रसिद्धः । ‘कर्मयोगेन योगिनाम्’ ( ३. ३) इत्युपक्रमत् अत्रापि योगिशब्दः कर्मयोगनिविषय इति ज्ञापनाय कर्मयोग इत्युक्तन् । देवयज्ञ वियत इति मदासाय निरन्तरानुठानप्रयुक्तचरणपर्वणि व्याख्यान सेवन्त इति । ‘सेवा भक्ति- रुपास्तिः’ इति नैघण्टुकाः । अल सेवोपासनशब्दों मेच्चे पनि यत्तिनैरन्तर्यपरौ ; न तु ध्यानमात्रपरौ भक्तिशन्दस्तु ध्यानस्य प्रीतिरूप यक्ति । ननु गम्यादिभिः, “देवताभ्यर्चने चैव समिदाधानमेव च” (मनु. २. १७६) इति नित्यनिया स्मरणान् देवनार्चनो यज्ञः सर्वेषामपि कर्मयोगिनामवश्यकर्तव्यः स कथं विकल्प्यत इत्याह तत्रैव निष्ठां कुर्वन्तीत्यर्थं इति । ननु ब्रह्मार्पणमित्यत्र लोके कश्चित् कर्मयोग मेोऽरिदिन अगाधादिविशेष निर्देशेना वान्तरभेदप्रतीतेः । तत्र च तेनेति कर्ताऽपि निर्दिष्टः तम्पोकोऽयम इति कि नाही क्रियते ? || ’ तदुच्यते । ब्रह्मार्पणमिनि लोको न कर्मयोगरूपः किंतु पानपि कर्मयोगानां ब्रह्मात्मकत्वानुसन्धानाख्यसाधारणगुणविषय: : तलैव साधनेति सामान्येनोक्तेः । अतः अर्पण- हविरादिग्रहणं तत्तत्कर्मयोगभेदापेक्षितततत्कारक विशेपोपलक्षणार्थम् । अत एव निवृत्तिलक्षणयज्ञप्रसङ्गात् दैवमेवापरे इत्यादिभिः प्रवृत्तिलक्षण यज्ञोक्तिरिति परोक्तं परान् । ‘ब्रह्माग्नावपरे यज्ञम्’ इत्यत्र यज्ञस्वरूपस्य परमात्मा देव साक्षात होतयन्वहोमसाधनत्वानुपपतेर्यज्ञसाधन- लक्षणया द्वितीयान्तयज्ञशब्दो हविर्विषय: तृतीयान्तस्तु स्वगादिविषय इत्याह अत्रेति । ननु ‘शामौ ब्रह्मणा हुतम् ’ (२४) इति पूर्वमेवोक्तम् ; अत्रापि ‘ब्रह्मामावपरे’ इत्युच्यते; अतोऽल यज्ञ यज्ञेनेत्यनयोरर्थोऽ म्यथा वर्णनीय: ; इतरथा पौनरुक्त्यप्रसङ्गः; सर्वकर्मयोगसाधारणस्यार्थस्य विशेषतया निर्देशोऽप्यनुपपत्र: इत्यत्राह मार्पणं ब्रम्हविरिति न्यायेनेति । अत्र यज्ञशब्दात् जुह्वतिशब्दाच्च यागहोमयोर्निष्ठाया एव विवक्षितत्वादवान्तरभेदत्वमपौनरुवत्यं चोपपन्नमिति भावः । अत्रामित्वेन कल्पिते ब्रह्मणि यज्ञ- शब्दनिर्दिष्ट जीवमपूर्वं वा हविष्टे्रन परिकल्प्य प्रक्षिपन्तीत्यादिपव्याख्यादानि शब्दवृत्तिपरिक्रेशा देव निरस्तानि । कर्मप्रकरणाचा सर्वत्र मानसयज्ञत्वक्यतिपक्षोऽप्ययुक्तः ॥ २५ ॥ 1 तत्प्रश्नोत्तरमुच्यत इत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 4. 26 27. 169 श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुहति । शब्दादीन् विषयानम्ये रन्द्रियानिषु जुइति ॥ २६ अन्ये श्रोतादीनामिन्द्रियाणां संयमने प्रयतन्ते । अन्ये योगिनः इन्द्रियाणां शब्दादि- प्रवणतानिवारणे प्रयतन्ते ॥ २६ ॥ सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाची जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ २७ अन्ये ज्ञानदीपिते मनस्संयमयोगाग्न सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि च जुह्वति । मनस श्रीवादिनीत्यत्र संयमस्य साक्षादमित्वाभावात् श्रोत्रादेश्व होतव्यत्वाभावात् तात्पर्यमाह अन्य इति । संयमस्यामित्वं श्रोत्रादीनां निर्व्यापारत्वलक्षणभस्मसात्करणात् । नन्विन्द्रियनियमनमपि सर्वकर्म- योगसाधारणं कथमत्र विशिष्योच्यत इत्यत्रोक्तम् संयमने प्रयतन्त इति । एवमुत्तरखापि प्रयतन्त इत्यनयोस्तात्पय ग्राम् । तथा निष्ठाशब्देऽपि । अत्र प्रतीन्द्रिय संयमभेदात् संयमाशिष्विति बहु- वचनम् । शब्दादीनित्यल इन्द्रियेषु शब्दादिविषयान् समर्पयन्तीति भ्रमन्युदासायाह- इन्द्रियाणां शब्दादिविषयप्रवणतानिवारण इति । इन्द्रियाणां नियमनं हि श्रोत्रादीनीत्यादिनोक्तम् ; अन तु ‘इन्द्रियेभ्यः परा हाथ अर्थेभ्यश्च परं मनः’ (कठ १. ३. १०) इतिवत् विषयमनसोर्हि नियमनं क्रमेणोच्यते । विषयस्य नियननं नाम दूरीकरणम् ; तत्सन्निधिपरिहार इति यावत् । तत एवेन्द्रियाणां तत्प्रवणता निवर्तत इति भावः । कस्तहींन्द्रियामिषु शब्दादेहोंमो नाम | उच्यते। होमेन हविषो विनाशः क्रियते, तद्वदल शब्दादेरिन्द्रियेषु विनाशो नाम तत्संबन्धविनाशो विवक्षितः इति । यद्वा श्रोत्रादीनी- त्यत्र विषयसन्निधिपरिहारो विवक्षितः इह तु सन्निहितानामपि विषयाणामकिञ्चित्करत्वापादनमिति विभागः । विषयप्रवणता निवारण इत्यनेनात्यन्त समस्त विषय निवृत्तेर्दुष्करत्वात् निषिद्धादिभ्योऽत्य- न्तनिवारण धर्माविरुद्धेवतिङ्गनिवृत्तिञ्च विवक्षिता ॥ २६ ॥ ; i इन्द्रियार्थयोर्नियमने अभिहिते, “अर्थेभ्यश्च परं मनः” इति क्रमेण मन एव नियन्तव्यतया वक्तव्यम् : अतोऽत्र आत्मसंयमशब्देन मनोनियमनमुच्यत इति ज्ञापयति मनस्संयमयोगामाविति । मनस्संयम एवं योगसाधनत्वादिना योगा; मनस्संयमस्य वा योग। प्राप्त्यादिः तस्य ज्ञानदीपितत्वं देहातिरिकशुद्धात्मरूपानुसन्धानमूलत्वम् । श्रोत्रादीनां शब्दादीनामिव चाल [ [[प] होतव्यतयो- कानामिन्द्रयकर्मणां प्राणकर्मणां च नियमनमुच्यते चेत्, पौनस्वत्यादिदोषः स्वादिति शङ्कान्युदासायाह मनस इति । इन्द्रियकर्म दर्शनस्पर्शनादिकं वचनादानादिकं च ; प्राणकर्म उच्छ्रासनिश्वासादिकम् । यद्वा " प्राणसंवादादिसिद्धः इन्द्रियव्यापारादिहेतुः सूक्ष्मो व्यापारविशेषः । तेन वक्ष्यमाणप्राणायामात् 1 श्लोक इन्द्रियविषयमनसां नियमनं क्रमेणोच्यत इत्याशयेन प्रथमयोजना, इन्द्रियेभ्यः परा इति धन्यनुसारेण । द्वितीया तु वाह्य विषय शारीरेन्द्रिय-आम्तरमानसक्रमेण नियमनाशयेन । विषयाणामिन्द्रियेषु होमो नाम असमर्थत्वापादनम् । अग्नौ हुते निष्टमकार्येकरं भवति । शांकरे तु श्रोत्रादिभिरविरुद्ध विषयग्रहणं होम इति योजना | 2 मुक्यप्राण इन्द्रियाणि वाइंयले विवदमानाः श्रह्माणं जग्मुरिश्वाख्यायिका ग्राह्या । तत्र प्राणस्येन्द्रिय नेतृत्वमुकम् । ST-22

170 श्रीभगवद्रीता - 4 27-88. इन्द्रियमाणमंत्रणतानिवारणं प्रयतन्त इत्यर्थः ॥ २७ ॥

tयक्ष योग

ध्यानवानयज्ञाम्य यतः संशितव्रताः ॥ ૨૦ के कर्मयोगो द्रव्ययज्ञाः न्यायको द्रव्याण्युपादाय देवतार्चने प्रयतन्ते, के विश्व दानेषु केचिच यागे केचिए क्षेमेषु एते सर्वे क्रययज्ञाः । केचित् तपोयज्ञाः कृच्छ्र- चान्द्रायणोपवासादिषु निष्ठन्ति । योगयज्ञाचापरे पुण्यतीर्थ पुण्यस्यानप्रासिषु निष्टां कुर्वन्ति । इह योगशब्दकर्मणात् तद्वयः । केचित् स्वाध्यायाभ्यासवराः । केचित् तदर्थज्ञानाभ्यासः यतयः यत्रनशीलाः संशितत्रताः दृढसङ्कल्पः ॥ २८ ॥ $ व्यवच्छेदः । अत्रापि प्रवणानिवः शब्दतात्पर्य पूर्ववत् । श्रोत्रादीनां पूर्वमुपादानात् कर्मेन्द्रिय- मात्रनियमनपरी वाड्यं श्लोकः ॥ २७ ॥ i J प्रत्येकं यज्ञशब्दप्रयोगात् बहुविधकर्मयोगभेदनिष्ठा उच्यन्ते । तत एव अपरशब्दोऽपि प्रत्येकमन्वितः । a aना येषां ते द्रव्ययज्ञाः । यद्वा द्रव्यात्मका यज्ञा येषामिति विग्रहः । द्रव्य शब्दसामर्थ्यात् तत्साध्ययज्ञविशेषाः सर्वे संगृहीता इति देवतार्चनदानयागहोमा: पृथगुक्ता: । अतो द्रव्ययज्ञा इत्यादि बहुवचनमपि तत्तद्वान्तरभेदविषयमिति भावः । ननु देवतार्चनयागादेः पूर्वमेवोक्तत्वान्निरर्थकं पुनर्वचनमिति चेन्न द्रव्यशब्दस्य साधारणत्वेन दानस्यापि संग्रहात् पूर्वं च तस्यानुयेापनयात् ॥ तर्हि दानवज्ञा इति विशिन्य वक्तयत् ॥ तदपि न, अर्चनदानयागहोम- यज्ञानां चतुर्णामपि तपोयज्ञादिम्यो व्यावृत्तावान्तरसंग्राहकसूचनार्थतया, न्यायार्जितद्रव्यलाध्यत्वज्ञापनार्थ- तया च सामान्यशब्दपयोगात् । त्वदभिप्रेत्योक्तम् एते सर्वे द्रव्ययज्ञा इति । यद्वा अर्चनादि- स्वरूपस्य यज्ञत्वं प्रायुक्तम् इह तु तदर्थार्जनादेरेवेत्यभिप्रायेण न्यायत इत्यादि प्रयतन्ते इत्यन्तमुक्तम् । तमाशाशीयो मोगसङ्कोचः तदयान्तरभेदप्रदर्शनम् कृच्छ्रेत्यादि । योगयज्ञाः इत्यत्र योगः संयोगः, प्राप्तिरित्यर्थः । सा चात्र पुण्यतीर्थाद्यभिगमनतन्निवासादिरूपा विवक्षितेत्यभिप्रायेणाह पुण्यतीर्थेति । पुण्यस्थानशब्दोऽत्र देवतास्थानाथमजन पदविशेषादिसंग्राहकः । नन्विह योगशब्दः साक्षाद्योगे कर्मयोगमाले वा किं न वर्तत इत्यत्राह इहेति । कर्मनिष्ठाप्रकरणत्वात् साक्षाद्योगविषयत्वं न युक्तम् तद्भेदप्रकरणत्वात् तत्सामान्यविषयत्वं चानुचितम् तद्भेदेषु च पारिशेष्यात् योगशब्द- सामर्थ्याच्च तीर्थादिप्राप्तिरेव माझा । सूचितं चैतत् संग्रहे परमाचार्यैः, ‘कर्मयोगस्तपस्तीर्थदानयज्ञादि- सेवनम् ’ (२३) इति इति भावः । खाध्यायाभ्यासतदर्थज्ञानयो: पृथग्धर्मत्येन पृथग्यज्ञत्व[त्वेन] निर्देशोपपत्तेः, द्वन्द्वस्य प्राधान्याच्च विभज्य निर्दिशति के विस्वाध्यायाभ्यासपा इति । स्वाध्याय [इति] सह- पाठौचित्यादात्मज्ञानस्य च सवसाधारणत्वात् अर्थज्ञानत्यानुष्ठानेऽप्युपयोगात् केचितदर्थज्ञानाभ्यासपरा इत्युक्तम् | परशब्दोऽत्र साधारण्यन्यच्छेदाय तिष्ठतामाह । यनिशब्दस्यान आश्रमविशेषपरत्वानौचित्यात् सर्वकर्मयोगनिष्ठसाधारण विशेषपरत्वौचित्याच प्रकृतिप्रत्ययार्थविभागेन निर्वक्ति यतनशीला इति । सर्वप्रयोगानुगतः सर्वकर्मयोगनिसाधारणश्च सङ्कल्पोऽस जनशब्दार्थ इत्यभिप्रेत्य ढल्या इत्युक्तम् । संशितत्वमा कुण्ठत्वम् । तच्च दृढत्वमेव ॥ २८ ॥

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4.29.30. 171 ‘अपाने जुहति प्राणं प्राणेऽपानं तथाऽकरे। प्राणापानगती हा प्राणायामपरायणाः ॥ २५ अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति । अपरे कर्मयोगिनः प्राणायामेषु निष्ठां कुर्वन्ति । ते च विविधाः पूरकरेचककुमक- मैदेन ; अपाने जुह्वति प्राणमिति पूरकः, प्राणेऽपानमिति रेचकः, प्राणापानगती रुद्धा प्राणान् प्राणेषु जुह्वति इति कुम्भकः । प्राणायामपरेषु (सप्राणायामेषु) त्रिष्वप्यनुषज्यते नियताहारा इति ॥ “सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यक्षपितकल्मषाः ॥ यज्ञशिशमृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् । दैव (द्रव्य) यज्ञप्रभृतिप्राणायामपर्यन्तेषु कर्मयोगमेदेषु स्वसमीहितेषु प्रवृचा एते सर्वे सह यज्ञैः प्रजाः सृष्ट्रा (उ. २०) इत्यभिहितमहायज्ञपूर्वक’ नित्यनैमित्तिक कर्म रूपयज्ञविदः तनिष्ठाः तत एव क्षपितकहमषाः यज्ञशिष्टामृतेन शरीरधारणं कुर्वन्त एव कर्मयोगे व्यापृताः प्राणायामपरायणा । इत्यनेन वलयस्य सामान्यसंग्रहः क्रियत इति व्यञ्जनाय प्राणायामेषु निष्ठां कुर्वन्तीति पृथग्वाक्यं कृतम् । प्राणायामनिष्ठानामवान्तर भेदज्ञापनाच पूरकेत्यादिना प्राणायामा- वान्तरभेदप्रदर्शनम् । तत्तद्भेदमतिपादकांश विविनक्ति जान इत्यादिना । ऊर्ध्वप्रवृत्तस्य प्राणस्व अधः प्रवेशनं हि पूरक: । ततब्ध अपाने जुहूदीत्येतत् उपचारादुपपन्नम्। एवमधः स्थितस्य वायोरूर्धप्रवर्तन हि रेचक इति प्राणेऽपानमित्यप्यु (त्यु) पचरितम् । वायोरुवधोगमननिवारणेनावस्थापनं कुम्भक इति प्राणापानगती रुद्धेत्यादेरभिप्राय: । प्राणान् प्राणवृत्तिभेदानित्यर्थः । आहारनियमस्तु दृष्टादृष्टोपकार- द्वारा सर्वप्राणायाम साधारणतया विहित इत्याह प्राणायामश्रेषु त्रिष्वपीति ॥ , किमेतेषामुच्चावचकर्मयोग [भेद] निष्ठानामवान्तरफलभेदोऽस्ति किं प्राणायाम [[वि] निष्ठानां यज्ञादिकं त्याज्यमिति शङ्काद्वयं निराक्रियते सर्वेऽपीति लोकेन । इसी इति वचनादविशिष्ट फलतया विकल्पे न्याय्ये तत्तत्सामर्थ्यानुसारिणी स्वेच्चैव हि विशेषनियामिकेति सूचितम् | सामान्यस्य यज्ञशब्दस्य असङ्कोच (शब्दस्य संकोच ? ) प्रदर्शनाय सहयज्ञैरित्यादिकमुक्तम् । यज्ञक्ष पतकल्मषा शिष्टामृतभुजः इत्याभ्याम्, ‘बज्ञशिष्टाशिनस्सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्वियं’ (३.१३) इत्यादि- प्रागुक्तप्रत्यभिज्ञानात् तत्प्रकरणे च यज्ञशिष्टाशनस्य शरीरयात्रार्थत्वचनात् तस्मरणायोक्तम् यज्ञशिष्टा- मृतेन शरीरधारणं कुर्वन्त एवेति । प्राणायामादिषु निष्ठायामपि नित्यत्वादिना यज्ञादिकमवश्वका मित्यपि सिद्धम् । एवकारेण नैवविधशरीरधारणादिव्यापार आत्मावलोकनविरोधी, किंतु पयुक्त इत्यभि. 1 ते इति । प्राणायामा] इत्यर्थः । 2 उक्तानां कर्मयोगानां नैतिकत्वं वक्तुप्रारम्भः । तोऽपि ततो मे सिद्धिः। अत एव 3 सहयज्ञैरिति नित्यनैमिविवि अयोवादिधर्मानुष्ठायिनः। प्रसरस्य, यो भुंटे स्तेन एव सः’ इति आवश्यकत्वस्य अकरणे प्रत्यवायस्य च मत् । देशान् भानुवतीह इत्यदितश्च । काभ्यफलेककर्मीष्ठानाधिकारसंपादने तदुपयोग इति व्यकमुतरलोके । 4 महायज्ञ पूर्वकेति । महावशप्रभृतिकेत्यर्थः । एवमुत्तरलोकेऽपि । 172 सनातनं न यान्ति ॥ श्रीभगवद्गीता - अ. 4. 12’, नायं लोकोऽस्त्यज्ञस्य कुतोऽन्यः कुम ॥ ३१ अयज्ञस्य महायज्ञादिपूर्वक नित्यनैमित्तिककर्मविस वा लोकः न प्राकृतलोकः, प्राकृतलोकसंवन्धिधर्मार्थकामाख्य’ पुरुषाथों न विध्यति । कुछ तो मोक्षाख्यः पुरुषार्थ । ९ परमपुरुषार्थतया मोक्षस्य प्रस्तुतत्वात् तदिवरपुरुषार्थः अन लोकः इति निर्दि- श्यते । स हि प्राकृतः ॥ ३१ ॥ एवं बहुविधा यज्ञा चितता ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान् विद्धि तान् सर्वान् एवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥३२ एवं हि बहुप्रकाराः कर्मयोगाः त्रह्मणो मुखे वितताः आत्मयाथात्म्यावासिसाधनतया स्थिताः; तान् उक्तलक्षणान् उक्तभेदान् कर्मयोगान् सर्वान् कर्मजान् विद्धि अहरहरनुष्ठीय- मान नित्यनैमित्तिक कर्मजान् विद्धि एवं ज्ञात्वा यथोक्तप्रकारेणानुष्ठाय मोक्ष्यसे ॥ ३२ ॥ प्रेतम् । व्यापृता इति । अन्यथा व्यापार वाक्य इति भाव: । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यम् (२४) इति पूर्वव्याख्याततुल्यार्थत्वादुपसंहारस्थं या तीत्येतद [] व्याख्यातम् ॥ E कर्मयोगावान्तर भेदनिष्टत्वामिमानेन सामान्यधर्म गृह नित्यनैमितिकादिपरित्यागिनः सकलपुरुषार्थ नहतोच्यते नायमित्यर्धेन । अयज्ञस्येति व्याख्येयं पदम् । नायं लोक’ इत्यत्र अयमिति निर्देशा- भिप्रेतं दर्शयति न प्राकृतलोक इति । लोकखरूपमातनिषेधत्रमव्युदासायाह प्राकृतलोकसंबन्धीति । अयं लोका इति प्रत्यक्षसिद्धभूलोकपरत्यौचित्यात् कुतोऽन्यः इतीदं खर्गादिपरं किं न स्यादित्या- शाह परमपुरुषार्थतयेति । अयज्ञस्य मोक्षाभावे प्रतिपादिते हि तदर्थं तदुपादानं स्यादिति भावः । मोक्षव्यतिरिक्तदृष्टानुविक पुरुषार्थवत्रयस्य अयं लोक इति निर्देशहेतुभूतसाधारणोपाधि प्रस्तुतपरम- पुरुषार्थविरुद्धरूपत्वं च व्यञ्जयितुमाह स हि प्राकृत इति । प्रकृतिपरिणामविशेषरूपत्वात् तत्संसृष्टस्य प्राप्यत्वाच्च प्राकृतत्वोक्तिः ॥ ३१ ॥ ; एवं कर्मयोगावान्तरभेदान् उपविश्य तत्तद्वेदेऽपि साधारणानां नित्यनैमितिका नामवश्यानुश्रेयत्वं तत्परित्यागे प्रत्यवायश्चाभिहित: अस्यैवार्थस्योपसंहार: किनने एवम थोकेन । बहुप्रकार कर्मयोग- भेदोपदेशानन्तरमेव एवं बहुविधा यज्ञः इति वचनं प्रकृतपियमेव भवितुमईतीत्यभिप्रायेणाह एवं हि बहुप्रकाराः कर्मयोगा इति । ब्रह्मशब्दोऽव यथावस्थिनात्मविषयः वेदादिपरत्वे प्रकृतौचित्या- भावात् । मुखशब्दश्चोपायविषयः । आहुश्च नघण्टुका, “मुखे तु वदने मुख्ये ताम्र द्वाराभ्युपाययोः” इति । आत्मनः प्राप्युपाये कर्मयोगे अवान्तरभेदतया वितता इत्यर्थः । तदाह आत्मयाथात्म्येति । तानिति निर्देशः प्रस्तुतसमस्ताका रपरामर्शी, सर्वानिति च अशेषावान्तर मेदसंग्रह इत्यभिप्रायेण उक्त- क्षणान् उक्त मेदानित्युक्तम् । उभाभ्यां पदाभ्याम् एवंशब्द शब्द रथों तिर्वा । अन्तर्भूतज्ञान- तया ज्ञानाकारत्वम् उक्तलक्षणत्वम् । उक्तलक्षणानिति वदताऽध्याय (र्थवयाऽऽरम्भनिर्दिष्टेषु कर्मयोग- " 1 मनुष्ठेयत्वमिति । उपदिश्येत्यनुषङ्गः । मन्यथा अभिद्दिनमिति परीणामनीयम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाग्यम् 4. 33. 178 अन्तर्गतज्ञानतया कर्मणो ज्ञानाकारत्वमुक्तम् ; तत्रान्तर्गतज्ञाने कर्मणि ज्ञानांशस्यैव प्राधान्यमाह— श्रेयान् द्रव्यवयात् यज्ञात् ज्ञानयज्ञः परन्तप । सर्व कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ३३ स्वरूपाभिधानमपि कृतं भक्तीति सूचितम् । सर्वान्कर्मजान्विद्धीति पृथग्वचनात् प्राणायामादीनां प्राधान्यं नित्यनैमित्तिकादीनां तदर्थस्य चाह अहरहरिनि । अनेन व्याकरणे सर्वानर्हतया यावत्फलमनुष्ठेयस्वं प्रतिदिवस पापहरणेनोत्तरोत्तरसत्त्वोन्मेषहेतुत्वेनात्यन्तोपयुक्तत्वं च सूचितम् ॥ ३२ ॥ श्रेयानित्यादेः आ अध्यायपरिसमाप्तेर्ज्ञानविषयस्यैकप्रघट्टकस्य सङ्गतिपूर्वकमर्थमाह अन्तर्गतेति । अवान्तर भेदप्रतिपादन रूपायान्तरप्रकरणात्प्राचीनेन कर्मणो ज्ञानकारत्वप्रतिपादकप्रघट्टकेनास्य साक्षात्सङ्गतिः । ननु द्रव्यमयात् यज्ञात् ज्ञानयज्ञश्श्रेयानिति निर्दिष्टे सति आत्मसाक्षात्कारान्तरङ्गज्ञानयोग- प्राधान्यं ग्रहीतुमुचितम् । त मखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते इत्यनेन कर्मफलस्य सर्वस्व ज्ञानेऽन्तर्भावश्च प्रतीयते; ‘अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तम:’ (३६), ‘ज्ञानान्निस्सर्वकर्माणि ’ (३७), ‘योगसंन्यस्तकर्माणम्’ ( ४१ ) इत्यादिनिर्देशाश्चानन्तरभाविनः कर्मयोगविरोधिनः । ‘न हि ज्ञानेन’ (३८) इति लोकोऽपि कर्मयोगात् ज्ञानयोगस्य पावनत्वातिरेकपर इति प्रतीयते ‘ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति’ (३९) इत्येतदपि ज्ञानयोगस्यान्तरङ्गतया शीघ्रकारित्वमितरस्य विलम्वितफलत्वं व्यनक्ति । ‘येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्ययो मयि’ (३५) इति ज्ञानखरूपकथनमपि ज्ञानयोगत्वं यति । न हि कर्मयोगान्तर्गतेन आत्मज्ञानेनैव सर्वं साक्षात्क्रियते । ‘स्वाध्या यज्ञानयज्ञाश्च’ (२८) इत्यत्र च द्रव्ययज्ञादेः पृथक्त्वेन ज्ञानयज्ञो निर्दिष्ट: ; अतो ज्ञानयोगप्रशंसाप्रकरणमिदमिति ग्राह्यमिति ॥ अलोच्यते- ‘श्रेयान्द्रव्यमयात् प्रज्ञात्’ इत्यत्र तावत् ज्ञानप्राधान्यमात्रात् न ज्ञान- योगविवक्षा वक्तुमुचिता ; ‘कर्म ज्यायो ह्यकर्मण:’ (३८) इत्यादिषु सर्वत्र तद्विपरीत कर्मप्राधान्यस्यैव प्रपञ्चितत्वात् । उत्तराध्यायेऽपि ‘तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते’ (५.२) इत्यादेर्वक्ष्यमाण- स्वात् मध्ये तद्विरुद्धार्थप्रतिपादनायोगात् । अतोऽत्र ज्ञानयज्ञशब्दः कर्मयोगांशविषयः । ‘वाध्याय- ज्ञानयज्ञाश्च’ (४.२८) इत्यत्र तु खाध्यायार्थाभ्यासरूपज्ञानयज्ञपरत्वमुक्तम् । आत्मयाथात्म्यमपि स्वाध्यायार्थ इति तस्य चास्य च नातिविप्रकर्ष: । ’ तस्मादज्ञानसंभूतम्’ (४२) इत्यध्यायोपसंहारलोके च ज्ञानासिना संग छित्त्वा योगमातिष्ठोत्तिष्ठेति युद्धोत्साहविधानेन कर्मयोगस्तदन्तर्गतज्ञानं च व्यक्त प्रतीयते । न हि ज्ञानयोगस्य श्रेयस्तया युद्धार्थमुतिष्टेति संगच्छते। सर्वे कर्मेत्येतत कर्मान्त (गत) ज्ञानांशस्य ‘प्राधान्य हेतुमात्रपरमेव, ‘अपि चेदसि’ (३६), ‘ज्ञानामिस्सर्वकर्माणि’ (३७), ‘नहि ज्ञानेन सदृशम्’ (३८) इत्यादेरपि न ज्ञानयोगकान्त्यम्, ज्ञानांशत्य पापनिवर्तकत्वरूपप्रशंसापरत्वात् । योगसंन्यस्तकर्माणम् ( ४१ ) इत्यत्रापि कर्मण: फलसङ्गादिराहित्यज्ञानाकारतापत्तिमात्रं विवक्षितम् । ‘ज्ञानं लब्ध्वा परां 1 इदंशानं कर्मयोगांशभूतमिति यतध्यायामितमलोके, ज्ञानेनाशानं छित्वा योगमातिष्ठेति कर्मयोगे विनियोजनात् छायये ।

174 श्रीभगवद्गीता - अ. 4. 84. उमयाकारे कर्मणि द्रम्यमयादेशात् ज्ञानमयोंशः श्रेयान् सर्वस्य कर्मणः सन्दितरस्य चाखिलस्योपादेयस्य ज्ञाने परिसमासेः तदेव सर्वेरसाधनैः प्राप्यभृतं ज्ञानं कर्मान्तर्गतत्वेना- *यस्यते । तदेव [[हि] अभ्यस्यमानं क्रमेण प्राप्यदशां प्रतिपद्यते ॥ ३३ ॥ तद् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रक्षे सेवया । उपदेश्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिन स्तर प्रदर्शिनः ॥ ३४ तत् आत्मविषयं ज्ञानं ‘अविनाशि तु तद्विद्धि’ इत्यारभ्य ‘एषा तेऽभिहिता’ (२.३९) इत्यन्तेन भयोपदिष्टम्, वयक्तकर्मणि वर्तमानस्त्वं विपाकानुगुणं कालेकाले प्रणिपातपरि- शान्तिम्’ (३९) इति लोके [तु] कर्मयोगान्तर्गतज्ञानांशस्य साक्षात्काररूपपरिपाकावस्थोच्यते ; ‘तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति (३८), ‘श्रद्धावान् लभते ज्ञानम्’ (३९) इत्यनन्तरमेव परिपाकावस्थाया विशदीकरणात् । एतेन येन भूतान्यशेषेण द्रश्यसि’ (३५) इत्येतदपि निर्व्यूढम् । तदेतदखिलमभिप्रेत्याह उभयाकार इति । कर्मणि कर्मयोगे इत्यर्थः । अनुष्ठेयपरो वाल कर्मशब्दः । द्रव्यमयादेशादिति ‘यशन्दोsa यज्ञांशविश्य इति भावः । सर्वाखिलशब्दयोरन विषयभेदात् अपौनरुक्त्यमाह तदितरस्येति । कर्मेतरत् किमन्यदिहोपादेयम्, कथं च कर्मणस्तस्य च ज्ञाने परिसमाप्ति- रित्यताह तदेवेति । सर्वैस्साधनैरिति तदितरोपादेयप्रदर्शनम् । प्राप्यभूदमिति तत्र तत्परिसमाप्ति- -ज्ञापनम् । कर्मणतल परिसमाप्ति विवृणोति तदेवाभ्यस्यमानमिति । भवधारणेन साध्यसाधनभावः अवस्था भेदमात्रनिबन्धन इत्यभिप्रेतम् । एतेन कर्मणः स्वान्त [र्गत ] भूतज्ञाने परिसमाप्तिः साक्षात्कारलक्षण- साध्यदशाविवक्षयेत्युक्तं भवति ॥ ३३ ॥ उपदिष्टमेव ज्ञानं ततद्विपाकदशायां प्रतिक्षणवैशद्याय पुन: पुनर्ज्ञानिभ्यः श्रोतव्यमित्युच्यते तद्वि- द्वीति लोकेन । तदिति परोक्षवनिर्देशः प्रकरण प्रारम्भोक्तप्रकारपरामर्शति व्यञ्जनाय अविनाशी- त्यादि मोपदिष्टमित्यन्तमुक्तम् । इनः पूर्वमनुपदिष्टस्य ज्ञानस्य कस्यचिच्छ्रोतव्यत्वं नावोच्यत इति भावः कर्मणि वर्तमानस्त्वमिति विभाकहेतुः । नुगुणं कालेकाल इति प्रभाक्तरः । अष्टद्वारा प्रणिपातादेर्विपाकानुगुण्यं वा विवक्षितम् । ‘गुरुमेवाभिगच्छेत्’ (मु. १.२.१२) इत्यादि- विधिवासं चैतत् । प्रणिपातादेरितरेतरयोगो विवक्षित इति व्यख्वनाय प्रणिपात परिप्रश्नसेवादिभिः इति द्वन्द्वसमासेन व्याख्या । " खाध्यायात् बोगमासीत योगात् स्वाध्यायमामनेत्” (वि. पु. ६.६.२) इत्यादीनि शाखाणि कालेखाले इति वीप्सया योतितानि । विशदाकारमिति पुनः श्रवणस्य नैष्कश्य- परिहारः । ननु किमिदानीं भगवता ज्ञानमविशदमुपदिष्टम् किंवा बीमत्सुना अविशदेन (दमेव ) शालम्, येनैतदुच्यते इत्येतदपि विपाकानुगुणशब्देन परिहृतम् । विशदमेवोपदिष्टं भगवता । अवधानादि- मांश्वार्जुनः । तथाऽप्यनादिकर्मोपार्जितैरनन्तैः पापकवाटैरन्तःकरणरूपस्य सत्यज्ञानप्रसरद्वारस्योपरुन- स्वादिदानीं नातिवैश्यं जायते ““पित्तनमखनमनाप्नुषि जातु नेत्रे नैव प्रभाभिरवि शङ्खसितत्वबुद्धिः " 1 कर्मयोगान्तर्गतयोः कर्माशज्ञानांशयोरुभयोरपि भगवत्प्रणनत्वात् यहश्वम् । ; ? 2 “ये तु खं सिरसीद भक्तिहीनास्तेषाममोभिरपि नैव यथार्थवशेषः” इति पूर्वार्धम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाप्यम् 4. 85. 175 प्रासेवादिभिर्विशदाकारं ज्ञानिभ्यो विद्धि । साक्षात्कृरात्मस्वरूपास्तु ज्ञानिनः प्रणिपाता- दिभिस्सेविताः ज्ञानतया परितः पृच्छस्तिवाऽऽशय पालक्ष्य ज्ञानमुपदेस्यन्ति ॥ ३४॥ आत्मयाथात्म्यविषयस्य ज्ञानख साक्ष- काररूप लक्षणमाह– यज्वा न पुनर्मोहने याच्चसि पाण्डव मुतान्यद्रयणात्मन्ययो मनि ॥३२॥ यत् ज्ञानं ज्ञात्वा पुनरेवं देवा (ह) मानरूपं तत्कृतं ममताबास्पदे च मोहं न यास्यसि येन च देवमनुभ्याद्याकारणानुसंहितानि सर्वाणि भूतानि स्वात्मन्येव द्रक्ष्यसि पतस्तवान्वेषां च भूतानां प्रकृतिवियुक्तानां ज्ञानैकाकारतया साम्यम् । प्रकृतिसंप्रदोष- (वै. स्त. १६) इतिवत् । यथावस्थितकर्मयोगनिरस्तेषु पापेषु विद्यदज्ञानावस्था स्यात् तदा च पूर्वोपरि- ष्टस्य सामान्यतो ज्ञातस्यार्थस्य ज्ञातांशसंवादाय अज्ञातां राज्ञानाय विस्मृतप्रतिबोधनाय च पुनश्श्रवणं कार्यमिति । अयमर्थोऽनुगीतावृत्तान्तेन व्यक्तो भविष्यति । ज्ञानिनः। अहं वा, अन्ये वेति भावः । स्वदर्शिनः इति विशेषण नेपानेरकरं सूचयतीति व्यञ्जनाय साक्षात्कृतात्मस्वरूपा इत्युक्तम् । तत्त्वदर्शिभिरपि ‘नासंवत्सरवासिने प्रक्यात्, न विनयादिरहिताय च वक्तव्यम्’ इत्यादिविधित्रयुक्त- विलम्बो ऽनतिलङ्घनीय इत्या ( त्यत्रा ) ह प्रणिपातादिभिरिति । तस्मै स विद्वान् उपसन्नाय सम्यर्क’ इत्युपक्रम्य ‘प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम् (मु. १.२.१३) इति श्रुतेर्विधिपरत्वं च जानन्तस्ते तत्त्वदर्शि- त्वात् यथावदुपदेक्ष्यन्तीति भात्रः । प्रकर्षेण नीचैः पतनं प्रणिपातः । प्रश्नपूर्वाङ्गभूतः प्रणामोपसंग्रहणादि- विवक्षितः । परिप्रश्नः खबुद्धिमत्तातिरेकगूहनेन अजानत इव साक्षात्प्रष्टव्यानभिधानेन तदनुचन्विविषयः श्रः । प्रतिवादिवत् कुयुक्तिमिः प्रत्यवस्थानं न कर्तव्यमिति भावः । सेवा तु मक्तिः, चिरानुवर्तनं वा ॥ कर्मान्तर्भूतस्याऽऽत्मयाथात्म्यज्ञानस्य विपाकानुगुणं कालेन वेदनीयस्य साक्षात्कारावस्थायाधि यज्ज्ञात्वेत्यनेन होकेनोच्यत इत्याह आत्मयाथात्म्येति । एवमित्यस्यार्थो - देवे (३) त्यादिनोक्तः । अशेषेणे- त्यस्यार्थमाह देवमनुष्येत्यादि[ना? ] । तेन ‘विद्याविनयसंपन्ने’ - (५.१८) इत्यादि वक्ष्यमाणं स्मारितम् । भृतशब्देनाचित्संसृष्ट क्षेत्रज्ञा विवक्षिता: । तेन देवाद्याकारानुसन्धाने हेतुर्दर्शितः । आत्म- पिथो मयि इति सप्तम्योस्सामानाधिकरण्यमभ्युदासाय स्वात्मन्येवेत्युकम् । एवंविधस्य प्राकरणिकस्य साक्षात्कारस्य स्वात्मविषयत्वात् अधो मयि इत्यनेन पृथभावसूचनात् वक्ष्यमाणसमदर्शित्व- [विशकक्रमस्थ व्यधिकरणतैयोचितेति भावः । सर्वाणि भूतानि स्वात्मनि द्रक्ष्यसि प्रकृतिसंसर्गेण विषमतया प्रतिपन्नानि भूतानि परिशुद्धतया ज्ञाते स्वात्मनि निदर्शनभूते स्थालीपुलाकादिन्यायेन द्रक्ष्य सीत्यर्थः । आधाराधेयभावाद्यर्थान्तरभ्रमन्युदासाथ प्रकृतार्थं हेतुमाह यतस्ववेति । प्रकृतिनियुक्ताना- मिति । औपाधिकवैषम्यविगमावस्यायाथिति भाव: । ‘पुमान्न देवो न नरः’ (वि. २१३.९८), ‘नाये देवो न मर्त्यो वा’ इत्यायनुसारेणाह ज्ञानेकाकारतयेति । खात्मनि सर्वानुसन्धानहेतुक्योकं साम्यं 2 नतु पद्यन्ये स्वमारिणः पातु वयुः समात्मज्ञानवैशयं कथमिति (शंकाय सर्वात्मसाम्यमाह । देहातिरेकतोऽपि साम्यं ग्राह्यम् ।

176 श्रीभगवङ्गीता - अ. 4. 36, 37, विनिर्मुक्तमात्मत्वरूपं सर्वे सममिति च वक्ष्यते, “निर्दोष हि समं ब्रस तसादब्रह्मणि ते स्थिताः” (५.१९) इति । अयो मयि सर्वभूतान्यवेग द्रक्ष्यनि, मत्स्वरूप साम्याद (च) परिशुद्धस्य सर्वस्वाऽऽत्मवस्तुनः । " पदं ज्ञानुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः " (१४.२) इति हि वक्ष्यते । तथा, “तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति (सु. ३.१.३१) इत्येवमादिषु नामरूपविनिर्मुक्तस्याऽऽत्मवस्तुना परस्वरूप साम्यमवगम्यते । अतः प्रकृति- विनिर्मुक्तं सर्वमात्मनस्तु परस्परं समं सर्वेश्वरेण च समम् ॥ ३५ ॥ मपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापमः । सर्वे ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥ ३ यद्यपि सर्वेभ्यः पापेभ्यः पापकृतमोऽसि सर्वे पूर्वार्जित वृजिनरूपं समुद्रमात्मविषय- ज्ञानरूपप्लवेनैव संतरिष्यसि ॥ ३६ ॥ 1 यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भसलाः कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानानः सर्वकर्माजे मासात्कुरुते तथा ॥३७ परस्ताद्वक्ष्यमाणत्वादिहानुक्तमित्यभिप्रायेणाह प्रकुदितंसर्गेति । अथो मयीत्यादि । मशिदर्शनेन स्वात्मानं पश्व यसीत्यर्थः । अनीश्वराणां कर्मवश्यानां कथमीश्वरनिदर्शने नानुसन्धानमित्याह- मत्स्वरूप साम्यात्परिशुद्ध स्वेति । हेतुतयोक्तमीश्वरसाधर्म्य ( साम्य) मपि परस्ताद्वक्ष्यत इति नेहोकमित्याह इदमिति । परिशुद्धात्मनः परमात्मसाम्ये श्रुतिरप्यस्तीत्याह तथेति । पुण्यवाये विधूय निरञ्जन:- पुण्यपापविगमात् तत्कृतप्रकृतिसंसर्गतत्प्रयुक्तक्केशादिरहितः । नामरूपविनिर्मुक्तस्येति पदेन “तथा विद्वान्नामरूपाद्विमुक्त:” (मु. ३.२.८) इति तत्त्रस्यं वाक्यान्तरमपि स्मारितन | ईश्वरसाम्यस्य काचि- त्कता शङ्कां निरस्य श्रुतिस्मृतिसिद्धं हेतुं सङ्कलय्य दर्शयति अत इति । एतेन श्रुत्यादिसिद्धमीश्वरसाम्य- मपि जीवानां परस्परसाम्ये हेतुरित्यप्युक्तं भवति । एतेन क्षेत्रज्ञानां परस्परम् ईश्वरेण चैवत्रमिहोच्यत इति वदन्तः प्रत्युक्ताः ॥ ननु स्वात्मनि सर्वेश्वरे च सर्वेामाया दर्शनमिह विधीयत इति प्रतीयते ॥ मैवम् ; स्वात्सनस्सर्याधारत्वायोगात् ॥ परमात्मपर्यन्तबुद्धयोपपद्यत इति चेत्, न जीवसमधेः प्रकर- णार्थत्यात् । अतः खात्मनि परेषां दर्शनं सर्वसमानाकाशनुसन्धानम् ॥ ३५ ॥ ; एवं ज्ञानांशस्य प्राधान्यं विपाकानुगुणं कालेकाले वेदनीयत्वं लक्षणं चोक्तम्, अथ तस्य विरोधि निवर्तकत्वरूपं माहात्म्यमुच्यते अपिचेदिति श्लोकेन || वेदपर्यायो यदि आप संहतौ ( सहितौ यद्विषयौ तद्विषयावल अपिचेदित्येताविति व्यञ्जनाय यद्यपीत्युक्तम् । पापकृत मशब्दन तियोगित्वार्ट पापेभ्य इति शब्दः पापविशिष्टपुरुषविषयः । पापमाले वा । हेतौ पञ्चमी । ज्ञानप्लवेन संतरिष्यसी त्यनयोस्सामर्थ्यात् वृजिनरूपं समुद्र मिति रूपितम् । समुद्रत्वानुगुणं सर्वशब्दोक्तमानन्त्यमनादि- कालप्रवृत्तयेत्याद्यभिप्रायेणाह पूर्वार्जितमिति ॥ ३६ ॥ 1 नन्नेकस्य कथमनादिकालप्रवृत्तानन्तपापनिवर्तकत्वम् ? “नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पको टिशतैरपि ( म. कै. प्र. २६. ७० ) इत्यादिवचनाच्च पापखरूपनिवर्तकत्वमनुपपन्नम् । केवलं विलम्ब्य (म्बाय ) स्या- ’ दित्याशङ्कयोच्यते यथैघांसीति । समुद्रसंतरणदृष्टान्तः पुनः प्रवेशाविरोधी काष्ठभस्मसात्करणदृष्टान्तेन तु

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 4, 88 89 177 सम्यक्प्रवृद्धोऽग्निरिन्धनसञ्चपमिव, आत्मयाथात्म्यज्ञानरूपोऽग्निर्जीवात्मगतमनादि- कालप्रवृतानन्तकर्मसञ्चयं भस्मीकरोति ॥ ३७ ॥ न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ३८ यस्मादात्मज्ञानेन सदृशं पवितं शुद्धिकरमिद्द जगति वस्वन्तरं न विद्यते, तस्मादात्म- ज्ञानं सर्वपापं नाशयतीत्यर्थः । तत् तथाविधं ज्ञानं यथोपदेश महरहरनुष्ठीयमानज्ञा नाकार- कर्मयोगसंसिद्धा कालेन स्वात्मनि स्वयमेव लभते ॥ ३८ ॥ तदेव विस्पष्टमाह- श्रद्धावान् लमते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लंडच्या परां शान्तिमधिरेणाधिगच्छति ॥ पुनः कार्यकरत्वप्रसङ्गोऽपि प्रतिषिद्धः । भस्मसात्कुरुते - भस्मीभूतानि कुरुते, भकार्यकराणि कुरुत इत्यर्थः । समिद्ध इत्यत्र सर्वदनयोग्यत्वायोपधात्वर्थयोजनम् सम्यक्प्रवृद्ध इति । एधांसीति बहुवचनमेकस्यानेक निवर्तकत्वाभिप्रायनिति दर्शयति इन्धनसञ्चयमिति । सर्वकर्माणीति वचनात् विरोधित्वेन स्थितस्य सांसारिकपुण्यविशेषस्यापि निवर्तकत्यमवगतम् । ‘नामुक्तम्’ इत्यादि त्वन्यपरम् अन्यथा प्रायश्चितशास्त्राण्यपि कुप्येयुरिति भावः ॥ ३७ ॥ लोकदृष्टान्तेन दर्शितोऽय हे पदार्थान्तरादृष्टद रहकत्ववत् पवित्रतमखभावश्वेनोपपायते न हीत्यर्थेन । तदाह यस्मादिति । वस्त्वन्तरमिति ज्ञानरहित कर्म पुण्यस्थानादिकम् ‘क्षेत्रज्ञस्येश्वरज्ञानात् विशुद्धि:’ (या. स्मृ. ३. १) इत्युक्तादीश्वरज्ञानादर्वाचीनेषु परिशुद्धात्मज्ञानतुल्यै पावनं नास्तीत्यर्थः । ननु इदानीं तथाविधज्ञानं कुर्यामिति साभिसन्धिकस्यापि तन्न जायते ; अतस्तस्य पुरुषव्यापाराविषयत्वात् अविधेयत्वमिति शङ्का परिहियते तत्स्वयमित्यर्धेन । तच्छब्देन विपाकावस्थं परामृश्यत इत्याह तथा- विवमिति । यथोपदेशमिति । शास्त्रीयत्वमविकल कालेकाले वेदनीयत्वं च सूचितम् । तथा- विज्ञानस्य संस्काराचुर्याद्विरोधिपापनिवर्तनाच्च स्वयमागमे हेतुः ‘योगसंसिद्ध:’ इत्यनेनोच्यत इत्यभि- प्रायेणाह ज्ञानाकारकर्मयोगसंसिद्ध इति । पक्कपायत्वलक्षणयोग्यतापन्न इत्यर्थः । स्वयंशब्देन तदा- नीमुपदेशनैरपेक्ष्यमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह स्वयमेवेति । ज्ञानस्वरूपस्य साक्षात्स्मयनागोचरत्वेऽपि तन्मूलभूतोक्त्ताकारकर्मयोगद्वारा तस्य विधेयत्यमुपपद्यत इति भावः । अत्र आस्मनीति विषयसप्तमी । इदानीं तद्रहितेऽपीत्यभिप्रायेणाधिकरणार्थत्वं वा, स्वात्मसाक्षिकमिति वा विवक्षितम् ॥ ३८ ॥ पूर्वश्लोकार्थयोरनन्तरोकार्ये युत्कमेण विवरणरूपे इत्यभिप्रायेणाह तदेव विस्पष्टमाहेति । श्रद्धावत्त्वादिकं स्वयं ज्ञानलाभे हेतु ‘अज्ञश्वाश्रदधानश्च (४. ४०) इति वक्ष्यमाणत्वादत्रापि ज्ञः श्रद्भवांश्चेति विवक्षितमिति ज्ञापनार्थं तत्र दशा भेदव्यञ्जनार्थं, श्रद्धोत्पत्तिसिद्धधर्ध चोक्तम् उपदेशात् 1 पूर्वा लोकपः पत्यं परिपाकानन्तरमेवेत्युतरार्धेनोच्यते । 2 ये हि न व्यथयन्त्येते - ‘सोऽमृतत्वाय कल्पते’ इति तितिक्षामात्रेण मोक्षे कथ्यमाने जीवात्मज्ञानेन मोक्षकथनं कुतो म युक्तम् । परम्परयेत्येव सर्वत्र विवक्षितम् । परशान्ति संपादक- ज्ञानलाभो ज्ञानयोग विनैवेत्येवान विवक्षितम् । न तु भक्तिव्यवच्छेदः । Sir - 23

178 श्रीभगवद्धता - अ. 4. 89-40. एवमुपदेशात् ज्ञानं लब्ध्वा चोपदिष्टज्ञानवृद्धी श्रद्धावान् तत्परः तत्रैव नियतमनाः तदितरविषयात्संयतेन्द्रियोऽचिरेण कालेनोक्तलक्षणविपाकदशापनं ज्ञानं लभते, तथाविधं ज्ञानं aavat परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति परं निर्वाणमाप्नोति ॥ ३९ ॥ अक्षम्याश्रद्दधाना संशयात्मा विनश्यति । नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४० अज्ञः एवमुपदेशलब्धज्ञानरहिता, उपदिष्टज्ञान वृद्धयपाये चाश्रद्दधानः अत्वरमाण:, उपदिष्टे च ज्ञाने संशयात्मा संयमनाः विनश्यति विनष्टो भवति । अस्मिन्नुपदिष्टे आत्मयाथा- रम्यविषये वाने संशयात्मनोऽयमपि प्राकृतो लोको नास्ति, न च परः । धर्मार्थकामरूप- 1 ज्ञानं लव्येति । श्रद्धावान् त्वरमाण: । अश्रद्धवानः इत्यत्र ‘अत्वरमाण:’ इति हि व्याख्यास्यति । तदेव परम् उपादेयतयाऽभिसन्ध्यास्पदं यस्य स तत्परः । तदाह तत्रैव नियतमना इति । अचि रेणेत्येतदुत्तरवाक्यस्थनपि कालेन ’ इत्येतत्सूचितविलम्वशङ्का परिहारार्थमपेक्षितत्वात् पूर्वार्धेऽप्यन्वेत- व्यमित्यभिप्रायेण आचरेण लक्षणेत्यादि उक्तम् । भक्तियोगव्यवहितः प्रारव्यकर्मावसान- भावी च मोक्षः कथमचिरेण त्युच्येतेति भावः । पूर्वं कालेनेति पदं द्विलदिनादिव्यवच्छेदार्थम् अचि- - रेणेति तु ज्ञानयोगदेहान्नरादिविलम्ब निषेधार्थमित्यविरोधः । शान्ति शब्दोऽलोपायस्य निश्शेषनिष्पन्न- स्वान्न तदङ्गभूतमविषय इति व्यञ्जनाय परं निर्वाणमानोतीत्युक्तम् । ‘स शान्तिमाप्नोति न काम- कामी’, ‘शान्तिमधिगच्छति’, ‘त्र निर्वाणमृच्छति’ इति द्वितीयाध्यायान्तिम लोकल येऽपि फलद- शाविषये शान्ति निर्वाणशब्दौ समानविषयौ । तत्र मध्यम लोकस्थं ‘शान्तिमधिगच्छति’ इत्येतदत्रापि प्रत्यभिज्ञातम् | तत्सूर्वोतर लोकस्सारणाचा आनोति पदं निर्वाणपदं चोक्तम् ॥ ३९ ॥ " 3 उक्त एवार्थो व्यतिरेकेण स्वाप्यते अज्ञश्चेति लोकेन । उपदेशलब्धज्ञानरहित इति । पूर्वक्रम- निर्देशौ चित्यादद्वाहेत्याकाङ्क्षणात् संज्ञयदशासमभिव्याहाराच अज्ञशब्दोऽल शास्त्रजन्यज्ञाननिवृत्तिपर इति भावः । संशयस्य पृथ्गभिहितत्वात् अश्रद्दधानः इत्येतत् न विश्वासनिषेधपरम् किं त्वाकाङ्क्षा- निषेधपरन्; प्रकृष्टाकाङ्क्षव हि त्वरेत्यभिप्रायेण अत्वरमाण इत्युक्तम् । संशयमना इति संशय्यतेऽनेनेति संशयः संशयकारणम् संशयहेतुभूतमना इत्यर्थः । यद्वा संशये मनो यस्येति विग्रहः । नित्यस्यात्मनः पुरुषार्थशून्यत्व लक्षणस्य विनाशस्य पूर्वापरभावेन संतन्यमानस्य प्राचीनस्यैवानुवृत्तिप्रदर्शनाय प्रकृति- प्रत्ययार्थमेदविवक्षया विनष्टो भवतीत्युक्तम् । “विनष्टा वा प्रनष्टा वा” (रा. सु. १३. १७) इत्यादिषु प्रध्वंसभ्यतिरिक्तविषये प्रयोगोऽप्यनेन सूचितः । विनश्यतीत्यस्य विवरणमुत्तरार्धम् । अयमपी- त्यनेनायंशब्देन निर्दिष्टक्षुद्रतासूचनम् । ‘नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम’ (४. ३१) इतिवत् अत्रापि लोकशब्दः पुरुषार्थविषयः । कैमुतिकन्यायप्रदर्शनार्थं च अयं लोक इत्युक्तम् । मोक्ष- | सदेव विस्मात्तारितत्वात् अत्राचिरेणेत्युक्तया कालेनेत्येतदप्येतविरोधेन नेयमिति, विलम्बशंकाय रिहारः । 2 ननु लक्षति कथम-उत्तरार्ध मोक्षध प्रयतया तसे तुझान- स्यापि श्राह्मत्वादित्यत्रा भक्तीति । अतो जीवानुभवमात्रं द्वितीयाध्याय इवेति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 4 41 48. 179 पुरुषार्थाच न सिध्यन्ति कुतो मोक्ष इत्यर्थः ; शास्त्रीयकर्म [ज] [१] [रूपस्यात् सर्वेषां पुरुषार्थानाम्, शास्त्रीय कर्मजन्यसिद्धेश्व देशतिरिक्कात्मनिश्चयपूर्वकत्वात् । अतः सुखलव- भागिरमात्मनि संशयात्मनो न संभवति ॥ ४० ॥ योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसंच्छिन्नसंशयम् । आत्मवन्तं न कर्माणि भिन्न ॥ ४२ यथोपदिष्टयोगेन संन्यस्तकर्माणम् ज्ञानाकारतापत्रकर्माणं यथोपदिष्टेन चात्मज्ञानेन आत्मनि संच्छिन्नसंशयम्, आत्मवन्तं मनस्विनम् - उपदिष्टार्थे दृढावस्थितमनसं बन्धहेतुभूत- प्राचीनानन्तकर्माणि न निवन्ति ॥ ४१ ॥ तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनाऽऽत्मनः । छिचैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४२ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ज्ञानयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ तस्मादनाद्यज्ञानसंभूतं हृत्स्थम् आत्मविषयं संशयं मयोपदिष्टेनात्मज्ञानासिना छिवा प्रकरणत्वाच्चाला शब्द परशब्दबोर्न भौमदिव्यविषयत्वमुचितमित्यभिप्रायेणाह । मोक्षोपाय- भूतार्थे संशयात्मनः कथं पुरुषार्थान्तरासिद्धिरित्यवाह शास्त्रीयेति । अस्तु ततच्छ वैरेव वत्तत्सिद्धिः, किमनेन मोक्षोपयुक्तेनेत्यलाह शास्त्रीय कर्मजन्यसिद्धेश्चेति । अयमनिमायः न वायुर्वेदादिवत् केवलमेतद्देहान्तर्भाविफलसाधनं कर्म ततच्छात्रैः प्रतिपाद्यते येन देहातिरिक्तात्मज्ञान निरपेक्षता स्वात् । देहान्तरभाव्येव हि यज्ञादिसाध्यं स्वर्गादिकं फलं प्राचुर्वेण प्रतिपाद्यते । अहो देहातिरिक्ताल निश्चयोऽत्यन्तापेक्षितः इति । उभयविधपुरुषार्थराहित्योपसंहारपरं न हुखमित्येतदिति व्यञ्जनायाह अत इति । यद्वा अनन्तसुखदुःखभोगरूप निश्श्रेयसनिरयपर्यन्तसंशयस्य मनस्तापहेतुत्वात् तदानीन्तनदुःखाभि- प्रायेण न सुखमित्युक्तम् । अथवा पुरुषार्थयोग्यताभिमानमूलसुखाभावोऽभिप्रेतः ४० ॥ , अध्यायप्रधानार्थं उपसंहियते योगसन्यस्तेति श्लोकेन । यथोपदिष्टयोगेनेति । ‘कर्मण्य कर्म यः पश्येत्’ (१८) इत्यादिनोपदिष्टबुद्धियोगेनेत्यर्थः । एतेनात्मावलोकनरूपयोगव्युदासः । संन्यस्त- कर्माणमित्यक्ष कर्मस्वरूपत्यागश्रमव्युदासाय ज्ञानाकारतापमकर्माणमित्युक्तम् । कर्तृत्वादित्यागगर्भ- ज्ञानाकारतापस्या कर्माकारत्वतिरस्कारोऽत्र कर्मणस्संन्यासशब्देनोपचते । खरूपत्यागपरत्वे तु पूर्वा- परादिविरोध इति भावः । ज्ञानयोगादिव्युदासाय यथोपदिष्टेन चाऽऽत्मझानेनेत्युक्तम् । आत्मनो देहातिरिक्तत्वादिसंशयो हाल निषिध्यत इति व्यञ्जनाय आत्मनीत्युक्तम् । आत्मवन्तमित्यत आत्मशब्दः संवन्ध विषयप्रत्ययसामर्थ्यात् प्रयोगप्रौढधा च मनोविषय इत्यभिप्रायेण मनस्विनमित्युक्तम् । अति- शयेन संबन्धोऽत्र मतुबधैः; स चातिशयः केनाप्यविचास्यत्वमिति द्योतनाचोक्तम् उपदिष्टार्थे दृढावस्थितमन समिति । परमप्रयोजनोपसंहाररूपत्वव्यञ्जनाय बन्धहेतुभृतेत्यादिकमुक्तम् ॥ ४१ ॥ एवं विस्तरेणोपपाद्योपसंहृतोऽर्थोऽर्जुनं प्रति कर्तव्यतया निगम्यते तस्मादिति श्लोकेन । संशयस्य अज्ञान संभृतत्वं विशेषामहस्य संशयहेतुत्वात् । हृत्स्थं हृदि शल्यमिवार्पितम्, यहा हृत्स्वमिति (त्यस्य) आन्तरमिति भावः । आत्मनः इति षष्ठ्या विपयविषयित्वलक्षण संबन्धविशेषे पर्यवसानमल.

180 श्रीभगवद्गीता-अ, 5, 1, मयोपदिष्टं कर्मयोगमातिष्ठ: तदर्थमुनिष्ठ भारतेति ॥ ४२ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमङ्गीताभाष्ये चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ ॥ अथ पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ चतुर्थेऽध्याये कर्मयोगस्य ज्ञानाकारतापूर्वक लरूप मेदो ज्ञानांशस्व च प्राधान्यतस् ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपि कर्मयोगस्यान्तर्गतास्मज्ञानत्वात् अप्रमादत्वात् सुकरत्वात् निरपेक्ष- स्वाच्च ज्यायस्त्वं तृतीय एवोक्तम् । इदानीं कर्मयोगस्याऽऽत्मप्राप्तिसाधनत्वे ज्ञाननिष्ठायाश्चैत्र कर्मयोगान्तर्गत कर्तुत्वानुसन्धान प्रकारं च प्रतिपाद्य तन्मूले ज्ञानं च विशेोभ्यते ॥ अर्जुन उवाच - संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि । यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ॥ १ कर्मणां सन्यास ज्ञानयोगम् पुनः कर्मयोग च शंससि । एतदुक्तं भवति द्वितीयेऽध्याये विवक्षितमिति द्योतनाय आरमविषये संशयमित्युक्तम् । यद्वा एवं संशयमिति निर्देशादात्मविषयत्वं सिद्धम् आत्मनः इत्यस्य तु ज्ञानातिना इत्यनेनान्वयाच आत्मज्ञाना सिनेत्युक्तम् । काकाक्षि- न्यायेन उभयत्र वाऽन्वयः । मयेत्यनेनोपदेष्टुः सर्वज्ञत्वकारुणिकत्वादिपौष्कल्यादाप्ततमत्वं विवक्षितम् । कर्मयोगोपदेशोपसंहारतया योगशब्दोऽत्र नेतरविषय इति ज्ञापनाय मयोपदिष्टं कर्मयोगमित्युक्तम् । भरतकुल संभूतार्जुनस्य स्वधर्म भूतयुद्धार्थमुत्थानमेव कर्मयोगार्थमुत्थानमिति भारतशब्दाभिप्रायव्यञ्जनाय तदर्थमुत्तिष्ठ भारतेत्युक्तम् । तेनैव मोक्षोपाययोन्यत्थाय योगिवंशप्रसूतत्वमप्यर्जुनस्य सूच्यते ॥ ४२ ॥ ॥ इति श्रीमङ्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकार्यां चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ अथ पञ्चमस्यांशतस्तृतीयचतुर्थाभ्यां सङ्गतिप्रदर्शनायोक्ता नुक्तांशविवेकेन पञ्चमस्यानुक्तांशे तात्पर्य- प्रदर्शनाय चाऽऽह चतुर्थेऽध्याय इति । कर्मयोगस्य ज्ञानाकारतेत्यादिकं चतुर्थाध्यायप्रधानार्थो ऽयमिति द्योतनार्थम्, सङ्गतिप्रदेशप्रदर्शनार्थं च । तृतीय एवेति । कर्तव्यतोपदेशलक्षण एवेत्यर्थः । पञ्चमार्थमाह इदानीमिति । अत्रैवं संग्रह लोकः, “कर्मयोगस्य सौकर्य शैघयं काश्चन तद्विधाः । ब्रह्मज्ञानप्रकारका पञ्चमाध्याय उच्यते” (९) इति । अत सौकर्य क्षेत्रथमिति संगृहीतत्वेऽपि भाग्ये शैत्रमासवचनं सौकर्यस्य तृतीयाध्यायस्यैवानुवादः पश्चमे शैौपयिकतया क्रियत इति ज्ञापनार्थम् । शैत्रयं तु तत्रानुक्तत्वादत्र साक्षात्प्रतिपाद्यम् । काश्चन तद्विधा, ब्रह्मज्ञानप्रकारथ इत्युभयोन्यख्यान- रूपेण कर्मयोगेत्यादिना तृतीयचतुर्थाभ्यामशतसङ्गतिरुक्ता भवति । ज्ञाननिष्ठाया इति पञ्चमी । तत्र प्रकाशब्देन विशोध्यत इति वचनाच्च अनुक्तांशतात्पर्येणापौनरुवत्यं दर्शितम् । तन्मूलं शनमिविपाकदशा पत्रज्ञानं विवक्षितम् । अथ ‘तद्विद्धि प्रणिपातेन’ (४३) इत्येतदनु सन्दधानः अनुक्तमपेक्षितममंशं संजिज्ञासुरुक्तमेवार्थं परिपृच्छन्नर्जुन उवाच संन्यासमिति । संन्यासयोगशब्दावल प्रकृतयक्ष्यमाणसाङ्ख्ययोग विषयतया नार्थान्तर परावित्यभिप्रायेणाह कर्मणां संन्यास ज्ञानयोगमिति ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 5. 2. 181 मुमुक्षोः प्रथमं कर्मयोग एव कार्य, कर्मयोगेन मृदितान्तः करण कपायस्य ज्ञानयोगेनाऽऽत्म- दर्शनं कार्यमिति प्रतिपाद्य पुनस्तृतीयचतुर्थयोः ज्ञानयोगाधिकारदशापश्रस्यापि कर्मनिष्ठैव ज्यायसी, सैव ज्ञाननिष्ठानिरपेक्षा आत्मप्राप्तो साधनमिति कर्मनिष्ठां प्रशंससि इति । तयोर्ज्ञानयोगकर्म योगयोरात्मप्राप्तिसाधनभावे यदेकं सौकर्याच्याच श्रेयः श्रेष्ठमिति सुनिश्चितम् तन्मे ब्रूहि ॥ १ ॥ , श्रीभगवानुवाच - I संन्यासः कर्मयोगश्च निश्प्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते ॥ २ संन्यासः ज्ञानयोगः, कर्मयोगय ज्ञानयोगशक्तस्वामी निरपेक्षौ निश्श्रेयसकरौ । ‘कर्मणामित्येतत् उभयान्वितम् । ननु कर्मयोगस्य त्याज्यत्वं क्वचिदपि नोक्तम् प्रत्युत तदेवोपादेय- तया प्रपञ्चितम् ; न च ज्ञानयोगस्य प्रशंसा कापि कृता येन ‘संन्यासं …. योगं च शंसति’ इत्युच्यते । उभयोः सने कृतेऽपि विकल्प इत्येव मन्तव्यम्, न पुनरन्यतराधिवयप्रश्नावकाश इत्यवाह एन- दुक्तमिति । प्रतिपाद्येत्यन्तेन संन्यासं कर्मणामित्यस्याभिप्राय विवृतः । कषायनिवृत्यर्थः कर्मयोगः । निवृत कर्मयोगं परित्यज्य ज्ञानयोग उपादेय: अतो ज्ञानयोग एवास्मदर्शने साक्षात्साधनमिति द्वितीये प्रतिपादितमिति भावः । पूर्वं संन्यस्तस्य पुनर्योगं शंससीति भ्रमव्युदासाय शंससीत्यनेन पुनःशब्दान्वयमाह तृतीयचतुर्थयोरिति । द्वितीय इत्येतत् तृतीयचतुर्थयोरित्येतच्च भाष्यकारस्वानु- सन्धानेनोक्तम्, न पुनरर्जुनवाक्यानुकारः । अत्र मृदितकषायस्य कर्मयोगस्त्याज्यश्चेत्, कथमुपादेयः, ज्ञानयोगस्य दर्शनसाधनत्वे कथमव्यवधानेन तत्संभव इति भावः । ‘कर्म ज्यायो अकर्मणः’ (३.८) इति ज्याश्रस्त्वेन [कथनात् तस्य प्र ] शंसनमित्यभिप्रायेणाह प्रशंसखीति । तवेति द्वयोरप्यव्यवहितसाधनत्वे विवक्षिते इत्यर्थः । एतयोरित्यक्त निर्धारितान्यतरविषय एकशब्दः । तत्र सामान्याकारविवक्षया नपुंसकस्यम्, श्रेवशब्दविशेषणतया वा । सौकर्याच्छेयाचेति फलस्यैकस्यात् तन्निबन्धनं श्रेष्ठद्यमिहा- युक्तमिति भावः । श्रेयस्सु निश्चितमित्यन्वयः । श्रेयस्त्वेन सुनिश्चितमित्यर्थः । क्रियाविशेषणत्वं तु निरर्थकमित्यभिप्रायेणाह श्रेष्ठमिति सुनिश्चितमिति । श्रेयशब्दस्य फलादिव्यपि प्रयोगशचुर्यात् तद्वद्युदासाय तारतम्यप्रश्नानुगुण्येन प्रकृतिप्रत्ययार्थव्यञ्जनाय श्रेष्ठशब्देन व्याख्यातम् (नम् १) । अलै- कफलसाधनत्वाद्विकरूपे प्राप्ते सौकर्यादिगुणयोगा छेयस्त्योक्तिः ॥ १ ॥ or eater faarttय अधिकारिविशेषनियततया द्वयोरप्यव्यवहितसाधनत्वमुपपादयन् तत एवं मुदितकषायस्यापि सौकर्यशैत्रय सङ्गिनस्तस्यैव कर्तव्यतां च द्रढयन् भगवानुवाच संन्यास इति । ज्ञानयोगाशक्तस्य कर्मयोगसापेक्षत्वात् ततस्यैव निरपेक्षसाधनत्योक्तिरुपपनेत्यभिरायेणाह ज्ञानयोग- शक्तस्यापीति । ‘उभौ निश्श्रेयसकरौ’ इत्येतत्सामर्थ्यात् ‘एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्’ (४) J 1 अनेन कर्मयोगशब्दस्य ज्ञानशेगशब्दवत् समानाधिकरणसमास इस कर्मसंन्यासशब्दवत् षष्ठीतत्पुरुषोपिज्ञाप्यते । 2 गीतायाम्, अध्याय मेदो द्दि व्यासकृता, न तु छष्णादिहतः । 182 श्रीभगवद्गीता - अ. 58, 4. J वयोस्तु कर्मसंन्यासात् ज्ञानयोगात् कर्मयोग एवं रिशिष्यते ॥ २ ॥ कुत इत्यत्राह- यः स मिसन्यासो से नष्ट न काङ्क्षति । निन्द्रो हि महाबाहो सुखं बन्धयम् प्रमुच्यते ॥३ यः कर्मयोगी तदन्तात्मानुभवस्तव्यतिरिक्तं किमपि न काङ्क्षति, तत एव किमपि न द्वेष्टि, तत एव द्वन्द्वसहय स नित्यसंन्यासी नित्यज्ञाननिष्ठ इति ज्ञेयः । स हि सुकरकर्मयोगनिष्ठतया सुखं बन्धात् प्रमुच्यते ॥ ३ ॥ ज्ञानयोग कर्मयोगयोरात्मप्राप्तिसाधनभावेऽन्योन्यनैरपेक्ष्यमाह- सांख्ययोगाः प्रवदन्ति न पण्डिताः। एकपध्यास्थितस्वय्यगुभयोर्विन्दते फलम् ॥४ इति चक्ष्याणानुसन्धानाच्च निरपेक्षावित्युक्तम् । चकारेणाप्येतदेव व्यज्यते । अन्वाचयेतरेतरयोग- समाहारा हि पृथक्फलसाधनत्वप्रकरणविरुद्धाः | अतः पृथक्ख तन्व्यगर्भस्समुच्चय एवाल चार्थः । तर्हि द्वाप्यनियमेन यथेच्छमुदेव, कर्मयोगस्य तु किनर्थे प्रशंसेति शङ्काव्युदासाय तुशब्दः । तदभिप्रायार्थन् एवकारः ॥ २ ॥ J ‘वोः श्रेयसाधनत्वाविशेषेऽपि कर्मयोग एव विशिष्यते इति प्रतिज्ञामात्रम् ; तत्र हेत्वा- काङ्क्षायां सौकर्याख्ये हेतुमाहेत्याह कुन इत्यत्राहेति । यः इति लोकः नित्यसंन्यासी इत्येतावना ज्ञानयोगनिष्ठविषय इति न मन्तव्यम् कर्मयोगो विशिष्यते इति प्रतिज्ञाय ज्ञानयोग- निवस्य सुखेन मोक्षोकेर सङ्गतत्वात् ‘संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगत: ’ ( ६ ) इति वक्ष्यमाणविरोधाच्च । अतः कर्मयोगनिष्टस्यैव प्रशंलेयमित्यभिप्रायेणाह यः कर्मयोगीति । काङ्क्षाया बाझमात्र विषयत्वव्यञ्जनार्थं तद्वेयत्वार्थे च तदन्वर्गवात्मा इत्युक्तम् । काक्षा हि प्रतिहन्य- माना द्वेषहेतुरित्यभिप्रायेण तत एव किमपि न द्वेष्टीति व्युत्क्रमेण व्याख्यात्तन् । द्वन्द्वखरूप निवृति- व्युदासाच इन्द्रसहशब्दः । तत एव हन्द्वसदेति । रागद्वेपन्तो द्वन्द्वतितिक्षा न शक्येति भावः । नित्यसंन्यासित्वे (शब्दस्य हेतुपरस्वय्यञ्जनाथ राहीलुकम् । मुखशब्दोऽत्र सौकर्यपर इत्याह सुकर कर्मयोगनिष्ठतयेति ॥ ३ ॥ " 1 ‘निःश्रेयसकरावुभौ ’ ( २ ) इत्यभिप्रेतं विवृणोतीत्यभिप्रायेणाह ज्ञानयोगकर्मयोगयोरिति । अत्र सांख्ययोगशब्दौ न कापिल हैरण्यगर्भ सिद्धान्त विषयों, तयोरप्रस्तुतत्वात् महाप्रकरण सङ्गतत्वात्, ‘तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते’ (२), ‘सन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः ’ ( ३ ) इत्यादिपूर्वोदरविरोधात् शारीरक त्रेषु च ‘रचनानुपपतेश्च नानुमानं प्रवृतेय’ (२. २.१), ‘एतेन योग: प्रत्युक्तः ’ (२.१.३) इत्यादिभिस्तूतैस्तयोरपि सिद्धान्तयोः महर्षिणैवाषा करणात् । ’ वहवः पुरुषा - राजन् सांख्ययोगदिचारिणः । नैत इच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुरोद्वह’ ( भा. मो. ३५१. २), “समासेन तु तत् व्यासः पुरुषैम्यमुक्तवान् " ( मा. मो. ३५१. ७) इति मोक्षधर्मे तयोर्विरुद्धांशवचनाच्च । अतः संख्यया बुद्ध्याऽवधारणीयमात्मतत्त्वं सांख्यम्, तदवधारणरूपं सांख्यम् : योगश्चात्त्र कर्मयोग इत्य- भिप्रायेण ज्ञानयोगकर्मयोगेशन्दोपादानम् । पृथग्बालाः प्रवदन्तीति न खरूपपृथक्त्वं निषिध्यते;

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 5. 4, 5. 188. ज्ञानयोगकर्मयोगी फल मेदास्पृथग्भूतो ये प्रवदन्ति ते बाला: अनिष्यमज्ञानाः न पण्डिताः अकुत्स्नविदः । कर्मयोगी ज्ञानयोगमेव सावयति ज्ञानयोगस्स्वेक (ग एव) आत्मावलोकनं साधयतीति यो फलभेदेन पृथक्त्वं वदन्तो न पण्डिता इत्यर्थः । उषो- रात्मावलोकन कफलयो रेकफलत्वेन एक प्रयातस्तदेव फलं लभते ॥ ४॥ एतदेव विवृणोति - 3 2 यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थादयोरपि गम्यते । एकं सांख्यं स योग च यः पश्यते स पश्यते ॥ सांख्यैः ज्ञान (योग) निधै । यह आत्मावलोकनरूपं फलं प्राप्यते, तदेव धर्मयोग- तस्य प्रामाणिकत्वात् । न च तत्समुचयविधानपरमिदन, ‘एकमप्यस्थितत्सम्यगुनयौर्विन्दते फलम् ‘यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थान तयोरपि गम्यते’ (५), ‘संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाच्मयोगतः’ (६) इत्यादिभिः पृथगनुष्ठानस्यैव सिद्धत्वात् नः कलैक्य ‘एकमप्यास्थितः’ इत्यादिना विधानान, जल फलभेदकृतभेदनिषेधे तात्पर्यमित्याह फळवेत्यभृताविति । अस्य वाक्यस्य पृथक्फलवादिनां निन्दारूपत्वात् ये प्रवदन्ति ते वाला इति बालत्वस्योपदेवतया वचनापतिर्दर्शिता । उत्तरलोके Sप्येकफल [व] वादिप्रशंसायां यः पश्यति (५) इत्यनू स पश्यतीति हि विधीयते । वालशब्दस्याल मुख्यायोगादुपचरितमाह अनिष्पनशाना इति । अपकयौक्तिकज्ञानेषु अपकपर्यायशब्दोपचारः, वाल- साम्याद्वा बाला । न पण्डिताः इत्यत्र अशास्त्रीयानुमानपर्यन्ताज्ञानत्र्युदासायोकम् अस्त्रविद इति । “तस्माद्राह्मण: पाण्डित्ये निर्विव” (बृ. ५. ५. २) इत्यादिप्रसिद्धं सदाचार्य प्रसादैकसमभिगम्यार्थविषयं ज्ञानमिह पाण्डित्यम् अतोना इत्युके सभी पुनरुच्यत इति भाव: । फ्लाविभेद- अमप्रकारे न पण्डिताः इत्यस्यापि वाला इतिवत् विधिविषयत्वं च दर्शयति कर्मयोग इति । ज्ञान- योगमेवेति । न तु कस्मिन्नप्यधिकारिणि साक्षादात्मावलोकनमित्यर्थः । ये तु ‘ये वालास्त एवं बदन्ति, ये पण्डितास्ते तु न इति वचनञ्यक्तिमाहुः तेशमप्ययमेवार्थः ’ फलतोऽङ्गीकार्य: । उभयोः फलमेकेन कथं लभ्यमित्याह उमयोरिति । निर्धारणे षष्ठी; एकशब्दश्चान्यतरपर्याय: ; द्वयोरपि तुल्यफलत्याद- न्यतरास्थानेऽपि तत्फलं सिध्यतीत्यर्थः ॥ ४ ॥ free फलत्वेन पृथक्त्वाभिधाविनां निन्दा कृता अथैकफलत्वेनैवाभिधायिनां प्रशंसनं क्रियत इत्यभिप्रायेणाह एतदेव विणोतीति । लांखपैरित्यत्र सिद्धान्तविशेषनिष्ठभ्रमत्युदासायाह ज्ञाननिष्ठैः रिति । सांख्यमात्मज्ञानशास्त्रं तद्वेदिन इह सांख्या: यद्वा संख्या वुद्धि:, ज्ञानयोगः तनिष्ठाः सांख्या ! ; अथवा सांस्य आत्मा, दिनोऽपि सङ्ख्या: । स्थानशब्दोऽत्र ‘विन्दते फलमितिवत् + + ; 1 नदु बाध्यकृतमयोजनायां वच्छन्द्रव्याचराद्गौरवमितेि देश का पचतीति प्रक्षे देवननः पचतीत्युग्रस्व वो अम्जत उद्देश्यविधेयभावकल्पनात् अध्याहाराविवक्षणात् । एचचैवत्रने सत्येव पर मिलायर उपतितुतप्रशंसापरमिति अपौनरुकथम् । तदिदम् अत्र उत्तरत्रावतारिकायाञ्च व्यक्तम् ।

184 श्रीभगवद्गीता अ. 5. 6. निचैरपि प्राप्यते । एवमेकफलत्वेन एक वैकल्पिकं सांख्यं योगं च यः पश्यति, स पश्यति स एव पण्डित इत्यर्थः || ५ || इयान् विशेष इत्याह– ६ संभ्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्नुयोगनः। योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥ संन्यासः ज्ञानयोगस्तु अयोगतः कर्मयोगात् ऋते प्राप्तुमशक्यः ; योगयुक्तः कर्मयोग युक्ता स्वयमेव मुनिः आत्ममननशीलः सुखेन कर्मयोग साधयित्वा नचिरेण अल्पेनैव कालेन ब्रह्माधिगच्छति आत्मानं प्राप्नोति । ज्ञानयोगयुक्तस्तु महता दुःखेन ज्ञानयोग साधयति ; दुःखसाध्यत्वादात्मानं चिरेण प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ६ ॥ फलविषय: ; न तु देशविशेष’घषयः, ज्ञानयोगादिमात्रप्राप्यदेशविशेषाभावात् ’ । तच्च फलं पूर्वोत्तरानु- वृत्तमात्मावलोकन मित्यभिप्रायेण यदात्मावलोकन रूपं फलमित्युक्तम् । अत्र यदेव सायाः पश्य- न्तीति यादवप्रकाशोक्तः पाठोऽप्रसिद्धत्वादनादृतः । योगैरित्येतत् लक्षणया या " प्रत्ययविशेषाद्वा तन्निष्ठविषयमिति व्यञ्जनाय कर्मयोगनिद्वैरित्युक्तम् । अत्र सांख्ययोगशब्दौ नोपायपरौ, बहुवचनानौ- चित्यादिति भावः । एकमित्युक्ते [:] एकशास्त्रार्थत्वादिभ्रमन्युदासायाह एवमेकफलत्वेनेति । अङ्गा ङ्गिभावेतरेतर योगरहितयोरुपाययोरेकफलत्वलक्षणं त्रयमनुष्ठाने विकरूपाय स्यात् । तथा च सूत्रम् - “विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात् " ( ब्र. ३. ३.५७) इति । तदाह वैकल्पिकमिति । स पश्यतीत्येतत् न पण्डिताः ( ४ ) इत्येतत्प्रतिरूपमिति दर्शयति स एव पण्डित इति ॥ ५ ॥ ; | "

ननु ‘कर्मयोगो विशिष्यते ’ (२) इति वचनम्, अत्र वैकल्पिकत्वञ्चनं च कथमुपपद्यते, अत्यन्त- तुझ्यत्वे हि aिser इति शङ्कायाम्, सौकर्यशैप्रयाभ्यां वैशिष्ट्यम् फलस्यात्यन्ततुरूपतया च विकल्पः ; अधिकारिभेदप्रतिनियतत्वाच्च न दुष्करविलम्बितोपायनैरर्थक्यमित्यभिप्रायेण वैषम्यमुच्यत इत्याह इयान विशेष इत्याहेति । तुशब्दोऽन्योन्यवैषम्यपरः अयोगतः इत्यनेन कर्मयोगमन्तरेग ज्ञानयोगखरूपमेव न सिध्यतीत्यभिप्रेतम्, तदाह कर्मयोगाद्यत इति । " शक्यमञ्जलिभिः पातुं याता: " (रा. कि. २८. ८) इत्यादिवद् दुःखशब्दस्यात नपुंसकत्वम् । मुनिशब्दे प्रकृतापेक्षितप्रकृतिप्रत्ययार्थ- विवरणम् मननशील इति । तत्राकर्तृत्वानुसन्धानप्रकरण बलान्म ननस्यात्मविषयत्वोक्तिः । स्वयमेव- ज्ञानयोगमन्तरेणेत्यर्थः । ‘दुःखमाप्तुमयोगतः’ इत्येतद्व्यतिरेकानुसन्धानात् सुखेन कर्मयोगं साधथित्वे- व्युक्तम् । न चिरेणेति नञः क्रियान्वये चिरेणाप्यधिगगमो न स्यादिति भ्रमः स्यात् तद्वदासाय नचिरेणेत्युक्तम् । नैकादिवत् नचिरेणेति समस्तप्रयोगः । ब्रह्मशब्दोऽत्र परिशुद्धात्मखरूपलक्षण- कर्मयोगाव्यवहितफलविषय इति व्यञ्जनाय आत्मानं प्राप्नोतीत्युक्तम् । प्राप्तिरिह साक्षात्कारः । एक- मव्यवहितात्मप्राप्तिसाघनत्वं वदता, प्रकृतस्संन्यासो ब्रह्मशब्देनोच्यते’ इति शङ्कशेकं प्रत्युक्तम् । तयति- रेकेण पूर्वोक्तं पूरयति ज्ञानयोगयुक्त इति । दुःखसाध्यत्वात् विलम्बितफलो ज्ञानयोगः; कर्मयोगस्तु सुखसाध्यत्वादविलम्बितफल इति वैषम्यमनेन श्लोकेनोक्तं भवति ॥ ६ ॥ | 1 मात्र पदेन मात्मावलोकनांशस्यापि व्यवच्छेदः । 2 भरी भाचसन्तत्वादिकमिटम

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 5. 7. 185 योगयुको विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः सर्वभूतात्मभूतारमा कुर्वन्नपि न सिध्यते ॥ ७ कर्मयोगयुक्तस्तु शास्त्रीये परमपुरुषाराधनरूपे विशुद्धे कर्मणि वर्तमानः तेन विशुद्ध- मनाः विजितात्मा स्वाभ्यस्ते कर्मणि व्यावृतमनस्त्वेन सुखेन विजितमनाः, तत एव जिते- न्द्रियः कर्तुरात्मनो याथात्म्यानुसन्धाननिष्ठतया सर्वभूतात्मभूतात्मा = सर्वेषां देवादिभूतानाम् आत्मभूत आत्मा यखासी सर्वभूतात्मभूतात्मा । आत्मयाथात्म्यमनुसन्दधानस्य हि देवादीनां स्वस्य चैकाकार आत्मा ; देवादिमेदानां प्रकृतिपरिणाम विशेषरूप तयाऽऽत्माकारत्वासंभवात् । प्रकृतिवियुक्तः सर्वत्र देवादिदेहेषु ज्ञानैकाकारतया समानाकार इति ‘निर्दोषं हि समं ब्रम’ (१९) इति अनन्तरमेव वक्ष्यते । स एवंभूतः कर्म कुर्वपि अनात्मन्यात्माभिमानेन न कर्मयोगस्य सुखसाध्यत्वे शीघ्रफलाधिगमे च हेतुरुच्यते योगयुक्तः इति लोकेन । पूर्वी आत्मशब्दौ मनोविषयौ, जितेन्द्रियसमभिव्याहारात् । योगयुक्तः इत्यनेनैव सिद्धो विशुद्धमनस्त्वे हेतु: शास्त्रीय इत्यादिनोच्यते । विशुद्धिरत्र रजस्तमोनिवृतिस्तन्मूलरागद्वेषादिकषायनिवृत्तिश्व । प्रावस- मर्धित स्मारयति स्वाभ्यस्ते कर्मणीति | प्रधानस्य मनोनिग्रहत्य वक्तुमुचितस्वात् विजितदेह:’ इति परव्याख्यानं मन्दमिति भावः । सर्वेन्द्रियकटस्थे मनसि जिते बाबानीन्द्रियान्तराणि जितानि भवन्तीत्यभिप्रायेण तत एवेत्युक्तम् । सर्वभूतेत्याद्युपपादनाय कर्तुरित्युक्तम् । प्रथमस्य भूतशब्दस्यास देवादिदेहमायताम्, द्वितीवस्य ‘कियात्म (?) तां विग्रहं च दर्शयति सर्वेषामिति । भिन्नानामैक्य हि विरुद्धमित्यवाह आत्मयाथात्म्यमिति । अयमभिप्रायः- सत्यम्, न स्वरूपैक्यं विधीयते, तस्य प्रत्य- क्षानुमानागमपूर्वापरविरुद्धत्वात् किंत्वेकाकारत्वम् यथा ‘सर्वस्मिन् गृहे वर्तमानो त्रीहिरयमेव’ इत्युक्ते तज्जातीयत्वमुक्तं भवति, सदापि सर्वस्मिन् देहे वर्तमानोऽयमेवात्मेति प्रयोगेऽपि देहान्तर- वर्तिनामस्य चाऽऽत्मनः समानत्वमुक्तं भवतीति । मनु समानत्वमपि प्रत्यक्षादिविरुद्धम्, देवतिरमण- क्षत्रियत्रह्मचारिगृहस्थ पण्डितापण्डितशक्तःशक्तघनिकद रिस्थविरतरुणादिनिरवधिक वैषम्य निर्भरत्वादात्मनाम् । अन्यथा ‘ब्राह्मणो यजेत’ (श. बा. ५.१.५.२) इत्याद्यात्मपर्यन्तशास्त्रीयप्रयोगोऽपि भज्येतेत्यत्राह देवादिभेदानामिति । अर्थ भावः - सत्यम्, देवादिवैषम्यं प्रामाणिकमेव । तत्तु न स्वरूपप्रयुक्तम् ; तस्य कर्मोपाधिकप्रकृतिपरिणामभेदनिबन्धनत्वात् । शुद्धा कारविवक्षया तु समानत्वमिहोच्यते इति । साम्य- स्याल विवक्षितत्वे संवादकमनन्तरमेव साम्याभिधानं दर्शयति प्रकृतिवियुक्त इति । कुर्वमपि न लिप्यते इत्यत्र न तावत् निषिद्धं कुर्वन्नपि न दुष्टो भवतीत्युच्यते, तथा सति बहुव्याकोपप्रसङ्गात्। न च कर्मयोगं कुर्वपि तेनैव न लिप्यत इति ; तथा च सति निष्फल प्रयासत्वेन तस्याननुष्ठानात् । अतोऽल न केवल ज्ञानयोगनि:, अपि तु कर्मयोगं कुर्वन्नप्यात्मसाक्षात्काराख्य फलविरोधिना केनचिन्न लिप्यत इत्येवार्थ इत्यभिप्रायेण अनात्मन्यात्माभिमानेनेत्यादि उक्तम् । नैव किंचित्करोमि (८) इत्यादिकं धनन्तरमुच्यत इति भावः । न लिप्यते इत्यत्र सवासनं संवन्धनिषेधविवक्षित इत्याह न 1 क्रिया - भवन किया तदाश्रयविषयकवामित्यर्थः । SIT - 24

186 श्रीभगवद्धता अ. 5, 8, 9. लिप्यते न संबध्यते । अतोऽचिरेणाऽऽत्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ७ ॥ यतः सौकर्याच्याच कर्मयोग एक श्रेयान् अतलदपेक्षितं ‘शृणु- नैव किञ्चित करोमी युक्तो मन्येत तयेत् । पश्यन् शृण्वन् स्पृशन जिवन मनन् गच्छन् स्वपन् श्वसन् ॥ प्रलंपन विसृजन् गृह्णन् उन्मिन् निमिववपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ॥१ एवमात्मतत्त्ववित् श्रोतादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि वागादीनि च कर्मेन्द्रियाणि प्राणाथ स्वविषयेषु वर्तन्त इति धारयन् अनुसन्दधानः नाहं किंचित्करोमीति मन्येस – ज्ञानैकस्वभावस्व मम कर्ममूलेन्द्रियप्राण संबन्धकृतमीदृशं कर्तृत्वश्; न स्वरूपप्रयुक्तमिति मन्येतेत्यर्थः ॥ ८ ॥ ९ ॥ संबध्यत इति । प्रस्तुतार्थतया निगमयति अन इति ॥ ७ ॥ । , 1 एक्मर्जुनस्य परिपृच्छतः साक्षात्प्रभस्योत्तरमुक्तम् । अथ तदाशयविदो भगवत आभिप्रायिकं वाक्यमुत्तरसङ्गत्यर्थं दर्शयति पक्ष इति । युक्तोऽल योगनिष्ठ; ववित् तदन्तर्गत ात्मतत्त्वविज्ञानवान् ; तदाह एवमात्मतत्त्वविदिति । पश्यन् शृण्वत् स्पृशन् जिघन्, अनमिति चक्षुश्श्रोतत्वखाण- जिहाख्यज्ञानेन्द्रियव्यापाराः । गच्छन्, प्रलपन् विसृजन् गृह्णन्निति पादादिकर्मेन्द्रियव्यापाराः । तत विसृजन्निति पायुपस्व्यापारसंग्रहः । उक्तं च, “पायूपस्थे विसर्गार्थमिन्द्रिये तुझ्वकर्मणी । विसर्गे च पुरीषस्य वि चाभिकामत: " ( भा. मो. २७५. २१) इति । स्वपन् श्वसन, उन्मिषन्, निमिषन् इति [तु] प्राणव्यापारा: । स्वापस्य तमोवृतित्वेऽपि प्राणाधीनत्वं सिद्धम् । उन्मिषन्, निमिषमिति तु व्याना च्वमाणव्यापारः । श्वसन् इति तु माणसंज्ञकप्राणविशेषव्यापारः । गृह्णन्निति पाणिव्यापार- परोऽपि अपानव्यापारस्यापि तन्त्रेग ग्राहकः ; “तदपानेनाजिवृक्षत् । तदावयत् । स य एषोऽन्नस्य ग्रहो यद्वायुः " ( ऐ. १.२.१० ) इति । एवं विभागज्ञापनाय श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्रियाणि वागादीनि च कर्मेन्द्रियाणि प्राणाश्चेत्युक्तम् । इन्द्रियशब्दोऽत्र सर्वेन्द्रियमनृत्यादिहेतुतया प्राणसंवादादिषु प्रसिद्धं मुख्यमाणमजहल्लक्षणया लक्षयतीति तात्पर्यम् । इन्द्रियार्थेष्वित्येतदपि तथैव रूक्षकमिति व्यञ्जनाय स्वविषयेष्वित्युक्तम् । नन्विन्द्रियमाणेष्वकर्तृषु कर्तृत्वाध्यासः खस्याकर्तृत्वबुद्धिश्व भ्रान्तिरेव स्यात् । आत्मन एव कर्तृत्वस्य “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् " ( ब्र. २. २. ३३) इत्यादिभिः स्थापितत्वादित्यलाह ज्ञानैकस्वभावस्येति । कर्मणां मिथ्यात्वानुसन्धानमिह परोक्तमयुक्तम् ; ‘इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्ते’ इत्यस्य । प्यननुसन्धेयस्य प्रसङ्गात् । मुक्तस्य स्वेच्छागृहीतेन्द्रियादि (दे.) व्यवच्छेदाय उपाधीनामप्यौपाधिक- कस्कोयनाय च कर्ममूलशब्दः । ईदृशमिति पुण्यपापरूपमित्यर्थः । अत्र तस्वविदिति निरुपाधि- स्वरूप पर स्वात् ‘कार्यकारण’ (गी. १३. २०) इत्यादाविव न चिदविद्यापारविभागोक्तिः ॥ ॥ ९ ॥ नवं फलाभिसन्धिपूर्वकेऽपि कर्मणि क्रियमाणे, ‘नैव किंचित्करोमि इति भावनया तत्करणेऽपि न ‘काश्चन तडिया:” संगृहीतमिदम् | 2 अन्नम् विश्वासघायुनः प्रही- स्व- भशितवानित्यर्थः । अपाने सुहतीत्यत्रेचा मपानशब्दार्थो ग्राह्यः । 1 संग्र” तुमैच्छत् । तत्

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 5 10 11. 187 ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गत्यत्वा करोति यः । लिप्यमे न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्मा ॥ १० ब्रह्मशब्देन प्रकृतिरिहोच्यते । “सम योनिर्महल” (१४. ३) इति हि वक्ष्यते । इन्द्रियाणां प्रकृतिपरिणामविशेषरूपत्वेन इन्द्रियाकारेणावस्थितायां प्रकृतो ‘पश्यच्छृण्वन्’ इत्याद्युक्तप्रकारेण कर्माण्याधाय, फलसङ्गं त्यक्त्वा, नैव किंचित्करोमीति यः कर्माणि करोति, स प्रकृतिसंसृष्टतया वर्तमानोऽपि प्रकृत्यात्माभिमानरूपेण बन्धहेतुना पापेन न लिप्यते । पद्मपत्रमिवाम्भसा — यथा पद्ममत्रमम्भसा संसृष्टमपि न लिप्यते, तथा न लिप्यत इत्यर्थः ॥ कायेन मनसा बुद्धया केवलैरिन्द्रियैरपि। योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये ॥ दोषः स्यात् । यदि च परमार्थतः स्वस्यैव कर्तृत्वम्, किं तस्योपाधिकत्वानुसन्धानेन प्रयोजनम् ; तथा- अनुसन्धानेऽपि प्रकृतिसंसर्ग एवैनं देहात्मभ्रमे निमज्जयेदिति शङ्का निराक्रियते ब्रह्मणीति लोकेन । न ताबदल झशब्देन जीव उच्यते, सत्कर्तृत्वतिरस्कारप्रकरणत्वात् । नापि परं ब्रह्म, औपाधिकश्वप्रति- पादनपकरणे सदनपेक्षणात् अनन्तरं च ‘सर्वकर्माणि मनसा’ (१३) इति लोकेन देहकर्तृत्वाभिसन्धा- नाभिधानात् । अतः पूर्वोकस्यार्थस्य आकाङ्क्षितफलनिर्देशपरत्वोपपतेः ब्रह्मशब्दोऽलेन्द्रियाकारपरिणत- प्रकृतिगोचरः । भवति हि प्रकृतिकार्येऽपि ब्रह्मशब्दप्रयोगः, “तस्मादेतद्दस नाम रूपम च जायते” (मु. १. १. १०) इति । तदेतदखिलमभिप्रेत्याह ब्रह्मशब्देनेति । ब्रह्मशब्दस्य प्रकृतौ प्रयोग भगवनी- तायामेवोदाहरति मम योनिरिति । भवतु प्रकृतौ ब्रह्मशब्द: प्रस्तुतस्य किमायातमिति शङ्कायां पूर्व- श्लोकार्थन्यायाभ्यामुपहितं वाक्यमा इन्द्रियाणामिति । ननु वृहत्त्वगुणात् प्रयोगवलाच मूलप्रकृति- ब्रह्मशब्देनोच्यताम्, तत्र दर्शनश्रवणादिकर्तृत्वानुसन्सानमशक्यम्, मूलप्रकृतिरूपे तद्धेतुत्वाभावादिति शङ्कानिराकरणाय अवस्थितायामित्यन्तमुक्तम् । औपचारिकोऽपि कारणविषयः प्रयोगो द्रव्यैक्वात् कार्यमपि गोचरयेदिति भावः । कर्माणीति बहुवचनं पूर्वोक्तवैविध्यपरमिति प्रदर्शनायोक्तम् पश्यन्च्छ- नित्याद्युक्तप्रकारेणेति । यः करोतीत्यात्मन्येव कर्तृत्यनिर्देशान् तदौपाधिकत्वस्सारणाय पूर्वोक्त- माकृष्टम् नै किकिरोमीति । पापशब्दोऽल देहात्मभ्रमविषयः । ‘थोऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते । किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा’ (भा. उ. ४२. ३५ ) इत्यादिषु च आत्मान्यथा- ज्ञानस्य पापत्वं प्रसिद्धम् । आत्मनोऽकर्तृत्वानुसन्धानप्रकरणे तन्निवृत्तिरेव वक्तुमुचितेत्यभिप्रायेण प्रकृत्यास्माभिमानरूपेणेत्युक्तम् । बन्धहेतुनेति तत्र पापलक्षणद्योतनम् | अलौकिकमनिष्टफलासा- धारणकारणं हि पापम् । प्रयुक्तश्च पापशब्दोऽनेकेप्य[य]र्थेषु यथा “न सुकृतं न दुष्कृतं सबै पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते” (छा. ८. ४. १) इति । ननु पद्मपत्रम्भसा संस्पृष्टुं कथमत्र दृष्टान्त इत्यलाह यथेति । न संसर्गमात्रनिषेधायात्र दृष्टान्तः; किंतु यथा पद्मपत्र जन्मस्थित्यादिकं सर्वमम्भस्येव, तथाऽपि न तत्कार्य- शादिः, तद्वत् प्रकृत्यधीनभोगस्थित्यादेरस्य तत्कार्यदेहात्मभ्रमादिर्न स्यादिति भावः ॥ १० ॥ " एवमुक्तीकरणाय शिष्टाचार सिद्धतोच्यते कायेनेति श्लोकेन । बुद्धिरत्न कृत्यध्यवसायः । केवलैरिति कर्तृस्वाभिमानत्यागो विवक्षितः । अथवा ममत्यबुद्धिविषयता रहितैरित्यर्थः । सदा कायेने-

188 श्रीभगष्ट्रीता अ. 5 18-18.

कायमनोबुद्धीन्द्रियसाध्यं’ कर्म स्वर्गादिफलसङ्गं त्यक्त्वा योगिन आत्मविशुद्धये कुर्वन्ति ; आत्मगतप्राचीन कर्मबन्धविनाशाय कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ ११ ॥ युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम् । भयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥

१२ युक्ता - आत्मव्यतिरिक्तफलेभ्वचपला आरमैकप्रवण, कर्मफलं व्यवस्था केवलमात्मशुद्धये कर्मानुष्ठाय नैष्ठिकी शान्तिमामोति — स्थिरामात्मानुभवरूपां निर्वृतिमानोति । अयुक्तः – आरम- व्यतिरिक्तफलेषु चपलः आत्मावलोकन विमुखः कामकारेण फले सक्तः कर्माणि कुर्वन् नित्यं कर्मभिर्वध्यते - नित्यसंसारी भवति । अतः फलसङ्गरहितः इन्द्रियाकारेण परिणतायां प्रकृतौ कर्माणि संन्यस्य आत्मनो बन्धमोचनायैव कर्माणि कुर्वीतेत्युक्तं भवति ॥ १२ ॥ अथ देहाकारेण परिणतायां प्रकृतौ कर्तृत्वसंन्यास उच्यते- सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन् न कारयन् ॥ १३ आत्मन: प्राचीन कर्ममूलदेई संबन्धप्रयुक्तमिदं कर्मणां कर्तृत्वम् ; न स्वरूपप्रयुक्तमिति त्यादौ केवलेनेत्यादि परिणाम्यम् । यद्वा कायशब्देन कर्मेन्द्रियवर्गस्यापि लक्षणया संग्रहणात् केवलैरिन्द्रियैरिति ज्ञानेन्द्रियाभ्युच्यन्ते तेषां च केवलत्वं वचनादानादिकर्मरहितत्वम् । ततश्च “धर्मः श्रुतो वा हृष्टो वा” (मा. आ. ९६. ३१) इत्यादिकमपि सूचितं भवति । आत्मशुद्धेरवैव फलतया निर्देशात्, निष्फलप्रवृत्त्ययोगाच्च स्वर्गादिफलसङ्गमित्युक्तम् | शुद्धिर्हि केनचिदूषितस्यापेक्षिता; स च दोषोऽत्र स्वतश्शुद्धस्याप्यात्मनोऽनादिकालकृतमात्मतत्त्वसाक्षात्कारविरोधि कर्मेत्यभिप्रायेणाह आत्मगतेति ॥ ११ ; एकस्यैव कर्मणो बन्धहेतुत्वं मोक्षहेतुत्वं च फलसन्न - तदभावादिरूपसहकारिविशेषात् युज्यत इती- मम विशदयति युक्त इति लोकेन । अत्र युक्तशब्देन समाहितचेतस्त्वमुच्यते । तच्चात फलान्तर- विरक्तिपूर्वकमात्मप्राण्यमेवेति व्यञ्जनाय आरमध्यतिरिक्तेत्यादि उक्तम् । कर्मफलं त्यक्त्वेति वचनात् कर्मस्वरूपानुष्ठानं पूर्वोक्तमिहार्थसिद्धं दर्शितम् । नौटंकी शान्तिमित्यनेन साक्षान्मोक्षप्रतीतिः स्यात्, तद्व्युदासावाह स्थिरामिति । प्रकरणव्योऽयं विशेषः । निष्ठायां भवतीति नैष्ठिकी । कामकारेणेति न स्वैरचारो विवक्षितः, तस्य दूरनिरस्तत्वात् । अतः कामकर्तृकं प्रेरण कामकारः । तेन यथाभिमत- फलसनमात्र विवक्षितमित्याह कामकारेण फले सक्त इति । निबध्यत इत्यत्रोपसर्गेण नितरां बन्धो विवक्षित इति दर्शयति नित्यसंसारी भवतीति । वर्तमानव्यपदेशाद्वा तथा विवक्षा । ’ नैव किंचित्करोमि ’ (१) इत्यादेः, ‘फले सक्तो निबध्यते’ (१२) इत्यन्तस्य संकलितार्थमुत्तर लोकसङ्गत्यर्थमाह अत इति ॥ १२ ॥ अनन्तर श्लोकार्थमाह अथेति । शरीराश्रिते [वि]न्द्रियमाणेषु कर्तृत्वसंन्यासाभिधानादनन्तरं तदाश्रये शरीर एव कर्तृत्वसंन्यास उच्यत इति सङ्गतिः । शरीरे कर्तृत्वसंन्यासं प्रति करणतयोक्तस्य मनसः करणी भावानुगुणव्यापारं दर्शयितुम् आत्मन इत्याद्युक्तम् । न हि देवादिदेहसंरन्धमात्रकृतं पुण्यपाप- 1 नन्वयोगिनोऽपि कायादिभिरेव कुर्वन्ति भन को विशेष इति शंकार्यां न सौंशो विधेयांशनिविष्ट शापनाय उद्देश्येतदन्वयः कृतः । 2 पुरुषान्तरं कारयन्नित्यस्याप्रेस कत्वात् स्वविषयमेव सर्वम् । 1

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 5 14. 189 विवेकविषयेण मनसा सर्वाणि कर्माणि नवद्वारे पुरे संन्यस्य देही स्वयं क्सी देहाधिष्ठान- प्रयत्नमकुर्वन् देहं च नैव कारयन् सुखमास्ते ॥ १३ ॥ ‘साक्षादात्मनः स्वाभाविक रूपमाह— न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोग स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ " * अस्य देवतिर्यद्मनुष्यस्थावरात्मना प्रकृतिसंसर्गेण वर्तमानस्य लोकस्य देवाद्यसाधारण कर्तृत्वं तत्तदसाधारणानि कर्माणि तत्तत्कर्मजन्यदेवादिफलसंयोगं च अयं प्रभुः अकर्मवश्यः स्वाभाविकस्वरूपेणावस्थित आत्मा न सृजति नोत्पादयति । कस्तर्हि ? स्वभावस्तु प्रवर्तते । कर्तृत्वं, तत्संबन्धमावस्या कर्मवश्येऽपि सद्भावात्, अतः प्राचीन कर्ममूलेत्युक्तम् । मुख्यैस्सप्तभिः, अर्थाग् द्वाभ्यां चात्र नवद्वारता; ‘पुरमेकादशद्वारम् ’ (क. २. ५. १) इति श्र नाभिरन्त्राभ्यां सहैकादशद्वारोक्तिः । पुरे “संन्यस्येति । पुरख संन्यसनक्रियाधिकरणत्वेनान्वयः प्रकृतानुपयुक्त इति भावः । नवद्वारे पुरे इति निर्देशः सावययत्व निरवयवत्व सच्छिद्रत्वनिश्छिद्रत्वप्रयुत्वात्यस्वतन्त्रत्व परतन्त्रत्थ- नियन्तृत्वनियन्तव्यत्वादिभिर्देहात्मनोर्विवेकस्य प्रदर्शनार्थः । स्वयमिति । देहादिपातरहित इत्यर्थः यद्वा परिशुद्धेन स्त्रेन रूपेणेति भावः । वशी अभिमानवलात्काराद्यविपय इत्यर्थ: । प्रयज्ञाश्रयत्व- शरीरस्पन्दनादिहेतुत्वयोरोपाधिकत्वात् नैव कुर्वन्नित्यादि उक्तम् । सुखमास्ते । कर्तृत्वाभिमानप्रयुक्त शादिरहित आस्त इत्यर्थः । पुरनिव शरीरम्, पौरानिवेन्द्रियाणि, सार्वभौममित्र परमात्मानम् भृत्यमिय स्वात्मानं पश्यतो भवति हि स्वास्थ्यम् । देहात्म मे हि पुरादिवासीनोऽहमिति मन्यते तन्निवृत्तौ च देह एव पुरस्थानीयो भक्तीति भावः || १३ || एवमौपाधिकस्य रूपस्योपाधिषु संन्यास उक्तः अथ स्वस्मिन्ननुसन्धेयखाभाविकरूपमुच्यत इति सङ्गत्यभिप्रायेणाह साक्षादिति । विचित्रजनविषयेण लोकस्येत्यनेनाभिप्रेतमुपाधिवैचित्र्यादिकं दर्शयितुम् अस्येत्यादि उक्तम् | कर्तृत्वं प्रक्लादिरूपम् । कर्माणि शरीरेन्द्रियादिचेष्टाः । यद्यात्मनां स्वाभाविकमिदं कर्तृत्वादिकम्, तदा सर्वेषामेकरूपं तत् स्यात् न च तथा दृश्यत इत्यभिप्रायेण देवाद्यसाधारणं कर्तृस्वमित्यादि उक्तम् । देवाद्यसाधारणं देवत्वादिजातिमत्पिण्ड परिग्रहदशा प्रतिनिय तमित्यर्थः । फलसंयोगः फलस्यानुभवः । प्रकरणवशात् प्रभुशब्दोऽत्र जीवविषय इति प्रदर्शनार्थम् अयं प्रभुरित्युक्तम् । जीवे प्रभुशब्दाभिनेतमाह अकर्मवश्यः स्वाभाविकस्वरूपेणावस्थित इति । अत्र हि प्रकरणे ‘मयि सर्वाणि’ ( ३. ३०) इत्यादिना जीवस्य कर्तृत्वं परमात्मन्यस्यत्यते । अतोऽ- नाकर्तृविषयः प्रभुशब्दः, न परविषय इति भावः । न सृजतीत्यत्र ‘सृज विसर्गे’ इति धातोस्त्यागार्थत्वे कर्तृत्वादियं स्वीकरोतीति वावयार्थः स्यादिति तद्वबुदासायाह नोत्पादयतीति । कारणान्तर । दर्शनात् तस्यैव कर्तृत्वमित्यभिप्रायेण चतुर्थपादस्य शङ्कामाह कस्तहीति । सृजतीति शेषः । स्वभाव शब्दं 1 स्थित कर्तृत्वापलापः कथमिति शंकायामिति आदिः । ५ I 2 पुरे मास्ते इति शांकरान्वयनिरासावेवम् । क्रियाधिकरणत्वेन क्रिया कलेधि करणत्वेन । 3 एकरूपम् भगवा कैंकर्यैकरूपम् । अतो न नित्यमुक्तयोरिव नानारूपता स्यादिति शंक्यम् । 4 भन्न घातोः सृज बिसर्ग इत्युक्तत्यागार्थकत्वे इत्यन्वयः ।

190 श्रीभगवद्गीता — अ. 3. 15. स्वभावः प्रकृतिवायना । अनादिकाल वृत्तपूर्वपूर्वकर्मजनित देवाद्याकारप्रकृतिसंसर्गकृत तच- दात्माभिमानजनितवासना कृतमीदृशे कर्तृत्वादिकं सर्वम् ; न स्वरूपप्रयुक्तमित्यर्थः ॥ १४ ॥ मा. ते कस्यचित् पापं न चैव सुकृतं विभुः । अज्ञानेनाssवृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥१५ कस्यचित् स्वसंवन्तियाऽभिमतस्य पुत्रादे। पाप दुःखं नादते नापनुदति । कस्यचित् प्रतिकूलतयाऽभिमतस्य सुकृतं सुखं च नावते नापनुदति । यतोऽयं विभुः ; न काचिरकः, न देवादिदेहाद्यसाधारणदेशः, अत एव न कस्यचित्संबन्धी, न कस्यचित् प्रतिकूल प्रकरणोपयुक्तविशेषे स्थापयितुं वाच्यं तावदाह प्रकृतीति । ननु चेतनस्यात्मनः कर्तृत्वादिकं नास्ति, अचेतनायास्तु वासनायाश्चेतनगुणमात्रभूतायाः कर्तृत्वादिकमिति कथमिदं जाघटीति ( ज्ञायते ) यद्यात्मनः स्वतशुद्धस्य न कर्तृत्वम्, तर्हि तस्य वासनाऽपि कुतस्समागता ? यदि न कुतश्चित्, तदा वासनैव स्वाभाविकीति तत्कृतकर्तृत्वादिकमयि स्वाभाविकं स्यात् । यदि कुतश्रिद्धेतोः, तदा तस्यापि स्वाभाविकत्वे पूर्वदोषः औपाधिकत्वे तु भर्तुरात्मनस्तदागमोऽपि कुतः ? यदि वासनया, तन्योन्या- श्रवण यद्यन्यस्मात् कुतश्चिन् न्त्रापि तथैवेत्यनवस्था इत्यादिवोद्यनिरासाय तुशब्दः । तदाह अनादिकालेति । बीजारन्यायादन्योन्याश्रयादिपरिहारः । वासना हेतुवैचित्र्यसिद्धयर्थं देवाद्याकारे- त्यादि उक्तम् । यथा तप्तायः पिण्डे बह्निसंसर्गात् बहित्वबुद्धि:, तथाऽलेति दर्शयितुं संसर्गकृतशब्दः । वासनाकृतं वासनाख्य विशेष हेतूपाधिकनित्यर्थः ॥ १४ ॥ " आत्मनोऽकर्तृत्वादिकस्य, वासनायाः कर्तृत्वादिकस्य च विवरण नादत्ते इति श्लोकस्वार्धद्वयम् । परगतपापकृतयोरादानप्रसन्नाभावात् तत्प्रतिषेधोऽनुचितः अतस्तत्कार्यं दुःखं सुखं च लक्ष्यते; तत्रापि परगतसुखदुःखयोः स्वस्मिन्नाकर्षणं न शक्यम् : अतस्तदपनयनमात्रं विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह कस्यचि- दिति । काम्पिदित्यनेन सुचित्रमपनोदन हेतु विशेषं दर्शयितुं स्वसंवन्धितयाऽभिमतस्येत्यादि उक्तम् । आदते इत्यस्य करोत्याद्यर्थत्वानौचित्यात् ‘अपहरणार्थत्वे च प्रयोगादपहरणनिषेधेनैव तुल्यतया करणनिषेधसिद्धेः नापनुदतीति व्याख्यातम् । त्रिमुरिति न परिमाणविशेषाद्यभिप्रायम्; जीवस्याणुतया श्रुत्यादिसिद्धेः । नापि प्रभुत्वपरम्, अनानुपयुक्तत्वात् । अतस्तत्तत्कर्मानुकूल समस्त देहानुप्रवेशयोग्यता- माले प्रतिनियतदेशराहित्यं विवक्षितम् । अत एव आगन्तुकेषु मित्रामित्रादिषु संबन्धित्वं प्रतिकूलत्वं च आगन्तुकानां ततदेहानामेव, न त्वांस्मन इति सिध्यति । तत एव च अनुकूलप्रतिकूलपुरुषविषयदुःखा- द्यपनयनमौपाधिकमित्यायातम्। तदेवं कार्याभावौपयिक हेत्वभावप्रतिपादनपरो विशुशब्द इत्यमि. + 1 प्रभुत्वं सत्यसंकल्शदिमत्त्व तस्वस्थायामि सर्वे न सजतीति अस्य औपाधिकता । 2 आधत्ते इति प्रयोगे करोतीत्यर्थः स्यात् न त्व । अतो न पूर्वइलोकोक्त सृजतितुल्यता । अपहरणरूपार्थे प्रयोगश्च “यथा वै श्येनो नित्याऽऽदत्ते, एवमयं द्विषन्तं भ्रातृव्यं नियत्याऽऽदन्ते” इति तपक्षित मत्स्याद्यपहारकथनात् । 3 yaarभृतो दुःखसुखहरणं तच्छरीरसस्थ एव, न तु तज्जीवे सर्वदा । तदपि स्वकीयप्रकृतशरीरे सत्येव । न तु स्वस्यान्यदेदमाती इति स्थलान्तरोत्पस्य त्राविना विभुपदेन ज्ञाप्यते । एवञ्चौपाधिकत्वं स्थापितं भवति । कस्यचिदित्यस्य सर्वदा कस्यापि जीवस्येत्यर्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 5. 16. 101 सर्वमिदं वासनाकृतम् । एवंस्वभावस्य कथमियं विपरीतवासनोत्पद्यते ? अज्ञानेनावृतं ज्ञानम् ज्ञानविरोधिना पूर्वपूर्वकर्मणः स्वफलानुवयोग्यत्वाय अम्ब ज्ञानम् आवृतं संकुचितम् । तेन ज्ञानावरणरूपेण कर्मणा देवादिदेहसंयोगस्तत इत्माभिमानरूपमोहव जायते । ततश्च तथा- विधास्माभिमानवासना, तदुचितकर्मवासना च वासना विपरीतात्माभिमानः, कर्मा पपद्यते ॥ १५ ॥ ‘सर्व ज्ञानवेनैव वृजिनं संतरिष्यति । (४३६), ‘ज्ञानाय सर्वकर्माणि भस्मसा स्कुरुते तथा’ (४.३७) ‘न हि ज्ञानेन सदृशं पत्र (४.३८) इति पूर्वोक्तं स्वकाले संगमयति- ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेवमादिज्ञानं नात्रयति तत् परम् ॥ R एवं वर्तमानेषु सर्वेष्वात्मसु येषामात्मनामुक्तलक्षणेन आत्मयाथात्म्योपदेशजनितेन आत्मविषयेण अहरहरन्यासाधेयातिशयेन निःशिव ज्ञानेन तत् - ज्ञानावरणमनादि- कालप्रवृत्तानन्तकर्म संचयरूपमज्ञानं नाशितम्, तेषां तत् स्वाभाविकं परं ज्ञानमपरिमितमसंकु- प्रायेणाह यतोऽयमिति । उत्तराधत्थानाय शङ्कते एवंस्त्रावस्थेत विपरीतवासना-वनावविरुद्ध- वासनेत्यर्थः । अत्रोत्तरन् - अज्ञानेनावृतं ज्ञानमिति । “अविद्या कर्मसंज्ञाऽन्या तृतीया शक्तिरिष्यते । यया क्षेत्रज्ञशक्तिस्सा वेष्टिता नृप सर्वगा | संसारतापान् अखिलान् त्रत्राप्नोत्यतिसंततान् । तया निरोहित- त्वाच्च शक्तिः क्षेत्रज्ञसंज्ञिता || सर्वनेषु भूपाल तारतम्येन वर्तते (लक्ष्य)” (वि. ६.८.६१-६३) इति भगवत्पराशश्वचनमनुस्मरन् आह-ज्ञानविरोधिनेति । अनुयुक्त मिति भावः । स्वफलेत्यादि-न हा [साव] संकुचितज्ञानः संसारकापानुभव इति भावः । अत्यन्त- विलोपपरिहारायाऽऽवरणशोपचरितमाह-संकुचितमिति । “न विज्ञानुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते” (बृ. ६. ३. ३०) इथुन स्मारितम् । देवादिदेहसंयोग इति जन्तुशब्दाभिपेतोऽर्थः । स च मोहजनने कर्मणो द्वारम् । शकोत्तरत्वमाइ ततश्चेति । आत्मनि प्रतिषिद्धस्येष्टानिष्टाचरणस्यान्य- हेतुतामाह वासनात इति ॥ १५ ॥ एवं तृतीयाध्यायोक्ता कर्तृत्वानुसन्धानस्य प्रकारविशेषाः प्रतिपादिताः अथ चतुर्थाध्यायोक्तस्य ज्ञानविशेषस्य विशोधनं क्रियत इत्यभिप्रायेणाह सर्वमिति । स्वकाले । अकर्तृत्वानुसन्धान प्रकारकथनाद- नन्तरं ज्ञानस्वरूपकथनाचसर इत्यर्थः । यद्वा ‘तद्विद्धि प्रणिपातेन’ (४. ३४) इत्यत्र, ‘उपदेश्यन्ति’ इति स्वेनैव निर्दिष्टे विपाककाल इत्यर्थः । एवं वर्तमानेषु । मुह्यत्स्वपीत्यर्थः । यद्वा कर्मयोगनिष्ठेवित्यर्थः । अज्ञानेन ज्ञानमावृत्तं चेत् कथं ज्ञानेन तस्य नाश इति शङ्कां व्यवच्छिन्दता तुशब्देन द्योतितं ज्ञानस्य विशेष दर्शयितुम् उक्तलक्षणेनेत्यादि निरतिशय पवित्रेणेत्यन्तमुक्तम् । आत्मनो ज्ञानेनेत्यन्वयः । आत्म- विषयेति । आत्मनः इति षष्ठाः संवन्धसामान्यमालपरत्वं कर्तृविषयत्वं चात्रानुपयुक्तमिति भावः । तच्छन्दपराभृष्टप्रकारमाह ज्ञानावरणनिति । अज्ञानस्वरूप म्यातिगहनत्वसूचनार्थम् निरतिशय पवित्रस्य ज्ञानभास्वतो निश्शेषाज्ञानतिमिर कुक्षिमरित्वप्रदर्शनार्थं च अनादिकाल्लेत्यादि उक्तम् । उत्तरागत- J

J198 श्रीभगवङ्गीता अ. 16. चितमादित्यवत् सर्वं यथावस्थितं प्रकाशयति । तेषामिति निष्टाज्ञानानां बहुत्वाभिधानादात्मस्वरूपबहुत्वम्, ‘न त्वेवाहं जातु नासम् (२.१२) इत्युपक्रमाचगतमल स्पष्टतरमुक्तम् । न चेदं बहुत्वमुपाधिकृतम् विनष्टाज्ञाना- नानुपाधिगन्धाभावात् । ‘तेषामादित्यवज्ज्ञानम्’ इति व्यतिरेकनिर्देशात् ज्ञानस्य स्वरूपानु- बन्धिधर्मत्वमुक्तम् | आदित्यदृष्टान्तेन च ज्ञावृज्ञानयो । प्रभाप्रभावतोरिवावस्थानं च । तत एव संसारदशायां ज्ञानस्य कर्मणा संकोचो मोक्षदशायां विकासथोपपत्रः ॥ १६ ॥ तच्छन्दार्थः स्वाभाविकमिति । सामानाधिकरण्यस्वारस्यात् परमिति ज्ञानविशेषणम् ; तदर्थमाह- अपरिमितमसंकुचितमिति । ज्ञानस्य परत्वं नवच्छिन्नविषयत्वम् ; तत्र च हेतुः संकोचाभाव इत्यभि- प्रायः । सर्वमिति प्रकाशयतेर सिद्ध कर्मोक्तिः । अज्ञाननिवृत्तौ च ज्ञानस्य सर्वगोचरत्वं श्रौतमिति माम: । आदित्यवदिति दृष्टान्तसामर्थ्यसिद्धमाह यथावस्थितमिति । एतेन परमित्यल पदमिति विशे- प्याध्याहार:, 1 परमार्थतत्त्वमिति विवक्षा च परोक्ता निरस्ता । J भेदव्यपदे शबलादद्वैत मतस्योपक्रम विरोधः प्रागुक्तः । मध्येऽपि स एव तात्त्विको भेदः स्पष्टमु- पदिश्यत इति तस्य तात्पर्यविषयत्वं दर्शयति तेषामिति । विनष्टशज्ञानानामिति । न ही बहुत्वं भ्रान्तिसिद्धमुपाधिसिद्धं वा वक्तुं शक्यमिति भावः । सत्य मिथ्योपाधिकृत भेदवादिनो र्भास्करशङ्कर- योर्मतमनूद्य परिहरति न चेदमिति । मिथ्याभूतस्याज्ञानाख्योपादानस्य विनाशे तदुपात्तमिथ्याभूतान्त:- करणाद्युपाधेरपि निवृतेरिति शङ्करं प्रति हेत्यर्थः । इतरं प्रति अज्ञानशब्दवाच्यस्य कर्मादेर्विनाशे तन्निनिवशरीरान्त: करणाद्युपाधिनिवृत्तेरित्यर्थः । शङ्करमतदूषणप्रसङ्गे तदुक्तं ज्ञानमात्रात्मवादं दूषयितुं शुद्धदशायां ज्ञातृत्वम् (अन्न) सिद्धमिति दर्शयति तेषामिति । संबन्धविषयतया षष्टी व्यतिरेकगर्भेति व्यतिरेकनिर्देशादित्युक्तम् || विनष्टोपाधीनामात्मनां धर्मतया निर्देशात् ज्ञानस्य स्वरूपानुबन्धित्व- सिद्धेरागन्तुकचैतन्यवादोऽपि निरस्तः । आदित्यशब्दोऽत्राऽऽदित्य प्रभापरः, प्रभाद्वारेणैवादित्यस्य प्रकाशकत्वात् धर्मभूतज्ञाने च सैव दृष्टान्तो भवितुमर्हति, “यथा न क्रियते ज्योत्स्ना मलपक्षालनान्मणेः । दोषप्रहाणान्न ज्ञानमात्मनः कियते तथा” (वि. ध. १०४.५५ ) इत्यादिसाम्याच्च ; तदेतदभिप्रेत्य तत्फलितमाह ‘आदित्यदृष्टान्तेनेति । ततः प्रस्तुतस्य किमित्यताह तत एवेति । यथा प्रभाया आवारकसन्निधौ संकोच:, तन्निवृत्तौ पुनर्विकासश्च दृश्यते, तथा ज्ञानस्यापीति भावः । यद्वा तेषामादि- त्यवदवस्थितानां प्रभातुल्यं ज्ञानमित्यर्थः । प्रभावाः प्रदीपादित्याद्यपृथक्सिद्धतेजोद्रव्यविशेषत्वम्, ज्ञानस्यात्मधर्मत्वेऽपि द्रव्यत्वम्, संकोच विकास योगि(भ्यत्वादीनि च शारीरकमाध्ये प्रपञ्चितानि । एवं प्रमातुल्यद्रव्यत्वोपपादनेन प्रकृतमावृतत्वादिकं युज्यत इत्याह तत एवेति ॥ 1 मुद्रिवशांकरे अध्याहारो न दृश्यत । 2 ननु तेषां ज्ञानमित्यनन्वयात् ज्ञानमादि- त्यवत् तेषां प्रकाशयतीत्येवान्वयात् कथं ज्ञानस्य स्वाभाविकधर्मत्वलाभ इत्यत्राह आदित्येति । प्रभावदित्यनुक्त्वा मादित्यपवेनादित्य प्रमोक्तिः प्रमाप्रभावतोरिय ज्ञानशाखोरपृथ कियद्धिस्वभावत्व- बापनायेति भावः । आदित्यस्येदमादित्यमिति । तेषां ज्ञानमित्येषाम्ययः । द्वितीयपक्षे प्रभातुल्य- मिति अर्थसिद्धम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 5. 18. 198 तबुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्य पुनरावृति शाननिर्धूतकल्मषाः ॥ १७ तबुद्धयः तथाविधात्मदर्शनाध्यवसायाः, तदात्मानः तद्विषयमनसः, तनिष्ठाः तदभ्यास- निरताः, तत्परायणाः तदेव परमप्रयोजनमिति मन्वानाः एवमन्यस्यमानेन ज्ञानेन निर्धूत- प्राचीनकल्मषाः तथाविधमात्मानमपुनरावृत्ति मच्छन्ति । यदवस्यादात्मनः पुनरावृतिनं विद्यते, आत्मा अपुनरावृतिः । स्वेनरूपेणावस्थितमात्मानं गच्छन्तीत्यर्थः ॥ १७ ॥ १८ विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे नवि इस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ विद्याविनयसंपन्ने, केवलनाह्मणे, गोहस्तिश्वश्वपचादिषु अत्यन्त विषमाकारतया प्रतीयमानेषु आत्मसु पण्डिताः आत्मयाथात्म्य विदा, ज्ञानैकाकारतया सर्वत्र समदर्शिन: विषमा- आमादवनीधनोपादक ज्ञान नव पूर्वप्रस्तुतखाभाविकात्मस्वरूप पूर्वश्लोकोक्कतज्ज्ञानं वा परामृश्यत इत्यभिप्रायेण तथाविवात्मदर्शना- व्यवसाया इत्युक्तम् । तदात्मानः इत्यनेन दृष्टव्यत्वाध्यवसायादनन्तरो दर्शनार्थप्रवृत्तियोग उच्यत इत्यभिप्रायेण तद्विषयमनस इत्युक्तम् । नित्वं विषयान्तरवैमुख्यात् तत्परायणत्वे हेतुः । अयन- शब्दोऽत्र कर्मणि ल्युडन्तः प्राप्यपरः । वावयार्थज्ञानादिमात्रव्यावृत्त्यर्थम् एवमभ्यस्यमानेनेत्युक्तम् । प्राप्तिप्रतिबन्धककल्मषनिवृत्तिर्घुपान्त्यपर्व । अतोऽन्तिमं प्राप्यमत्र अपुनरातिशब्देन विवक्षितम् । सच यथावस्थित आत्मैवेत्यभिप्रायेण तथाविधमात्मानमिति । अपुनरातिशब्दस्यानानुदिष्टा वध्यन्तरपरा- मर्शा (शंसा) पेक्षसमासान्तरव्युदासेनात्म विशेषणत्वायाह ’ यदवस्थादिति । नन्वात्मन एव ‘क्षीणे पुण्ये मर्त्य- लोकं विशन्ति’ (९. २१) इति पुनरावृतिरुच्यते यदवस्यादिति चायुक्तम्, मोक्षस्याप्यवस्थाविशेषत्वे (९.२१) ; नित्यत्वायोगात् पुनरावृतिप्रसङ्गादित्यत्राह स्वेन रूपेणेति । औपाधिकसमस्ताकारनिवृत्तिरूपणवस्था विनाशकासंभवात् परमतेऽपि प्रध्वंसरूपत्वादनिवत्यैति भावः ॥ १७ ॥ J कीदृशोऽयमात्मसाक्षात्कार इत्याकाङ्क्षायां ‘येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि’ (४.३५) इति प्रागुक्तं व्यक्ति विद्याविनयेति लोकेन । ‘विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे’ इति पदद्वयं न समानाधि- करणम्, निर्विशेषणसमुदायसहपठितत्वात् विद्याविनयसंपन्नविशे षणप्रतिशीर्षानुक्तेश्च । गवि हस्तिनीत्या- कारवैषम्यं दर्शितम् ; श्वश्वपच शब्दाभ्यां वृत्त्या[वि] वैषम्यम् तद्वत् पूर्वाभ्यामपि मिथो वैषम्य- मेवाभिप्रेतम् । अतो ब्राह्मणे इति ब्राह्मणत्वजात्याकान्त[ता]मालं विवक्षितमिति दर्शयति केवलमा सम इति । साविकराजसतामसरूपाने कोदाहरणाभिप्रेतमाह अत्यन्तविषमेति । आत्मस्विति । शरीराणा- मन्योन्यवैषम्यनिषेधो दुश्शक इति भावः । अन्न समदर्शित्वोपयुक्तमूहापोहमत्वं पण्डितत्वमिति दर्शयितुम् आत्मयाथात्म्य विद इत्युक्तम् । समं द्रष्टुं शीलं येषां ते समदर्शिनः । ननु प्रत्यक्षसिद्धं शरीरवैषम्यम्; " 1 स्थलविशेषमाप्तेः प्रापतुक्तावाद न ततः पुनरावृस्वमावोऽनोच्यते । ज्ञानयोगामात् स्वरूपाविर्भावोऽपि न भवति, यस्याश्च्यू च्युतिर्धकव्या । यत् स्वरूपभाविर्भूतञ्चव शिरोमनेत् तत्स्वरूपानुभवमानं तु भवतीति तात्पर्येणैवमुक्तम् । मनिवर्त्यवस्थ स्वरूपमन्ती। क्रम-25

194 श्रीभगवद्गीता - अ. 5. 19-20. कारस्तु प्रकृते’, नात्मनः ; आत्मा तु सर्वत्र ज्ञानैकाकारतया सम इति पश्यन्तीत्यर्थः ॥ १८ तैर्जितस्तों येषां साम्ये स्थितं मनः । निर्दोषं द्वि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ इहैव — साधनानुष्ठानदशायामेव तेः सर्गो जितः संसारो जित:; येषानुक्तरीत्या सर्वे- वात्मसु साम्ये स्थितं मनः । निर्दोष हि समं ब्रह्म । प्रकृतिसंसर्गदोषवियुक्ततया सममात्मवस्तु हि अझ आत्म [ वस्तु ] साम्ये स्थिताश्चेत् ब्रह्मणि स्थिता एव ते प्रमणि स्थितिरेव हि संसारजयः । आत्मसु ज्ञानैकाकारतया साभ्यमेवानुसन्दधाना मुक्ता एवेत्यर्थः ॥ ११ ॥ येन प्रकारेणावस्थितस्य कर्मयोगिनः समदर्शन रूपो ज्ञानविषाको भवति, तं प्रकार- सुपदिशति- न प्रहृत्यैव प्रियं प्राप्य मोद्विजेत् प्राव्य चाप्रियम् । स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मवित् ब्रह्मणि स्थितः ॥ देहस्थस्य यदवस्थस्य प्राचीन कर्मवामनया यत् प्रियं भवति यश्चाप्रियम्, तदु- शरीरिणामपि तत्वद्विशिष्टत्वात् तत्कृतज्ञानादिवैषम्यं च दुरपह्वम्; अतोऽत्यन्तविषमेषु पदार्थत्वादिवत् स्थूलं सामान्यमकिञ्चित्करमित्यत्राह विषमाकारस्त्विति । प्रकृतेरिति संबन्धसामान्ये घट्टी तेन साक्षा- त्प्रकृतिगतं देवत्वादिकम्, तत्प्रयुक्तं सुखित्यादिकं च कथंचित्संबन्धमात्रात् प्रकृतेरित्युक्तम् । न शरीर- गतं वैषम्यं प्रतिषिध्यते ; किंतु तदेवाल प्रतिपाद्यते । न च तत्तच्छरीरविशिष्टत्वलक्षणं तन्मूलज्ञान- सङ्कोचादिलक्षणं वा वैषम्यमपडूयते ; अपि तु तस्योपाधिकत्वमुच्यते । न च शरीरादिविशिष्टत्वं विरो- घ: (घि) स्वाभाविक स्वरूपसाम्यमात्रपरत्यात् । न चैतदत्यन्तस्थूलम् शुद्धानामात्मनां स्वरूपभेदस्य दुर्विवेचत्यात् स्फुटविशेषाकारान्तराभावादिति भावः । ननु तथाऽपि ब्राह्मणादिषु पूज्यत्वादिसाम्यबुद्धौ अभोज्यान्नत्वादिदोष: [ कथं] स्मृतः ; तत्राह आत्मा स्विति ॥ १८ ॥ G 1 इदानीम् (इ) समदर्शित्वं न कालान्तरभाविफलसाधनमात्रम्, किंत्विदानीमेव निश्श्रेयसकरुपां क्लेशनिवृर्ति दिशतीति समदर्शिनां प्रशंसा क्रियते इहैवेति श्लोकेन । साधनानुष्ठानदशायामेवेति । इशब्दस्यात लोकपरत्वादपि स्वावस्थाविशेषपरत्वमेवोचितमिति भावः । संसारो जित इति । मुक्त- प्रायास्त इत्यर्थः । सुप्रयादेरखानन्वयात् सर्गशब्दः सृज्यत इति व्युत्पस्याऽत्र संसारपरः । ब्राह्मण- चण्डालादीनां स्पृश्यत्वादिसाम्यपसव्युदासाय उक्तरीत्येत्युक्तम् । ‘निरुपाधिकात्मस्वरूपंज्ञानका कारतया समम्’ इति पूर्वभाष्योक्तप्रकारेणेत्यर्थः । नन्वात्मन्येव स्थितिः संसारजय हेतु:, न तु तरसाम्ये; तत्राह निर्दोष हि समं प्रति । ब्रह्मत्वमेव विधेयम्; अन्यथा ‘तस्माद्रह्मणि ते स्थिता:’ इत्यनन्वयात् । समदर्शिनो ब्रह्मणि स्थिताः, समस्य ब्रह्मत्वात् इति ह्यन्वयः स्यात् ततश्वोक्तचोधपरिहार इत्यभिप्रायेणाह आत्म- वस्त्विति । ततः किं प्रकृतस्येत्यत्राह ब्रह्मणि स्थितिरिति । ब्रशशब्दोऽत्र शुद्धात्मनि ब्रह्मसाम्यात् । अन फलितं पिण्डितार्थमाह आत्मविति ॥ १९ ॥ मिया प्रिये, तदधीनहर्षोद्वेगौ च देहतदवस्थायुपाधिभेदनिबन्धनाविति व्यञ्जयितुं यादृशदेहस्वस्य यदपस्थस्येत्याद्युक्तम् । यदवस्थस्येत्येतत् देहादिकृतज्ञानसक्कोचाद्यवस्थाविषयं वा । प्रियाप्रिय-

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 5. 21-82. 195 मयं प्राप्य हर्षोद्वेगौ न कुर्यात् । कथम् १ स्थिरबुद्धिः स्थिरे आत्मनि बुद्धियंस सः खिर- बुद्धि, असंमूढः अस्थिरेण शरीरेण स्थिरमात्मानमेकीकृत्य मोहः संमोहः तद्रहितः तच कथम् ? ब्रह्मवित् ब्रह्मणि स्थितः । उपदेशेन ब्रह्मवित्सन् तस्मिन् ब्रह्मभ्यभ्यासयुक्ता । एतदुक्तं भवति तस्य विदामुपदेशेन आत्मयाथात्म्यविद् भूत्वा तवैव यतमानो देहात्माभिमानं परि- त्यज्य स्थिररूपात्मावलोकन प्रियानुभवे व्यवस्थि (सि)तः अस्थिरे प्राकृते प्रियाप्रिये प्राप्य हर्षोद्वेगो न कुर्याद् इति ॥ २० ॥

" बाह्यस्पर्शेभ्वसक्तात्मा बिन्दत्यात्मनि यः सुखम्। स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा खमक्षयमश्नुते ॥ २१ एवमुक्तेन प्रकारेण बाह्यस्पर्शेषु आत्मव्यतिरिक्तविषयानुभवेषु, असक्तात्मा असक्तमनाः अन्तरात्मन्येव यः सुखं बिन्दति लभते स प्रकृत्यभ्यासं विहाय ब्रह्मयोगयुक्ताला - ब्रझाम्यास युक्तमनाः ब्रह्मानुभवरूपमयं सुखं प्रामोति ॥ २१ ॥ प्राकृतस्य भोगस्य सुत्यजता माइ- ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ २२ विषयेन्द्रियस्पर्शजाः ये भोगाः दुःखयोनयस्ते [एव ते] - दुःखोदर्काः । आद्यन्तवन्तः रूपकारणागमे तत्कार्यहर्षोद्वेगनिवृत्तिर्दुश्शकेत्यभिप्रायेणाह कथमिति । तत्रोचरम् स्थिरबुद्धिरिति । समानाधिकरण समासादयुपयोगातिशयादल व्यधिकरणसमास उपपन्न इत्यभिप्रायेणाह स्थिरे आत्मनीति | असंमूढा इत्यत्र समित्युपसी एकीकारपरः ; एवंविध स्थिरबुद्धित्वा संमूढत्वयोर्हेत्वाक | इक्षां दर्शयति तच कथमिति । स्थिरबुद्धित्वासंमूढत्वे द्वे अपि सकलप्य तदिति परामृश्यते । ‘अविह्मणि स्थितः’ इति शब्दाभ्यां सिद्धमवान्तरदशाविशेषं विशदयति उपदेशेनेत्यादिना । समित्यनेनोपदे- राजनितज्ञानमनूद्य विशिष्टं विज्ञानं विधीयत इति सूचितम् । उक्तमेवार्थ समदर्शित्वरूपज्ञानविपाकाभि लाषिणामव्याकुलानुष्ठानपर्वक्रमप्रदर्शनार्थ श्लोकस्थपदानां हेतुकार्यभावेन महावावयान्वयं [ प्रदर्श्य ?] दर्शयति एतदुक्तमिति । बाह्यकुदृष्टयुपदेश निवृत्त्यर्थं तत्वचिदामित्युक्तम् । भूत्वेत्येतदप्यनुवादत्वसूचनार्थम् ॥ २० एवं हर्षोद्वेगावकुर्वतः समदर्शित्वप्रयुक्तं निरतिशयसुखं स्वयमापततीत्युच्यते बाह्येति लोकेन । सुखं विन्दति इत्यस्य सुखमक्षयमश्नुते इत्यतो भेदप्रदर्शनाय लभत इत्युक्तम् । अक्षयसुख- प्रारम्भोऽयमिति भावः । प्रकृत्यभ्यासं विहायेत्यर्थलब्धोक्तिः । प्रकृत्यभ्यासः पुनः पुनः प्राकृत- शब्दादिभोग्यचिन्ता | ‘विन्दत्यात्मनि यस्तुखम्’ इत्युपदेशादिजन्यज्ञानमूलं सुखमुक्तम् । सुखमक्षयमश्नुते इति तु साक्षात्कारानन्तरभावि नित्यं सुखमुच्यत इति विशेष दर्शयितुं ब्रमानुभवरूपमित्युक्तम् ॥२१॥ अनादिकाल बाह्यस्पर्शरसिकस्य तत्परित्यागः कथमित्याकाङ्क्षायाम् आर्जनरक्षणा दिदोषदर्शनात् तत्रोपरमः शक्य इति ये हि इत्यादिश्लोकेनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह प्राकृतस्येति । संस्पर्शना। इत्यनेनाभिप्रेतमोपाधिकत्वं व्यञ्जयति विषयेन्द्रियसंस्पर्शजा इति । स्पर्शोऽव संवन्धमानम् । एतेन सुखस्वरूपस्य क्षुद्रत्वमुक्तम् । दुःखयोनय इत्यत्र तत्पुरुषविवक्षां दर्शयितुं दुःखोदर्का इत्युक्तम् । संस्पर्शजत्वात्परलोकेऽपि दुःखयोनित्वं स्वध्यवसानमिति एवकाराभिप्रायः । न खलु हिरण्यगर्भमोपाद-

196 श्रीभगवद्गीता - अ, 5, 28,

reveioafर्तनो हि उपलभ्यन्ते । न तेषु तद्याथात्म्यवित् रमते ॥ २२ ॥ मनोती हैव यः खोढुं प्राक् शरीरबेक्षणात् । कामक्रोधोद्भव वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ शरीरविमोक्षणात् प्राक इहैव साधनानुष्ठानदशायामेव आत्मानुभवप्रीत्या कामक्रोधो वेगं सोढुं निरोद्धुं यः शक्रोति, स युक्तः आत्मानुभवायाः । स एव शरीरविमोक्षोत्तरकालम् भ्यधिकः प्राकृतभोगोऽस्ति सोऽपि स्वमानेन शतसंवत्सरपरिमिततया मानुषादिसम इति दर्शयितुम् अल्पकालवर्तिन इत्युक्तम् । क्षणरुचिबुदबुदादिष्विवावान्तर स्थितिका लवैषम्येऽप्याद्यन्त व स्वं त्वविशिष्ट- मिति भावः । एवं संस्पर्शजा इत्यादिविशेषणत्र येणाल्पत्वदुःखमिश्रत्वान्तवत्त्वानि दर्शितानि । प्रत्यक्ष- सिद्धेषु दोषेषु निपुणस्य किमुपदेशापेक्षयेति दर्शयितुम् उपलभ्यन्त इत्युक्तम् | बुधशब्देनात्र “पञ्चविध परमोपयुक्त विवेकज्ञानवत्वं विवक्षितमिति दर्शयितुम् तद्याथात्म्यविदित्युक्तम् । न तेषु रमते, किंतु क्रमादुपरमत इति भावः । सागरतरण राजसेवादिषु शरीरविनाशपर्यन्ता आर्जनदोषाः । सहस्र- प्राकारपरिवृतगर्भगृहे निवेशितस्यापि रक्ष्यवस्तुनो राज-दहन चोर - मूषिकादयस्तन्निवारणक्केशादयश्च रक्षण- दोषाः । " खर्गेऽपि पातभीतस्य क्षत्रिष्णोर्नास्ति निर्वृतिः” (वि. ६.५.५० ) इत्यादयः क्षयदोषाः । " न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥” (वि. ४. १०.२२), “अलामे मत्तकाशिन्या दृष्टा तिर्दक्षु कामिता” इत्यादिवदुत्तरोत्तरराग-प्रबला (न्धा) नर्थहेत्वयोग्य- विषयप्रवृत्त्यादयो भोगदोषाः । सर्वस्य चास्य प्रायशः परहिंसागर्भत्वात् तदधीना ऐहिकामुष्मिकदुःखसंत- तयो हिंसादोषाः । पञ्चविधाते दोषाः प्रत्यक्षादिसिद्धा इति तद्भावनावतां प्राकृतस्यानादिकाल- शीलितस्वापि सुत्यजत्वं सिद्धमिति भावः । उक्तं च तुष्टिप्रकरणे सायेरपि, “बाबा विषयोपरमात् “पञ्च” (सां. का. ५०) इति ॥ २२ ॥ एवं वाचस्पतस्याऽऽत्मनि सुखं विन्दतः प्राकृतभोगेषु दोषदर्शिनः खरसवाहिनी दशामनु- वदन् तथाभूतस्याssत्मसाक्षात्करे तदधीनमुखे च योग्यतामःह शक्रोति इति । आशरीरपातात् कामक्रोधौ दुर्जयावित्यभिप्रायेणाह शरीरविमोक्षणात्प्रागिति । आत्मसाक्षात्कारदशायां कामको प्रसङ्गो न विद्यत इति तत्प्रसङ्गनिवारणदशाज्ञापनाय इहैव इत्यनेन साधनानुष्ठानदशोच्यते । ‘विन्दत्यात्मनि यस्तुखम्’ इति पूर्वोक्तहेतुं स्मारयति आत्मानुभवप्रीत्येति । वेगोऽत्र मनोवाक्कायानामतित्वरिता प्रवृत्तिः । तत्रानु- चितविषयाभिध्यान- नीचचाटु नरपतिशुद्धान्त प्रवेशादयः कामजा वेगाः । परहिंसाद्युपाय चिन्तन - परुष भाषण - पहारादयः क्रोधजा वेगाः । सोदुमित्यस्य तितिक्षार्थित्वव्युदासायोक्तम् निरोद्धुमिति । शक्रोति । शक्तःसन्नुत्सहत इत्यर्थः । युक्तशब्दोऽल समाधिलाभपर इत्याह आत्मानुभवायाई इति । 1 1 लोकस्यहिशब्दतात्पर्यमेव उपलभ्यन्त इति दर्शितम् । 2 उपरि उदाहरिष्यमाणसांख्य- कारिकाया व्याक्याने तत्वकौमुदी द्रष्टव्या । उपरण्यानेति उपरमो वैराग्यम् । शब्दादिविषयाणां पचत्वात् तदुपरमरूप वैराग्यपि पञ्च तेषामुत्पत्तिः पञ्च वेधदोषाणा में केक विषयेपि कामात् । ते च दोषाः आर्जनक्षम-रक्षणश्रम क्षयिष्णुत्व-भोगकाले दुःख - परहिंसाकरत्वरूपाः । 3 उक्तरीत्या विषयपरमो वैराग्यम् । उपरमादिति पञ्चम्यन्तम् । तस्मात् उतपश्चविधदोषदर्शन- जात् शब्दा दिपक विष्टने नुष्टिः- अलम्बुद्धिर्भवति । विषयाणां पञ्चत्वात् तुष्टीनामपि पञ्चता ।

$ तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 24, 25. श्रात्मानुभवै कसुरसंपत्स्यते ॥ २३ ॥ -197 योऽतसुखोऽम्त रामस्तथाऽन्तयतिरेव यः । स योगी ब्रह्म निर्माण ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ यो बाह्यविषयानुभव सर्व विहाय अन्तरमुखः आत्मानुभवैंकसुखः, अन्तरारामः आत्म- कोयानः स्वगुणैरारमैव सुखवर्धको यस्य स तथोक्ता, तथाऽन्तज्र्ज्योतिः आत्मैकानो यो वर्तते, ब्रह्मभूतो योगी ब्रह्मनिर्वाणम् आत्मानुभव सुखं प्राप्नोति ॥ २४ ॥ लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्पपाः । छिनद्वैधा यतात्मानस्सर्वभूतहिते रताः ॥ ५ छिन्नद्वैधाः शीतोष्णादिद्वन्द्वैर्विमुक्ताः, यतात्मानः आत्मन्येव नियमितमनसः सर्वभूतहिते- ‘प्राक् शरीरविमोक्षणात्’ इत्यस्य शरीरानन्तरमेव फलप्राप्तौ तात्पर्यम्; अन्यथा उद्वचनस्य निष्फलव- प्रसङ्गादित्यभिप्रायेण स एव शरीरविमोक्षोत्तरकालमित्युक्तम् । ‘सुखमक्षयमश्नुते’ इत्याद्युक्तफलमूत- भविष्यसुखयोगोऽत्रापि स सुखी इति व्यपदिश्यत इत्यभिमा येणाह आत्मानुभवैक सुस्वस्संपत्स्यत इति ॥ } एवं परित्यक्तं प्राकृतभोग्यभोगोपकरणादिकं सर्वमात्मनि तदेकरसिकत्वाय कल्पयन् ‘विन्दत्यात्मनि यस्तुखम् (२१) इत्युक्तमुपायदशास्थं प्रपञ्चयति योऽन्तस्सुखा इति श्लोकेन । अन्तशब्दः भिप्रायें पूर्वोक्तं चानुसन्धायोक्तम् यो बाह्यविपयानुभवं सर्वे विहायेति । अन्वशब्दोऽत्र वाद्यव्यतिरेकात् आत्मपरः । मै आत्मन्येव वा सुखं यस्य सोऽन्तस्सुख! | तंत्र फैलियोक्तिः आत्मानुभवे कसुख इति । अवधारणस्याविशेषेण सर्वत्रान्वयादेकशब्दः । अन्तरागमः इत्यस्याभिप्रेतं वक्तुं पदार्थे तावदाह आत्मकोयान इति । आरामो हि भोगस्थानभूतः छायापल्लवपुष्पफलादिभिः खगुणैः सुखवर्धकः । सद्वदत्रापि स्वगुणैर पहतपाप्मत्वज्ञानान्दादिभिः खविपयवादकरण (संवादकरण) ग्रन्थकरणादिक्रीडोत्था- परात्मैव सुखवर्धक इत्याशमशब्देनोपचर्यत इत्याह स्वगुणैरिति । एवं भोम्यं भोगस्थानं च आले. वेत्युक्तम्; अथ भोगोपकरणादिकमपि स एवेति अन्तज्योंतिरश्ब्देनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह आत्म- कज्ञानो यो वर्तत इति । अभ्येषां हि भोग्यानां स्वरुपादुपकरणस्य भिन्नत्वादुपकरणनपि हि तदर्थ- तया पृथक् ज्ञातव्यम्; अतस्तेषु तदेकज्ञानत्वं नास्तीति भावः । यद्वा प्रकाश (क) न्तरनैरपेक्ष्यं बा प्रकाशाभावमा वाऽत्र विवक्षितम् । पूर्वं शरीरात्माभिमानात् देवमनुप्यादिभूतोऽयम् इदानीं तु तनि- वृत्त्या यथावस्थिता संकुचितज्ञानादिखरूपेणावस्थित इति ब्रह्मभृतशब्दाभिप्रायः । ब्रह्मैव निर्वाणमिति वा, ब्रह्मणि निर्वाणमिति वा समासार्थमभिप्रयन् अव विवक्षितमाह आत्मानुभव सुखमिति । अत्र निर्वाण- शब्दस्य परोक्तशान्त्यर्थत्वं सुखप्रकरणानौचित्यान्मन्दमिति भावः ॥ २४ ॥ ; समदर्शित्वरूपज्ञानविपाकसिद्धम् अनुष्ठानप्रकारो हि न प्रत्येव (२० ) इत्यादिनोच्यते । तत्र हर्षोद्वेगनिवृत्तिः, बाद्यविषयनिस्सङ्गत्वम्, तदर्थदोषदर्शनम्, कामक्रोधवेग निवारणम्, आलयेव सर्वभोग्यताकल्पनं च क्रमात् श्लोकपञ्चकेनोक्तम् । अथ प्रागुक्तद्वन्द्वसहस्वादिस्मारणपूर्वकं सर्वभूतहिते रतत्वं नाम समदर्शित्वेऽत्यन्तान्तरङ्गं साघनमुपदिश्यते लभन्ते इति श्लोकेन । छिमदेव इत्यनेन मेदखरूपनिषेधभ्रमव्युदासायाह शीतोष्णादिद्वन्द्वैर्विमुक्ता इति । द्वैधशब्दस्याल संशयावं चानुचित-

198 श्रीभगवद्गीता — म. 5. 28-28. रखाः आरमवत् सर्वेषां भूतानां हितेष्वेव निरताः, ऋषयः द्रष्टारः आत्मावलोकनपराः, य एव- म्भूतास्ते क्षीणा शेषात्मप्राप्तिविरोधिकल्मषा: ब्रह्मनिर्वाणं लभन्ते ॥ २५ ॥ उक्तलक्षणानां त्र अत्यन्तसुलभमित्याह- कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यत वेतसाम् । मभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तसे 1 विजितात्मनाम् ॥ २६ कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतनशीलानां यतचेतसां नियमितमनसां विजितात्मनां विजितमनसां ब्रह्मनिर्वाणममितो वर्तते । एवंभूतानां हस्तस्थं श्रमनिर्वाणमित्यर्थः ॥ २६ ॥ उक्तं कर्मयोगं स्वलक्ष्यभूतयोग शिरस्कमुपसंहरति- + ७ स्पर्शान् कृत्वा हिचक्षुचैवान्तरे अवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छा भयक्रोधो यः सा मुक्त एव सः ॥ २८ मिति भावः । नियन्तव्येषु प्रधानं मन इह आत्मशब्देनोच्यते । नियमनं च तस्वोचितविषयावस्था- पनमित्यभिप्रायेण आत्मन्येव नियमितमनस इत्युक्तम् । “श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्” इति पञ्चमवेदद्रष्ट्रा परमर्षिणा निर्णीतोऽयमर्थ इति ज्ञापनाय आत्मवदिति दृष्टान्तः, हितेष्वेवेत्यवधारणं च । सर्वशब्दोऽत्र दृष्टान्तभूतं स्वात्मानम्, आत्मान्तरं च संगृह्णातीति भावः । एवमवस्थितस्य परिशुद्धाभ्योन्यसदृशात्मखरूप साक्षात्कारवत्त्वमृषिशब्देन विवक्षितमिति ज्ञापनायाह द्रष्टार इति । एवंविधसात्कार सिद्धौ अनिष्टनिवृतिरिष्टप्राप्तिश्च क्षीण करमपाः ब्रह्मनिर्वाणं लभन्ते इत्युभाभ्यामुच्यत इत्याह य एवंभूता इति । ‘न हि ज्ञानेन सदृश पक्तिमिह विद्यते ’ ( ४. ३८) इति ज्ञानस्य कल्मषनिवर्तकत्वं प्रागेवोक्तमिह स्मारितम् ॥ २५ ॥ एवं षड्भः श्लोकैः समदर्शित्वसाधकमनुष्ठानप्रकारमुपदिश्य तत्र शीघ्रप्रवृत्तिसिद्धयर्थं फलस्या- विलम्बितत्वमनन्तरमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह उक्तलक्षणानामिति । कामक्रोधवियुक्ततोक्तिः ‘शक्नोति’ (२३) इति श्लोकार्थानुवादः । क्रोधनिवृत्त्यैव सर्वभूतहितेरतत्वमित्यपि (ति) सूचितम् । यतीनामित्यत रूढेरयुक्तत्वात् प्रकृतिप्रत्ययार्थवैशधाय यतनशीलानामित्युक्तम् । तेन ‘न प्रहृप्येत्’ (२० ) इति लोकद्वयार्थोऽनूदितः । यतचेतसामित्येतत् आत्मन्येव सर्वाकारकरूपनानुवाद इति दर्शयितुं नियमित- मनसामिति उक्तम् । विजितात्मनामित्यनेन दोषप्रदर्शनेनान्त:करण : वर्जन परस्य ‘ये हि’ (२२) इति श्लोकस्वार्थ: सूचित इति प्रदर्शनाय विजितमनसामित्युक्तम् । एवं पुनरुक्तिपरिहार राज्ञानात् विदितात्मनामिति परैः पठितम् । अभितो वर्तते इत्यत्यन्तासनकालस्वं विवक्षितमिति दर्शयति एवं- भृतानामिति । इस्तस्थम् । न तु हस्तोद्धृतदण्डादिमा फलादिवत् व्यवहितलाभमिति भावः ॥ २६ ॥ “ज्ञानकर्मात्मिक नियोगलक्ष्ये सुसंस्कृते । आस्मानुभूतिसिद्ध पूर्वषट्केन बोदिते ॥” ( सं. २) इति संग्रहमनुसंधान उत्तरलोकानां सङ्गतिमाह उक्तं कर्मयोगमिति । स्पर्शशब्दस्वात्वानु- 1 विदितेति शांकरपाठो नास्मदिशः ।

सास्पर्धचन्द्रिकासहितं गीतामाण्यम् 5. 27-29. 199 बाबान् विषयपर्शान् बहिः कृत्वा वामेन्द्रियव्यापारं सर्वपसंहृत्य, योगयोग्यासने ऋजुकाय उपविश्य चक्षुणी अयोरन्तरे नामा विन्यस्य नासाम्यन्तरचारिणौ प्राणापानौ समौ कृत्या उच्छवासनि[३]श्रासौ समगती करवा आत्मावलोकनादन्यत्र प्रदृश्यनन्द्रियमनोबुद्धिः, तत एव विमतेच्छामयकोषः, मोक्षपरायणः मोकप्रयोजनः, मुनिः आत्मावलोकनशीलः यः, सः सदा मुक्त एव साध्यदशायामिव साधनदशायामपि मुक्त एवेत्यर्थः ॥ २७ ॥ २८ ॥ उक्तस्य नित्यनैमित्तिककर्मेतिकर्तव्यता कस्व कर्मयोगस्य योगशिरस्कस्य सुचकतामाह- भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्ति मृच्छति ॥ इति श्रीभगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशाले श्री कृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ भवपरस्यानुभाव्यार्थज्ञापनाय विषयस्पर्शानिति उक्तम् । फलितमाह वाह्येन्द्रियव्यापारं सर्वग्रुप- संहत्येति । ‘उपविश्याssसने’ (६. १२) इत्यादिक्ष्यमाणानुसन्धानेन योगयोग्येत्यादि उक्तम् । चक्षुः इत्येकवचन करणाकरिक्यादिति दर्शयितुं चक्षुषी इत्युक्तम् । ‘संप्रेक्ष्य नासिकाग्रम्’ (६.१३) इति वक्ष्यमाणेन ‘नासाग्रभ्यस्तलोचनः’ इत्यादिप्रकरणान्तरोक्त्या च अवोरन्तरे कृत्वा इत्यस्यैकार्थ्यमाह नासाग्र इति । नासाभ्यन्नरसञ्चारमात्त्रस्य स्वतः सिद्धस्य विधेयत्वायोगात् सभ कृत्वा इत्येतदेव बिधेयमिति दर्शयितुं नासाभ्यन्तरचारिणौ प्राणापानावित्यनुवादः । अपानस्य नासाभ्यन्तरसञ्चार- व्यञ्जनाय उच्छवासनि] [5] श्रासावित्युक्तम् । एक एव हि बायुर्नासापुटेन निष्क्रामन् प्रविशश्ध प्राणोऽपान इति चोच्यते । वृतिस्थानादिसाम्यायोगात् गतिसाम्योक्तिः । न दीर्घमुपवसन, नापि नि [३] श्वसन्नित्यर्थ: । साक्षात्कारात्यन्ताव्यवहितपूर्वावस्थाविषयत्वात् यवशब्दस्य प्रवृत्यनत्यर्थ उक्तः । स्पर्शान् कृत्वा बहिर्बाह्यान्’ इत्यत प्रवृत्तिनिवारणम् ; ‘यतेन्द्रियः’ इत्यादौ तु तत्फलभूता प्रवृत्त्यनहते त्यपुनरुक्तिरिति भावः । ज्ञानार्थघात निष्पत्तस्य मुनिशब्दस्य योगावस्थायाम् आत्मसाक्षात्काररूपज्ञानविशेषे तात्पर्यमाह आत्मावलोकनशील इति । अत्र वाचंयमत्यादयन्तरङ्गतोऽयम इति भावः । सदाशब्दाभिप्रेतं व्यनक्ति साध्यदशायामिवेति । मुक्त एव । मुक्तप्राय इत्यर्थः ॥ २७ ॥ २ 1 7 || अध्यायारम्भे, “सन्यासं कर्मणां कृष्ण” ( १ ) इत्यादिना वैषम्ये पृष्ठे ज्ञानयोगस्य दुष्करत्वा- दिकम् कर्मयोगस्य सौकर्यम् शत्रयं चोकम् । ततश्च सेतिकर्तव्यताकस शिरस्ककर्मयोगो विश्दीकृतः । यथालोपसंहारेsपि प्राक्प्रश्नोत्तरतया प्रकान्तसौकर्यादिकमेव प्रकारान्तरेण स्थिरीक्रियत इत्यभिप्रायेणाह उक्तस्येति । अत्र कर्मयोगशब्देन दैवमेव (४. २४) इत्याद्युक्तप्रातिखिकप्रधानांशो गृहीतः ; नित्य- नैमित्तिक कर्मेतिकर्तव्यता कस्येत्यनेन सर्वकर्मयोगभेदनिष्ठानां ज्ञानयोगभक्तियोगनिष्ठानां चावर्जनीयः 1 ज्ञानयोगस्य शुद्धात्मचिन्तनरूपस्यात् न भगवद्विषयकत्वम् । कर्मयोगस्तु प्रतिवद तरकर्माराध्यत तदन्तर्यामित्यभोक्तन्य फल प्रदत्यादिना तद्वियपकः । मतोsa सीकये शेयति विशेषकथनम् अत्राभिमतम् । 2 कर्मसंन्यासयोग इति । मनुष्ठेयकर्मयोगान्तर्गताकत्वानुसंधानरूप संन्यास योग इत्यर्थः ।

200 श्रीभगवनीता - भ. 6-1 यज्ञतपसां भोक्तारं सर्वलोकमहेश्वरं सर्वभूतानां सुहृदं मां ज्ञात्वा शान्तिभृच्छति, कर्म- योगकरण एव सुखमृच्छति । सर्वलोकमहेश्वरं सर्वे लोकेश्वराणामपीश्वरम् ; “तमीश्वराणां परमं महेश्वरम्” (श्वे. ६.७) इति हि श्रयने । मां सर्वलोकमहेश्वरं सर्वसुहृदं ज्ञात्वा मदाराध- नरूपः कर्मयोग इति सुखेन तत्र प्रवर्तत इत्यर्थः सुहृद आराधनाय हि सर्वे प्रयतन्ते ॥ २९ ॥ इति श्रीभगवद्वानानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाप्ये पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ श्रीभगवानुवाच- || अथ षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ अनाश्रितः कर्मफलं कार्ये कर्म करोति यः । स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्नचाक्रियः ॥ ! ; उक्त कर्मयोगः सपरिकर, इदानीं ‘ज्ञानयोगकर्मयोगसाध्यात्मावलोकनरूपयोगा- साधारणांशः । सुशकत्वम् अविदेन प्रवृत्तिविषयत्वम् । शान्तिशब्दोऽव न भगवत्प्राप्तिरूपमोक्षपरः ; जीवोपासनप्रकरणत्वात् । नापि कर्मयोग साध्यफलपरः, ततोऽप्युपयुक्तस्य प्रसिद्धित्वारस्यानुरोधिनः कर्मा- झोप (नाग)मस्य वक्तुमुचितत्यात् ज्ञात्वा इदत्रानुष्ठायेत्यध्याहारसापेक्षत्वप्रसङ्गात् । अतः ‘सुखं अन्धात्प्रमुच्यते’ (५. ३) इत्यादिनोक्तं मनःक्केशशान्त्यादिरूपं सुखमत्र शान्तिशन्देन विवक्षितमित्यभि- प्रायेणाह कर्मयोगकरण एव सुखमृच्छतीति । भगवत्समानाधिकरणतया सर्वलोकप्रतिसंवन्धिकतया च महेश्वरशब्दस्यात न रुदिविशेषेण प्रवृत्तिरित्याह सर्वेषां लोकेश्वराणामपीति । सर्वेषां लोकानां महान्तमीश्वरमित्येव तु समासार्थ: । तत्र प्रमाणमाह तमीश्वराणामिति । श्रुतावपि महेश्वरशब्दः सपति- संबन्धिकत्वात् परमत्वविशेषणाच्च न रूढः ; तद्वदत्रापि । सर्वशब्दालङ्कोचान्महत्त्वविशेषणाच्च रुद्रादि- लोकेश्वरान्तरव्यवच्छेद उक्तः । ‘सर्वेश्वरेश्वरः कृष्णः’ (वि. घ ७४. ४४ ) इति हि स्मर्यते । कर्मयोगस्य अनुष्ठानदशायामेव कथं सुखमिति शङ्कां विशेषणऩयेण व्युदस्यति मामित्यादिना । महोदारस र्विभौम- प्रियसखसेवायामिव कर्मयोगे सुखबुद्धचैव प्रत इति भावः । मदाराधनरूपः कर्मयोग इत्यनेन मोतारं यज्ञतपसाम् इत्यस्यार्थो विद्युतः । यज्ञास्तपांसि च कर्मयोगवर्गोपलक्षणमिति भावः । सौहार्दस प्रयोजनान्तरनिरपेक्षसमार|घनहेतुत्वे लोकदृष्टान्तमाह सुहृद इति । सर्व इति । न केवलं शास्त्रनिष्ठाः, किंतु पामराः, तिथेयोऽपि केचित् स्वेषु सौहार्दवन्तं पुरुष [हि] इङ्गिताकारैरुपलक्ष्य तावन्मात्रेण संगीतास्त दनुवर्तनमतिपयलेन कुर्वन्तीत्यर्थः । पुरुषान्तरवत् ऐश्वर्यमदगर्व मूलदौर्मुख्यादिवर्जनं चास्य सुहृत्त्वेन लभ्यते ।। ॥ इति श्रीमद्वीता प्राध्यटीकार्यां तात्पर्यचन्द्रिकायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ षष्ठाभ्यायोपक्रमस्य पूर्वोक्तार्थानुवादरूपतां दर्शयितुं पूर्वेणा विच्छिन्नानुसंधानार्थमध्यायसंगतिवच नात्पूर्वमेव व्याख्येयोपादानम् । वृत्तवर्तिष्यमाणाभिधानमुखेन संगतिं दर्शयति उक्त इति । कर्मयोग उक्तः, तत्साध्यतयोपक्षिप्तः समाधिलक्षणो योग एवाल सानुबन्धः प्रतिपाद्यत इति संगतिः । योगा- 1 ज्ञानयोगकर्मयोगसाध्येति पाठः स्थितो युक्तः । चन्द्रिकायां ‘तत्साध्यतयोपक्षितः’ इति कर्मयोग नहणात् । तत्साध्येति माध्ये पाठाभावात् । तद्वत् द्वितीयाध्यायकज्ञानयोगस्यापि अविशेषेण वध्यन्वाश्च ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 1. 201 स्वासविधिरुभ्यते । तत्र कर्मयोगस्य निरपेक्ष योगसाधनस्वं द्रदयितुं शनाकारः कर्मयोगो योगशिरस्कोऽनूयते । कर्मफलं स्वर्गादिकमनाश्रितः, कार्य कर्मानुष्ठानमेव कार्यम्, सर्वात्म- नामरसुद्धृतपरमपुरुषाराधनरूपतया कर्मैव मम प्रयोजनम्, न तत्साध्यं किचित् इति यः कर्म करोति स संन्यासी च ज्ञानयोगनिषः योगी च कर्मयोगनिष्ठश्वः आत्मावलोकनरूपयोग साधनभूतमयनिष्ठ इत्यर्थः । न निरग्निर्नवा कियः न चोदितयज्ञादिकर्मत्वप्रवृत्तः न च केवल ज्ञाननिष्ठः । तस्य हि ज्ञाननिष्ठैव, कर्मयोगनिष्ठस्य तूमय मस्तीत्यभिप्राय | ॥ १ ॥ भ्यासविधिरुच्यत इति । “योगाभ्यासविधिर्योगी चतुर्धा योगसाधनम् । योगसिद्धिः स्वयोगस्य पारम्दै षष्ठ उच्यते” (सं. १.०) इति संग्रह लोके प्रथमं योगाभ्यासविधेरुपादानादन्येषां च तदर्थत्वात् स एवाध्यायप्रधानार्थतया संगृहीत इति भावः । अनाश्रितः इत्यादीनां समबुद्धिर्विशिष्यते इत्यन्तानां नवानां लोकानां प्रागुक्तानधिकार्थत्यान्निष्प्रयोजनत्यमाशङ्कयाह तत्वेति । अभ्यासो हि तात्पर्यलिङ्गम्, अव्यवहितनिर्देशश्च नैरपेक्ष्यं सूचयेदिति भावः । ज्ञानाकारी योगशिरस्क इति पदाभ्यां साधनस्य प्रागुक्त मन्तर्गतात्मज्ञानत्वादिलक्षणं पौष्कल्यं, साध्यस्याऽऽत्मावलोकनस्य व्यवहितत्वं चाभिप्रेतम् । ‘अनाश्रितः ’ इति लोके पूर्वार्धेन ज्ञानाकार कर्मयोगानुवादः, उत्तरार्धेन नैरपेश्यदृढीकरणम् । ‘भोक्तारं यज्ञतपसाम्’ ( ५. २९) इत्यव्यवहितपूर्व श्लोकालोचयया सर्वात्मनाऽस्मात्सुहृतेत्यादिकमुक्तम् । ततश्च कर्मफल- मनाश्रित इत्युक्ते निष्फलप्रवृत्तिस्यादिति शङ्कायां कर्मस्वरूपफलत्वस्य वक्तुमुचितत्वात् कार्यशब्दः प्रयोजनविषय इति दर्शयितुं कर्मानुष्ठानमेव कार्यमिति वचनव्यक्तिर्दर्शिता । कार्यशब्दस्य चोदित- विषयत्वे मन्दप्रयोजनत्वं स्यादिति भावः । ननु कर्मयोगनिष्टमनूद्य तस्यैव ज्ञानयोगनिष्टत्वं कर्मयोग- निष्ठत्वं च विघातुमयुक्तम् प्रथमे विरोधात्, द्वितीये तुद्देश्योपादेयविभागाभावपौनरुक्त्यनिष्प्रयोजन- स्वेभ्य इति शङ्कायामाह आत्मावलोकनेति । पृथक्साधनभूतोभयसाध्यं फलमनेन लब्धमित्यु- भयनिष्ठत्वमुपचारादुच्यते । ततश्च कर्मयोगस्य निरपेक्षसाधनत्वं विवक्षितमिति भावः । यद्वा कर्मयोगांश- भूतज्ञानकिया मेदेन परिहार इति भावः । अग्निशब्दस्याला मितंच न्त्रिकर्मलक्षकत्वव्यञ्जनाय यङ्गादिशब्दः । लक्ष्यार्थानां संग्राहकं चोदितत्वम् । निरग्निः इत्यनेनैव कर्मनिवृत्तेरुकत्वादक्रियशब्दः क्रियानि- वृतिमुखेन क्रियाव्यतिरिक्तनिष्टत्वलक्षकः; व्यतिरिक्तश्चावाऽन्नो ज्ञानयोग इति दर्शयितुं केवलज्ञाननिष्ठ इति उक्तम् । यद्वा न निरर्निचाक्रिया इत्युमाभ्यां श्रौतस्मार्तक्रिया विशेषनिषेधकाभ्यां फलितमाह न चोदितेत्यादि । तदभिप्रेतमाह न केवल (ल) ज्ञाननिष्ठ इति । ‘अनमिरनिकेतस्स्यात् ‘, ’ त्यक्त्वा द्रव्यामि साध्यानि कर्माणि (मनु. ६. २५, ४३ ) इत्यादिप्रतिपादितसंन्यासाश्रमभ्यवच्छेद इहासत इति भावः ॥ १ संन्यासमनूद्य योगवे विधीयमाने ज्ञानयोगे कर्मयोगसद्भावप्रतिपादनम्रमः स्यात् । तथ 1 कार्यमित्यस्य कार्य त्येनेत्यर्थः । तद्विवरणं कर्मेत्यारभ्य किचिदित्यन्तम् । 1 2 अग्निरिति अग्नि साध्यक्रियोक्तिः । मकियत्यत्र तद्भितपोदान्यदेरिति करे। sr-26 20% श्रीभगवद्गीता - म. 6. 28. उक्तलक्षणकर्मयोगे ज्ञानमप्यस्तीत्याह – 龔 यं संन्यास इति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव । न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगो भवति कश्चन ॥ १ ये संन्यास इति ज्ञानयोग इति, आत्मयाथात्म्यज्ञानमिति प्राहुः तं कर्मयोगमेच विद्धि । तदुपपादयति न संन्यस्तसंकल्पो योगी भवति कश्चनेति । आत्मयाथात्म्यानुसन्धानेन अनात्मनि प्रकृते आत्मसङ्कल्पः संन्यस्तः परित्यक्तो येन स संन्यस्तसङ्कल्पः ; अनेवंभूतः असंन्यस्तसङ्कल्पः । न तेषु कर्मयोगिध्वनेवंभूतः कथन कर्मयोगी भवति : “यस सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिता ।” (४. १९) इति युक्तम् ॥ २ ॥ कर्मयोग एवाप्रमादेन योगं साधयतीत्याह- monii कर्म कारणमुच्यते योगारूढस्य तस्यैच शमः कारणमुच्यते ॥ योगम् आत्मावलोकन प्राप्तुमिच्छोर्मुक्षोः कर्मयोग एव कारणमुच्यते । तस्यैव योगा- ‘नमसंन्यस्त’ इत्युपपादन विरुद्धम्, अत्रानुपयुक्तं चेत्यभिप्रायेणाह उक्तलक्षणेति । योगोद्देशेन संन्या- सत्वविधिपरं वाक्यमित्यर्थः । सम्वासशब्दस्वाभिप्रेतं वक्तुं प्राकरणिकं वाच्यं तावदाह ज्ञानयोग इति । अत्र तदभिप्रेतमाह आत्मयाथात्म्यज्ञानमिति । समुदायवाचकशब्दस्तदंशेऽपि प्रयुज्यत इति भावः । तं कर्मयोग मेव विद्धीति कर्मयोगान्तर्गतमेव विद्वीत्यर्थः । आत्मयाथात्म्येत्यादेरयमभिप्रायः- .” सङ्कल्पशब्दो न तावदल कुर्यामिति सङ्कल्पविषयः, सदभावे कर्मकरणस्यैव अशक्यत्वात् । नापि फलाभिसन्धिविषयः; तथात्वेऽपि कर्मयोगे ज्ञानयोगान्तर्भावप्रतिज्ञाया उपपादकत्वासिद्धेः । अत एव " सङ्कल्पमूलः कामो हि (वै) यज्ञाः संकल्पसमया: " (मनु. २. ३) इत्यादिस्मृतिपठितः कामस्य कर्मणां च हेतु सङ्कल्पोऽल न विवक्षितः । तस्मादेकीकृत्य कहोल सपः । स चात्र देहात्मगोचरः । तत्परित्यागश्च तत्त्वज्ञानात् । एवंसत्येव नहीत्यादेरुकोपपादकत्वमुपपद्येत इति । कश्वनेति निर्देशः प्रागुक्तकर्मयोगनिवैविध्यवक इत्यभिप्रायेण उक्तेषु कर्मयोगिष्वित्युक्तम् । सिद्धो सत्रोपपादको भवति तत्सिद्धिरत्र कुत इत्याकाङ्क्षयां हिशब्दाभिप्रेतमाह यस्येति ॥ २ ॥ ; ‘आरुरुक्षोर्मुनेयोगं कर्म कारणमुच्यते’ इत्यत्र विशेषविधिः शेषनिषेधपर इत्यभिप्रायेणाह कर्मयोग एवेति । कर्मयोगमात्रसाध्यो हि योगो न परमात्मावलोकनमित्यभिप्रायेणाह आत्मावलोक- नमिति । आमोक्षात् यत्किञ्चित्कर्म कर्तव्यमित्यभिप्रायेणाह मुमुक्षोरिति । आत्मावलोकनस्था क मोक्ष[स्य ?] कल्पनया मुमुक्षु (मोक्ष) शब्दोपचार: । योगारूढस्येति युक्तावस्था (स्थ ) ( 6. 8) विषयत्व 1 योग तं विद्धीत्यन्वयः । यमित्यादि तमित्यन्तं विधेयम् । अत एव लोके तं योगमित्य- प्रयुज्य योग तमिति प्रयोगः । भाध्ये कर्मयोगमेवेति पश्चात् प्रयोगात् तदनुगुणोऽप्यर्थः कर्मयोगा- न्तर्गतमेवेत्येवं पश्चादुक्तः । 2 यत् किञ्चित् कर्मेति । यः कश्चन कर्मयोग इत्यर्थः । 3 मौपचारिकप्रयोगः, ‘निध्याय मुक्तिकार्य हि कृतकस्य निवर्तते वि. पु. 6, 7, 94 इति प्रकृत तुल्यस्य मुकिशक्रस्य मारणाय ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 4. 203 रूद्रस्य प्रतिष्ठितयोगस्यैव, शमः कर्मनिवृत्तिः कारणमुच्यते । यावदात्मावलोकनरूपमोक्षा- (रूपयोगा) बासि कर्म कार्यमित्यर्थः ॥ ३ ॥ कदा प्रतिष्ठितयोगो भवतीत्यत्राह- यदा हि’ मेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषञ्जते । सर्वसङ्कल्प संभ्यासी योगारूढस्तदोष्यते ॥ ४ यदाऽयं योगी ‘स्वा (स्वा) मैकानुभव स्वभावतया इन्द्रियार्थेषु - आत्मव्यतिरिक्तप्राकृत- विषयेषु तत्संवन्धिषु च कर्मसु नानुषज्जते न सङ्गमर्हति तदा हि सर्वसङ्कल्प संन्यासी योगारूढ श्रमव्युदासाय प्रतिष्ठितयोगस्येत्युक्तम् । कर्म कारणमित्युक्तकमै प्रतियोगिकश्शमः तन्निवृत्तिरेवाल भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेण शमः कर्मनिवृत्तिरित्युक्तम् । एतेन “मुनिरल परित्राजकः, शमश्च पारिव्राज्यरूपः " इति परोक्तं निरस्तम् । ननु प्रतिष्ठितयोगस्य किं कारणापेक्षया, न झन्यदस्य कार्यमस्तीति शङ्कायां योगारूढस्य इत्यादिना कर्मनिवृत्तिविधानं ततः पूर्वमनिवृत्त्यभिप्रायमिति दर्शयति यावदिति ॥ ३ ॥ । संगमयति कदेति । अयं योगीति । यावदात्मावलोकनं कर्मयोगे वर्तमान इति भावः । अर्थसिद्धं हेतुमाह आत्मैकानुभव स्वभावतयेति । अनित्यत्व हेयत्वादिसुचनाय प्राकृतशब्दः । कर्म- स्विति न चोदितकर्ममात्रविषयम्, तस्य स्वारसिकसङ्गास्पदत्वाभावेन निषेधायोगात् । नापि परोक्त- प्रक्रिययाऽग्निहोत्रादिनित्यनैमित्तिकविषयम्, वैदिकस्य तत्र निस्सङ्गत्वायोगात् । अतो यो हि यदिच्छति, तस्य तस्मिंस्तत्साधने वा कार्यता बुद्धिरिति न्यायादिन्द्रियार्थेषु सङ्गिनां तदुपायभूतेषु विहितेषु, निषिद्धेषु, अनुभयेषु च कर्मसु यथासंभव सङ्गः स्यादिति तन्निषेध एवोचित इत्यभिप्रायेण तत्संबन्धिषु च कर्म- स्वित्युक्तम् । स त्यजति, निवर्तयतीत्यादिषु प्रयोगेषु जायमानस्य समस्य वलान्निवर्तनं प्रतीयते ; अन तु नानुषज्जत इत्युक्तम् । सङ्गः स्वयमेव न जायत इत्यर्थः । ततः फलितमाह न सङ्गमईतीति । हिशब्दस्य वाक्यार्थान्वयौचित्यात् तदा हीत्युक्तम् । तदा हासौ सर्वसङ्कल्पसन्यासी योगारूढो भवति ; 1 हिशब्द उस राधेऽन्वेति । अतः पूर्वश्लोकोक्कोपपादनमत्र क्रियते इति भावः । भारमेति प्रतीक धारणात् स्वेतिपदं नास्तीति ज्ञायते । योगी तु—योगी भवन्नित्यर्थः । 2 चन्द्रिकार्या 1 3 मनु योगारूढस्यैव कर्मनिवृत्तिरूपशमो भवतीत्येतावन एचापेक्षितत्वात् उत्तराधे कारणपदं व्यर्थम् । शांकरे योगारूढस्य शमो योगारूढखसाधनमिति व्याख्या । माध्ये शमः कर्म- निवृत्तिः परमसुख कारणमित्युक्तम् । शोधने सर्वपक्षेऽपि व्यर्थतैव लक्ष्यत इति चेत्-न योगारूढः आसन उपविश्य योगे कर्तव्ये तत्कालमनि यदि कर्मण्येष विनियोजयेत् तत् कर्म मात्मावलोकनबाधकं भवेत् – अतस्तनिवृत्ति र्वाधकाभावविघया कारणमिति कथने तात्पर्यात् । अस्य लोकस्य, आसने उपविश्य योगानुष्ठानासमर्थस्य कर्मयोग पत्र कारणम, तत्सामर्थ्यं जात एव अध्यपदिशाधिकारिणः शमः कर्मसंन्यासः ज्ञानयोगः बात्मावलोकनकारणमुच्यत इत्यर्थो वर्णयितुं शक्यते । अथापि योगाव्यापृतत्वदशायां कर्मयोगावश्यकस्वपरतया व्याख्यानमेव पूर्वापर- संगतमिति भावः । एष योग कर्मानुष्ठानयोरेककालिकत्वारोग पोखरठोकनोपपाद्यते ।

204 / श्रीभगवद्गीता - अ. 6. 5-6. ; इत्युच्यते । तस्मादारुरुक्षोर्विषयानुभवातथा तदननुषङ्गाभ्यासरूपः कर्मयोग एव योग- निष्पतिकारणम् । अतो विषयाननुषङ्गाम्पासरूपं कर्मयोगमेवा आरुरुक्षुः कुर्यात् ॥ ४ तदेवाह- उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत् । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ आत्मना मनसा विषयाननुक्तेन [मनसा ] आत्मानमुद्धरेत् । तद्विपरीतेन मनसा आत्मानं नावसादयेत् | आत्मैव मन एव ह्यात्मनो बन्धुः तदेवात्मनो विपुः ॥ ५ ॥ बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुन्धे वर्तताऽऽस्मैव ‘शत्रुवत् ॥ येन पुरुषेण स्वेनैव स्वमनो विषयेभ्यो जितम्, सन्मनस्तस्य बन्धुः । अनात्मन: अजित- मनसः स्वकीयमेव मनः स्वस्य शत्रुवत् शत्रुत्वे वर्तेत - स्वनिश्श्रेयसविपरीते वर्तेतेत्यर्थः । यथोक्तं भगवता पराशरेणापि, ‘मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः । बन्धाय विषयासङ्गमुक्त्यै निर्विषय मनः ॥ (वि. ६. ७. २८) इति ॥ ६ ॥ न तु सङ्गकाल इति भावः । व्याख्यातश्लोकद्वयतात्पर्यार्थमाह तस्मादिति । इष्टकारणत्वोपदेशो हि तन प्रवृत्त्यर्थ इति तात्पर्येणाह अत इति ॥ ४ ॥ श्लोकद्वयाभिप्रेतमर्थं विवृणोतीत्याह तदेवाईति । आत्मना इत्यस्य करणार्थत्वौचित्यात् मनसेत्युक्तम् । विषयाननुपकेन, तद्विपरीतेनेत्युभयं क्रियाद्वयसामर्थ्यात् पूर्वोत्तरानुसन्धानाच्चोक्तन् । उद्धरेत् योगारूढतापादनेन संसारसमुद्रादुत्तारयेत्; न पुनरधो नयेदित्यर्थः । आत्मोद्धरणात्माव- सादयोर्द्वयोरपि मनसो हेतुत्वं प्रपञ्चयते आत्मैवेति । अन्ये बन्धवोऽपवर्गविरोधित्वादबन्धवः । अन्ये च रिपवर आत्मप्रवृत्तिमूलभूता इत्यवधारणाभिप्रायः ॥ ५ ॥ एकस्यैवैकं प्रतिबन्धुत्वं रिपुत्वं च व्याहतमिति शङ्का परिहियते बन्धुरात्मेति श्लोकेन । स्वेनैवेति स्वात्मनेत्यर्थः । मनसो विजयो नाम विषयेभ्यो व्यावर्तनमित्यभिप्रायेणोक्तम् विषयेभ्यो जितमिति । बन्धुत्वोपपादनं हि मनसो विजयेनोक्तम्, शत्रुत्वोपपादनमपि हि (तर्हि ? ) तदभावेनेत्यभिप्रायेणोक्तम् अनात्मन: अजितमनस इति । आत्मैव इत्येवकारान्तमाह स्वकीयमेव मन इति । स्वशेषभूतमेव हि विरोधि संजातमिति भावः । शत्रुशब्दः पुनरुक्तिश्रमव्युदासायान्ययमाह शत्रुच्छस्वे वर्तेतेति । संपतिपत्नो बासुरिह दृष्टान्ततः । शत्रुकृत्यमिह शत्रुत्वं विचितमित्याह स्वनिश्श्रेयसविपरीत इति । नन्वत्र आत्मनेत्यादीनां मनोविषयत्वं कथम् ? ’ कार्यकरणसङ्घातविषयत्वं हि परैरुक्तम् । ऐकरूप्येण सर्वेषामात्मशब्दानां स्वात्मविषयत्वं किं न स्यात् कथं च मनसो जयादिः विषय वा वर्तनादिरूपः इति शङ्कायां कर्मकर्ता (वा) विभेदव्यपदेशौचित्यात् पूर्वोत्तरानुसन्धानाच्च सिद्धमेवार्थं संवादेन हृदयति यथोक्तमिति ॥ ६ ॥ 1 अये रिपवः सांसारिक कार्यविरोधिनेऽपि मोक्षविरोधित्वात् प्रत्युतानुकूलत्वात् अश्वि इति | आत्मप्रवृत्तीत्यस्य मात्मविषयकप्रवृत्तीत्यर्थः । 2 विघातकत्वमुभयसाधारणम् । बाह्यशः वाह्येविघातकः 4 आन्तरस्त्वान्तरेष्ट्रविघातक इति भावः । ३ कार्य करणेति । शरीरेन्द्रियेत्यर्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8 7-9 योगारम्भयोग्या अवस्थोच्यते- 205 जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानावमानयोः ॥ ७ शीतोष्णसुखदुःखेषु मानावमानयोश जितात्मन: जितमनसः विकाररहितमनसः प्रशा- न्तस्य मनसि परमात्मा समाहितः सम्यगाहितः । स्वरूपेणावस्थितः प्रत्यगात्मा परमात्मे- त्युच्यते तस्यैव प्रकृतत्वात् । तस्यापि पूर्वपूर्वावस्थापेक्षया परमात्मत्वात् । आत्मा परं समाहित इति वाऽन्वयः ॥ ७ ॥ + ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥८ ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा आत्मस्वरूपविषयेण ज्ञानेन तस्य च प्रकृतिविसजातीयाकार विषयेण [ष]ज्ञानेन च वृतमना: कुटस्थः देवाद्यवस्थास्वनुवर्तमान सर्वसाधारणज्ञानैकाकारात्मनि स्थितः, , , J प्रतिष्ठितयोगत्यावस्था, तदारोहणोपायचोक्त; अथ (ल) योगप्रक्रियां वक्तुं तदारम्भदशा ज्ञाप्यत इत्याह योगारम्भेति । सप्तम्याः समाहितः इत्यनेन अन्वयभ्रमव्युदासायाम्ययं पदार्थांश्च व्यञ्ज यति शीतोष्णेति । एतेन ‘मानावमानयो समस्य इनि परोक्ताध्याहारोज्नपेक्षित इति दर्शितम् । शीतोष्णादिषु द्वन्द्वे वनुभूयमानेषु कथं मनसो विजय इत्यत्राह - विकासहितमनसइनि । विकारश्च हर्षोद्रेकादिरूपः प्रागुक्तः । प्रशान्तस्य इत्येतत् बाह्येन्द्रियव्यापारनिवृतिपरन् मनोविकारनिवृतेरुक्त- त्वात् । असन्निहित फलाभिसन्ध्यादिरा हित्यपरं वा । समाहितः इत्यन्याकाङ्क्षितं प्रकृतमुचितं चाधिकरण- माह मनसीति । सम्यगाहित इति । विशदानुसन्धानयोग्यो जात इत्यर्थः । जीवात्मप्रकरणे परमात्मा कथमुच्यत इत्यत्राह स्वरूपेणेति । अत्रेति प्रकरणौचित्यसूचनम् । तदेव दर्शयति तस्यैवेति । एवकारेण प्रासङ्गिक हि पूर्व परमात्मप्रसङ्ग इति ज्ञापितम् । अवरस्य जीवस्य परमात्मशब्दविषयत्वं कथमित्यत्वाह तस्यापीति । तथाऽपि परमात्मशब्दस्य प्रसिद्धार्थः परित्यक्तस्स्यात् परत्वं च सङ्कुचितम् परमशब्द- निर्वचनं च न घटते; परो मा अस्मादिति हि तत् न च पूर्वपूर्वावस्थापेक्षया परो मा अस्मादित्यन्वयः सिध्यतीत्यरुचेरन्वयान्तरमाह आत्मा परमिति । अत्र चाधिकं केवलमिति वा परशव्दार्थः ॥ ७ ॥ ; इन्द्रियविजयो द्वन्द्वसहत्यं चोक्तम् ; अथ तयोर्हेतुरुच्यते ज्ञान इति श्लोकेन । ज्ञानविज्ञान- शब्दयोः पौनरुक्त्यभ्युदासायोपसर्गद्योतितं विषयविशेषं व्यञ्जयति आत्मस्वरूपेत्यादिना । पारलौकि कसमस्त कर्मापेक्षित देहादिव्यतिरिक्तत्ववीरिह ज्ञानम् । मोक्षाधिकारिणो विशेषतोऽपेक्षित नित्यत्वनिरति- शयानन्दत्वादिघीस्तु विज्ञानम् ; न पुनरुपासनरूपज्ञानम्; तत्सामग्रीपरत्वाद्वाक्यस्येति भावः कूटे तिष्ठतीति कूटस्यः । कूटशब्दश्च परिशुद्धात्मन्यौपचारिकः । कूटस्य यागन्तुकविनश्वरायःपिण्डादि- संश्लेषविश्लेषरूपावस्थाप्रवाहे वर्तमानेऽपि खखरूपे न शैथिल्यादिरूपो विकारः । तद्वत्तापि देवादि- शरीरसंश्लेषविश्लेषरूपावस्थामवाहेऽपि " न जायते म्रियते” (गी. २.२० ) इत्यादिनोक्तप्रकारेण निर्विकारत्वं सिद्धमिति कूटशब्देनोपचारो युज्यत इत्यभिप्रायेणाह देवादीति । शिखरपर्यायकूटविवक्षया वोपचारः । 1 समः इति शांकरे मुद्रितपाठः । 2 पूर्वमिति 2-61; 3-22, 4-1-9, 5-29.

206 श्रीभगवद्गीता - अ. 6. 9. तव एव विजितेन्द्रियः समलोटाश्मकाञ्चनः प्रकृतिविविक्तस्वरूपनिष्ठतया प्राकृतवस्तु- विशेषेषु भोग्यत्वाभावात् लोष्टाश्मकाञ्चनेषु समप्रयोजनः यः कर्मयोगी, स युक्त इत्युच्यते आत्मावलोकनरूपयोगाभ्यासाई इत्युच्यते ॥ ८ ॥ तथा च सुमितायुदासीनमध्यस्थद्वेष्ववन्धुषु । साधुष्यपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ वयोविशेषानङ्गीकारेण स्वहितैषिणः सुहृदः ; सवयसो हितैषिणो मित्राणि, अरयो निमि- ततोऽनर्थेच्वा ; उभयहेत्वभावात् उभयरहिता उदासीना जन्मत एवोभयरहिता मध्यस्था:; जन्मत एवानिष्ठेच्छवो द्वेष्याः ; जन्मत एव हितैषिणो बन्क्वः; साधवो धर्मशीलाः ; पारा: कूटस्य [पुरुष: ?] इव वा साधारणतयाऽनुसन्धानादसौ कूटस्थ ’ इत्यभिप्रायेणाह देवाद्यनस्यास्खिति । देवशब्दोऽल भावप्रधानः | अनुवर्तमानत्वात् सर्वसाधारणत्वमित्यपौनरुक्त्यम् । यद्वा सर्वात्मसाधारणेत्यर्यः । पूर्वोको जितेन्द्रियत्वाद हेतुरयमुक्त इत्याह तत एवेति । खरूपकार्यकारणादिभिरत्यन्त विषमाणां लोष्टादीनां समत्वं कथमिति शङ्कानिराकरणाय प्रकृतीत्यादि समप्रयोजन इत्यन्तमुक्तम् । लोष्टाश्म- भेदवत् अश्मकाञ्चनादिभेदेऽपीत्यनेकदृष्टान्ताभिप्राय: । अत्रोद्देश्योपादेयांशौ विभजते य इत्यादिना । युक्तशब्द एवात्र योग्यपर्याय: ; प्रकरणवशालु योगाभ्यासविषयत्वं सिद्धम् । यद्वा प्रकृतिप्रत्यययोरर्थ- । भेदविवक्षया योगाभ्यासाई इत्युक्तम् ॥ ८ ॥ ’ समलोष्टाश्मकाञ्चनः’ इति अचेतनेषूक एवार्थचेतनविषयतया प्रपश्ञ्चयत इत्यभिप्रायेणाह तथा- चेति । यद्वा सुहृदादिषु समबुद्धित्वस्य दुष्करस्वात् अत्र विशिष्यते इत्युक्तेश्च समदर्शित्वातिशयोऽल विवक्षितः । तथाच अपिचेत्यर्थः । (सुहृन्मित्रबन्धुशब्दानाम् अरिद्वेष्यशब्दयोरुदासीनमध्यस्थ- शब्दयोश्च पौनरुतयमपाकर्तुं ततत्पव्याख्या । बन्धुशब्दस्तावत् पित्रादिषु प्रसिद्धः ; मित्रशब्दश्च सव- यस्तु | अतः पारिशेप्यात् सुहृच्छन्दस्तदुभयन्यतिरिक्तविषय इत्यभिप्रायेणाह क्यों विशेषानङ्गीकारेणेति । समयस इत्यनेन मित्राणां क्रीडादिरूपप्रियैपित्वमप्यस्तीति सूचितम् । बन्धुशब्दास तेद्वेभ्य शब्दस्ताक्त् सहजशत्रुविषयः प्राप्तः । ततोऽलापि पारिशेप्यात् अरिशब्दं कृत्रिमरातुविषयमाह अंस्यो निमित्तोऽ- नर्थेच्छव इति । मध्यस्त्रंशन्दोऽपि द्वेप्यबन्धुशब्दाचे, हेतुती हिताहितप्रवृत्तियोम्येषु प्रयोगा- भावाच जन्मत एवोभयरहितविषय उचितः । अतः परिशेशदौदासीन्यस्य प्रवृत्तिमतिसंवन्धिकत्वेन तत्स्मारकत्वात् कारणागमे हिताहितप्रवृत्तियोग्याः तदभावमात्रेण तद्रहिता उदासीना इत्यभिप्रायेणाह उमयेति । उभयं हितैषित्वमहितैषित्वं च । जन्मतस्संबन्धिनो बन्धव इत्येतावन्मात्रस्य दुर्योधनादिष्वति- व्याप्तेः जन्मत एव हितैषिणो बम्धव इति उक्तम् । एवं सप्रतिसंबन्धिनः पुरुषा उक्ताः । अथ साधारण्येन श्लाघ्यत्वनिन्द्यत्वाद्याश्रयाः पुरुषाः साधुषापशब्दाभ्यामभिधीयन्त इत्यभिप्रायेणाह साधव इति । 1 “हत्यभिप्रायणाद देवादीति” इति प्रथमं वा द्वितीयं वा न स्यात् ।

तात्तचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8, 10, 207 पापशीला’ : आरमैकप्रयोजनतया सुहृन्मित्रादिभिः प्रयोजनाभावात् विरोधाभावाश्च तेषु समबुद्धियोगाभ्यासात्वे विशिष्यते ॥ १ ॥ , ? योगी युञ्जत सतत्तमात्मानं रहसि स्थितः । रकाको यतचित्तात्मा निरशीरपरिग्रह ॥ १० योगी उक्तप्रकारकर्मयोगनिष्ठः सततम् अहरयोगकाले आत्मानं युञ्जीत आत्मानं यूक्तं कुर्वीत । स्वदर्शननिष्ठं कुर्वीतेत्यर्थः । रहसि जनवर्जिते शिन्दे देशे स्थित’, एकाकी तवापि न सद्वितीयः यतचित्तात्मा यतचित्तमनस्कः, निराशीः आत्मव्यतिरिक्त कृत्स्ने वस्तुनि वाक्यार्थमाह आत्मकेति । सुहृदादिभिः प्रयोजनाभावात् इतरैर्विरोधाभावाश्चेत्यर्थः ॥ ननु युक्तं नाम सुहृदादिषु समबुद्धित्वम्; न तु साधुषु पापेषु च योगिनां समं प्रयोजनम्, सत्सङ्गमादेरसत्परित्या गादेश्व ज्ञानवृद्धिहेतुत्वेन तेषामवश्यापेक्षितत्वात् ॥ उच्यते । नेदानीनुपजीवकदशापन्नो योगी निर्दिश्यते ; किंतु श्रुतसकलश्रोतव्यः कृतसकलकर्तव्यः साक्षात्कारात्यन्तयोग्यदशापन्नः । तथाविधस्य चतस्य साधुभिः पापैश्च प्रयोजनाभावः समः केवलं योगोपयुक्त रहस्यस्थाना देरेवोपादेयत्वादिति भावः । योगाभ्यासादशा हि प्रागप्युक्ता इवं तु तत्र काष्ठाप्राप्तावस्थैति विशिष्यते इत्यस्य भावः । तदाह योगाभ्यासाईखे विशिष्यते इति । अत्र विमुच्यते इति परैः पठितात् पाठविकल्पादयमेव पाठ उचित इति भावः || ९ || 3 अथाध्यायप्रधानार्थभूतयोगाभ्यासविधिरुच्यते योगी युञ्जीत इत्यादिना । युञ्जीतेति साक्षात्कार- रूपस्य योगस्य विधीयमानत्वात् योगीत्यनेन कर्मयोगनित्वानुवादः क्रियते इत्यभिप्रायेणाह उक्त- प्रकारेति । सततम् इत्येतन्त्र पर्वकालभित्र तथा योगशालैरनभिहितत्वात् अशक्यत्वाच्च । अतः प्रतिदिवस योगयोग्यतया विहितसत्त्वोत्तरकाल सामस्त्यपरमित्यभिप्रायेणाह अहम्र्योगकाल इति युञ्जीत इत्यत्र विवक्षितमर्थं वकुं प्रकृतिप्रत्ययार्थमेव दर्शयति युक्तं कुर्वीतेति । तत्र युज ‘समाधी ( युजिर् योगे ?) इति प्रकृत्यैान्य विवक्षितं व्यक्ति स्वदर्शनेति । आत्माल मनः खात्मा वा । जनवजि- तेऽपि देशे बाद्यदेशस्थितानां शब्दस्याऽऽगमे सति मन्दस्यनावानं न स्यादिति तन्निवृत्त्यर्थमुक्तं निम्नष्ट इति । रहसि इति विजनदेशाभिधानेऽपि पुनः एकाकी इति पदं रहस्याहत्यासत्रशिष्य सत्रकच सन्निधिपरित्यागार्थमित्यप्रायेणाह तत्रापि न सद्वितीय इति । यद्वा रहरशब्देन जन निश्शब्दत्वं लक्ष्यते । एकाकिशन्देन तु जनवर्जनमेवोच्यत इति भावः । व्युत्थानकालेऽ स्वमनेनोच्यत इत्येके । ततोऽप्यस्यार्थस्यात्यन्तोपकारित्वादेवं योजना । एनेन रहसि सि च इति विशेषणात् संन्यासं कृत्वेत्यर्थः इति शंकरोक्तं प्रत्युक्तम् । प्रात्मशब्देन म तस्यैव चिन्तारूपवृत्त्यपेक्षया तद्विशिष्टापेक्षया वा चित्तशब्द इत्यभिप्रायेणाह यतचि 1 युजसमाधी परस्मैपदी 12 लोके युज्यते । अत्रात्मनेपदात् भ भावाश युजिर योग इति पठनीयम्। यज्ञा साक्षात्काररूपमाघित्वेन रूपेणा इत्यत्र न स्यादिति भावेन तत्त्यागः । युक्तं कुर्वीत - इतर विषयनि

208 श्रीभगवद्गीता - अ. 6, 11-18, निरपेक्षः अपरिप्रहः तव्यतिरिक्त कस्मिश्चिदपि ममतारहिता ॥ १० ॥ शुभौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः । नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोचरम् ॥१११ तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यत्तमिन्द्रियक्रियः । उपधियाऽऽलने युक्रक्यात् योगमात्मविशुद्धये ॥ : शुचौ देशे प्रशुचिभिः पुरुौरन धिष्ठिते अपरिगृहीते च अशुचिभिर्वस्तु मिरस्पृष्टे च पवित्रभूते देशे, दार्वादिनिर्मित नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चेलाजिनकुशोचरं (कुशा जिनवे- लोचरम् ) आसन प्रतिष्ठाप्य तस्मिन् मनाप्रसादकरे सापाश्रये उपविश्य योगेकाग्रं (अन्या- कुलमेकां) मनः कस्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः सर्वात्मनोपसंहृतचित्तेन्द्रियक्रियः आत्मविशुद्धये ये योग ज्यात् आत्मावलोकन कुर्वीत ॥ ११ ॥ १२ ॥ आशाव्दस्यानेकार्थत्वादि निषेध्यविशेषव्यक्त्यर्थमुक्तन् निरपेक्ष इति । अपरिग्रहशब्देन बुद्धधा स्वीकारपर्यायः परिग्रहोत्र निषिध्यत इत्यभिप्रायेणाह ममतारहित इति ॥ १० ॥ बायोपकरणनियमनाह शुचौ देश इत्यादिना । शुचिशब्दः संकोचकाभावात् संसर्गजं स्वाभाविक चाशुचित्वं निवर्तयतीत्यभिप्रायेगाह अशुचिभिरिति । अशुचयः पुरुषाः पाषण्डिपतितादयः । अनधिष्ठिते अपरिगृहीते चेति । अधिष्ठानम् परकीयेषु निर्वाहकत्वादिरूपेण संसर्गः परिग्रहः स्वकीयत्याभि- मानः; तदुभयवर्जिते । शुचिशन्द: शास्त्रान्तरोकं शोधकत्वमपि लक्षयतीत्यभिप्रायेणोक्तम् पवित्रभूव इति । विप्रत्ययरहितप्रयोगात् स्वतश्शुद्धिरुक्ता । नात्युच्छितं नातिनीचमित्यादि दृष्टसौकर्यार्थम् । स्थिरत्वे हेतु : दार्वादिनिर्मितत्वम् तस्य कठिनत्वान्मृदुत्वार्थ चेलम् ; तवापि निस्तरङ्गत्दार्थं शुद्धयर्थं वाजिनम् । सर्वस्योपरि शुद्धयर्थं सत्त्वोन्मेषार्थे च कुशाः । शाजिन चेलोत्तरमिति कश्चिद्भान्यपाठः ; तथा सति उत्तरोचरमाई व सिद्धयर्थमुक्तमिति मन्तव्यम् । “विपरीत कमलादीनाम्” इति च शांकरम् । केचित अव्यवस्थितमत्वमूचुः । प्रतिष्ठाप्य दृढं स्थापयित्वा । तत्रासन उपविश्येत्यन्वयव्यक्त धर्थे तस्मिन्नित्यादिकमुक्तः । उक्तानां शुचिदेशादीनां दृष्टादृष्टद्वारा योगोपयोगं दर्शयितुं मनःप्रसादकर ‘कम् । सापाश्रय उपविश्येति । अन्यथा पाश्चात्यधारणप्रयत्नः समाधिविरोधी स्यादिति भावः । “ न तु तिष्ठन् शयानो वा । तथाच सुखितम्, “आसीनः संभवात् " ( ब्र. ४. ७) इति । ‘यो आयासनिद्रादिप्रसङ्गेन योगो न संभवेत् । तत्रैकाग्रम् इत्यन्वयभ्रमन्युदासाय योगेकाग्र- निरुद्धा न्यवृतेरेतद्वृत्तिप्रधानत्यमिह एकाग्रस्वम् । अव्याकुल मेकाग्र मिति केषुचिद्भाव्यकोशेषु ‘वलोकनोन्मुखं कृत्वेत्यर्थः । सार्वभौमो हि चित्तस्य वृत्तिनिरोधो योगत्तया योगशास्त्रेऽभि- सर्वात्मनोपसंहृतचित्तेन्द्रियक्रिय इत्युक्तम् । चित्तमिह चिन्ता वृचिः, इन्द्रियाणि च मनः कृत्वा” इति वचनात् । बाह्यविषयेभ्य एवायमुपसंहारः, अन्यथा आत्मावलोकन- न. “मनसो निश्शेषवृत्तिविलयो योगः” इति वदन्तो निरस्ताः । शुद्धान्तःकरणस्य निर्मोक्ष एवेत्यभिप्रायेण बन्धनिवृतय इत्युक्तम् । “अशुद्धास्ते सम- T

तात्तर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 18-14. 209 समं कायशिरोग्रीवं धारयन् अचलं स्थिरम् । संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्वानवलोकयन् ॥ प्रशान्तात्मा विगतभीः ब्रह्मचारित्रये स्थितः । मनः संयभ्य मचित्तो युक्त असीत मत्परः ॥ कायशिरोग्रीवं समम् अचलं सापाश्रयतया स्थिरं धारयन् दिशथानवलोकयन् स्वना- सिकाग्रं संप्रेक्ष्य, प्रशान्तात्मा अत्यन्त निर्वृतमनाः, विगतमीर्ब्रह्मचर्ययुक्तो मनः संयम्य मचि युक्तः अवहितो मत्पर आसीत मामेव चिन्तयन् आसीत ॥ १३ ॥ १४ ॥ i रतास्तु देवाद्याः कर्मयोनयः” (त्रि. ६.७.७७ ) इनि कर्मबन्धो ह्यात्मनामशुद्धिरुच्यते; योगं ‘युज्जीत ( युज्यात् १) इत्येतत् ‘ओदनपार्क पचति’ इतिवदित्यभिप्रायेण आत्मावलोकनं कुर्यादियुक्तम् || एवं शुचिदेशासनादिरूपं वाह्य योगोपकरणं मनसश्चैकाग्रयमुक्तम् अथान्तरान्तरतमयोः काय- मनसोः क्रमात् कर्तव्यनियमविशेषा उच्यन्ते समम् इत्यादिलोकद्वयेन । कार्यशिरोग्रीवम् इति द्वन्द्वैक- वद्भावः ; तत एव नपुंसकता । अब सिद्धापरनामा शरीरस्य मध्यमप्रदेशः कायशब्देन विवक्षितः । समम्, अचलम्, स्थिरम् इति धारणक्रियाविशेषणानि । सममित्यत्र आर्जवं विवक्षितम् ; अचलशब्देन निष्कम्प- स्वेऽभिहितेऽपि स्थिरमित्येतत् अङ्गकम्पकरश्रम हेतु भूतपश्चाद्धा रणप्रयत्रनिवृत्तिहेत्वभिप्रायमिति दर्शयितुं सापाश्रयतया स्थिरमित्युक्तम् । अनेनाचलत्वस्य चिरानुवर्तनयोग्यत्वमुक्तं भवति । वाह्येभ्यो व्यावर्तन नासिकाग्रे स्थापनं चेति क्रममदर्शनाय दिशश्चानवलोकयन् स्वनासिकाग्रं संप्रेक्ष्य इति स्युत्कमे णोक्तम् । यद्वा “शतुरन हेस्वर्थत्वात् दिक्छन्दोपलक्षितव | सकलपदार्थावलोकननिवृत्त्यर्थे योगारम्भक्षणे खनासिकाग्रप्रेक्षणमिति भावः । भोग्येतरानुपयुक्तविषयनिरीक्षणमपि निवर्तनीयमित्यभिप्रायेण दिश- त्युक्तम् । निमीलनेनापि बाह्यानवलोकनसिद्धौ खनासिकाग्रावेक्षण निद्रादिनिवृत्त्यर्थम् । संप्रेक्ष्य नासि काग्रम् इत्येतावत्यभिहिते परनासिका प्रेक्षणमपि शङ्कयेति तयवच्छेदार्थमुक्तम् स्यमिति । मनस्वन्तर्मुख नासा संप्रेक्षणस्यासंभवात् चक्षुषो दृष्टिसन्निपातमात्रमिह विवक्षितम् । अतः संप्रेक्ष्येत्यत्र इवशब्दो लुप्तो द्रष्टव्य इति वाकरम् । नायनस्य तेजसः स्वच्छन्दवृत्त्या नासाग्रसन्निपातमात्रमिह विक्षितम् । मनस्संयम्य इति संयमस्याभिधानात् प्रशान्तात्मशब्दो[S] योगोपयुक्तमनस्सन्तोषपर इत्यभिप्रायेण अत्यन्त निर्वृतमना इत्युक्तम् । ब्रतचारित्रते स्थितः इत्यनेन ब्रह्मचर्याश्रममतीतिः शङ्करोक्तमक्रियया वा ब्रह्मचर्यगुरुशुश्रूषाभिक्षाचर्यादिधी: स्यादिति तद्व्यवच्छेदायाह ब्रतचर्ययुक्त इति । ब्रह्मचर्यं च स्तनवति पिशितपिण्डे भोग्यताधीगर्भस्म रणालो कनालापादिरहितत्वमत्र विवक्षितम् । स्मरन्ति च ‘ब्रह्मचर्यं च योषित्सु भोग्यता बुद्धिवर्जनम्’ इत्यादि । तथा, ‘स्मरणं कीर्तन केलिः प्रेक्षण गुह्यभाषणम् । सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिर्वृत्तिरेव च । एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः । विपरीतं ब्रह्मचर्यमेतदेव लक्षणम्’ (अ. पु. ३७२. १० ; बा. स्मृ.) इति । युक्तशब्दस्य पूर्वोत्तरप्रतिपन्नात्मावलोकनाभिधानादपि तदुपयुक्तावधानविषयत्वमत्रोचितमित्यभिप्रायेण अवहित इत्युक्तम् । मचित्तशब्दो भगवति चित्तस्यानु. 1 भाग्ये युज्यादिति प्रतीकधरणात् योगं युखोलेति लोकपाठायोगात् समाप्यर्थस्पष्टत्वाच युज्यादित्येष टोकायामपि स्यात् । 2 शतृप्रत्ययस्यान लक्षणत्वोरित्युक्तहेत्वर्थ कत्वादित्यर्थः । air-27 १

" $10 श्रीभगवद्गीता - 6, 15-17. युञ्जयं सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः । शान्तिं निर्वाणां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १५ एवं मयि परस्मिन् ब्रह्मणि पुरुषोत्तमे मनमश्शुभाश्रये सदा आत्मानं मनः युञ्जन् नियतमानसः मस्स्पर्शपवित्रीकृतमानस्तया निबलमानसः, मामेव चिन्तयन् मत्संस्थां निर्वाण- परमां शान्तिमधिगच्छति निर्वाणकाष्ठारूपां मत्संस्थां मयि संस्थितां शान्तिमधिगच्छति ॥ १५॥ एवमात्मयोगमारभमाणस्य मनोनैर्मरयहेतुभूतां मनसो भगवति शुभाश्रये स्थिति- मभिधाय अन्यदपि योगोपकरणमाह- नात्यनतस्तु योगोऽस्ति न कामतः । न चाखाशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ युक्ताहारविहारस्य युक्तचे कर्मसु युक्त बभावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥ त्यानानशने योगविरोधिनी : अतिविहाराविहारो च: तथाऽतिमात्र स्वप्नजागये तथा चात्यायासानायासौ मिनाहारविहारस्य मिठायासस्य मितस्वप्नावबोधस्य सकलदुःखहा बन्धनाशनः योगः संपन भवति ॥ १६ ॥ १७ ॥ प्रवेशपरः । मत्परशब्दस्तु तदेकचित्तत्वपरः, तदनुवृत्तिपरो वेत्यपौनरुक्त्यमाह मामेवेति । यद्वा स्यादौ मोम्यचिन्ता, राजादौ च महति परधीलोंके विभक्ता; मयि तु तदुभयमित्यपुनरुक्तिः ॥ १३ ॥ १४ ॥ जीवात्मयोग करणे ‘मचिचो…मत्परः इति परमात्मचिन्तनं किमर्थं विधीयत इत्यत्रोच्यते युवशेवम् इति । एवमित्यनुवादे मचित्तः मत्परः इत्युक्तमच्ाभिप्रेतं परत्वादिकं विवृण्वन् आह मयीति । परस्मिन् ब्रह्मणीत्यनेन सर्वकारणत्वेन सर्वात्मत्वादिकं विवक्षितम् । तथात्वेऽपि समस्त वैलक्षण्येन तद्गतदोषासंस्पर्शो देवताविशेषनिष्कर्षश्च पुरुषोत्तमशब्दाभिप्रेतः । उक्ताकारविशिष्टत्वाच्च मनसश्शुभा- श्रयस्त्वम् । एतेन शुभाश्रयखं प्रकरणान्तरोक्तदिव्यमङ्गलविग्रहविशिष्टत्वमप्यभिप्रेतम् । तत्रात्मशब्दः प्रकृतानुवादपरश्या मनोविषयः । युञ्जन्नित्यस्य प्रयोजनं नियतमानसत्यम् । तच्च निश्वलमानसत्वन् । तदुत्पतौ हेतोरवान्तख्यापार : अयमित्यभिप्रायेणाह मत्स्पर्शेति । मत्संस्था मित्यादि परमप्रयोजनम् । निर्वाणपरमामित्यत्र निर्वाण परमं यस्या इति समासे विशेषणव्यत्यासाखारस्यम्, निर्वाण हेतु शान्तेश्व नियतमानसः इत्यनेन सिद्धत्वात् पुनरुक्तिश्च स्यात् परमशब्दश्वाखरसः । अतो निर्वाणस्य परमा- मिति समासः, परमशब्दश्व परमावस्थाविषय इत्यभिप्रायेणाह निर्वाणकाष्ठेति । परमात्मनि संस्थिता च शान्तिरशनायादिषडूर्मिराहित्यरूपा । यद्वा मयि संस्थितां शान्तिमित्येतदेव शुभाश्रये स्थिति- मित्यन्तेन (नेन) विषृतम् ॥ १५ ॥ उचितदेशप्रभृति परमात्मचिन्तन पर्यन्तं (स्तमपि यत्र योगोपकरणमेव । अतः अन्यदपीत्युक्तम् । योगोपकरणं योगोपकारकम् । अत्यशनादेर्योगविरोधित्वं नात्यश्नता इति लोकस्यार्थः । मिताहारादेस्तु योगोपयुक्तत्वं युक्ताहारेति लोकेनोच्यत इति व्यतिरेकतोऽन्वयतश्च एक एवार्थः स्थिरीक्रियत इति विभागमभिप्रेत्याह अत्यशनेति । युक्ताहारेति लोके विहारायास्योरपि उक्तस्वात् पूर्वत्रापि हि तावभि- 1 पूर्व लोक मनस्संयम्येत्यन्तमात्मयोगशेषभूतम् । 2 शांकरो कमादरात् क्षति यद्धेति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 6 18 19 211 यक्ष चिनियतं वित्तमात्मन्येवावतिष्ठते । निस्स्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ २८ ॥ यदा प्रयोजनविषयं चित्तमात्मन्येव विनियतम् - विशेषेण नियतं निरतिशय- प्रयोजनतया तत्रैव नियतं निबलमवतिष्ठते सदा सर्वकामेभ्यो निस्पृहस्सन (सः) युक्त इत्युच्यते - घोगाई इत्युच्यते ॥ १८ ॥ यथा दीपो निवातस्थों ने लोपमा स्मृता । योगिनो पतबिसभ्य युजतो योगमात्मनः ॥ १५ निवातस्थी दीपो यथा नेक्ते न चलति ; अचलस्सप्रभस्तिष्ठति यतचित्तस्य निवृच- सकले तर मनोवृत्तेः योगिनः आत्मनि योगं युजता आत्मखरूपस्य सोपमा: निवातस्तया प्रेताविति दर्शयितुम् अतिविहाराविहारौ अत्यायासानायासावित्युक्तम् । जाग्रतः इत्यत्रापि अतिः नुषञ्जनीयः । पूर्वश्लोकोक्तातिशब्दप्रतियोगिकत्वात् युक्तशब्दो मितपर इत्यभिप्रायेण मिताहारेत्यादिक- मुक्तम् । श्रूयते हि ‘यद्धयात्मसंमितमन्नं तदवति तन्न हिनस्ति तद्यत्कनीयो न तदवति’ इति । स्मरन्ति च, " उदरस्यार्धमन्त्रस्य तृतीयमुदकस्य तु । वायोम्सञ्चरणार्थं तु चतुर्थमवशेषयेत् ॥” इति । अतो न्यूनाधिकादिसमस्तदोषराहित्यं युक्तशब्देनाभिप्रेतम् । द्वन्द्वात्पूर्वमपि परमिव प्रत्येकमन्तव्यम् । विहारशब्द: सञ्चारपरः; तन्द्रीपरिहारार्थविनोदनपरो वा । पारिशेष्यादौचित्याच चेष्टाशब्दार्थोऽत्र श्रमहेतुरायासः । दुःखशब्दासक्कोचात् योगसामर्थ्याच्च सकलेति विशेषितम् । तत्फलितमाह बन्धनाशन इति । एवंविधस्य योगो दुःखहा भक्तीत्यन्वये योगस्य पूर्वसिद्धताश्रमः स्वात् तद्व्युदासाय सम्पनो भवतीत्युक्तम् ॥ १६ ॥ १७ ॥ एवं परिकरोक्तिसमनन्तरं योगदशां प्रदर्शयितुं ततः पूर्वा प्रागुक्तैव योगयोग्यदशा परामृश्यते यदा विनियतम् इति लोकेन । आत्मन्येव इत्येव कारव्यच्छेद्यक्षुद्रप्रयोजनान्तरज्ञापनाय सामान्यतः प्रयोजन विषयमित्युक्तम् । प्रयोजनान्तरेषु सत्सु क्वचित् विशेषेण नियतत्वे को हेतुरित्याह निरति- शयेति । युक्तः इत्येतावतोऽत्र विधेयत्वात् ‘निःस्पृहः’ इत्यस्याप्युद्देश्य कोट्यनुप्रवेशाय निःस्पृहस्सन् ( स ? ) इति उक्तम् । सर्वकामेभ्यो निर्गता स्पृहा यस्य स तथोक्तः । सर्वकामेषु निःस्पृह इत्यर्थः ॥ अथ योगदशा लक्ष्यते यथेत्यादिना । दीपत्याचलत्वे हेतुर्निवावस्थत्वम् । इङ्गवेवेष्टार्थत्वे’ विवक्षिते दीपे तदनन्वयात् साधारण्यसिध्यर्धमाह नचलतीति । निश्चलत्वे पर्वतादिनिदर्शन सद्भावेऽपि दीपष्टान्ताभिप्रेतमर्थ दर्शयितुमाह अचलस्सप्रभस्तिष्ठतीति । यतचित्तस्य इत्यनेन चिन्सारूपवृत्तिनियमन- वचनमुपलक्षणमित्याह निवृत्तेति । मनोमात्रपर्यायो वाऽल चित्तशब्दः । इतरशब्देन आत्मविषयवृत्तिर- स्तीति सूचितम् । अन्यथा युञ्जतो योगमित्येतत् व्याहन्येतेत्यभिप्रायेणाह आत्मनि योग युजत इति । आत्मनि विषये साक्षात्कारं कुर्वत इत्यर्थः । नेङ्गते इति न शरीरस्य निष्कम्पत्वमुदाह्रियते, ‘समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरम् ’ (१३) इति तस्योक्तस्वात् । ध्यानदशा साधारणत्वेन समाधिदशा- विशेषकरथानुपपते । नापीन्द्रियाणां निष्कम्पस्थम्, योगिनः सोपमेत्यन्वयायोगात् । नागयात्मस्वरूपस्य वंश नाम प्रयत्नाधीना क्रिया शरीरगता सा न दो । 1 212 श्रीभगवद्गीता - म. 6. 20. 38, निश्चलसप्रभदीपवत् निवसस कलेतरमनोवृचितया निथलो ज्ञानप्रभ आत्मा तितीत्यर्थः ॥ यत्रोपरम चित्तं निरुद्धं योग सेवया । यत्र चैवात्मनाऽऽत्मानं पश्यन् आत्मनि तुष्यति ॥ २० सुखमात्यन्तिकं पत्तत् बुद्धिप्राद्यमतीन्द्रियम् । वैति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तस्त्वतः ॥५॥ लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाभिकं ततः । यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते ॥ तं विद्यात् दुःखसंयोगवियोगं योगसंक्षितम् । म निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ योगसेवया हेतुना सर्वत्र निरुद्धं वितं यत्र योगे उपरमते अतिशयितसुखमिदमिति रमते, निश्चलत्वम्, अवस्थान्तरेऽपि तत्सिद्धेः । अतः स्वयंप्रकाश ज्ञानप्रभा निरस्त समस्तवृत्त्यन्तरपरिशुद्धात्म- स्वरूपप्रदर्शनार्थोऽयं दृष्टान्त इति सूचयितुं योगिनः इत्युक्तेऽपि पुनरपि आत्मनः इत्युक्तमित्यभिप्रायेण आत्मस्वरूपस्य सोपमेत्युक्तम् | योगिनः आत्मनः इति व्यधिकरणे पायौ । ननु-सोपमेत्यत्र उपमाशब्द उपभितिपरो या दृष्टान्तपरो का ? उभयधाऽपि न संभवति, यथेति निर्दिष्टप्रकार परामर्श- त्वादत्र तच्छन्नस्य, उपमाशब्दस्य च तत्समानाधिकरणत्वात्; ‘सप्रमस्तिष्ठतीत्येतच कथं दाष्टन्तिके निर्वाह्यम् अयोगिनामप्यात्मस्वरूपस्य चरत्वप्रतीत्यभावात् । किमर्थ च निश्चलत्वोपदेश इत्यलाह निवातस्थतयेति । अयमभिप्रायः – उपमेति दृष्टान्तगतं साधर्म्यमत निर्दिश्यते । तस्मात् यथेत्यनेन सोपमेत्यस्यान्वय उपपन्नः । प्रमायाश्च प्रतिधनोंऽत्र ज्ञानम् । आत्मनो निश्चलत्वं चात्र स्वप्रभाभूतज्ञानस्य विविधपसरणनिवृतिः । सा च वाविषयेषु मनोवृतेरेवाभावात् संसारदशायां च ज्ञानस्येन्द्रियद्वारेब प्रसरणादिति । स्मृता । समाधिदशा सन्दर्शिभिर्योगिभिरिति शेषः ॥ १९ ॥ पुनरपि योगदशैव आदरातिरेकाय निरतिशयपुरुषार्थत्वप्रतिपादनेन प्रपञ्चद्यते यत्रेत्यादिभिः । निरुद्ध नित्यल परिगृहीत्त्वविनष्टत्वादिश्रमन्युदासाय योनसेच्या हेतुना सर्वत्र निरुद्धमित्युक्तम् । सर्वतो निरुद्धमित्युक्ते प्रवृत्तस्य निवारणमात्रं प्रतीयेत सर्वश्रेत्युक्ते तु उत्तरोत्तर प्रवृत्त्यनुदयोऽपि सिध्यतीति सप्तमीनिर्देशः । ‘योगसेवया निरुद्धं यलोपरपते’ इत्युक्ते योगस्य पृथगुपादानात् च्छन्दार्थस्य योगात् व्यतिरेकः प्रतीयेतेति तद्व्युदासाय, योगसंज्ञितमिति वक्ष्यमाणान्वयेन यत्र योग इत्युक्तन् । ‘यत्र यस्मिन् काले’ इति पोक्तनयुक्तम्, उपरितनयच्छदभिन्नार्थत्वप्रसङ्गात् प्रतिनिर्देशस्थयोगशब्दा- नक्याचेति भावः । यत्रोपरमते इत्यत्त बो विच्छियत इति भ्रमापाकरणायाह अतिशयितेति । यत्र 20- 23 उपरमते विश्राम्यनि। अत्र निवद्धमिति इतर विषयनिरोधः, उत्तरार्ध इतरनैरपेक्ष्यम्, सुखमित्यादिना स्वरूपानुभवः, यतेत्यादिना स्वरसवाद्यनुभवाविच्छेदः, afterदना योगरतावपि सुधान्तरस्स्पृह्यम्, स्निचित्यादिना विरतावपि दुःखाधीन क्षो- भरादित्यञ्चोकानि । मध्ये यत्तदित्येषीकृतम् । अतिसिद्धमिति तदर्थः । अत्र यत्रेति पदं " तर पायाद्वान्वनि । तर तपस्थितम् । अधिकविनि पदं सुखान्तरानुभवतद्स्यत्व- श्री. गिं । प्राप्तात् दुःखात् यथा क्षोत्रो नास्ति, तथा प्राप्ने भोजनादिसुखे सर्वविधे अधिकत्व- बुद्धिरथेः । सर्वे टोकोक्तमेव । दियोगमिति । वियुज्यतेऽनेनेति विग्रह एव माध्येऽपि । न केवलं स्थितदुःखनाशकत्थम्, दुःखोत्पतिबारकत्वमपीति ज्ञापनाय संयोगपदमिति तोकम् ।

1 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 80 28. 213 यत्र च योगे आत्मना मनसा आत्मानं पश्यन् अन्यनिरपेक्षमात्मन्येव तुष्यति, यत्तदतीन्द्रि यमात्मबुद्धयेकमामात्यन्तिकं सुखं यत्र च योगे वेति अनुभवति, यत्र च योगे स्थितः सुखा- तिरेकेण तत्वतः तद्भावात् न चलति, यं योगं लब्धा योगाद्विस्तस्तमेव कान्क्षमाणो नापरं लाभं ततोऽधिक्तं मन्यते यस्मिंश्च योगे स्थितो विरतोऽपि गुणवत्पुत्रवियोगादिना गुरुणाऽपि दुःखेन न विचाश्यते, तं दुःखसंयोगवियोगं दुःखसंयोग प्रत्यनीकाकारं योगशब्दाभिधेयं विद्यात् । सिद्धे अन्यत उपरमत इत्यध्याहारेण योजना न युक्ता; तथा सति निरुद्धमित्यनेन पुनरुक्तिश्च स्यात् । उप- सर्गाणां च नानार्थत्वादयमेवातिशयितार्थ उपपन्नः । आसक्ति (ति) प्रतिपादनद्वारा तात्पर्येण वाऽयमर्थस्ति- ध्यतीति भावः । यत्न चैवेत्येवकारस्य यथाक्रमान्वये प्रयोजनाभावात्, उचिताम्बयप्रदर्शनाय आत्मन्येव तुष्यतीत्युक्तम् । अन्यनिरपेक्षमिति अवधारणतोषशब्दाभ्याम् अर्थसिद्धोक्तिः । यद्वा आत्मानं पश्यंस्तुष्यतीत्येतावतैव विवक्षितसिद्धौ पुनः आत्मनीति निर्देशः तदन्यव्युदासार्थ इत्यभिप्रायः । आत्मनि परमात्मानमिति योजना तु जीवयोगविषयत्वादिहासङ्गता । अतीन्द्रियमित्युक्तत्वात् परिशेषात्, औचित्याच बुद्धिग्राह्यमित्यत बुद्धिं विशिनष्टि आत्मबुद्धयेक ग्राह्यमिति । आत्यन्तिकं पुनर्दु: ख- संभेदरहितमित्यर्थः । यदेवंविधं सुखं तत् यत्र वेत्तीत्यन्वयः । यद्वा यत्तदिति पिण्डितं प्रसिद्धयतिशयार्थम् । तदित्येवार्थः । केचित्तु यत्तच्छब्दान्वयमकारमजानन्तः सुखमात्यन्तिकं यत्रेति पठन्ति । वेत्ति यत्रेति यत्रशब्दः पूर्वोत्तरवाक्य साधारणतया मध्ये प्रयुक्तः । वेत्तीत्यस्यापधर्गदशानुभाव्यसुखप्रतिसन्धानपरत्व- व्युदासाय भो (यो) गरूपापरोक्ष्याभिप्रायेण अनुभवतीत्युक्तम् । आत्मनि तुष्यतीति पूर्वम् इतरसुखनिर- पेक्षस्यपरम् । सुखमात्यन्तिकमित्यादिकं तु स्वरूपसुखानुभवपरमित्यपौनरुक्त्यम् । सुखातिरेकेणेति । उक्त एवाचलत्वहेतुरुचित इति भावः । प्रामाणिकार्थान चलतीति वा, सम्यन चलतीति वा निर्वहणं मन्दम् | योगदशायां च सुखातिरेकेण स्वरसतस्तदवस्थतयैव चिरतरावस्थानाभिधानमुचितम् अपेक्षित चेत्यभिप्रायेण तत्वतः इत्यस्य तद्भावादिति प्रतिपदमुक्तम् । इतरविषयनिरोधनैरपेक्ष्ये यत्रेति श्लोकेनोक्ते । दत आत्मखरूपसुखानुभवः, तस्य स्वरसवाहितया दुर्बिच्छेदत्वं च सुखमिति लोकेनाभिहिते । अथ यं लब्ध्येति श्लोकेन योगविरतिकालेष्वपि तस्यैवाभिलाषपदत्वात् बाह्यसुखाभिलाषेण दुःखेन चानास्कन्दनमुच्यत इति विभागज्ञापनाभिप्रायेण योगाद्विरत इत्यादिकमुक्तम् । योगदशायां तु लाभान्तरप्रतिसन्धानमेव नास्तीति भावः । गुरुणाऽपीत्युक्तगौरवव्यञ्जनाय गुणवत्पुत्रवियोगादिने- स्युक्तम् । " पुत्रजन्मविपत्तिभ्यां न परं सुखदुःखयोः” इति ह्याहुः । न विचारयते योगप्रतिकूलमवसादं न गच्छतीत्यर्थः । दुःखसंयोगस्य वियोगस्तस्यासंबन्ध: ; अभाव इत्यर्थः । स च भावान्तरमिति ज्ञापनायाह दुःखसंयोग प्रत्यनीका कारमिति दुःखसंयोगस्य वियोगो यत्रेति व्यधिकरणत्रहुवीहौ [वा ?]फलितो फिरियम् । अथवा वियोगशब्दोऽत्र वियुज्यतेऽनेनेति करणार्थघनन्तो वियोगहेतुपर इति भावः । निर्विण्णचेतसेति पदच्छेदे संसारे तापलये वेत्यध्याहारः स्यात् तत्तु सप्रयोजने योजनान्तरे संभवति न युक्तम् तस्मा- दनिर्विण्णचेतसेति पदच्छेदः । निश्चयशब्दोऽपि तेनैव हेतुसमर्पणेनान्वितः न तु योग्य

; 214 श्रीभगवद्गीता - अ. 6. 24-26. स एवंरूपो योग इति आरम्भदशायां निश्रयेन अनिर्विण्णचेतसा हृष्टचेतसा योगो योकभ्यः ॥ सङ्कल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वान् अशेषतः । मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २४ शनैशनैरुपरमेत् बुद्ध्या घृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥२५ स्पर्शजाः सजाइयेति द्विविधाः कामाः, स्पर्शजाः शीतोष्णादयः सङ्कल्पजाः पुत्र- क्षेत्रादयः । तत्र सङ्कल्पप्रभवाः स्वरूपेणैव त्यक्तुं शक्याः । तान् सर्वान् मनसैव तदनन्यया- नुसन्धानेन त्यक्त्वा स्पर्शजेश्ववर्जनीयेषु तनिमित्तहर्षोद्वेगौ त्यक्त्वा समन्ततः सर्वस्माद्विनयात् सर्वमिन्द्रियग्रामं विनियम्य शनैरशनैधृतिगृहीतया विवेकविषयया बुद्ध्या सर्वस्मादात्मन्यति- रिक्तादुपथ्य आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि ’ चिन्तयेत् ॥ २४ ॥ २५ ॥ यतो यतो निश्चरति मनश्च बलमस्थिरम् । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २६ ॥ इत्यनेन निरर्थकान्वयप्रसङ्गात् । अनिर्विण्णत्वहेतुश्च निश्चयः पूर्वोक्तनिरतिशयपुरुषार्थत्वेनैव स्यात् ; तदेतदखिलमभिसन्धायाह स एवमिति । एवंरूपः निरतिशयपुरुषार्थरूप इत्यर्थः । योक्तव्य इत्युक्तत्वात् आरन्नोपकारकत्वद्योतनाय आरम्भदशायामित्युक्तम् । “मनसा क्लिश्यमानस्तु समाधानं च कामयेत् । अनिर्वेदं मुनिर्गच्छन् कुर्यादेवात्मनो हितम् " (मनु. ६) इति धुच्यते । अतः विरक्त्युपयुक्तनिर्वेदोऽन्यः अयं स्वभ्यादृश इति हृष्टचेतसेत्युक्तम् । योक्तव्यः कर्तव्य इत्यर्थः ॥ २० - २३ ॥ अथ ममकारपरित्यागादिकं प्राकूविप्रकीर्णोक्तमखिलमिदानीं सुखग्रहणायेह सौकर्यप्रदर्शनाय च संकलय्य योगदशापर्यन्ततया स्मार्थते सङ्कल्पेत्यादिभिः श्लोकैः । ‘सङ्कल्पप्रभवान् सर्वान् कामांस्त्यवत्वा’ इत्येतावतैव सिद्धौ पुनः अशेषत इति पदं निश्शेषत्यागानर्हाणां विषयाणां सूचकम् । न चोतरवावये तदन्वयः, ग्रामशब्देन पर्याप्तत्वात् । अतः प्रयुक्तपदवैयर्थ्य परिहाराय अशेषतश्च कामांस्त्यक्त्वेति चकाराभावेऽपि योज्यम् ; अपि च सङ्कल्पप्रभवत्वेन विशेषणमेव असङ्कल्पप्रभवकामसूचकमित्यभिप्रायेण विभजते स्पर्शजा इति । मनसैवेति पदं मध्यस्थितत्वादपेक्षितत्वाच्च काकाक्षिन्यायेन पूर्वोत्तरान्वितमिति दर्शयितुं तान् सर्वान् मनसैवेत्यादिकमुक्तम् । कामत्यागकरणस्य मनसोऽवान्तरव्यापारः तदनन्ययानु- सन्धानम्; कर्मोपाधिकशरीरान्विता हि पुत्रादयः, न त्वात्मस्वरूपान्विता इत्यनुसन्धानेनेत्यर्थः । न प्रहृभ्येदित्यादिभिः प्रागेवोक्तं स्मारयति स्पर्शजेष्वित्यादिना । समन्ततः इत्यत्र पदच्छेदादिश्रम- व्युदासायाह सर्वस्माद्विषयादिति । प्रक्रान्ताया अशिथिलत्वरूपाया धृतेर्हेतुमाह विवेकविषययेति । उपरभ्य वाचलाभार्थं मानसमुद्योगं वारयित्वेत्यर्थः । उपरम्येति व्याख्यानमङ्गत्वद्योतनाय । किञ्चि- दपीति आत्मव्यतिरिक्तमनुकूल प्रतिकूलोदासीनं सर्वमित्यर्थः ॥ २४ ॥ २५ ॥ पूर्वोक्तमेव दुर्ब्रहस्वद्योतनायावधानविधानाय च प्रपञ्चयति यतो यतः इति । चञ्चलम् 1 न किञ्चिदपि चिन्तयेत् । आत्मानमुबन्धिचिन्तामात्र राहित्यमिति न, योगकाले इदमिद- मस्तु, इदमिदं मास्त्वित्येवं तदुपयोगिनया चिन्ताप्यन्य विषयकत्वादयुक्तेत्यर्थः । सर्ववृत्तिनिरोधो हि योगः; तस्मादात्मानमपि न चिन्तयेदिति नार्थः । आत्मसंस्थं मनः कृत्वेत्युक्तिविरोधात् । 2 मताशेषतस्त्यागवचनात् स्पर्शजेषु तथात्यागा संभवसूचनमिति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 27. , ? 215- चलखभावतयाऽऽत्मन्यस्थिरं मनः यतोयतो विषयप्रावण्यहेतोः वहिः निश्चरति, ततस्ततो यत्नेन मनो नियम्य आत्मन्येव अतिशयितसुखभावनया घशं नयेत् ॥ २६ ॥ प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमाचम् ॥ २७ ‘प्रशान्तमनसम् आत्मनि निश्चलमनसम् आत्मन्यस्तमनसं तत एव हेतोर्दग्धा शेष कल्मषम्, तत एव शान्तरजसं विनष्टरजोगुणम्, तत एव ब्रह्मभूतं स्वस्वरूपेणावस्थितमेनं योगिनम् ( योगिनन् आन्मन्यस्तमनसं तत एव हेतोर्दग्धाशे कल्मषं तत एव शान्सरजसे विनष्टरजोगुणं तत एव प्रशान्तमनसम् आत्मनि निश्चलमनसम् तत एव ब्रह्मभूतं स्वस्वरूपेणावस्थितमेनम् ?) ‘आत्मस्वरूपानुभवरूपमुत्तमं सुखमुपैति । हीति हेतो; उत्तम सुखरूपत्वादात्मस्वरूपस्येत्यर्थः ॥ अस्थिरम् इत्यनयोः पौनस्वत्यनिरासायोक्तं चलस्वभावतयाऽऽत्मन्यस्थिरमिति । सामान्यविशेष- विषयत्वादपुनरुक्तिः । चञ्चलम् इति स्वभावातिरिकहेतुनिवृत्तिपरं वा । यतोयतो निश्चरति येनयेनेन्द्रियद्वारेण निश्चरतीत्यर्थः । यद्वा ययं विषत्रमभिमुखीकृत्वेत्यर्थः । प्रयोजनतथा वा हेती पञ्चमी । तयञ्जायाह विषयप्रवण्यहेतोरिति । विषयसंवन्धार्थमित्यर्थः । विषयप्रावण्यस्य हेतोरिति वा । संभवन्ति तर्कितोपनताः विषयसन्निधानतत्कीर्तनादयो विषयप्राण्यहेतवः । सुखभावनया वशीकरणं शक्यमित्युच्यते अतिशयितसुखभावनयेति ॥ २६ ॥ } आत्मवशीकरणोपायः प्रागुक्तः अनन्तरं च तदेवाह प्रशान्तमानसम् इति श्लोकेन । तत्र विप्रकीर्णावस्थितानां पदानामन्वयकमर्थं च दर्शयति प्रशान्तमन समित्यादिना । योगिनम्, अकल्मषं, शान्तरजसं, शान्तमनसं ब्रह्मभूतमेनम् इति हेतु कार्यमावेनान्वक्रमः । स्वविषययोगस्य स्वकल्मषनिवर्तकत्वं पञ्चगव्यपाशनादेखि परसङ्कल्पायत्तम् । श्रमभृतमिति देहात्मभ्रमादिप्रयुक्त क्लेशादि- दश. रूपात्रत्वव्यवच्छेत्रार्थम् तदाह स्वरूपेणावस्थितमिति । अणोरपि हि जीवस्य स चानन्त्याय कल्पते’ (वे. ५. ९) इति श्रुतेर्धर्मतो बृहत्त्वमस्येव । उत्तमशब्देन वैषयिकसुखव्यवच्छेदो विवक्षित इति व्यञ्जनाय स्वरूपानुभवरूपमित्युक्तम् । ब्रह्मसंस्पर्शम् (२८) इति झनन्तरमुच्यते । निरति- शयत्यात् दुःखसंभेदविरहाद्दा उत्तमत्वम् । पूर्वश्लोकोक्तमनोवशीकरणे वा एतच्छलोकोक्त सुखोपागमे वा हेतुपरो हिशब्द इत्याह हीति हेताविति । हेतुखरूपं विशदयति उत्तमेति ॥ २७ ॥ ; V " 1 प्रशान्तेति श्लोके भाप्याभिमतान्त्रयक्रमस्य चन्द्रिकायां स्पष्टं दर्शितत्वात्, योग-कल्म पनि रजश्शान्ति- मनोनेश्चस्य ब्रह्मभावक्रमस्यैवोचितस्त्रत् क्वचिन्मुद्रितकोशे आत्मस्वस्ता इति अधिकपादर्शनाच तस्य योगिशब्दार्थत्वाच कुण्डलदर्शितरीत्यैव भाव्यपाठः ि मानसपदस्य द्विः प्रयोगदर्शनात् लेखकप्रमादात् प्रशान्तमनसमिति प्रथमं पठितं ’ 2 तदेव वशीकरणमेव । 3 ननु परमात्मविषयको योगः कलर तु स्वविषयकः;

स्वस्य स्वनुग्राहकत्वाद्यभावादित्यवाद स्वविषयेति । युज्यते । किञ्च शामेवा प्रमावर । अनुग्राहकस्तु शासिता परमारमेति '

216 श्रीभगवङ्गीता म 6. 28-89.

पर्व युञ्जन् सदाऽऽत्मानं योगी विगतकल्मषः । सुखेन ब्रह्म संस्पर्शमत्यनुते ॥ २८ एवम् उक्तप्रकारेणात्मानं युञ्जन् तेनैव विगतप्राचीन समस्त कलमपो ब्रह्मसंस्पर्श ब्रह्मानुभव- रूपं सुखम् अत्यन्तम् अपरिमितं सुखेन अनायासेन सदाऽतुते ॥ २८ ॥ अथ योगविपाकदशा चतुष्प्रकारोच्यते– सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६९ स्वात्मनः परेषां च भूतानां प्रकृतिवियुक्त [[म] ] स्वरूपाणां ज्ञानकाकारतया साम्यात् वैषम्यस्य च प्रकृतिगतत्वात् योगयुक्तात्मा प्रकृतिवियुक्तेवात्मसु सर्वत्र ज्ञानैकाकारतया समदर्शनः सर्वभूतस्थं स्वात्मानं सर्वभूतानि च स्वात्मनीक्षते सर्वभृतसमानाकारं स्वात्मानं स्वात्म- 1 एवं योगप्रभावादाविर्भवतस्सुखस्यात्मानुभवरूपत्वं साक्षात्कारात्पश्चान्निरतिशयत्वमनिवर्तनीयत्व- मनायाससाध्यत्वं चोच्यते एवं युञ्जन्निति । एवंशब्देन योगी युजीत इत्यारभ्योक्तः प्रकारः परा- मृश्यत इत्यभिप्रायेण उक्तप्रकारेणेत्युक्तम् । संस्पर्शशब्दोऽनुभवलक्षकः, बुद्धया सह संबन्धपरो चेत्यभिप्रायेण ब्रह्मानुभवरूपमित्युक्तम् । एवं युजन् इत्यनेनैव सर्वस्योक्तत्वात् तत्र च नियतकाले सदाशब्दान्ययायोगात् सुखस्य चाविनाशित्ववचनस्यापेक्षितत्वात् सदाऽश्नुत इत्यन्वयः । ततश्चात्यन्त- शब्दोऽपि सावधिकत्वरूपान्त (?) वृतिद्वारा निरतिशयत्वपर इत्यभिप्रायेण अपरिमित मित्युक्तम् । सुखेन सुखमश्नुते इति सुखसाधनसुखान्तराभावात् सुखेनेत्यनायासत्वं विवक्षितम् ॥ २८ ॥ एवं योगाभ्यासविधिः प्रपञ्चितः । " आत्मलाभमुखं यावत् तावत् ध्यानमुदाहृतम्” इत्याद्युक्त- फलपर्यन्तत्वं चोक्तम् । अथ चतुर्धा योगी प्रतिपाद्यत इति चतुर्णां लोकानामर्थमाह अथेति । समदर्शित्वरूपयोगविपाकस्य पर्वक्रमेण तारतम्यात् चतुष्प्रकारत्वम् । अव प्रथमदशोच्यते सर्वभूतस्थम् इति श्लोकेन । समदर्शनत्वोपपत्तये स्वरूपतस्साम्यं प्रकारवैषम्यस्य चौपाधिकत्वं दर्शयति स्वास्मन इत्यादिना गतत्वादित्यन्तेन । भूतशब्दोऽवाचिद्विशिष्टचेत नवा चकोऽपि “सत्यं भूतहितं प्रोक्तम्” (यो या ; व्या) इत्यादिष्विव चेतनांशपरः । योगयुक्तात्मा योगविनियुक्तमनाः; यद्वा योगसमधि- तात्मस्वरूप इत्यर्थः । योगयुक्तात्मत्यं समदर्शनत्वे हेतुः । समदर्शनस्यैव प्रतियोगि विशेष निर्देशेन पञ्चनं सर्वभूतस्थम् इत्यादि । आत्मशब्दस्यालात्मसामान्यविषयत्वपरमात्मविषयत्वान्यावर्तनेन स्वपर्यायस्व- द्योतनाय स्वास्मन्दः । नन्वन्योन्याघाराधेयभावः कथमुपपद्यते ? कथं चाणोः स्वात्मनः सर्वभूतस्थत्वम् ? निर्णदेशावस्थितानां च सर्वभूतानां कथमेकदेशस्थिते स्वात्मनि स्थितिः १ अतोऽयमात्मशब्दः विषयस्स्यादिति तलाह सर्वभृतसमानाकारमिति । नन्वसौ स्वात्ममात्रानुसन्धानरूपे योगे i चत्र पुनरुक्तिः उसराधे एकैकांशत्यापि विधेयत्वादित्याशयेनाह एवमिति । सदा- 2 लावधिकत्वरूपानिवृत्तिद्वारेति मुद्रितपाठान्तरम् । सावधिकत्व- वालपाठः । अन तालग्रन्थलिपिपाठे रनि इत्येतत्स्थाने ति इति युक्तं पः सावधिकत्व रूपान्तातिवृत्तिद्वारेति पाठो युक्तः । मत्यन्तशब्दार्थो हीदानीं 3. " योगी चतुर्धा” इति संग्रहद्वितीयांशो निरूप्यत इति भाषः ।

" तास्तचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 29-80. 217 समानाकाराणि च सर्वभूतानि पश्यतीत्यर्थः । एकस्मिन् आत्मनि दृष्टे सर्वस्याssस्मवस्तुनस्त- त्साभ्यात् सर्वमात्मवस्तु दृष्टं भवतीत्यर्थः । सर्वत्र समदर्शनः इति वचनात् । “योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन” (३३) इत्यनुभाषणाच । ‘निर्दोषं हि समं ब्रम’ (५.१९) इति वचनाच || यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वच मयि । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ३० ततोऽपि विपाकदशापत्रो मम साधर्म्यमुपागतः, “निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति " ( . ३. १. ३) इत्युच्यमानं सर्वस्वाऽऽत्मवस्तुनो विधूतपुण्यपापस्य स्वरूपेणावस्थितस्य प्रवृत्तः कथं स्वगतसाम्यप्रतियोगितया खपतियोनिकसाम्याश्रयतया च स्वव्यतिरिक्तात्म वर्गमी शेतेत्यला ह एकस्मिन्निति । एकजातीयेषु पदार्थेष्वेकव्यक्तिदर्शनेनैव स्थालीपुलाकन्यायात् तज्जातीयं सर्वमपि तथा- त्वेनानुसंहित हि भवतीति भावः । सर्वभूतस्यमित्यादेः साम्यमेव विवक्षितमिति दर्शयितुमेः मन्यैकदेश पूर्वोतर प्रकरणग्रन्थं चोदाहरति सर्वत्रेति । अयमभिप्रायः सर्वज्ञ समदर्शनः इति सर्वेषामात्मनां परस्परसाम्यदर्शनमुच्यते ; तदेव सर्वभूतस्य मेति प्रपञ्चयते । अत एव च बाह्यभूतेष्वात्मतत्त्वस्य तस्मिञ्च तेषां स्थितिदर्शन महासत । न चेदं परमात्मयोगप्रकरणम् येन तथाविधपरमात्मानुसन्धानमु पदिश्येत । न च जीवात्मयोगोपयुक्तं परमात्मध्यानमिदमुच्यते, समाधिदशा भेदविषयत्वात् । न च जीवानां परमात्मनश्च साम्यमिहोच्यते, तस्यापि यो मामिति विशेषनिर्देशयुक्ते (क) (80, 81 ) लोकद्वये प्रतिपादवितुमुचितत्वात् । अस्य परमात्मविषयत्वे यो माम् इति लोकद्वयेन मात्रया पौनरुत्रत्यं च स्यात् । योऽयं योगा इत्येतदनुवादे च साम्यमात्रमेवोच्यते; न तु परस्पराधाराधेयभावः । प्रागपि ‘विद्याविनय’ ( ५. १८) इत्यादौ साम्यमात्रमेवोक्तम् । असल जीवानां परस्परसाम्यमेव विवक्षितमिति ॥ २९ ॥ एवं देवमनुप्यादिप्रकृतिपरिणामविशेषरूपमेव निरसनेन ज्ञानद्रव्यतयैकरूपत्वानुसन्धानमुक्तम् । अथ तस्यैव देवादिभेदहेतुभूतपुण्यपापतारतम्यविधूननेन परमात्मना परमसाम्यानुसन्धानमुच्यते यो माम् इति । अस्यापि श्लोकस्य साम्यविषयत्वे हेतुः प्रागेवोकः । ततोऽपि विपाकःशापसः प्रथमदशतोऽधिकां विपाकदशां प्राप्त इत्यर्थः । जीवात्मनां परमात्मनश्च साधम्य वक्ष्यमाणं स्मारयति मम साधर्म्यमिति । उपागतः बुध्या प्राप्त इत्यर्थः । न ह्यसाविदानीं मुक्तः । पुण्यपापविधूननेन साम्यप्रतिपादनाय” “निरञ्जन:’ इति श्रुतिरुपाता । ‘तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय विजन: परम 1 पूर्वलोके यच्छष्टाभावात् उपरि विष्वपि तत्सत्त्रात् उक्तयोगविपाशा उपरीति शायते । अत्र तृतीयपादेन साम्यानुसंधाननि यवमुक्तम् । चतुर्थेन तु भगवद्गृहीततया तत्य सत्यत्वं दर्शितम् । 2 साम्यप्रतिपादनायेति । भक्त्यनुतानन्तरभा बिसाम्य प्रतिपादनाय । न तु इदाम साम्यं प्राप्त इत्याशयेन । भाविसाम्यज्ञानमैवेदाम स्थितमिति भावः । विधूतपुण्यपापस्प्रेति माध्यस्मारितांशं दर्शयति तदेति श्रुतिवाक्येन । साम्यचेदं विधूनः दिप्रयुक्तं भोगलास्यमिति व्यक्तं ते । अथापि अत्र साम्यत्वेनानुसंधानं नास्ति । अहतपाप्मत्वादनुसंधानपत्र विवक्षितम् । उतरलोके मसंकुचितमानत्वम् । एतदूपविशिष्टत्वात्मग्रहणे साम्यात् परमात्मापि गृद्दीत $-28

$18 श्रीभगवद्गीता - म. 6.180. मस्साम्यं पश्यन् या सर्ववात्मवस्तुनि मां पश्यति, सर्वमात्मवस्तु च मयि पश्यति अन्योन्य- साम्यादन्यतरदर्शनेन अन्यतरदपीदृशमिति पश्यति, तस्य स्वात्मस्वरूपं पश्यतोऽहं तत्साम्यान प्रणश्यामि नादर्शनमुपयामि ममापि मां पश्यतः, मत्साम्यात् स्वात्मानं मत्सममवलोकयन् स नादर्शन ( स सदा दर्शन) मुपयाति ॥ ३० ॥ · " ; J i साम्यमुपैति ( मु. ३ १ ३ ) इति हि सा । यो मां पश्यतीत्यनुवादः तत्सिद्धौ हि भवति सा कुत इति शङ्कायाम्, ‘साम्यं तावत् उपात्तश्रुत्यादिसिद्धम् ; तदनुसन्धानं च विहितम् ; ततश्च तदनुवादोऽप्युप पन:’ इति ज्ञापनाय मत्साम्यं पश्यन् यः सर्वात्मवस्तुनि मां पश्यतीति अवान्तरवचनव्य क्तिभेदो दर्शितः । परमात्मनः सर्वव्यापितया सर्वेषां परमात्मनिष्ठतया च प्रतीतित्र सरसतो जायते ; तच्चाल प्रकरणादिवशादनुचितम् । ततश्च साम्यदर्शनमेव विवक्षितमिति वाच्यम् तदप्ययुक्तम्, स्वात्मानु- सन्धानस्वरूपयोगविपाके परमात्मनोऽन्येषां च स्फुरणाभावादिति पूर्ववच्छङ्कायामाह अन्योन्येति । अन्यतरदर्शने नान्यतरदपीति । एकव्यक्तिदर्शनेन व्यक्त्यन्तरमपीत्यर्थः । तस्याद्दमित्यादौ न तावत् प्रध्वंसनिषेधः क्रियते, नित्यतया बहुप्रमाणप्रतिपादितयोर्जीवेश्वरयोरिदानीमनित्यत्वशङ्काभावात् तख न प्रणश्यामीत्यादिपरस्पर प्रतियोगिनिर्देशानुपपत्तेश्च । न हि किञ्चिदपि वस्तु किञ्चित्प्रति अनष्टं किञ्चित्पति च नष्टं भवति । अतोऽसौ अदर्शन विषय एवात नाशशब्दः । णशधातोश्च अदर्शनार्थत्वं धातुपाठपठितम् । ततश्च न प्रणश्यामीति कोऽर्थः ? नादर्शनमुपयामीति । तदेतत् दर्शयति तस्येत्यादिना । तादृशत्वा (खार)- नुसन्धानस्याभावो निषिध्यत इति भावः । स च मे न प्रणश्यतीत्येतत् दृष्टान्तार्थं साम्यस्य सर्वज्ञ- बुद्धिविषयतया प्रामाणिकत्वार्थ, पूर्ववछक्कापरिहारार्थं वेत्यभिप्रायेणाह ममापीति । सर्वसाक्षात्कारिणो- ऽपि मम स्वरूपानुसन्धानांशेऽपि तत्साम्यात् तरस्यरूपमप्यनुसंहितं भवति हीत्यर्थः । स इत्यनेन तदवस्थस्य मुक्तप्रायत्वं विवक्षितमिति व्यञ्जयितुमाह मरसाम्यात्वात्मानं मत्सममवलोकयमिति ॥ ३० ॥ इषेति भावः । पूर्वश्लोको कज्ञानाकारत्वेनापि परमात्मसाम्यं भवत्येव । तत्र तदनुक्तिस्तु कर्मयत्वरूपवैषम्ये प्रबळे सति तभ्यासस्य साम्यबुद्धयनावद्दत्वमित्याशयेन । योयमिति (33) reservयादौ तदादायापोश्वरसाम्यं वक्ष्यते । 1 मन उपयातीत्यत्र उपयामीति पाठोऽशुद्धः । मूले उत्तमपुरुषदर्शनादत्रापि तथा कृतम् । स मे न प्रपश्यतीत्यस्य मम स सदा दर्शनमुपयातीत्यर्थः । अतो माध्थे ममापि मां पश्यतइत्यस्य उपयातस्यान्यः मत्साम्यादित्यस्य तस्य जीवात्मनो मत्समत्वादित्यः तस्य अवलोकयनित्यत्रा- वयः । उपयातीत्यत्र च । मां पश्यत इति विशेषणम्, ‘भगवतः सर्वश सर्वेद्रष्टृत्वात् तत्प्रयुक्तः दर्शनाभाव हद्द नोच्यते किं तु समभूनखदर्शन प्रयुक्त एव इति वेदयितुम् । 2 पूर्वषदिति । पूर्वश्लोके एकस्मिन्निति भाय्यावतारिकादर्शिता शंकाऽत्र प्राद्या । 3 अदर्शनविषय इति । भदृश्यमानत्वार्थक इत्यर्थः । 4 मन, प्रामाणिक स्थार्थमित्यभिप्रायेण पूर्वपच्छेका परिवारार्थञ्चाहेति वाक्यानुपूर्वी स्यात् ।

‘तात्पर्यं चन्दिका सहितं गीताभाष्यम् 8. 81-88. ततोऽपि विपाकदशामाह- 219 सर्वभूतस्थित यो मां भजत्येकस्वमास्थितः । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ३२ योगदशायां सर्वभूतस्थित मामसंकुचितज्ञानकाकारतया एकत्वमास्थितः प्राकृत मेदपरि- त्यागेन सुदृढं यो भजते, स योगी व्युत्थानकालेऽपि यथातथा वर्तमानः स्वात्मानं सर्वभूतानि च पश्यन् मयि वर्तते मामेव पश्यति । स्वात्मनि सर्वभूतेषु च सर्वदा मस्साम्यमेव पश्यतीत्यर्थः ॥ ततोऽपि काष्ठामाह - मात्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः॥ ३२ स्वात्मनश्चान्येषां चात्मनामसंकुचितज्ञानै काकारतयौपम्येन स्वात्मनि चान्येषु च सर्वत्र । तृतीयां विपाकदशामाहेत्याह तत इति । अकर्मवश्यत्वा कारणेश्वरसाम्यदर्शनं पूर्वश्लेोक्तम्, सर्वभूतस्थितमित्यनेन तु करना साम्यानुसन्धानम्, तत्संस्कारप्रभावेन व्युत्थानकालेऽपि स्वरसतस्तथाविधानुसन्धानानुवृत्तिश्चेत्येतदुच्यते । यो भजति स सर्वथा वर्तमानोऽपीत्यनेन कालभेदसिद्धः । न च समाचिदशायामेव यथातथा वर्तमानत्वमुपपद्यते । सर्वभूत स्थितेन परमात्मनैकत्वानुसन्धानं नाम स्वत्यापि सर्वभूतस्थितत्वेन तदेकप्रकारत्वानुसन्धानम् । तचाणोरात्मनः स्वरूपेण न संभवति । धर्मतश्च परिशुद्धात्मनो व्याप्तिः ‘बाल. ये ‘त्यारभ्य ‘स चानन्त्याय कल्पते’ (श्वे. ५. ९) इति श्रतिसिद्धा । सूत्रं च “प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति” (४. ४. १५) इति । अतोऽत्रापि तथैव साम्यं विवक्षितमिति दर्शयितुम् असङ्कुचितज्ञानै काकारतयैकत्वमास्थित इत्युक्तम् । प्राकृतमेदपरित्यागेनेति कर्मोपाधिकमकृति विशेपसंसर्ग कृतज्ञानतारतम्यरूपमेदपरित्यागे- नेत्यर्थः । अनेनैकत्वोक्तः स्वरूपभेदनिरासार्थत्वं परिहृतम् । सर्वात्मनां ब्रह्मापृथसिद्धत्वविवक्षयाऽप्ये- कत्वोक्तिश्व’ घटते । आस्थितशब्दस्य तात्पर्यार्थः सुइदमिति । ततश्च व्युत्थानकालेऽपि तथाविधान- सन्धान प्रवाह हेतुभूत संस्कारप्रावल्यं सूचितम् । मां भजति । मत्समात्मावलोकनमपि हि मद्भजनमि- त्यभिप्रायः । सर्वथेत्यस्य लौकिक कियाच्यातोऽपीत्यभिप्रायः । मयि वर्तते इत्यस्य परमात्मनि स्थिति- नथिः, तस्य योग्ययोगसाधारणत्वात् । अतो वृतिरत्र बुद्धिविरित्यभिप्रायेणाह मामेव पश्यतीति । जीवदर्शनमात्रेण कथं परमात्मदर्शनमित्यवाह स्वास्मनीति । व्युत्थानकाले स्वात्मसाक्षात्काराभावेऽपि विशदपरोक्षानुसन्धाने परेषामपि तथात्वसिद्धेः फहितत्वोक्ति (?) रियम् ॥ ३१ ॥ ; प्रदुःखहेत्वागमेऽपि निर्विकरत्वापादिकां योगविनाककाष्ठाभूतां कर्मज्ञानतारतम्य प्रयुक्त सुख- दुःखतारतम्यनिवृत्त्यनुसंधानरूपां चतुर्थी दशामाहेत्याह ततोऽपि काष्ठामाहेति । आत्मोपम्येन इत्यस्य न पश्यतिनाऽन्वयः सममित्यनेन पौनरुक्त्यप्रसङ्गात् । अतः सर्ववात्मौपम्येने त्यन्वयः । उपमा- शब्दस्तुल्यवचनः । तस्य भाव औपम्यम् । सर्वेषामात्मनां पूर्वोकेन देहविलक्षणत्वादिसाम्येनेत्यर्थः । 1 मत्र पक्षे अथसिद्धिरूपैकत्वं वस्तुगत्या प्राप्तः छानेकाकारत्वरूपसाम्येन भजते इत्यन्वयः । ज्ञानयोगे भगवदपृथसिद्धयननुसंधानात् । तस्य भगवत्साम्यरूपत्वाभावाच

320 श्रीभगवद्गीता - अ. 6, 88,84, वर्तमानं पुत्रजन्मादिरूपं सुखं तन्मरणादिरूपं च दुःखम् असंबन्ध साम्यात् समं यः पश्यति परपुत्रजन्ममरणादिसमं स्वपुत्रजन्ममरणादिकं यः पश्यतीत्यर्थः । स योगी परमो मतः योग- काष्ठां गतो मतः ॥ ३२ ॥ भर्जुन उवाच- योऽयं योगस्त्वया प्रोतः साम्येन मधुसूदन । एतस्याएं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थिति स्थिराम् ॥ चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवत् ददम् । तस्याहं निग्रहं मध्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ફર योऽयं देवमनुष्यादिमेदेन जीवेश्वरमेदेन चात्यन्तभिश्रतयेतावन्तं कालमनुभूतेषु सर्वे- वात्मसु ज्ञानैकाकारतया परस्परताम्येन अकर्मवश्यतया चेश्वरसाम्येन [च] सर्वत्र समदर्शन- सर्वत्र इत्येतदेव काकाक्षिन्यायेन समं पश्यति इत्यत्राप्यन्वितम् । सर्वेषामत्यन्तविषमतया उपलभ्यमान- सुखदुःखान्वय साम्यभ्रमव्युदासेन व्यतिरेक प्राम्यानुसन्धानं दर्शयति असंबन्धसाम्यादिति । परेण्य- संबन्धानुसन्धानस्य निष्प्रयोजनत्वादिहाभिप्रेतमाह परेति । परपुत्रजन्मादेः स्वात्मनि स्वपुत्रजन्मादेव परेषु यथा न संबन्ध:, तथा [स्त्रपुत्रजन्मादेरपि !] स्वात्मन्यपीत्युक्तं भवति । परमशब्दाभिप्रेतमाह योग- काष्ठां गतो मत इति । जीवात्मयोगकाडेय, परमात्मयोगस्य परस्ताद्वक्ष्यमाणत्वात् ॥ एवं ज्ञानैका- कारतया निर्दोषतया ’ ब्रझतद्गुण संबन्धेनेतरासंबन्धेन च साम्यं लोकचतुष्टयेनोक्तम् । अत्र लोकद्वयेन साम्यानुसन्धानोक्तिः, तृतीयचतुर्थश्लोकाभ्यां तु दृढतरदृढतमसाम्यानुसन्धानफलपर्वद्वयोक्तिरित्येके ॥ ३२ ; योगाभ्यासविधिः, चतुर्धा योगी चोक्तः । अथ प्रागुक्तमेव योगसाधनं विशदं ज्ञातुं पुनरर्जुन उवाच योऽयमिति । देवेत्यारभ्य अनुभूतेः वत्यन्तम् अनायुपचित सुदृढविपरीतवासनया साम्यानुसन्धान स्याशक्यत्वप्रदर्शनार्थम् । परस्परवैषम्यम् देवमनुष्यादिभेदेनेति । जीवेश्वरमेदेन कर्मवश्यत्वा कर्म- यत्वादिभेदेनेत्यर्थः । अत्यन्वभिन्नतयेति नक्षत्र खण्डमुण्डादिवत् भेदकधर्ममात्रम्, किंतु विरुद्ध- स्वभावत्वमेव हि दृश्यत इति भावः । एतावन्तं काल-मति कालाध्योरत्यन्तसंयोगे द्वितीया (अष्टा. २. ३. ५) । अकर्मवश्यतया चेथाम्नेति च साम्बद्वताः । कर्मवश्यतया चेश्वर- साम्येन चेति कश्चित् पाठः । तदा पूर्ववकार ईश्वरसाम्येऽपि ज्ञानैकाकारत्व संग्रहार्थः । द्वितीयस्तु पूर्ववत् । ज्ञानपुरुषार्थवैषम्यवोः कर्मवैषम्यफलत्वात् अत्यवयोरपि निवृतिसंग्रहः फल्ति इति तयोरनुपादानम् । स्वया प्रोक्तः स्वतस्सर्वज्ञेन त्वौ तदनुसन्धातु वतुं च सवयमिति भावः । अहं न पश्यामि इति । अनादिभेदानुसन्धानवान् अचित्तश्चाहं न पश्यामीति भावः । स्थिरां स्थिति चिरानुवृत्तिमित्यर्थः । मधुसूदन । रजस्तमोमयप्रबलविरोधिनिरसनशीलस्वमेव मनोनिग्रहोपायमुपदिशेति 1 एकत्वमास्थित इत्य ब्रह्मापृसिद्धत्व ऊपार्थाभिवापेण ब्रह्मसंबन्धोक्तिः । जीव- मात्र साम्यविवक्षया वेदम् । सद्गुणसंवन्धो काम तत्मादासंकुचितज्ञाकथम् । 1 2. मत्रानुपादानादेव लोकवसायानुवारम् उपरि फल यमिति पूर्वे 2 एके उक्तवन्तः । चतुर्धा योगीति संग्रहस्वारस्य तदा न । अक्ष तु भाष्ये चकारः अनुक्तसमुच्चायकतया समयमा कोऽपि स्यात् । प्रथमद्दको केनैव सर्वग्रहणमपि स्यात्। वैशयं तु चतुर्भिरपीति न दोषः ।

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम 685-86. 291 रूपो योगस्त्वया प्रोक्तः, एतस्य योगस्य स्थिगं स्थिति न पश्यामि मनसश्चात । तथा अनवरताभ्यस्तविषयेष्वपि स्वत एव चञ्चलं पुरुषेणैकत्रावत्यापयितुमशक्यं मनः पुरुष बलात् प्रमध्य दृढमन्यत्र चरति तस्य स्वाभ्यस्तविषयेष्वपि चञ्चलस्वभावस्य मनस्तद्विपरीताकारा- त्मनि स्थापयितुं निग्रहं प्रतिकूलगतेर्महावातस्य व्यजनादिनेव सुकमहं मन्ये । मनोनिग्रहो- पायो वक्तभ्य इत्यभिप्रायः ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ श्रीभगवानुवाच- P असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ३५ असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । न तु यमना शक्योऽवाप्तुमुपायतः । चलस्वभावतया मनो दुर्निग्रहमेवेत्यत्र न संशयः । तथाऽप्यात्मनो गुणाकात्वाभ्यास- जनिताभिख्येन आत्मव्यतिरिक्तेषु दोवाकरस्यजनित त्रैतृष्ण्येन च कथंचिद्गृह्यते; असंयतात्मना अजितमनसा महताऽपि बलेन योगो दुष्प्राप एव । उपायतस्तु वश्वात्मना पूर्वोक्तेन यदाराधन- भावः । ’ चञ्चलं हि मन:’ इत्युतानाम् । हीति निपालस्य यादव- प्रकाशोक्तादचिद्विशेषणार्थत्वादपि स्फुटमुचितं चात्र हेस्वत्वमन्ह तथा हीनि । हेतुभूतं चञ्चलत्वं संप्रतिपन्नस्थळे प्रदर्शनीयम् । अतश्चलखभावत्वमत्र चञ्चला इति दर्शवितुन अनवरतेत्यादिकम् । चञ्चलत्वफलमाह पुरुषेणेति । प्रमाथि प्रमथनशीलम् । प्रमथ्य | व्याकुली कृत्येत्यर्थः । बलवच्छन्दः प्रमथनक्रियाविशेषणं वा, बलवत्त्वात्प्रमाथीति हेतु परो वेत्यभिप्रायेण बलान्प्रकम् । वैपरीत्ये दामित्याह दृढमन्यत्रेति । तस्येति परामर्शाभिप्रेतमाह स्वाभ्यस्तेति । तद्विपरीताकार इति । अनभ्यस्तपूर्वं इत्यर्थः । स्थापयितुं स्थापनार्थम् । दाष्टनिके मनसि प्रदर्शितस्य चञ्चलत्वादेः दृष्टान्ते विवक्षितत्वप्रदर्शनाय प्रतिकूलेत्यादिकमुक्तम् । मनोनिग्रहोपाय दुर्बलत्वज्ञापनाय वायोर्मन्दैर्निमहासभावनाथै च व्यजनादिनेवेत्युक्तम् । एवं दुष्करत्ववचनं न प्रतिक्षेपार्थम्, किन्तूपायपरिप्रश्नार्थमित्याह मन इति ॥ I अथार्जुनेन कण्ठेोक्तमनुवदन् वुभुत्सितमुपायें लोकद्वयेनाह भगवान् । तत्र दुर्निग्रहं चलम् इति चलवभाव विश्वमित्येतत् सत्यमवदर्भाङ्गी- कारपरम् । तुशब्दाभिप्रेतं विशेषं दर्शयति तथाऽनि अनुकूलतयाभ्यासेो हि तत्र मावण्यहेतु- स्स्यादित्यभ्यासविशेष तत्फलं च व्यनक्ति आत्मन इति । नित्यत्वज्ञानस्वानन्दत्वा कर्म वश्यत्वामत्वाद- योsa गुणाः । कथञ्चिदित्यवधानार्थम् । एवं मनसो ग्रहणोपाय उक्त तनश्च ‘एतस्याहं न पश्यामि’ (३३) इत्युक्तमर्थ विषयविशेषे व्यवस्थापयति असंयतेति श्लोकेन । मनोनिग्रहप्रकरणत्वात् असंयत- वश्यशब्द समभिव्याहारसामर्थ्याचाल आत्मशब्दो मनोविषयः । महाबाहुबुद्धिमूचिनमाह महताऽपि बलेनेति । ‘उपायेन तु यच्छक्यं न तच्छक्यं पराक्रमैः (…?) इति भावः । मे मति । इत्यनेन निस्सन्देहत्वं विवक्षितमित्याह दुष्प्राप एवेति । उपायतस्तु वश्यात्मनेति व्याख्येयान्त्रयदर्शनम् । तव्याख्यानम् पूर्वेत्यादि । उक्तलक्षणं कर्ममा मनोनिग्रहोपायः ; अभ्यासवैराग्ये तु तस्यैवाक्तयोक्ते इति भावः । 222 श्रीभगवद्गीता - अ, 6 87 88 रूपेणान्तर्गतज्ञानेन कर्मणा जितमनसा यतमानेनायमेव समदर्शन रूपो योगोऽयाप्तुं शक्यः ॥ अथ ‘नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति’ (२.४०) इति आदावेव श्रुतं योगमाहात्म्यं यथान- च्छोतुमर्जुनः पृच्छति । अन्तर्गतात्मज्ञानतया योगशिरस्कतया च हि कर्मयोगस्य माहात्म्यं तलोदितम् ; तच्च योगमाहात्म्यमेव । भर्जुन उवाच – भयतिः श्रद्धयोपेतो योगाचलितमानसः । अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३७ कश्चिनोभयविभ्रष्टरिछन्नाभ्रमिव नश्यति । अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ३८ पतं मे संशयं कृष्ण च्छेत्तुमईस्यशेषतः । त्वदन्यः संशयस्यास्य च्छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ३१ श्रद्धया योगे प्रवृत्तो दृढतराभ्यासरूपयतनवैकल्येन योगसंसिद्धिमप्राप्य योगाचलित मानसः कां गतिं गच्छति उभयविभ्रष्टोऽयं छिन्नाभ्रमिव कचिन्न नश्यति । यथा मेघशकलः पूर्वमाद् वृहतो मेवाच्छिनः परं बृहन्तं मेघमप्राप्य मध्ये विनष्टो भवति, तथैव कञ्चिच नश्यति । कमुभयविभ्रष्टता अप्रतिष्ठः, विमूढो ब्रह्मणः पथीति । यथावस्थितं स्वर्गादिसाधनभूतं कर्म फलाभि- सन्धिरहितस्यास्य पुरुषस्य स्वफलसाधनत्वेन प्रतिष्ठा न भवतीत्यप्रतिष्ठः । प्रक्रान्ते ब्रह्मणः पथि यतमानेन योगमभ्यस्यतेत्यर्थः ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ एवं प्रागुक्तमेव योगसाधनं यथावच्छ्रतम् अथ प्रागुक्तमेव योगमाहात्म्यं श्रोतव्यं सर्वप्रकारान्वितं प्रपञ्चेन श्रोतुं पृच्छतीत्याह अथेति । योगमाहात्म्यशब्देन संग्रह लोकस्थयोगसिद्धिशब्दो व्याख्यातः । सिद्धिकारणं हि माहत्म्यम्; सिद्धिश्चात शिथिलस्यापि योगस्य - चिरतरमनेकपुण्यलोकावाप्तिः, पुनर्योग- योग्ययोगिकुलसंभवः, तद्द्वारा पुनर्योगपौष्कल्यम्, ततश्चापवर्गः इत्येवंरूपा । एषा च सिद्धिः अनितर- साधारणेन माहात्म्येन । ननु, ‘नेहाभिकमनाशोऽस्ति’ (२. ४०) इत्यादौ कर्मयोगस्य माहात्म्यमुक्तम् ; अस तु तत्फलभूतस्यात्मावलोकनरूपयोगस्य; अतः कथं श्रुतमित्युक्तम् ? तवाह अन्तर्गतेति । ततः किमित्यत्राह सच्चेति । योगाङ्कुरभूतालज्ञानगर्भतया पुण्कलयोगस्वरूपसाधनतया च हि कर्मयोगस्य माहात्म्यं तवोदितम् ततश्च योगोपाधिके तदङ्गभूतकर्मयोगमाहात्म्येऽभिहिते अतिभूतयोगमाहात्म्य- मेवोकं भवतीति भावः । अयतिरित्यादिपदानामर्थौचित्यात् क्रमभेदेनान्वयो दर्शितः । तत्र प्रवृत्तस्य हि ततश्चलितत्वं वाच्यम्, न तु तत्र श्रद्धोपेतमात्रस्येति ; अतः श्रद्धया तत्कार्यलक्षणेत्यभिप्रायेण योगे प्रवृत्त इत्युक्तम् । उपेतशब्द एव वा अत्र श्रद्धाकृतयोगाधिगमपर इत्यभिप्रायः । योगसंसिद्धिमप्राप्य- योगसिद्धेः पूर्वमेवेत्यर्थः । योगाश्चलितमानसः पुप्कल्योगं कर्तुमननुगुणचित्त इत्यर्थः । काव् काम- भोगमोक्षनिरयेषु कतमामित्यर्थः । कां गतिं गच्छतीति सामान्यनिर्दिष्टमेव कश्चिदित्यादिना विवृतम् । दृष्टान्तेऽप्युभयभ्रष्टस्वप्रकारं दर्शयति यथेति । उभयभ्रष्टता विवरणरूपत्वात् विमूढो ब्रह्मणः पथीत्ये- कंस्याभिघानाश्च पारिशेष्यात् अप्रतिष्ठपदं सांसारिकफलसाघन कर्म श्रशाभिमायमित्याह यथावस्थितमिति । कर्मस्वरूपानुष्ठानप्रयासादौ न किञ्चिन्यूनम् ; अभिसन्धिवैषम्यासु निष्फलं संवृतमित्यभिप्रायः । विसूडो

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 40. 128 विमूढः तस्मात्पथः प्रच्युतः । अतः उभयविभ्रष्टतया किमयं नश्यत्येव, उस न नश्यति १ तमेन संशयमशेषतश्छेत्तुमईसि । स्वतः प्रत्यक्षेण युगपत् सर्वे सदा पश्यतस्त्वतोऽन्यः संस्वास्थ छेता न छुपपद्यते ॥ ३७—३९ ॥ श्रीभगवानुवाच- पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तत्य विद्यते । न हि कल्याण करोति तान गच्छति ॥ ४० श्रद्धया योगे प्रक्रान्तस्य तस्मात्प्रच्युतस्येह चामुत्र च विनाशो न विद्यते प्राकुन- स्वर्गादि भोगानुभवे ब्रह्मानुभवे चाभिलपितानवाप्तिरूपः प्रत्यवाया स्यानिष्टावाप्तिरूपश्च विनाशो न विद्यत इत्यर्थः । न हि निरतिशयकल्याणरूपयोगका कश्चित् कालत्रयेऽपि दुर्गावि गच्छति ॥ ४० ॥ कथमयं भविष्यतीत्यत्राह - प्राप्य पुण्यकृतां लोकन् उत्रिन्या शाश्वतीः समाः । ब्रह्मणः पथीति ब्रह्मपथे अज्ञानं न विवक्षितम् ज्ञात्वोपक्रम्य निवृतं प्रति पृच्छयमानत्वात् । अतो विमोहकार्ययोगनिवृतिरत्व विशन्देन लक्ष्यत इत्यभिप्रायेण प्रकान्त इत्यादि प्रच्युत इत्यन्तमुक्तन् । ब्रह्मणः पथि प्राप्युपायभूते योग इत्यर्थः । एवं मे संजयमिति निर्दिश्यमानस्य संशयस्यार्थसिद्धं शिरोन्तरमाह किमयं नश्यत्येवेति । अर्हसि सर्वज्ञत्वकारुणिकत्वप्रिय सखत्वादियुक्तस्त्वं योग्योऽसीत्यर्थः । कृष्णशब्देन स्वच्छदेन चाभिप्रेतमाह स्वत इति । करणाधीनम् अविशदानुनानादिप्रायम्, क्रमभावि, कतिपय विषयम्, कादाचित्कमपि हि त्वदन्येषां ज्ञानमिति भात्रः । एतेन, “यो वेति युगपत् सबै प्रत्यक्षेण सदा खतः । तं प्रणम्य हरि शस्त्रं न्यायतत्वं प्रचक्ष्महे” ।। इति तु भगवन्नाथष्ठनिमिश्राणां वचन- मनुसंहितम् । न ह्युपपद्यत इति युक्तिविरोवोऽभिप्रेनः || ३७-३९ ।। J 1 अधोभयपुरुषार्थान्वयमुखेन उभयविभ्रष्टतां परिहरति पार्थेति । तस्येत्यनेन परामृमाकारद्वय- माह श्रद्धयेति । इहामुत्र शब्दयोर्मूलोकसर्गलोकादिपरत्वं परिहृत्यात विवक्षितमाह प्राकृतेति । यथा मुमुक्षोः पुण्यमपि पापकोटौ निक्षिप्यते, तथा तस्य स्वर्गादिकमपि इशब्द निर्देशा हे प्रकरणसङ्गतं चेति भावः । विनाशशब्दः ‘प्रत्यवायो न विद्यते’ (२. ४०) इति प्रागुक्तमप्यत्र सर्वे संगृह्णातीत्याह प्रत्यवायारूयेति । कल्याणशब्दस्थाल प्रस्तुतविशेषपर्यवसानव्यञ्जनायाह निरतिशयेति । मच्छतीति अनवच्छिन्न वर्तमाननिर्देशात् कालत्रयेऽपीत्युक्तम् । अनेककालोपचितानन्तपुण्यसाध्यत्वेन प्रागपि दुष्कृता- भावः, इदानीं च निरतिशय कल्याणरूपयोगप्रवृत्तिः परस्तादपि पुण्यलोकावासियोग सिद्ध्यपवर्गप्रभृतिरिति कालयेऽपि दुर्गस्यभाव: (त्यसंभवः) । दुर्गतिः निरयः, अनिष्टमा वा । हिती, प्रसिद्धौ या । न हि योगे प्रक्रान्तस्य कस्यचित् कस्मिंश्चित् काले दुर्गतिप्राप्तिः कुतश्चित् प्रमाणात् सिद्धेति भावः ॥ ४० ॥ उभयत्रष्टतापरिहारायोतमुभयान्त्रयं प्रपञ्चयति प्राप्येत्यादिना परां गतिमित्यन्तेन । योगश- हेतुभ पुण्यकृलोकप्राप्तिक्ता विशयितमा कृतपुरुषार्थयोगे कर्माख्यसाधनरहितत्वेऽपि योगमाहात्म्यस्यैव साधनत्वम्, भोगाव सानहेतुं वैतृष्ण्यमुत्पाद्य पुनर्योगमाहात्म्यस्यैव योगारम्भयोग्य कुलोद्भवहेतुस्वं च "

224 श्रीभगवद्गीता - म. 6. 4148, शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ r जातीय योगाभिकाङ्क्षया योगास्प्रच्युतोऽयम्, अतिपुण्यकृतां प्राप्यान् लोकान् प्राप्य वजातीयान् अतिकल्याणान् भोगान् योगमाहात्म्यादेव भुञ्जानो यावत्तद्धोगतृष्णावसानं शाश्वतीः समास्तत्रोषित्वा तस्मिन् भोगे वितृष्णः शुचीनां श्रीमतां योगोपक्रमयोग्यानां कुले योगोपक्रमे भ्रष्टो योगमाहात्म्य जायते ॥ ४१ ॥ अथवा योगिनामेव कुळे भवति (मनि) घीमताम् । एतद्धि दुर्लभवरं लोके जन्म यदीदृशम् ॥ परिषकयोगचलितश्चेत्, योगिनां धीमतां योगं कुर्वतां स्वयमेत्र योगोपदेश- क्षमाणां महाँ कुले भवति तदेतदुपधं योगयोग्यानां योगिनां च कुले जन्म लोके प्राकृतानां दुर्लभतरम् । एतत्तु योगमाहात्म्यकृतम् ॥ ४२ ॥

प्रदर्शयति यजातीयेति । सर्वेषां मालया पुण्यकृत्त्वसद्भावेऽपि केषुचित् पुण्यक्रुच्छब्दप्रयोगः तेषामति- शक्तिपुण्यकृत्त्वनित्रन्धन इत्याह अतिपुण्यकृतामिति । सजातीयत्वेऽपि ततोऽतिशयितत्वाय अति- कल्याणानित्युक्तन् । दृश्यते ह्येकजातीयेप्यपि रूपरसगन्धादिषु भूलोकेऽपि तारतम्यम् । एवं दिव्यादिव्यभेदः । यदि पुराकृतैः पुण्यैः पुण्यलोकावाप्तिः पापैरपि पुराकृतैः पापलोकप्राप्तिस्यादित्यला ह योगमाहात्म्यदेवेति । धर्मार्थ संपादितद्रव्यस्य भोगार्थविनियोगवदिति भावः । न ह्यसौ पुण्यक्षयादिव योगमाहात्म्यशयान्निवर्तते तस्याक्षयत्वादिति दर्शयितुं यावदित्यादिकमुक्तम् । ‘विषमविपाक समय कर्म- मूलसत्त्वोन्मेषकृत विवेको दयवशात् निरन्तरभोगप्रकर्षादिवशाच वैतृष्ण्यसंभवः सौभरि प्रभृतिवृत्तान्तेषु भाग्यः | शुचिस्वं श्रीमत्त्वं च अदृष्टद्वारा दृटद्वारा च योगोपकारकमित्याह योगोपक्रमयोग्याना- मिति | योगत्रष्टस्य स्वान्वयात् योगोपक्रमानुगुणस्वभावानामित्यर्थः । अथ वा चोरंगनामेव कुले इति इतो- ऽप्यतिशयितजन्मनो वक्ष्यमाणत्वात् शुचीनाम् इत्यादिविशेषणसामर्थ्याच्च योगोपक्रमे भ्रष्ट इत्युक्तम् ॥ " अथवेति व्यवस्थितत्रिकल्पार्थम् ; अतिशक्तिजन्मनिर्देशोऽतिशयित हेतु साकाङ्क्ष इति दर्शयितुं परिपक्क योगचलितवेदित्युक्तम् । योगिनां कुले इति कस्यचित् योगिनस्सन्ताने प्रसूतिर्नोच्यते । तावन्मात्रस्यात्यन्तयोगोपकारकत्वाभावात् किंतु उपदेशाईत्वाय योगिनां सतामेव पुत्रादित्वेन जायत इति दर्शयितुं योग कुर्वतामिति वर्तमाननिर्देशः । शुचीनां श्रीमतामिति अन्यस्मादुपदेष्टुर्योगाधिगमं प्रति आनुगुण्यमात्त्रमुक्तम् ; इह तु धीमतामिति वचनात् तेषामेवोपदेष्टृत्व योग्यतोच्यत इत्याह स्वय- मेवेति । “पशुर्मनुष्य पक्षी वा ये च वैष्णवसंश्रयाः” (शाण्डि 1-15), ‘सव दास्यसुखै कसङ्गिनाम्’ (स्सो. ५५) इत्यादिप्रतिपादितवैभवयुक्तेर्महत्त्वम् । पूर्वश्लोकस्थगेह शब्दतुल्यार्थत्वादत्रापि कुलशब्दो गृहवाची । एतदुभयविधमिति । साधारणस्य ईदृशमित्यनुवादस्य उभयान्वयित्यमेव छुचितमिति भावः । प्रकृतिमाल- दर्शिजनविषयेण लोकशब्देन मुमुक्षुव्यतिरिक्तविवक्षामाह प्राकृतानामिति । दुर्लभतरं कथं लभ्येतेत्यल ईदृशशब्दाभिप्रेतमाह एतच्विति ॥ ४२ ॥ 1 विपनेति । आह चोदयनो न्यायकुसुमाञ्जली, “कर्मणां विषमविपाकसमयतपा” इति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् 84844 तत्र त बुद्धिसंयोग लभते पौर्वदेहिकम्। यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन पूर्वाभ्यासेन तेनैव हियते श्शोऽपि सः ॥

225 ४३ तत्र जन्मनि पौर्वदैहिकं तमेव योगविषयं बुद्धिसंयोगं लभते । ततः सुप्रबुद्धवत् भूयः संसिद्धौ यतते यथा नान्तयतो भवति, तथा यतते । तेन पूर्वाभ्यासेन पूर्वेण योगविषयेणाभ्यासेन सः योग वशोऽपि योग एव हियते । प्रसिद्धं त् योग- माहात्म्यमित्यर्थः ॥ ४३ ॥ ४४ ‘जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्म तिवर्तते ॥ ‘अप्रवृतयोगो योगे जिज्ञासुरपि तवचलितमानसः पुनरपि वामेव जिज्ञासां प्राप्य कर्मयोगादिकं ततः किमायातमपवगैस्य, पूर्वदेहास्वधस्य योगस्य शिथिलत्वात् : योगिकुलजममात्र च मोक्षहेतुत्वाभावादित्यत्रोत्तरं तत्र समिति । तत्रशब्दस्व सप्तमी साम्यात् गेहविष्यत्यत्रमन्युदासाय पूर्वोत वाक्यार्थेनान्यमाह तत्र जन्मनीति । तत्पूर्वदेहे संसारहेतुबुद्धेरपि सद्भावात् तव्यवच्छेदाय तमित्युक्त- मित्याह योगविषयमिति । तता - बुद्धिसंयोगादित्यर्थः । जन्मान्तरे समरतसंस्कारतिरोधानस्य दृश्यमा- नत्वात् कथमिदमुपपद्यत इति शङ्कायां पुण्यकृतां तथाविधः संस्कारभ्रंशो नास्तीति प्रदर्शनाय सुप्तप्रबुद्धवदिति दृष्टान्त उक्तः । संसिद्ध इत्यत्रोपसर्गाभिप्रेतमाह यथेति । तेनेत्यस्यार्थो योगविषयेति । तेनैव इत्यवधारण फलितमाह योग एव fara इति । हिशब्दार्थमाह प्रसिद्धमिति । प्रसिद्धिश्व आदिभरतविदुरभीष्मादिवृत्तान्तेषु द्रष्टव्या । पार्थकुरुनन्दन शब्दाभ्यामुभय- कुलशुद्ध्या दिसूचकाभ्यामर्जुनस्यापि शुचीनां श्रीमताम् इत्याद्यन्वयः सूचितः ॥ ४३ ॥ जिज्ञासुरित्यादि प्रकरणवशात् वासनाया विच्छिन्नघटकत्वप्रदर्शनार्थमित्याह अप्रवृत्तेति । जिज्ञासुरपि इति सन्नन्ता पिशव्दयोस्सामार्थ्यात् अप्रवृत्तयोग इत्युक्तम् । यद्यपि “न लोकाव्ययनिष्ठा- खलर्थतृनाम्” ( अष्टर. २. ३. ६९) इति कर्मणि षष्ठीनिषेध:, तथाऽप्यत्र संबन्धसामान्यविवक्षया योगस्येति षष्ठी योगिनधरितस्य योग:, प्रकान्तयोगस्य चलितस्य तत्प्रक्रमः, योगमारुरुक्षोश्चरितस्य आरुरुक्षेति तत्तदवस्थानुरूपं प्रतिसमाधानमिति भावः । कर्मयोगादिकं कर्मयोगज्ञानयोगावित्यर्थः । यद्वा, कर्मयोग उपक्रमो यस्याऽऽत्मसाक्षात्काररूपत्व योगस्य स तथोक्तः । ब्रमशब्दोऽत्र न परब्रह्मविषयः, तस्यातिवर्तनीयत्वानुपपत्तेः शन्दत्रम इति विशेषणायोगाच्च । अत एव न जीवविषयः । नापि वेद- " i 1 मनु जिशापदेम, आर्ती वासुरिवत्र आत्मानुभवरूप केवल्गृानाम् स शब्दब्रह्म — प्रकृतिपरिणाम वैश्यर्यानुभवमति वर्तत इत्यर्थसामञ्जस्यादिति चेत्र अपिशन्देन निकृष्टाधिकारिपरत्वप्रतीतेः । ज्ञाधातोरनुभवापेक्षया ज्ञानमात्रे स्वारस्याश्च । सप्तमे त्वेतदसंभवा- दम्याशार्थीक्तिः । आत्मानं प्राप्नोतीत्यनेनैव आत्मप्राप्तीच्छायाः लाभात् जिज्ञासुशब्देनापि तत्कथनस्यानावश्यकत्वाच्च । 2 संसिद्धावित्यस्यानुवृत्तिः शांकरेष्टा । सा च योग एव । 3 नात्रार्जुनस्य योगभ्रष्टत्वादिसरखे तात्पम् । संभवदेशमादाय प्रशंसामात्रम् । 47-29

226 श्रीभगवद्गीता - म. 6. 45, 46. योगमनुष्ठाय शब्दसातिवर्तते । शब्दन देवमनुष्यपृथिव्यन्तरिक्ष स्वर्गादिशन्दाभिलाषयोग्य ब्रह्म प्रकृतिः । प्रकृतिषन्धाद्विमुक्तो देवमनुष्यादिशब्दाभिलापानहं ज्ञानानन्देकतानमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ४४ ॥ प्रयत्नात् यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्विषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥४५ यत एवं योगमाहात्म्यम्, ततः अनेकजन्मार्जितपुण्यसायैः संशुद्धकिल्बिषस्संसिद्धः संजातः प्रयत्नात् यतमानस्तु योगी चलितोऽपि पुनः परां गतिं यात्येव ॥ ४५ ॥ अतिशयितपुरुषार्थनिष्ठतया योगिनः सर्वस्मादाधिक्यमाह - तपस्विभ्योऽधिको योगी सातिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मभ्यश्चाधिको योनी तात् योगी भवार्जन || ४६ विषयः, तस्याप्यतिवर्तनीयत्वात् । नापि लक्षगया वेदप्रतिपाद्यकर्मविषयः, तत्फलविषयो वा, तत्रापि वेदे ब्रह्मशब्दस्य गौणः प्रयोगः, तस्य परस्तालक्षणा, उपनिषदंशात्संकोच इति बहुदोषप्रसङ्गात् । नापि शब्दजन्यं ज्ञानमा शब्द, रोगं जिज्ञासोस्तदतिवृत्तेर्विरुद्वत्वात् । " स्वाध्यायात् योगमा सीत योगात् खाध्यायमामनेत्” (वि. ६.६.२) इत्यादिप्रकोपप्रसङ्गाच्च || योगमारुरुक्षुस्तु पुरुषः शब्दश्रवण- जनितज्ञानमात्रवतः पुरुषादधिकः, “ब्राह्मणेषु च विद्वांसो विद्वत्सु कृतबुद्धयः । कृतबुद्धिषु कर्तारः कर्तृषु ब्रह्म- वादिनः " (मनु. १.९७ ) इतिवदिति चेत् तदपि न ; अध्याहाराद्यापातात्, अप्रस्तुताभिधानप्रसङ्गात्, पूर्वोत्तरवः क्यानन्वयाच । अतः प्रकृता अपि ब्रह्मशब्दप्रयोगत्यात्रापि प्राचुर्यात् अतिवर्तनीयत्वौचित्याच ब्रह्म- शब्दोऽत्र प्रकृतिविषयः । तस्या एव नोभ्यभोगोपकरणभोगस्थानाख्यरिणामप्रदर्शनाय शब्द ब्रह्मेति व्यपदेशः । “सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरः । नामानि कृत्वा” (पु.) इत्यादिश्रुतेः विभक्तरूपा हि प्रकृतिर्देवादि- शब्दाभिलप्या । तदेदखिलमभिप्रेत्य देवमनुष्येत्यादिकमुक्तम् । प्रकृत्यतिवर्तनशव्दार्थ फलितं च दर्शयति प्रकृतिवन्धादिति । देवमनुभ्येत्यादिन’, ‘पुमान्न देवो न नरः’ (वि. २.१३.९८) इत्यादिकं स्मारितम् ज्ञानानन्देकतानमित्यनेन च ‘ज्ञानानन्दमयस्त्वात्मा शेषो हि परमात्मनः’ (पश्च….) इत्यादिकम् ॥४४॥ तदेवं योगअष्टस्य पुनरससिद्धौ यज्ञपर्यन्तमुक्तम् । अथ तत एव तस्याऽऽत्मप्राप्तिलक्षणपरम- पुरुषार्थयोगोऽभिधीयते प्रयत्नात् इति । ततः इति पदं यथास्थानान्वये प्रयोजनाभावात् प्रकृतहेतु- परमाह यत इति । अनेकजन्मसंसिद्धः अनेकैर्जन्म भिस्सम्यम्योगयोग्यो जात इत्यर्थः । तत्र हेतुः संशुद्धकिल्विषत्वम् । प्रयत्नाद्यतमानस्तु इन्द्रियनियमनादिप्रयलेन योगे यतमानः इत्यपुनरुक्तिः । अथवाऽधिकं यतमान इत्यर्थः । तुशब्दद्योतितं पूर्वोकं व्यञ्जयितुं चलितोऽपीत्युक्तम् । चलितोऽपि पुनरिति वा ततश्शब्द व्याख्या । परां गतिमिति योग एव या तत्साध्यात्मप्राप्त्यादिर्वोच्यते ॥४५॥ एवंविधं योगस्य माहात्म्यं तपःप्रभृतिषु न कस्यचिदप्यस्ति; अतस्तपस्विप्रभृतिभ्यो योगी समधिक इति योगं योगिनं च प्रशंसन् जीवात्मयोगोपदेशमुपसंहरतीत्यभिप्रायेणाह अतिशयितेति । योगिनोऽपि 1 मावशांकरार्थी निरस्यति नापीति । शम्शर्थशोधनमात्रे मेदः पर्यवसितार्थस्तु सर्वमते ऽप्येक एव ।

तात्तर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 6. 47. 127 केवलतपोभिर्थः पुरुषार्थः साध्यते, आत्मज्ञानव्यतिरिक्तेनिथ यः यच केवलैर- मेधादिभिः कर्मभिः, तेभ्यस्सर्वेभ्योऽधिकपुरुषार्थसाधनत्वात् योग, नयस्त्रिभ्यो ज्ञानिभ्यः कर्मिभ्यञ्चाधिको योगी । तसात् योगी भवार्जुन ॥ ४६ ॥ तदेवं परविद्याभूतं प्रजापतिवाक्यादितं प्रत्यगात्मदर्शनमुक्तम् अथ परविद्यां प्रस्तौति- योगिनामपि सर्वेषां महनेनान्तरात्मा । श्रद्धावान् भजने यो मांस में कतमो मतः ॥ ४४ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे योगाभ्यासयोगो नाम षष्टोऽध्यायः ॥ ६ ॥ योगिनामिति पञ्चम्यर्थे षष्टी ‘सर्वभूतस्थमात्मानम् ’ (२९) इत्यादिना चतुर्विधा योगिनः प्रतिपादिताः । तेष्वनन्तर्गतत्वात् वक्ष्यमाणस्य योगिनः न निर्धारणे षष्ठी संभवति । तपोज्ञानकर्मणां सद्भावात् तद्यवच्छेदाय केवलादिशब्दः । आत्मज्ञानव्यतिरिक्तेर्ज्ञानेरिति । सन्ति हि तद्योगशास्त्रोक्तानि औपनिपदानि च देवतान्तर चन्द्रसूर्याग्रह प्राणेन्द्रियादिविषया ज्ञानानि । तपशव्दार्थात् कर्मशब्दार्थस्य वैषम्यं दर्शयितुम् अश्वमेधाद्युपादानम् । तपःप्रभृतीनां योगस्य च फलद्वारा तारतम्यमिह विवक्षितमिति दर्शवितुं पुरुषार्थाभिधानम् ॥ २६ ॥ 1 एवं सर्वस्मादधिवये जीवात्मयोगिनः प्रतिपादिते, ततः परम (पर: १) पुरुषार्थो नास्तीति श्रोता चरितार्थ- बुद्धिस्यादिति शङ्कमानो भूमविद्यायामित्र स्वयमेव ततोऽप्यनिशक्तिपुरुषार्थसाधकं तदङ्गिनं खविषय- भक्तियोगं मध्यमषट्केन प्रतिपादयितुं स्वयमेव प्रस्तोतीत्याह तदेवमिति । उक्तैः प्रमाणतः उपपादित- प्रकारेणेत्यर्थः । सङ्गत्यर्थं प्रथमषट्कस्य मध्यमषट्कशेषत्वमाह परविद्याङ्गभृतमिति । तत्र प्रमाणद्योतनम्र प्रजापतिवाक्यदितमिति । प्रागेवेदं प्रपञ्चितम् । एतेन परिशुद्धप्रत्यगात्नदर्शनमात्रस्य परमयोगत्वादिकं वदन्तोऽन्तिमयुगवेदान्तिप्रभृतयो निरस्ताः । परविद्याम् । परां विद्यानित्यर्थः; ‘अथ परा, यथा तदक्षरमधि- गम्यते’ (मु. १. १. ५) इत्यादिवत् । यद्वा परमात्मनो विद्यानित्यर्थः । प्रस्तौति प्रस्तावमात्रमिदम् ; प्रपञ्च धनन्तरं भविष्यतीति भावः । तपस्विम्योऽधिकः इत्यादिप्रकरणादत्रापि योगिभ्यः इत्यर्थोऽ भिप्रेत इति मन्वान आह योगिनामिति । पञ्चम्यर्थे पष्ठीति । संबन्धानान्यथाः संबन्धविशेषे विवक्षावशात् पर्यवसानमिति भावः । नन्वेवं किमर्थं परिक्लिश्यते । निर्धारणे षष्ट्यत्र संभवति । तथा हि प्रागुकेषु चतुर्षु योगेषु ‘सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमा स्थितः’ (३०) इति योगी कश्चिदुक्तः । अत्रापि श्रद्धावान् भजते यो मामिति स एव प्रत्यभिज्ञायते। अतस्तन्निर्धारण (पेन) युक्ततमः इति प्रशंसाsa क्रियते । युततमः इत्यव प्रत्ययश्च निर्धारणार्थत्वसूचकः । तस्मान्नासां पञ्चम्यर्थे षष्ठीति ; तलाह सर्वभूतस्यमिति । एतेन पूर्वलोके योगीत्येकवचननिर्देशेऽपि अन्न बहुवचनेनानुवादस्य विषयोऽपि दर्शितः । ततः किमित्यत्राह तेष्विति । अयमभिप्रायः - परमात्मोपासको हि योगी मध्यमषटुकेन वक्ष्यते । तस्य च प्रस्तावोऽत्र क्रियते । न चासौ प्रागुक्तः । ‘सर्वभूतस्थित यो माम्’ इत्यादेश्व साम्यानुसन्धान- विषयत्वं प्रागेव प्रतिपादितम् । ततो न वस्याल प्रत्यभिज्ञा । किंच ‘आत्मौपम्येन’ (३२) इति लोके 1

Į 128 " श्रीभगवद्गीता - अ. 6. 47. ; अपि सर्वेषामिति सर्वशन्दनिर्दिष्टास्तपस्विप्रभृतयः । तत्राप्युक्तेन न्यायेन पञ्चभ्यथों ग्रहीतव्यः । योगिन्या, अपि सर्वेभ्यो वक्ष्यमाणो योगी युक्ततमः । तदपेक्षया अवरस्ये तपखि- प्रभृतीनां योगिनां च न कश्विद्विशेष इत्यर्थ; मेर्वपेक्षया सर्वपाणामिव । यद्यपि सर्पपेष अन्योन्यन्यूनाधिकभावो विद्यते तथाऽयि मेर्वपेक्षया अवरत्वनिर्देशः समानः । मत्प्रियस्वातिरे- सर्वभूत स्वमित्याद्युक्तयो गिनोऽपि परतरो योगी प्रागुक्तः । ततश्च सर्वभूतस्थितम् इत्यादिनोक्तयोगिनोऽल सर्वस्मादाधिषयप्रतिपादने पूर्वेण विरोधः स्यात् । अतोऽत्र योगिनस्तेष्वन्यतमत्वायोगान्न निर्धारणे षष्ठीयम् । तदिदमुक्तम् तेष्वनन्तर्गतत्वादिति । ननु पूर्वोक्तान् वक्ष्यमाणं च योगिनं सामान्येन संगृझ तेप्यन्यतमस्य वक्ष्यमाणस्य निर्धारण किं न स्यात् ॥ मैवम् प्रतिपन्नेषु केषुचित् प्रतिपन्न एव हि कश्चिनिर्धार्यः, अन्यथाऽतिशयविधानार्थमनुवादायोगात् न च वक्ष्यमाणो योगी श्रोतुरर्जुनस्य इतः पूर्व प्रतिपनः । इदमपि वक्ष्यमाणस्येति पदेन सूचितम् । अतः प्रागुक्तेभ्यो योगिभ्योऽधिकस्य वक्ष्यमाणस्य योगिनः प्रस्ताव एवायं भवितुमर्हति । ततश्च पञ्चम्यर्थत्वे विवक्षणीये न निर्धारणे षष्ठी संभवतीति । योगिनामपि सर्वेषामिति सामानाधिकरण्येन योजनायाम् अपिशब्दस्य मन्दप्रयोजनत्वं स्यात् । योगिनां हि प्रशंसा तदा सूचिता स्यात् । सा च प्रागेव प्रतिपश्वत्थादल न सूचनमपेक्षते । समुद्रादपि विपुलोऽयमित्यादिव्यवहारेष्विव विपरीतप्रतीतिश्च स्यात् । अपिशब्दस्य समुच्चयार्थत्वं प्रसिद्धिप्रकर्ष वद- नापि संभवत् अपरित्याज्यम् । योगिनामपीत्यनेनैव गतार्थत्वेन सर्वशब्दश्च नात्यन्तापेक्षितः । यदि च अपेः समुच्चयार्थत्वम्, सर्वशब्दस्य व समुचेतव्यार्थान्तरपरत्वं संभवति, ततस्तदेवोपादातुमुचितम् । संभवन्ति चात्र सर्वशन्दर्थितया तपस्विप्रभृतयः प्रसक्ताः । ते च न योगिशब्देन संगृहीताः । मुख्ये सभवति च तेन तल्लक्षणा न युक्ता । योगिभ्यो न्यूनानामपि तेषामुपादानं दृष्टान्त तथाऽत्यन्तोचितमेव । योगिनां तपस्विप्रभृतीनां च समुपयोऽवरत्यसाम्यप्रतिपादनपत्रिकरवादत्यन्तापेक्षितः । तदेतत् सर्वममि प्रयन्नाह अपि सर्वेषामिति । उक्तेन व्यायेनेति । प्रकरणवद्यात् तेष्वनन्तर्गतत्वादन्तर्भावयितुमशक्य- याचेति भावः । तपस्व्यादिसंग्रहाभिप्रायं वक्तुं फलितमन्त्रयमाह योगिभ्य इति । युक्ततम इति । अधिक इत्यर्थः । यद्वा योगिनां तपस्विप्रभृतीनां च यथास्वम्ययुक्तत्वात् तेभ्यस्सर्वेभ्योऽयमतिशयितो पाय. युक्त इत्यर्थः । अथवा, योग्यतम इत्यर्थः । एतद खिलमभिप्रेत्य श्रेष्ठतम इति वक्ष्यति । योगिभ्योऽपि न्यूनतमास्तपखिप्रभृतयः किमर्थमत्र संगृह्यन्त इत्यत्र दृष्टान्तार्थतां विशदयति तदपेक्षयेति । लौकि कोदाहरणेन द्रढयति मेर्वपेक्षयेति । नन्ववरत्वे न कश्चिद्विशेष इत्ययुक्तम् ; तथा सति तपस्त्रिप्रभृतीनां योगिनां चात्यन्तसमत्वप्रसङ्गात् । अस्ति च विशेषो मेर्वपेक्षयाऽपि सर्वगणां मात्रया न्यूनाधिकभावेनावर त्वावरतरत्वरूपः । तत्राह यद्यपीति नेदानीं मिथस्तारतम्यं निषिध्यते ; किंतु मिथस्तारतम्यवतामध्य- त्यन्तातिशवितापेक्षया न्यूनत्वमात्रमविशिष्टम् तावतैव चावरत्वव्यवहारोऽप्यविशिष्टो जायत इति भावः । ’ मत्प्रियत्वातिरेकेणेति । अहं प्रियः प्रीतिविषयो यस्य स मत्मियः । तस्य भावस्तस्वं भवस्य- 1 ताकादिवर्णने वा, अविपुलेत्वविवक्षया वा एवं प्रयोगः । 2 मद्विपपका तिशयितमध्ये स्यर्थः । ; ;

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 47. 229 केण अनस्वधारण स्वभावतया मद्गतेन अन्तरात्मना मनसा, श्रद्धावान् अत्यर्थमत्प्रियत्वेन क्षणमात्रविशेषासहतया मत्प्रातिप्रवृत्तौ त्वरावान् यो मां भजते-मां विचित्रानन्तभोग्य- भोक्तृवर्गभोगोपकरणभोगस्थान परिपूर्ण निखिल जगदुदयविभवलयलीलम्, अस्पृष्टाशेषदोषा- नत्रधिकातिशयज्ञान पलैश्वर्य वीर्यशक्ति तेजः प्रमृत्यसङ्ख्यकल्याणगुणगणनिधिम्, स्वाभिमतानु रूपैकरूपा चिन्त्य दिव्याद्भुतनित्यनिरवद्यनिरतिशयौज्ज्वल्यौन्दर्य सौगन्ध्य सौकुमार्यलावण्य- यौवनाद्यनन्तगुणनिधिदिव्यरूपम्, वामनसापरिच्छेद्यस्वरूपस्व मानम्, अपारकारुण्य सौशील्य- वात्सल्यौदार्य महोदधिम्, अनालोचितविशेपाशेषलोकशरण्यम्, प्रणतार्तिहरम्, आश्रित- रेकेणेत्यर्थः । अनन्यधारण स्वभावतयेति । स्वाभिमतमोभ्यमेव हि धारकमिति भावः । वाह्मेन्द्रियशरी- रायपेक्षयात मनसोऽन्तरात्मशब्दवाच्यत्वम् । भक्तिकाष्ठादशायां श्रद्धाशब्दस्येच्छादिमात्रविषयत्व मनुचितम् ; अत इच्छाकार्यत्वराविषयताम्, इच्छायाश्च त्वराहेतुं तीत्रदशापतिं दर्शयति अत्यर्थे- त्यादिना । भजनीयतया निर्दिष्टस्याः मापकद्वयेन चोक्तान् उपासनेोपयुक्त. कारान् मामित्यनेन विवक्षितान् दर्शयति विमित्यादिना आप्याययन्तमित्यन्तेन । तत्रापि वाचन- सापरिच्छेयस्वरूप स्वभावमित्यन्तानि परत्वापचिकानि ततः पराणि तु सौम्योपचिकानीति विवेकः । तदुभयाभिधानं च अतिसुलभस्य तृणादेः, अतिदुर्लभस्य मेर्यादेयान्यतरवैकल्येनानुपादेयत्वात् ॥ कारण वा वयस्थानां समात्मादिसामान्यशब्दानाम् अनन्यथासिद्धविशेषोपस्थापकनारा यणपदार्थपर्ययसान- मभिप्रवन्, “जन्माद्यस्य यतः” (ब्र. १. १. २) इति सूत्रनिरुपितर्थिन, “यतो वा इमानि” (तै. भृ.) इत्यादिवाक्येन प्रतिपादितं जिज्ञास्यस्य ब्रह्मणो लक्षण दर्शयिप्यमाणजगत्कारणत्ववैश्वरूयादिवैभवे धन- जयसारथौ दर्शयति विचित्रेति । कारणत्वमुखेन लीलाविभूतियोगः प्रतिपादितः अथ कारणस्थ- शङ्कितदोषवत्त्वगुणवैकल्यशङ्कानिवृत्त्यर्थं शोधकवाक्यादिसिद्धमुभयलिङ्गत्वं दर्शयसि अस्पृष्टेति । अस्पृष्टा- शेपदोपेत्यस्य गुणविशेषणत्वे दोपसामानाधिकरण्याभावो विवक्षितः गुणिविशेषणत्वे दोषात्यन्ताभावः । अथ शुभाश्रवामाकृतविग्रहविशिष्टत्वप्रतिपादनमुखेन दिव्याभरणायुधमहिपीपरिजनस्थानादियोगमुपल- क्षयन् नित्यविभूतियोगं सूचयति स्वाभिमतेति । एवमुभयविभूतियोग । दुभयलिङ्गत्वाच्च फलिते केवल- परत्वे याचमनसा परिच्छेद्यतया उपासनायोग्यत्वमपि सूचवितुं परत्वातिशयमाह वामनसेति । खरूप- मीश्वरत्वादिकम् आनन्दत्वादिकं वा । स्वभाव []]स्तु निरूपितवरूपविशेषकाः धर्माः । उन्हें परत्वमेव स्वरूपम्, वक्ष्यमाणं सौलभ्यं तु स्वभाव इत्येके । अवतारसौलभ्यहेतून् आह अपारेत्यादिना । प्रत्येक- मेषां महोदधिम् । “त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रा: " (गी. ९. ३२), “अनयं सर्वमूतेभ्यः” (रा. यु. १८. ३५), “सर्वलोकशरण्याय” (१७. २५), “यदि वा रावणः स्वयम् " (१८.३६) इत्यादि- मिस्सिद्धं दर्शयति अनालोचितेति । विशेषाः जातिगुणवृत्तविशेषादिरूपाः । उक्ताः कारुण्यादिगुणाः एवंविधशरण्यत्वे हेतवः । शरण्यशब्देनाभिगमनीयत्वमुक्तम् तत्फलभूतविरोधिनिरसनशीलतामाह व्रणतार्तिरमिति । सर्वसाधारणतया गुणान्तरैस्सह निर्दिष्टमपि वात्सल्यगुणं भूयोऽपि विशेषसंबन्धानु-

; 280 + श्रीभगवद्गीता - म. 6. 47.

19 " वात्सल्यै कजलधिम् अखिलमनुजनयनविषयतां गतम् अजहत्स्वस्वभावम् वसुदेवगृहेऽव- तीर्णम्, अनवचिकातिशयतेजना निखिल जगत् भासयन्तम् आत्मकान्त्या विश्वमाप्याय- यन्तम्, भजते सेबते, उपास्त इत्यर्थः स मे युक्ततमो मतः स सर्वेभ्यश्रेष्ठतमः ‘इति सन्धानाय, विशेषतोऽवतारेषु कार्यकरत्वज्ञापनाय सापराधानामभीतये, ज्ञानादिरहितदशायामपि स्वम- मेव रक्षक इति प्रदर्शनाय, तत्प्रतिबन्धक भूत परमात्मवैमुख्य निवृत्तये च पृथगनुसन्धते आश्रित वात्स- ल्यैकजलधिमिति । उक्तका रुण्यादिगुणगणफलितं प्रकृतावतारस्यावतारान्तर द्वैलक्षण्यमाह अखिलेति । “अजोऽपि सन् अव्ययात्मा” (४. ३) इत्यादिना पूर्वोक्तं स्मारयति अजहदिति । अवतारविशेषमाश्रितो हि मामित्याहेत्यभिप्रायेणाह वसुदेवेति । तेजः कान्तिरूपा वतार विग्रहगुणविशेषाभ्याम् अवतारदशायामेव परत्वसौलभ्यव्यञ्जकाभ्याम् उपासकचित्ताकर्षणमभिप्रेत्याह अनवधिकेति । अत्रापि भास्वरत्वं तेजः ; तत एवानभिभवनीयत्वमपि सिद्धम् । कान्तिस्तु रामणीयकम्, लावण्यापरपर्याय चन्द्रिकाकल्पा प्रभा वा । अत एव हि आप्याययन्तमित्युक्तम् । एतेन “विश्वमाप्याययन् कान्त्या” (सात्व. सं. २. ७०) इत्यादिकं स्मारितम् । भजते इत्यस्य विवक्षितं वक्तुं धातुपाठपठितमर्थ तावत् दर्शयति सेवत इति । “सेवा भक्तिरुपास्तिः” इति नैखण्टुकप्रसिद्धिमाश्रित्य विवक्षिते श्रुतिप्रसिद्धे स्थापयति उपास्त इत्यर्थ इति । योगिनामपि सर्वेषामित्युक्तवर्गद्वयं सङ्कलय्य सर्वेभ्य इत्युक्तम् । मे मतः इत्यत्रास्मच्छन्दा- I 1 इदमत्र बोध्यम् - यस्य शीतोष्णादितितिक्षा समदुःखसुखता, लोऽमृतत्वाय कल्पते (2-15 ) इति प्रथममुक्तम् । अतः कर्मबन्धमाण पूर्वकामृतत्व रूपमद्दाफलोपायोपदेशो गीतया क्रियते । इयमेव समदुःखक्षमता ‘एषा तेऽभिहिता सांख्ये’ (2-39) इति सांख्यरूपात्मोपदेशा- नन्तरं विस्तरेणोपदिष्टा । ‘बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्खसि’ इति मध्याः बुद्धेः कर्म- संसारबन्धनिवर्त करवमुक्तम् । एवं बुद्धया युक्तो युद्धाय युज्यस्वत्युक्तिसिद्धस्य एतद्बुद्धियुक्तकर्मा- नुष्ठानस्य खल्वस्यापि ‘बायते महतो भयात्’ इति संसारभयात् त्राणहेतुत्वमुक्तम् । सेयं व्यवस:- याश्मिका बुद्धिः सिद्ध्यसिखयो समतः रूपो योग इति च निरूप्य, ‘वुद्धियुक्तो जहातीइ उमे सुकृतदु- कते’ इति विवृत्तम् । ‘योगः कर्मसु कौशलम्’ इति वचने च योगस्यातिसामर्थ्य साध्यत्ववत् कर्मण मोक्षजनन सामर्थ्यरूपं यत् कौशलं तत् पतद्योगविशिष्टत्व एवेति योगकौशलयोक्यस्यापि स्वीकारेणेति ज्ञायते । इदं सर्वेमर्जुनप्रोत्साहनाय भने अतिफलनिर्देश इति निर्विषादम् । अथ तदङ्गि किमिति विचारे, करें वा, आत्मज्ञानयोगो वा, अधिकारिमेदेनोभयं वा, किं बोमय विलक्षणमन्यदिति विवादस्यावसरो भवति । एवं बहुविधा यज्ञा वितताः ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान् विद्धि तान एवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे’ इत्युक्त्वा कर्मण्यपि ज्ञानांश प्रस्तुत्य, ‘सर्वे ज्ञान- प्लेयेनैव वृजिनं संतरिष्यसि’ इत्यादि (+) वदनपि, (5) ‘संन्यासः कर्मयोगश्च निश्भे सकरा- शुभी’ इति प्रत्येकं द्वयोरपि निश्लेसकरत्वमुपक्षिपन् कर्म प्रशस्तमित्याह । इदञ्च निश्श्रेयसं साक्षान्मोक्ष एव वा मन्यद्वा । आद्ये, तद्धेतुत्वं ज्ञानकर्मणोः साक्षाद्वा किं वा पूर्व समरूप बुद्धिविशेषे फिलनिर्देश वापि मने मङ्गिकले निर्देश इत्येवं विचारः प्राप्नोति । तत्रेदं वक्तव्यम्-

सात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 6. 47. सर्व सर्वदा यथावस्थितं स्वत एव साक्षात्कुर्वन् अहं मन्ये ॥ ४७ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाध्ये पष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ 281 भिप्रेतमाह सर्वमित्यादिना । अत्रापि “यो वेति युगपत् सर्वम्” (न्यायतत्त्व) इत्यादिकमनुसंहितम् ॥४७॥ ॥ इति कवितार्किकसिंहस्य वेदान्ताचार्यस्य कृतिषु श्रीमद्गीतामाध्यटीकायां 1 44 तात्पर्यचन्द्रिकायां षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ उपनिषत्सु ‘नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति ज्ञानातिरिक्तोपायनिषेधात्, ‘अविद्यया मृत्युं ती विद्ययाऽमृतमश्नुते’, ‘कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते’ इति कर्मणः ज्ञानाङ्गत्वस्यैव कथ- नात् तद्विरोधेन ज्ञानकर्मणोर्द्वयोरपि प्रत्येकं साक्षान्मोक्षसाधनत्वं ज्ञानापेक्षया कर्मणो ज्यायस्त्वञ्च कथ्यमानं कथं घटताम् । अतो नेदं साक्षान्मोक्षविषयमिति अविरोध उपपादनीयो भवति । अविरोधोप- पादनचेदम् उपनिषदुक्तोपासनविषयस्य अत्र योग विषयस्य च भिन्नत्व एव घटत इति औपनिषद- पुरुषभिन्नविषयकत्वस्यावश्यकत्वे सिद्धे, सिद्ध पक्ष जीवब्रह्ममेदः । इदमेवोपपादनं सम्यगिति एत- योग्यपेक्षया ( 6 ) भगवद्योगिनि, ‘श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः (6) इति युक्ततम- स्वकथनात्, ‘पुरुषः स परः पार्थ भक्तया लभ्यस्त्वनन्यया इत्यादिवचनाश्च गीता कण्ठोक्त पैष निश्चितम् । एवञ्च ज्ञानकर्मफलतया ‘आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय’ इत्येवं मोक्षवचने सर्वम् भङ्गे अङ्गिफलनिर्देश इति सुख एव निर्वाहः । एवमपि भाष्यकारैः यथासंभव मान्तरालिकफल- परतयैवाने कवाक्य निर्वाहः क्रियते, “गच्छन्त्यपुनरावृत्ति ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः”, “सुखमक्षय- मश्नुते” इत्यादी । अत्र ज्ञानकर्मसाक्षात् फलं जीवात्मानुभवः । स न केवलमेतच्छरीरस्थितादेव! ‘सुखमक्षयमश्नुते’ (5.21), ‘प्राक् शरीरविमोक्षणात्’ (5.23) इत्यन शरीरमोक्षानन्तरमात्मा- नुभवो यतो भाषितः । अष्टमे च पृथक् कैवल्यं फलं स्पष्टमभाषि । एवञ्च ज्ञानेन कर्मणा वा आत्मा- नमवलोक्य, तदन्तर्वर्तिपरमात्मविषयकभक्तियोगो मोक्षाय साध्य इत्येतदर्थं गीताप्रवृत्तिः । तथाऽपि ‘चतुर्विधा भजन्ते माम्’ इति प्रसंगात् फलान्तरकीर्तनवत् कैवल्यफलमप्यत्र कीर्त्यते । तत्र कर्मानुतिष्ठतः, ‘गुणा गुणेषु वर्तन्ते’ इति स्वगतकर्तृन्यरुपाधिकत्वज्ञानं मयि सर्वाधि कर्माणि सम्यस्येति भगवद धीनत्वज्ञानञ्चन्युभयमपेक्षितनित्युक्तमस्ति । तक्षौचित्यात् प्रकृतिगुणा- घनत्वशनमात्रेण जीवविषयक योगमनुतिष्ठतः कैवल्येऽभिरुचिर्भवति । तदिदं सांस्यप्रस्थानम् | यादावेव भगवति कर्तृत्वाद्यर्पणेन सर्वमनुतिष्ठतः आत्मानुभव इद्द जायमानोऽपि न केवल्ये प्रवर्तयति, किंतु मनुष्ठानप्रवर्तको भवतीति विवेचनीयम् | इदमेव वैलक्षण्यम्, “அற்றது பற்றெனில் உற்றது வீடுயிர், செற்றது மன்னுறில் MpDmp upGD” (gami 1. 2. 5 ) इत्यन विवचितम् । जीवात्मज्ञानमात्रेण मोक्षालाभ स्वोपालमस्य पश्चादावश्यकत्वञ्श्चात एव पदेपदे दर्शयत्यत्र भगवानिति सिद्धं प्रथमषट्कं न लाक्षान्मोक्षोपायपरमित्यले बहुना ॥ FF " प्रथमाध्याय लोकाः - 47. द्वितीय - 72. तृतीय- 13. चतुर्थ–42 पञ्चम-29. छ-47. इति श्री मगवळीता प्रथमषट्कम् 280 श्लोकाः । श्रीभगवद्गीता ॥ अथ सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ प्रथमेनाध्यापपट्केन- दरमप्राप्यभूतस्य परस्य ब्रह्मणो निरवद्यस्य निखिलजगदेक- कारणस्य सर्वज्ञस्य सर्वभूतस्य कत्यनङ्कल्यस्य महाविभृतेः श्रीमतो नारायणस्य प्राप्त्युपायभूतं तदुपासनं वक्तुं तदङ्गभूतम् - आत्मज्ञानपूर्वक कर्मानुष्ठानसाध्यं प्राप्तः प्रत्यगात्मनो याथात्म्य- दर्शनमुक्तम् । इदानीं मध्यमेन पटुकेन परब्रमभूतपरमपुरुषस्वरूपं तदुपासनं च भक्ति- षट्कसङ्गत्तिमाह प्रथमेनेति । परमेत्यादिना वस्तुमित्यन्तेन द्वितीयषट्कार्थ उक्तः । ततः परं प्रथमषट्कार्थ: । प्रथमेनाध्यवषट्केनोक्तमित्यन्दवः । ‘मामुपेत्य’ (८. १६) इत्यादीनामर्थं दर्शयति परमप्राप्यस्येति । तेन परिशुद्धजीव पाण्यावर्तनन् । परमप्राप्यत्वे हेतुः परब्रह्मत्वादिकम् । ‘परं ब्रह्म परं धाम’ (१०.१२) इत्यादिकं वदति । पुरुषोत्तमत्व प्रकरणादीनामर्थो निरवद्यत्यम् । एतेन अद्विता विकाराः चिताः केशादयश्च परिहृताः । ‘अहं सर्वस्य प्रभवः’ (१०. ८) इत्यादेरर्थमाह निखिलेति । चिदचिदात्मकं सर्वं जगत् प्रति निमित्तोपादानभूतस्येत्यर्थः । एवं परमप्राप्यस्यैव कारण- स्वप्रतिपादनात् व्योमातीतमतं निरस्तम् । निमितोपादानत्वोपयुक्तं ‘मत्तः परतरम् ’ ( ७ ) इत्याद्यभिप्रेत सर्वज्ञत्वादिकम् । सर्वभूतस्य । सर्वान्तर्यामितया सर्वशरीरकस्येत्यर्थः । ‘सर्वं समानोषि ततोऽसि सर्व: ’ (११. ४०) इति हि वक्ष्यति । ‘भूमिराप:’ ( ४ ) इत्यादिना विभूत्यध्यायादिना च वक्ष्यमाणं महाविभूत्तित्वं नारायणशब्दनिर्वचनमपि परमप्राप्यभूतम्ह… महाविभूतेरित्यादिना सूचितम् । एतदुक्तं भवति- परत्वानिरवद्यत्वात् पितृत्वात् हिनवेदनात् । अन्तरात्मतया दोषप्रतिक्षेपक्षमत्वतः || भोगलीलार्थ निस्सीम विभूतिद्वययोगतः श्रीमत्यादप्युपास्योऽयं प्राप्यो नारायणः परः ॥ इति । प्राप्युपायभूतं तदुपासनमिति । परमात्मोपासनमेय तत्कतुन्यायात् तत्प्राप्त्युपायः ; जीवज्ञानं कर्मानुष्ठानं च तन्निर्वर्तकस्वेन परम्परयोपाय इति भावः । अङ्गालोर्वचनानन्तरम् अङ्गिप्राप्ययोः प्रति- पादनमिति सङ्गत्यभिप्रायेणाह इदानीमिति । पूर्वोक्तात्परिशुद्धात्मनो व्यावृतिं वक्ष्यमाणवैभवसंग्रहं चाभिप्रे त्याह परत्रप्रभृतपरमपुरुष स्वरूपमिति । एतेन सत्यपरेषु सामान्यमशशब्दस्य विशेषे स्थितिर्देर्शिता । अथ मोक्षोपायपरेषु वेदान्तवाक्येषु वेदनोपासनादिशब्दानां विशेषपर्यवसानमाह तदुपासनश्च भक्तिशब्दवाच्यमिति । एवं वाक्यद्वयेन पट्कद्वयसंग्रह श्लोकावप्यर्थात् व्याख्यातौ । तथा हि– “ज्ञानकर्मात्मके नि यो लक्ष्ये सुसंस्कृते । आत्मानुभूतिसिद्ध घर्थे पूर्वषट्केन चोदिते । मध्यमे भग- वचत्त्वयाथात्म्यावाप्तिसिद्धये । ज्ञानकर्माभिनिवैत्यों भक्तियोगः प्रकीर्तितः” ( २. ३) इति आत्म- ज्ञानपूर्वकेत्यनेन सुसंस्कृतशब्दो व्याख्यातः । बुद्धिविशेषसंस्कृतत्वं हि प्रागेवोपपादितम् । योगलक्ष्ये आत्मानुभूतिसिद्धयर्थे इत्यत्र योगो विषयान्तरेभ्वचित्तवृत्तिनिरोधः; तज्जन्यसाक्षात्कारस्विहात्मातु- भूतिशब्देनोच्यत इत्यौनस्वत्यमित्यभिप्रायेण याथत्म्यदर्शनमित्युक्तम् । तत्त्वयाथास्यशब्दविवरण परत्रनभूतेत्यादि । तस्वशब्दोऽत्र स्वरूपपरः ! याथात्म्यं यथावस्थितः प्रकारः । भक्तेः कर्मानुडान-

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7 उपो-

253 शब्दवाच्यमुच्यते । तदेतदुत्तरत, “यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्वकर्मणा तमस्यच्ये सिद्धि विन्दति मानवः । (१८. ४६ ) इत्यारभ्य, “विमुच्य निर्ममशान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते । प्रभूतः प्रसमात्मा न शोचनेिन कानि । समस्वर्वेषु भूतेषु मद्भकि लभते पराम् ॥” (५४) इति संक्षिप्य वक्ष्यते । उपासनं तु भक्तिरूपापनमेव परप्राप्युपायभूतमिति वेदान्तवाक्यसिद्धम् । “तमेव बिदित्वाऽसि मृत्युमेति” (वे. ३. ८), “वमेवं विद्वानमृत इह भवति” (पु) इत्यादिना अभिहितं वेदनम्, “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः… निदिध्यासितव्यः” (बृ. ६.५.६), “आत्मानमेव लोकमुपासीत” (३.४. १५), “सत्त्वशुद्ध ध्रुव स्मृतिः; स्मृतिलम्मे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः” (छा. ७. २६. २), “भिद्यते हृदयग्रन्थिछिद्यन्ते सर्वमंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे” (. २. २.८) (त्यादिभिर्थ्यान स्मृति- सन्तानरूपं दर्शनसमानाकारं ध्यानोपासनन्दवाप्य मैत्यवगम्यते । ; 5 साध्यात्मदर्शन हेतुकत्वम् अष्टादशे वक्ष्यत इत्याह तदेतदिति । ननु ‘तमेव वित्तमृत्युमेत’. ३. ८) इत्यादिलात् वेदनमात्रेण मोक्षः प्रतीयते अस्तु वा ‘उपासीत’ इति वलादुपासनरूपेण वेदनेन मोक्षः ; तथाऽपि न भवत्या मोक्ष इति कचित्रपि श्रुतम् । कर्मसमुचयश्च श्रुतिसिद्धो दुस्त्यजः । परमपुरुषविषयस्यैवोपासनत्य मोक्षसाधनत्वमित्यपि दुवै रुद्रेन्द्रासनस्यापि मोक्षसाघनत्वे नाथर्व शिरः प्रतर्दनविद्यादिषु श्रुतेरित्यादि आशयाऽऽह उपासनं । उपासनमेव न तु ज्ञानमात्रमित्येका प्रतिज्ञा तत्रापि भक्तिरूप][ [] मेय, नोपासनमावत्रिति द्वितीया एवंविधमुपासनमेव, न तु कर्मसमु. श्चितमिति तृतीया; तच परविषयमेवेति चतुर्थी । एषा तु सक्कमुन्यायात् सूचिता परप्राप्युपाप- भूतमिति । वेदान्तवाक्यसिद्धमिति । एतचतुष्टयमपि वैशन्तवावरे सिद्धम् ; न तु कल्प्यम् ; नाप्युप- बृंहणसापेक्षमिति भावः । तत्र प्रथमां प्रतिज्ञां समर्थयते तमेवेत्यादिना अवगम्यत इत्यन्तेन । ‘श्रोतव्यः, मन्तव्य:’ (बृ. ६. ५. ६) इत्येतयोस्तु रागप्राप्तश्रवणमननानुवादरूपत्वात् तत्परित्यागेन ‘द्रष्टयः निदिध्यासितव्यः’ इति विध्वंश उपात्तः । ध्यानोपासन शव्दयोरकाश- वाक्योपादानम् । ‘द्रष्टव्यः निदिध्यासितव्यः’ इत्यनयोर्भिन्नार्थत्वप्रसिद्धेः एकदा केरेकार्थत्य पौन- स्वत्यादिदोषाच दर्शने ध्यानं च पृथगेव विहितमिति शङ्कायां तयोरपि सामान्यविशेषरूपतयकयमेवेति दर्शयितुं स्मृतिमा दर्शनमात्रं च पृथव सर्वमन्धिमोक्षहेतुतया बदलेर एवैकार्थवियययोर्वाक्यरुपादानम् । एतदुक्तं भवति - समानप्रकरणपठितविशेषे सामान्यशब्दानां पर्यवसानं न्यायसिद्धम् भोल वेदनादिसामान्यशब्दानां घ्यानोपासनादिशब्दवाच्ये विशेषे पर्यवसानमभ्युपेत्यम् । ध्यानं च तैलधाराक्द- 1 ननु उपैति शान्तरजसे ब्रह्मभूतमकल्पस, ‘सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमनुते,’ ‘ततो याति परां गतिम्’ इति परब्रह्मप्राप्तिरेवोच्यताम् । अतः लप्तमादावपि न तदधिकोक्तिरि- स्यारीकायाम् मष्टादशाध्यायवाक्यशैली प्रदर्शयपि स्वोक्ताकपरत्वं दर्शयति तदेतदिति । डा–30

184 श्रीभगवद्गीता म. 7. उपो- - पुनथ, “नायमात्मा प्रवचनेन लम्पो न मेधया न बहुना श्रुतेन । यमेवैष इजुते तेन लभ्यस्तस्यैव आत्मा विवृणुने तन् बाम्” (क. २. २३) इति विशेषणात् परेणाऽऽत्मना वरणीयता हेतुभूतं स्मर्यमाण [विपयस्व ]‘त्यर्थ प्रयत्वेन स्वयमप्यत्यर्धप्रियरूपं (१) स्मृतिसन्तान- मेवोपासनवाच्यमिति हि (१) निश्रीयते । तदेव हि भक्तिरित्युच्यते, “स्नेहपूर्व मनुष्यानं मक्तिरित्यभिधीयने” (ले. ड) इत्यादिवचनात् । अतः " तमेवं विद्वानमृत इह भवति, नान्यः विच्छिन्नम्मृदिसन्तनिरूपमिनि ‘धुत्रः स्मृति (छा. ७.२६. २) इत्यादिसिद्धम् । सा च ध्रुवा स्मृतिः सर्वप्रन्थिविप्रमोक्षहेतुतया विहिता । दर्शनं च तद्धेतुतया विहितम् । न चेदमुपायद्वयम् । गुरुलघुतारतम्यात् फलम्य चाविशिष्टत्यात् लघौ सनि नियमेन गुरोरपरिग्रहेणानुपायत्वप्रसङ्गात् । न च द्वारद्वारिभावः, एकस्मिन् यावये विशिष्टैक’विधिसंभवे पृथग्विः परिग्रहायोगात् । न च दर्शने स्मृतिशब्देनोपचारे कश्चिद् गुणः । अतो वा स्मृतिरेव दर्शनादेन विशेषता । स्मृतेश्व दर्शनरूप (समान त्वं नाम विशदतमतया दर्शनमात्वमेव । भवति च विनाप्रकर्षात् दर्शनसमानाकारना भीरुकामुकादिषु । यथा “वृक्षे- वृक्षे च पश्यामि चीरकृष्णाजिनाम्बरन । गृहीतधनुषं रामं पाशहस्तमिवान्तकम्” (रा. आ. ३९. १४) इत्यादि । तथा “लीनेव प्रतिनिधितेव” (मालदी मा. ५) इत्यादि । एवं च स्मृतिदर्शन शव्दयोरकायें सिद्धे, ‘द्रष्टव्यः निदिध्यासितव्यः’ इत्यनयोरेकवाक्यस्थयोरपि सामान्यविशेषरूपेणैकार्थ्यमेवेति । अथ द्वितीयां प्रतिज्ञामुपदवितुमाह पुनवेति । एतदुक्तं भवति - ‘नायमात्मा’ इत्यादिना केवलश्रवणमनननिदिध्यासननिषेध: : अन्यन्त निषेधे त्वनेकप्रमाणविरोधात् । ‘यमेष:’ इत्यादिना [[प] वरण हेतु भूतक्रियासाधी गुणविदोषो विधीयते, ईश्वरस्वाच्छन्द्यमात्राभिधाने वैषम्यनैवृण्यादिदोष- प्रसङ्गात् ; शास्त्रानर्थक्याच्च । तथा मिद्धगुणाभिवानेऽपि शास्त्रानर्थययमेव, विधेयान्तराभावात् । स च वरणी- यताहेतुः साध्यो गुणो भक्तिरेव । प्रियतर एव हि वरणीयो भवति । परमात्मविषयप्रीतिमानेव परमात्मना वरणीयः, “प्रियो हि ज्ञानिनोऽन्यथमहं स च मम प्रियः " ( १७ ) इति स्ववचनादिभिस्तथाऽवगतेरिति । तस्याच प्रीतेः स्वयमपि स्वादुतनत्वमुपायान्तरेष्वदृष्टपूर्वं दर्शयति स्मर्यमाणेत्यादिना । “या प्रीतिरक्षेिकानाम्” इत्यारभ्य, “तेषु तेप्क्च्युता भक्तिरच्युतास्तु सदा त्वयि” (वि. पु. १. २०.१८), “क नाकपृष्ठ गमनं पुनरावृत्तिलक्षणम् । क जपो वासुदेवेति मुक्तिबीजमनुत्तमम् " (वि. पु. २.६.३४) इत्यादिभिः भगवद्भक्तेः स्वादुत्तमत्वं सिद्धम् । स्मृतिः सन्तम्यते यत्रेति वा, स्मृतेः सन्तानो यत्रेति वा स्मृतिसन्तान शब्देन प्रकृतं वेदनं विशेष्यते इति नपुंसकत्वोपपत्तिः । पुलिङ्गतया वा पठितव्यम् । अस्त्वेवं, तथाऽपि भक्तेर्मोक्षोपायत्वं कथमित्यत्राह तदेव हीति । महनीयविषये प्रीतिरेव हि भक्तिरिति भावः । तत्र प्रमाणमाह स्नेहेति । महनीयविषये 2 ( १ ) प्रीतिरेव हि स्नेहपूर्वमनुष्यानमिति भाव्यम्; अन्यथा स्नेहपूर्वस्वमियतमानुध्यानस्यापि भक्तित्वप्रसङ्गात् । एवं भक्तिरूपत्वानभ्युपगमे श्रुतिस्मृत्योः परस्परविरोधः । अभ्युपगमे तदुपबृंहणीयत्वोपबृंहणत्वाभ्यां परस्परानुकूल्यमित्यभिप्रायेणाह अत इति । वेदनशब्द प्रीतिरेव होति पदं न स्यात् । 1 अत्पर्यप्रियस्मृतिसंतान रूपमेवेति स्थितं स्यात् ।

2 ara, सात्तर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 7. 1. 235 पन्था अपनाय विद्यते” (पु), “नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शाक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा || मकत्या स्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च वेन प्रवेष्टुं च परन्तप”, (गी. ११.५३, ५४ ) इत्यनयोरेकार्थत्वं सिद्धं भवति । ’ तत्र सप्तमे बाबत् उपास्यभूतपरमपुरुष[स्वरूप ] याथात्म्यं प्रकृत्वा तचिरोत्रानं तभिवृत्तये भगवत्पत्तिः, उपासकविधामेदः, ज्ञानिनश्चैष्ठयं चोच्यते ॥ श्रीभगवानुवाच- मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन् मदाश्रयः । न शयं समग्र मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ १ मय्याभिमुख्येन सक्तमनाः मत्प्रियत्वातिरेकेण मत्स्वरूपेण गुणैश्व’ चेष्टितेन मद्विभृत्या विश्लेषे सति तत्क्षणादेव विशीर्यमाणस्वरूपतया मयि सुगाढं बद्धमना । तथा मदाश्रयः स्वयं च मया विना विशीर्यमाण [स्वरूप] तया मदाश्रयः मदेकाधारः, मद्योगं युञ्जन् निर्दिष्टस्य मुक्त्युपायस्य भक्तिरूपत्वादित्यर्थः । परम पुरुषव्यतिरिक्तोपायनिषेधमुखेन तज्ज्ञानव्यतिरिक्तो- पायनिषेधः श्रुतौ सिद्धः । तद्भक्तिव्यतिरिक्तोपायनिषेधः स्मृतौ । तदेतत् भक्तिवे दनशब्दयो रैकाय्यें हि घटते । अन्यथा तु मिथो व्याघात इति । एवं प्रतिज्ञाद्वयं कण्टोक्त्योपपादितम् । अन्यत् प्रति- ज्ञाद्वयं स्वर्थतः स्थापितम् । तथा हि वेदनव्यतिरिक्तनिषेधात् समुच्चयपक्षो निरस्तः । कर्मापेक्षणे त्वन- तयेति तचद्वाक्यार्थनिरूपणेन सिद्धं भवति । श्वेताश्वतरपुरुषसूक्तवाक्ययो रेकविषयतयोपादानात् सर्व- शाखागत पुरुषसूक्तवाक्यैकाथ्य सर्वोपनिषदां दर्शितम् । तत्र च ‘महान् प्रभुर्वै पुरुषः सत्त्वस्यैष प्रवर्तकः ’ (वे. ३.१२) इत्यादिलात् पुरुषविषयत्वमेव व्यक्तम्। शिवादिशब्दास्तु शुद्धिगुणयोगादिना परमपुरुष एव मुख्याः । अथर्वशिरः प्रतर्दन विद्यादिप्यपि रुद्रेन्द्राद्यन्तर्यामिपरम पुरुषोपासनमेव विधेयमिति स्थापितं शारीरके। तत्रेति । मध्यमषट्क इत्यर्थः । उपास्यभूतेत्यनेन प्रकृतसङ्गतिः सूचिता । उपास्यभूतः परमपुरुषो हि षष्ठाध्यायान्तिमश्लोके मामिति प्रसक्तः । एतेन, “स्वयाधात्म्यं प्रकृत्याऽस्य तिरोधिः शरणागतिः । भक्तभेदः प्रबुद्धस्य श्रेष्ठ सप्तम उच्यते” इति संग्रहश्लोकोऽपि व्याख्यातः ॥ अथ भजनीयतया माम् इति प्रस्तुतं खात्मानं भजननिर्वृत्तये यथावस्थितमुपदिशामीति भगवानु- वाच मय्यासक्त इति | आसक्त इत्यलोपासनार्थमाभिमुख्यमुपसर्गविवक्षितमित्याह आभिमुख्येनेति । तदेव सहेतुकं प्रपञ्चयति मत्प्रियत्वेत्यादिना । अहं प्रिया प्रीतिविषयो यस्य स मत्प्रिया; तस्य भावस्तस्त्वम् । यद्वा, नम प्रियत्वातिरेकेण मत्प्रियस्वातिरेकेणेत्यर्थः । मद्विभूतिशब्देनात्र भगवद- साधारणपरिजन परिवई भूषणादीनि गृझन्ते; न तु विभूतिमानम्, कदाचिदपि तद्विश्लेषायोगात् । यद्वा, विभूतिवेनाननुभवो विभ्रत्या विश्लेषः । खरूपादिभिरपि हि विश्लेषो यथाभिलषितानुभवाभाव एव । विशीर्यमाणस्वरूपतयेति । कार्याक्षमत्व लक्षणशैथिल्येनेत्यर्थः । तेन चात्र मनो विशेष्यते । पौनरुक्त्य प्रसङ्गं परिहर्तु स्वयं चेत्युक्तम् । मदाश्रया इत्यादाविवावधारणं विवक्षितमिति दर्शयति मदेकाधार इति । मदनुभयकारक इत्यर्थः । योगशब्देन योगोपकारकभजनीयतस्वविषयज्ञानमिहोच्यते ; न 1 चकारा भत्र न स्यात् । 2 अनुभव एव धारको यस्येति बहुबीहिः मदाश्रय इत्यमेव ।

236 श्रीभगवता – अ. 7. ४. योक्तुं प्रवृत्तः योगविषयभूतं मानसं निस्संशयत्र, समयं सकलं यथा ज्ञास्यसि येन ज्ञाने- नोक्तेन शास्यसि तत् ज्ञानमवहितमना स्वं शृणु ॥ १ ॥ " ज्ञानं सेऽहं सविज्ञान त् या नेह भूयोऽभ्यत् ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ |

अहं ते मद्विपयमिदं ज्ञान विज्ञानेन सहाशे वक्ष्यामि । विज्ञानम् विविक्ता- कारविवयं ज्ञानम् । यथा मञ्चका समस्तचिदचिद्वस्तुजाताभिखिलहे यत्रत्यनीकतया नानाविधानवाधिकाविशयाख्ये पश्य जगुणगणानन्तमहाविभूतितया च विविक्तः, ‘तेन fafraternance as स्वपियज्ञानं वक्ष्यामि । किं बहुना ; यत् ज्ञानं ज्ञात्वा मयि पुनरन्यत् ज्ञातव्यं नावशिष्यते ॥ २ ॥ वक्ष्यमाणस्य ज्ञानस्य दुष्प्रापतामाह- सुयोगस्य साक्षादनुष्ठानमित्यभिप्रायेण युञ्जन् इति शत्रभिप्रेतमाह योक्तुं प्रवृत्त इति । प्रारब्धापरि- समाप्तरूपवर्तमाने प्रारम्भोऽत्र विवक्षित इति भावः । योगात्सूर्वमेव तत्रतो ज्ञातव्यत्वार्थम् योग- विषयभूतमित्युक्तम् । असंशयं ममत्रम् इत्युभयं क्रियाविशेषणम् । समग्रशब्दो निस्संशयत्वाय सर्व- प्रकार विशिष्टतपर दर्शवितुन लपवत् । विशेषदर्शनेन हि संशयनिवृत्तिः । तच्छृणु इति प्रतिनिर्देशक्शादुत्तर लोकालोचनचा उक्तिश्रवण मोरेकविषवत्यसिद्धेश्वाव यथेतिशब्दो ज्ञानपर इत्यभि प्रायेण येन ज्ञानेनोक्तेन ज्ञास्यतीयुक्तम् । उक्तेन वक्ष्यमाणचावथप्रतिपाद्येनेत्यर्थः । श्रूयमाणविषय- स्यादृष्टचरत्वाच्छ्रोतुरवधानकरणं प्रथम लोकप्रयोजननिति दर्शयति अवहितमना इति ॥ १ ॥ तच्छृणु (१) इत्युक्तमर्थं पुनस्सावधानत्वातिशयसंपादनाय अहमपि सर्वज्ञस्सर्वशक्तिर्वक्ष्यामीति वदन् असंशयं समग्रम् इत्युक्तमर्थ किचिद्विशदयति ज्ञानं तेऽहम् इति श्लोकेन ज्ञानविज्ञान शब्दयोः पौनरुक्तधव्युदासाय उपसर्गसिद्धं विशेष दर्शज्ञानं हि विकारविषयं ज्ञानमिति । अत्र ज्ञानविज्ञानशब्दाभ्यां तज्जनकवावयलक्षण । श्रव्यत्ववतव्यत्वे वा तज्जनकवाक्यद्वारा तत्रोपचरिते । विद्वा]] ज्ञानं ज्ञाति ओदनाकं पचति । एतेन रिन्द्रस्यात्र निदिध्यासनविषयत्वं परोक्तं प्रत्युक्तम् | अर्थस्थितिपरिज्ञानं यन्त्र ‘यज्ज्ञात्या’ इत्यादिनाऽपि व्यज्यते । अतः स्वरूपनिरूपक-निरूपित- रूपविशेषकधर्मविषयतया ज्ञानविज्ञानशोरपुनरुतिः । उक्तियो नयविभूतिविशिष्टतया च वक्ष्यमाणं विविक्तस्थं दर्शयति यथाऽहमिति । नानापिधानविधि काशिया संख्ये य कल्याणगुणगणश्च अनन्त- महाविभृतिश्वेति पृथक्बहुव्रीही । “ज्ञानं तु विज्ञानगुणोपपत्र (गुणानुयुक्तं कर्माशुभं पश्यति वर्जनीयम् " ( मा. मो. १९९. १८) इत्यत्रापि विज्ञानशब्देनैतदेव विवक्षितम् । अतिशयितविषयज्ञानस्यान्यानादर- हेतुत्वात् । अशेषतः इत्येतस्यैव विवरणं ज्ञानप्रशंसारूपं चोत्तरार्धं व्याख्याति किं बहुनेति । इह भूयः इत्यन्यार्थो मयि पुनरिति । अवश्यज्ञान समस्ता का र विशिष्टमिहोपदिशामीत्युक्तं भवति ॥ २ ॥ पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रशंसा क्रियत इत्यभिप्रायेणाह वक्ष्यमाणस्येति । मनुष्यशब्दोऽत्र न 1 तेन विविकेति तथा विविकेत्यर्थः । तच्छः प्रकारवाची । 2 इदं शक्यार्थाभि- प्रायेण । न तु ज्ञानपदस्य वाक्ये ज्ञातव्येऽर्थे वा लक्षणापक्षे । अतो यद्वेति स्यात् ।

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतभान्यम् 7. 3-4 287 मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चित् यतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां कचिन्मां बेसि तवतः ॥ ३ मनुष्याः शास्त्राधिकारयोग्याः । तेर्पा सहस्रेषु कश्विदेव सिद्धिपर्यन्तं यतते । ‘सिद्धिपर्यन्तं यतमानानां सहस्रेषु कश्चिदेव मां विदित्वा मत्तसिद्धये यतते । मद्विदां सहस्रेषु कश्विदेव तत्त्वतः यथानस्थित मां वेति । न कञ्चिदित्यभिप्रायः ; " स महात्मा सुदुर्लभः " (१९), “मां तु वेद न कअन” (२६) इति हि वक्ष्यते ॥ ३ ॥ 1 भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहङ्कार स्वीप में मिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ अस्य विचित्रानन्तभोग्य भोगोपकरण भोग स्थान रूपेणावस्थितस्य जगतः प्रकृतिरियं जातिविशेषाभिप्रायः, देवादीनामप्यधिकारस्य शारीरके समर्थितत्वात् । अतः सिद्धयर्थयतनयोग्य- मात्राभिप्राय इति दर्शयति शास्त्राधिकारयोग्या इति । सिद्धयर्थयतनमात्र प्रायेण सर्वसाधारणम्, अतः सिद्धये इत्यस्य कश्विदित्युक्तविशेषान्वयाय सिद्धिपर्यन्तमित्युक्तम् । ‘मां वेसी’ युक्तवेदनस्य तद- धीनसिद्धिपर्यन्तयतनार्थत्वं यततामपि सिद्धानामित्यनुवादेनाभिप्रेतमित्याह मां विदित्वा मत्तम्सि ये यतत इति । प्राप्यस्यैव प्रापकत्वादिकमिह त ‘तत्वत:’ इति विशिष्टं वेदनं सामा- न्त्रतोऽपि वेदनमात्रे सत्येव हि भवति अतो यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेति मद्वेदिषु कश्चि- मां तत्त्वतो वेतीति वाक्यद्वयं विवचितमित्यभिप्रायेण निद्धिपर्यन्तं यतमानानामित्यादिवाक्यभेदः । ‘कश्चिन्मां वेत्ती’त्यत्र कश्चिदेव वेति, न द्वाविति विवक्षा व्यासमीपमाद्यनेकदर्शनादयुक्ता ; कश्चिद्वेच्ये- afa for a निरर्थका दौर्लभ्यवचनविरुद्धा च । अतोऽर्थस्वभावात् वक्ष्यमाणसंवादाच फलितं दुर्लभत्वाभिप्रायं दर्शयति न कश्चिदिति ॥ ३ ॥ ; ; अथ भूमिरित्यादिना न त्वहं तेषु ते मयीत्यन्तेन खयाथात्म्यमुपदिश्यते । तत्र प्रथमं कार्यकारण- रूपाचिद्विलक्षणत्वं तच्छेषित्वादिमुखेन दर्शयति । भूम्यादीनां प्रकृतिकार्याणामत्र प्रकृतित्वेन उच्यमान- खात् व्यष्टिसृष्ट्यपेक्षया प्रकृतित्वमिह विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह अस्येति । केचिदाहुः ‘अष्टौ प्रकृतयः’ (गर्भो.) इति श्रुतेरिह भूम्यादिशन्देस्तन्मात्राणि गृह्यन्ते ; मनश्शब्देन मनसः कारणभूतोऽहंकारः ; अहं- कारशब्देन त्वहंकारवासनास्पदमव्यक्तं मूलकारणमिति । एवं समस्तपद मुख्यार्थमशात् व्यष्टयपेक्षया 1 सिद्धेः पारलौकिकफलरूपत्वे अत्रत्यतादशायां सिद्धत्वायोगात एचमर्थ उक्तः । 2. ननु सहस्त्रेषु कश्चिदित्युक्तौ लक्षेषु बहवो यतमानाः स्युरेव । किञ्च व्यास भीष्माचने- कसद्भावे यदि कश्चिदित्ययुक्तम्, तदा न कञ्चिदिति सुतरामयुक्तमिति चेत्, उच्यते । ‘नफ- विदित्यभिप्रायः’ इति भाग्यं प्रकृतस्य ऋश्चिदिति वाक्यस्य, ‘वेदन का न’ इति पक्ष्यमाणवाक्यस्य समानार्थकत्वदर्शि । सहखेषु इति बहुवचनेन कति सहस्राणि गृहान्तं, यदि यावन्ति, संभवन्ति तान्ति, तदा तलैक एवेत्ययुक्तम् । अनेकसद्भावात् । अथ प्रतिसहस्रनयमेक इत्यर्थः नैवम् ; तथा ज़ियमे प्रमाणाभावात् । यथा एक सहस्रनये एको लभ्यते, तथा मन्यत्र सप्रये एकोपि न लभ्येतापि । तत् नकश्चनेत्युक्तम् । कचित् द्विना अपि सभ्येरन् । मतः कचिद् नकश्चिदपीति दौर्लभ्ये तात्पर्यमिति । 3 शांकरव्याख्यायामनभिमति दर्शयति केचिदिति ।

288 श्रीभगवद्गीता अ. 7. 5-6.

गन्धादिगुणरूपृथिव्यप्तेजोवः य्वाकाशादिरूपेण चाटवा मित्रा मदीयेति विद्धि ॥ ४ ॥ मनःप्रभृतीन्द्रियरूपेण महदई काररूपेण अपश्यनियां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जोनभूतां महाबाहो यथेद घायेंते जगत् ॥ ५ इयं ममापरा प्रकृतिः इतस्त्वन्याम् इतोऽचेतनायाचेतनभोग्यभूतायाः प्रकृतेर्विस- जातीयाकारां जीवभूतां परां तस्याः भोक्तृत्वेन प्रधानभूतां चेतनरूपां मदीयां प्रकृतिं विद्धि; यदम् अचेतनं कृत्स्नं जगत् धार्यते ॥ ५ ॥ पनचोनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय । अहं कृत्स्नस्थ जगतः प्रभवः प्रयस्तथा ॥ ; एतच्चेतनाचेतन समष्टिरूपमदीयप्रकृतिद्धययोनीनि ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानि उचावच- प्रकृतित्वं वरमिति भावः । यद्वा प्रकृतिशब्देन मूलप्रकृतिरेवोच्यते । द्रव्यैवयात् सैवाष्टघाऽवस्थितेत्यु- च्यते एषा हि पूर्वमेका पश्चादष्टधा परिणता ॥ अत्र स्वोपदेशप्रवृत्तस्य प्रकृतेरष्टविधत्वाद्युपदेशो न सङ्गतः न च खकीयत्वात् तत्सङ्गतिः तथात्वेनेत पागनुपदिष्टत्वात् । अतः प्रत्यक्षादिसिद्धपृधि- व्याद्याकारपरिणता प्रकृतिरिहानूद्यते खत्य तद्विलक्षणत्वतच्छेषित्वतन्त्रिय [मकत्वादिसिद्ध्यर्थे मे इति तस्त्यारस्वकीयत्वं विधीयत इत्यभिप्रायेणोक्तम् मदीयेति । विद्धीति पृथिव्यादीनामितरेतरवैषम्यार्थं भोग्यत्वसिध्यर्थम्, अनुक्तानां तन्मात्राणां कार्य विशेषप्रदर्शनार्थे च गन्धादिगुण केत्युक्तम् । एतेन भूतो. किस्तम्मा लोपलक्षणार्थेत्यपि दर्शितम् । तदभिप्रायेण आकाशादीत्यादिशब्दोऽपि पठ्यते । तन्मात्राणां भूतानामप्यनतिविप्रकर्षात् संख्या निवेशः । मनश्शब्दः करणभूतेन्द्रियवर्गोपलक्षणार्थ इति दर्शयितुम् मनःप्रभृतीन्द्रियरूपेणेत्युक्तम् । बुद्धयहंकारशब्दयोरत ज्ञान - गर्वाद्यर्थान्तरभ्रमव्युदासाय तत्त्वविशेष- विषयत्वं ज्ञापयति महदङ्काररूपेणेति । एवं समष्टिव्यष्टितत्त्वमखिलमुक्तम् [भवति ] । अत्र संबन्धसामान्य- विहिताऽपि षष्ठी खखामिलक्षणसंबन्ध विशेषपर्यवसिता ॥ ४ ॥ एवमचिद्विलक्षणत्वं प्रतिपादितम् अथ तथाभूताज्जीवादपि विलक्षणत्वं प्रतिपाद्यते, अपरेय- मिति श्लोकेन । अपरा अनुत्कृष्टा अपधानभूतेत्यर्थः । तुशब्दोऽत्यन्तवैलक्षण्यपरः । इतः परामित्येता- वर्तय स्वरूपभेदे सुवचेऽप्यन्यशब्दो वैजात्यश्वढीकरणार्थ इत्यभिप्रायेण अचेतनाया इत्यदिकमुक्तम् । ‘भोक्ता भोग्यम्’ (श्वे. १. १२) इत्यादिश्रुत्यनुसारेण भोक्तृत्वभोग्यत्वाभ्यां परत्वापरत्वे दर्शिते इदं जगदिति प्रमाणसिद्ध निर्देशासकोचात् कृत्स्नमित्युक्तम् । तत्र इदमिति परावस्वनिर्देशेन सूचितमचेत- नत्यम् । इदं च धारणं ‘जागरादिषु सङ्कल्पत इति प्रत्यक्षादिसिद्धम् ; अन्यदाऽपि स्वरूपतो धारणमिति ॥ एवं समदिशोक्ता ; एतद्योनीनीत्यर्थेन तु व्यष्टिरुच्यते ; अहं कृत्स्नस्येति तु समष्टिव्यष्टयोः सङ्कलितयोः कार्यव्यादिकथनम् । सर्वाणि भूतानीति चिदचिन्मयकार्यनिर्देशात् एतच्छन्दः प्रस्तुत- प्रकारप्रकृतिपुरुषपरामर्शी न तु प्रकृतिमात्रपर इति दर्शयति एतचेतनेत्यादिना । एतेन खरूपतो 1 ययेयं प्रकृतिधर्यत इत्यनुकन्या इवं जगदित्युक्त्या व्यष्टिदशायामेव धार्यत्वमभिमतम् । तदतुरुभ्याद जामरेति ।

1 सात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7. 6. 200 मावेनावस्थितानि चिदचिन्मिश्राणि मदीयानि सर्वाणि भूतानीत्युपधारय’ । मदीयप्रकृति- द्वययोनीनि हि तानि मदीयान्येव । तथा प्रतिद्वययो नित्वेन कृत्स्नस्य जगतः तयोर्द्वयोरपि मद्योनित्वेन मदीयत्वेन च कृत्वस्य जगतः अहमेव मवोऽहमेव च प्रलयोऽहमेव च शेषीत्युपधारय । तयोः (१) चिदचित्समधिभूतयोः प्रकृतिपुरुायोरपि परमपुरुष यो नित्वं श्रुतिस्मृतिसिद्धम् । " महानव्यक्ते लीयते । अभ्यक्तमक्षरे लीयते । अक्षरं तमसि लीयते । तमः परे देव एकीभवति” (सु. २), “विष्णोस्स्वरूपातोदिते द्वे रूपे प्रधानं पुरुषथ चित्र” (वि. १.२.२४), “प्रकृतिर्या मयाऽऽख्यतः व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणी । पुरुषश्राप्य- भावेतौ लीयेते परमात्मनि । परमात्मा च सर्वेषामाधारः परमेश्वरः । विष्णुनामा स वेदेषु निर्विकारस्यापि चेतनस्य देवादिशरीरेन्द्रियतदधीनज्ञानक्रिया भोगः विविशिष्टवेषा’ पेश्या तत्पूर्वीचित्कल्पा- वस्थस्य प्रकृतित्वमुपपन्नमिति सूचितम् । व्याख्येये महीयानीत्येतन हरयने तत् कथमत्र निर्दिश्यत इत्यवाह मदीयप्रकृतिद्वययोनीनि हीति । इतिशब्दाप्रयोगेऽपि वा सिद्धौ, इतिशब्दः स्वकीयत्व- परामर्शार्थं इति भावः । भगवदभिप्रायस्थवचनरूपत्वादन] मदन्दः । तथेत्यस्य तथासतीत्यर्थः । तस्यैव विवरणम् प्रकृतिद्वयेत्यादि । पूर्वोक्तशेषित्वादिसमुच्चयार्थो वा तथाशब्दः । प्रमवप्रलयशब्दौ अतोत्पत्तिलयस्थानपरौ । ननु ‘अजामेकाम्’ (श्वे. ४. ५), ‘नियो नित्यानाम्’ (क. ५. १२), ‘प्रकृति पुरुषं चैव विद्यनादी उभावपि (गी १३. १९) इत्यादिषु सत्सु कार्यविषयकृत्नशब्देन प्रकृतिद्वय- स्यापि संग्रहः कथमवगम्यत इत्यवाह चिदचित्समष्टीति । प्रकृतिपुरुषयोः परमात्मनि प्रलयश्रुतिकात् तयोस्तस्मादुत्पतिरपि श्रुतिसिदैव स्यादित्यभिप्रायेणोपादत्ते महानिति । प्रकृतिपुरुषयोः परमात्मनिलयो नाम क्षीरे नीरस्येव विभागानईसंश्लेषविशेषः । तेन द्रव्यस्वरुपम्य नित्यत्वात् अजामित्यादेरविरोधः । उक्तार्थे स्मृतिमुदाहरति विष्णोरिति । परतोदिते । परत उदिते इत्यर्थः । आर्षः सन्धिभेदः । यद्वा, स्मृतिरपीयं प्रलयपरैव, तत्यकरणस्थत्वात् । दो अवखण्डने इत्यत्र दित्ते इति निष्ठान्तं पदम् ; पृथग्भूते इत्यर्थः । तेन प्रलयदशायामपि प्रधानपुरुषेश्वराणां मिथः स्वरूपभेदोऽस्त्येवेत्युक्तं भवति । अदिते इति वा पदच्छेदः । अपृथमूते इत्यर्थः ; तेन विभागानः संलेपविशेष उक्तो भवति; मलयप्रकरणस्थत्वात; अत्रापि पूर्वोत्तरोपादीयमानश्रुतिस्मृतिसमानार्थत्वाभिप्रायाच्च । स्वाभिमतार्थे स्फुटार्थे वचनमुदाहरति प्रकृतिरिति ।। ६ ।। 1 उत्तरार्धमद्युक्त्वा पश्चात् सकृदेष इत्युपधारयेति घटनसंभवेऽपि वैशद्यार्थ पृथगुक्तिः । उत्तरार्धे तदुत्तरश्लोक इव उपचारयेत्यैतदनन्वय संभवेऽपि पूर्वोसा विषयात् तदुक्तिः । 2 तयोरिति पदं न स्वात्, अनपेक्षितत्वात् चन्द्रिकायां तद्विद्वाय प्रतीकधारणाच्च । तदा तयोरितीत्येष हि स्यात् । 3 विशिष्टषेणपेक्षया - विशिष्टस्वरूपं प्रति । 4 कषत् प्रत्ययौ निष्ठेत्युच्येते । ;

240 श्रीभगवता 7. 7. वेदान्तेषु च गीयते ॥” (वि. ६. ४.३०, ३१) इत्यादिका हि श्रुतिस्मृतयः ॥ ६ ॥ मतः परतरं नान्यत् किश्चिदस्ति धनञ्जय । यथा सर्वकारस्यापि प्रकृतद्वयस्य कारणत्वेन सर्वाचेतन वस्तुशेपिणश्चेतनस्यापि शेषित्वेन कारणतया शेषितया च परतरः- ज्ञानशक्तिलादिगुणयोगेन चाहमेव परतरा । मतोऽन्यत् मध्यतिरिक्तं ज्ञानवलादिगुणान्तरयोग किचिदपि परतरं नास्ति | मिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ (7) सर्वमिदं चिचिद्वस्तुजातं कार्यावस्थं कारणवास्थं च मच्छरीरभृतं सूत्रे मणिगणवत आत्मावस्थिते मयि मतम् अश्रितम् ‘यस पृथिवी शरी’ (बृ. ५.७.३), ‘यस्यात्मा शरीरम् (बृ. ५. ७,२२), ‘एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः ’ (सु. ७) इति, आत्मशरीरभावेनावस्थानं च जगदुशणोरन्तर्यामित्रालादिषु सिद्धम् ॥ ७ ॥ मत्तः परतरमित्यत्र पूर्वोकस्यैवार्थस्य व्यतिरेकेण दृढीकरणनालपरत्वे मन्दप्रयोजनत्वम्; अहं परतर इत्येवंरूपेण पूर्वमनुक्तेश्व सव्यतिरेक निषेधोऽपि नातीवोचितः । अतोऽनुपदिष्टापूर्वार्थिपरस्वमेव शब्दस्य संभवत् अपरित्याज्यमित्यभिप्रायेणाह यदेति । पूर्वश्लोकस्थतथा शब्दोऽत्रानुषक्तः । ततध्यानन्तमहा- विभूतियोगोऽनन्तगुणयोगे दृष्टान्त इत्यभिप्रायेणाह तथा ज्ञानशक्तीति । शेपित्वेनेत्यन्तमर्थस्थिति- प्रदर्शनम्, कारणतया शेषितया चेति परतरत्वप्रकारकथनमित्यपुनरुक्तिः । नन्वहमेत्रेत्यवधारणम- शवथम्, खस्मात्पश्तरनिषेधेऽपि समनिषेधाप्रतीतेरित्यत्राह मत्तोऽन्यत् मव्यतिरिक्तमिति । अयमभिप्रायः- मत्तः इति पञ्चमी न परतरमित्यनेनान्विता । तथा सति अन्यशब्दः नन्ववप्रसङ्गात् । अतो मत्तोऽन्यत्परतरं नास्तीत्यन्वये अहमेव परतर इति फलितम् ततश्च समाभ्यधिक्रदरिद्रत्वमुक्तं भवति इति । ज्ञान- बलादिगुणान्तरयोगि किचिदपीत्यनेन ब्रह्मेशानादयोऽधिकारिणः परिशुद्धात्मानश्च क्रोडीकृताः । एवं भूमिराप: ( ४ ) इत्यादिना निरपेक्षयकृतिपरिणामवादः, केवलचेतनसन्निधिमाल परिणामित्वम्, प्रकृतिपुरुषयोरीश्वरं प्रति अशेषत्ववादश्च निरस्तः । मरुः परतरमित्यनेन तु त्रिमूत्यैक्य साम्योती व्यक्त्यन्तरप्रवाहेश्वरपक्षाः प्रतिक्षिप्ताः ॥ " अथ पूर्वोक्तसर्वोपादानत्वप्रसक्त सविका रत्यपरिहारार्थं पृथविसद्धप्रकृतिपुरुषा विवाद निर।साथै च सर्वाधारत्य मुखेन सर्वशरीरित्वमुच्यते मयीत्यर्थेन । सर्वमिदमित्यनेन सर्वावस्थ समस्त चिदचिद्वस्तुसंग्रह इत्यभिप्रायेणोक्तं चिदचिद्वस्तु जातमित्यादि । सुतमणिगणदृष्टान्तसामर्थ्यात् प्रोतमित्यनेन चानुप्रवेशा- श्रयाश्रयिभावप्रतीतेः शरीरलक्षणमपि सूचितमित्यभिप्रायेण मच्छरीरभृतमित्यादिकमुक्तम् । एकस्यैव सर्वाधारत्वमनुप्रविष्टस्य गृढत्वभाधेयभूतप्रकृत्याद्यधीनस्थितिविरहश्च तद्दष्टान्त सिद्धः । प्रोतशब्देन सूत्रवत् बहिर्व्याप्तिद्यभावप्रतीतिव्युदासायाह आश्रितमिति । अक्ष सुबालोपनिषद्वाक्योपादानमन्तर्यामिणो नारायणत्कयक्त्यर्थमन्तर्यामित्राणा नुकतत्त्वान्तरसंप्रहार्थं च ॥ ७ ॥

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7 8 11 241 अतः सर्वस्य परमपुरुषशरीरत्वेनात्मभूत परम पुरुषप्रकारत्वात् सर्वप्रकारः परमपुरुष एवास्थित इति सर्वेशन्देस्तस्यैवाभिधानमिति ‘वत्तद सामानाधिकरण्येनाह- रोमको प्रभा शशि ‘पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेच बीजभूतानां विद्धि बलवताचा कामराच वेडतिन् । 1 शब्दले पौरुषं नृषु ॥ ८ जीवनभूतानि विषु ॥ १ बुद्धिमि जस्तै जस्विनामहम् ॥ २० भ्रषु कामोऽस्ति भवेभ ॥ २२ उपदिनः । मयि सर्वम् (2) इति 7 एवं भूमिरापः ( ४ ) इत्यादिना मेत्यर्थः घटकश्रुत्यर्थ: । अथ तदुभयनिर्वाहिता मेदश्रुत्यर्थोपवणं क्रियत इत्यभिप्रायेणाह अत इति । केचित् “मयि सर्वमिदमित्यत्य रसादिधर्मविशिष्टे मयि प्रोतमित्यर्थः तद्विवरणं रसोऽहमित्यादि” इति व्याचख्युः तत्परिहारायाह सर्वस्य परमपुरुपशरीर परोक्ते त्वाधाराधेयभाववैपरीत्यादिदोष इति भावः । प्रकारवाचिशदानां प्रकारिणि पर्यवसानस्वाभाग्यं जातिगुणादिशब्देष्वपि सामान्यतः सिद्धमिति दर्शयितुं प्रकारत्वोपादानम् । अभिधानं मुख्यवृत्त्या शेोधनम् । यद्यपि रसादिशब्दा लोके निष्कर्षकाः प्रयुज्यन्ते ; व्यधिकरणतया चात्रावादिव्योपादानम्– तथाऽपि रसादीनां परमात्मशरीरभू द्रव्यप्रकारत्वेन परमात्मन: प्रकारित्वात् रसादिशब्दानां चाल समानाधिकरणतया प्रयोगात् तत्र निष्कर्षकत्वं नास्ती- त्यभ्युपगन्तव्यम् । [ अन ] द्रव्योपादानं तु तत्रत्व क्रये प्रधानमृतरसगन्धादिप्रकारिभूतोऽहमिति ज्ञाप- नार्थम् । द्रव्यप्रकाराणां च तत्प्रकारत्वं “काटिन्यवाद यो विभर्ति (वि. १. १४. २८) इत्यादिषु प्रयुक्तमिति भावः । रसस्य पृथिव्यां वृत्तौ सत्यामपि अपां नपादिगुणन्तरसद्भावेऽपि सोऽहमप्सु इति विशिष्योपादानं तेजस्तस्वात् अनूपरिणामस्य पूर्वत्वानुत्पतरसमधानत्वात् । अन्यत्र च “आतगन्धा तदा भूमि: प्रलयत्वाय कल्पते” (वि. ६. ४. १४ ) इत्यादिना च पृधिवादीनां गन्धरसाद्यधीनत्व- मुक्तम् । एवमुत्तरत्रापि प्राधान्यतो विशेषनिर्देशे यो भाव्यम् । प्रभा स्वाश्रयातिरिकप्रसारि तेजोद्रव्यविशेषः । प्रयैव चन्द्रसूर्यौ जगदुपकार हेतुभूताविति तत्मानौ । सर्वेषां वेदानां बीज- त्वादिना तेषु प्रणवः प्रधानभूतः । पौरुषं पुरुषस्य भावः यतः पुरुषबुद्धिरित्येके । संततिपरम्परा - , 1 उक्तं धर्मिणां भगवदधीनत्यम् । लद्वधर्माणामपि तदीये चैवेति द्वादशलोके वक्ष्यते । तन कांश्रिदुदाहरति रस इत्यादिना । तत्र समानाधिकरणनिर्देशं निर्वहति मत इत्यादिना । प्रतीति । इति तोरित्यर्थः । तत्तदिति पृथकपदम् माहेश्यस्य कर्म । 2 रसत्वादिधर्मविशिष्टे - रसादिने कम्पः । तथैव शांकरे दर्शनात् । अत्र, रस उह- मित्यादिवाक्यानि विहाय मनि सर्वस्व गमनं रसोहनित्यादौ प्रतियं मोनादि- पदानध्दाहाराम सर्ववाक्य लाक्षणिकत्वपरिहाराय च । 3 दर्शयितुमित्युपलक्षणम् । रसादीनां गुणानां शरीरत्वायोगाच प्रकारेदि सामान्योक्तिः । 4 साक्षात् स्वस्य ततदाश्रयत्वव्यावृत्तय इति भावः । 5 कार्येषु कारणगत विशेषाधिकविशेषः सजातीयेष्वेकमान्यापेक्षया विशेषश्च मदधीन इति भावः । उत्कृमात्र निर्देशः विवेकिकर्तव्यनिष्कृष्टधर्म निवारणसूचनार्थः । इा–31 342 श्रीभगवद्गीता - 7, 18, -न. एते सर्वे विलक्षणा भावा मत्त एवोत्पन्नाः, मच्छेषभूताः मच्छरीरतया मय्येवा- वस्थिताः; अतस्तत्तत्प्रकारोऽहमेवावस्थितः ॥ ८, ९, १०, ११ ॥ " G ; i ये चैव सात्विका भावा राजमास्तानसाच ये । मत्त पयेति तान् विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ किं विशिष्याभिधीयते १ साविका राजसास्तामसाच जगति देहस्वेनेन्द्रियत्वेन हेतुभूतं रेत इत्यपरे । यद्वा पौरुषं सामर्थ्यं कर्तृत्वशक्तिरित्यर्थः । तयैव हि कर्तुरात्मनः कारकान्तरेभ्यः प्राधान्यन् । नृषु जीवेष्वित्यर्थः । यद्वा पौरुषं पुंस्त्रम् ; स्त्रीनपुंसकन्यावृतः सत्वादिस्वभावविशेषः । नृशब्दश्च पुरुषपर्याय: । पुण्यो गन्धः तुलस्यादिगन्धः सुरभिगन्धमात्रं वा तद्योगेन हि पृथिवी सत्त्वोन्मेषस्य सुखस्य वा हेतुर्भवति । विभावसुरलामिः । तत्र च तेजः दाहकत्वशक्तिः । भूत- शब्देनाव शरीरिणो गृह्यन्ते । सर्वशब्देनात्र त्रह्मशर्वादीनामपि संग्रहः । तेषु जीवन प्राणनम्, प्राण- स्थितिहेतुर्वा, येन सर्वाणि भूतानि जीवन्ति मृतेषूपजीवनीयं वा रूपम् । सर्वभूतानां सनातनं बीजं प्रकृतितत्त्वम् । अथवा प्रधानधर्मनिर्देशप्रकरणत्वात् चीजशब्दोऽलोपादानत्वाख्यस्वभावपरः । सर्वेषां परिणामिद्रव्याणां खकार्यपरिणामसामर्थ्यमित्यर्थः । अथवा वीजं प्ररोहकारण जङ्गमस्थावरभूतानां तत्त- दुपादानद्रव्यम्” । बुद्धिः अध्यवसायः ज्ञनमात्रं वा । तेजखिनः प्रतापशीलाः । तेषां तेजः अनभिभवनीयत्वम् पराभिभवसामर्थ्य वा । तेजः अभिमान इति केचित् प्रागल्भ्यमित्यपरे बलं धारणादिशक्तिः । कामरागवशात् स्वकार्ये प्रवृत्तस्य बलस्य परपीडादिहेतुत्वात् धर्मोपयुक्तशरीरादि- धारणमात्रादिविषयत्वाय कामगगविवर्जितमित्युक्तम् । कामः इच्छायाः काष्ठाप्रासदशा | रागः इच्छा । यद्वा कामशब्दः काम्यपरः । सद्विषयो रागः कामरागः । भूतेषु देवमनुष्यादिरूपेणा- वस्थितेषु जन्तुषु । धर्माविरुद्ध कामः खररपीत्यादिः । अथ रसोऽहमित्यादिसामानाधिकरण्यं सहेतु- कमुपपादयति एस इति । न चार्थे तदधीनसामर्थ्य प्रदर्शनार्थ ‘राजा राष्ट्रम्’ इत्यादिवदारोपः, मुख्य- संभवे वृत्त्यन्तरायोगादिति भावः । एत इत्यनेनेश्वरव्यतिरिक्तैरशक्यक्रियत्वमभिप्रेतम् । सर्व इत्यनेन ब्रह्मरुद्रादिभिरन्यैश्च क्रियमाणानामपि ब्रह्मादिशरीर परमात्माधीन सृष्टत्वम् ‘अहं कृत्स्नस्य’ (६) इति पूर्वोक्कं स्मारितम् । वक्ष्यमाणराजसतामसेभ्यो वैलक्षण्यार्थमुक्तम् विलक्षणा इति । “मत्त एव पृथग्विधा:” ( १०. ५) इति च वक्ष्यते । एतेन “न विलक्षणत्वादस्य " ( ब्र. २. १. ४ ) इत्यधिकरणार्थोऽपि स्मारित: । मच एवोत्पना इत्यादि तसद्धस्त्वनुरूपं यथासंभवं सामानाधिकरण्यहेतुः । गुणजाति- शरीरेष्वनुगतः सामानाधिकरण्यहेतुरपृथक्सिद्धिरिति प्रदर्शनायोकं मय्येवाच स्थिता इति ॥ ८-९-१० ॥ ’ } रसोऽहमित्यादेः प्रदर्शनार्थत्वं ये चेत्यस्योपसंहारतां च दर्शयति किं विशिष्येति । तत्तद्धेतु- 2 म्यमिति । द्रव्यगतकारणावरुथेत्यर्थः । पुत्रेयोजनायां सामान्यमुक्तम् । अत्र विशेष उक्तः । 3 अयमत्र विशेषः श्लादिशमानाम् अवादिसमानाधिकरणतया न प्रयोगः । अतो गवादिशब्दो यथा गोस्वविशिष्टपिण्डविशिष्टजीवविशिष्टवाचीति सर्वेषां द्रव्याणामन्तरा प्रकारतया तत्र मानम्, तथा न रसशब्दादौ किंतु रसशब्दः परम्परा संयम्पेन रसबिभिष्टब्रह्मवाचीन्येवम् । एवं शरीरादिशब्देऽपि ।

वातर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7 18. 243 + भोग्यत्वेन तचद्धेतुत्वेन चावस्थिता ये भावा, तान् सर्वान् मत्त एवोत्पश्चान् विद्धि ते मच्छरीस्तथा मय्येवावस्थिता इति च । न त्वहं तेषु— नाहं कदाचिदपि सदायत्तस्थिति; अन्यत्रात्मापत्तस्थितित्वेऽपि शरीरस्य, शरीरेणात्मनः स्थितावप्युपकारो विद्यते मम तु चैर्न कश्चित् तथाविध उपकारः केवललीलैव प्रयोजनमित्यर्थः ॥ १२ ॥ , " त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ १३ तदेवं चेतनाचेतनात्मकं करते जगत् मदीयं कालेकाले मत्त एवोत्पयते, मयि च प्रलीयते मय्येवावस्थितम् मच्छरीरभूतम् मदात्मकं चेत्यहमेव कारणावस्यायां कार्याव स्थाय च सर्वशरीस्तया सर्वप्रकारोऽवस्थितः । अतः कारणत्वेन शेषित्वेन च ज्ञानाद्य- सङ्घयेय कल्याणगुणगणैश्चाहमेव सर्वैः प्रकारैः परतरः; मत्तोऽन्यत् केनापि कल्याणगुणगणेन वेनेति समष्टिदशाया अपि संग्रह: । अयं च देहत्वादिविभागोऽनुभूयमानप्रकारानुवादियच्छन्दा- भिप्रेतः । सात्त्विकतादिकं देहादिषु प्रत्येकमन्वितम् । अपि च “प्रहर्षः प्रीतिरानन्दः सुखे संज्ञान्त- चित्तता” (मा. मो. २१९. २७) इत्यादयः साविका भावाः । “अतुष्टिः परितापश्च क्रोधो लोमः (शोको मोह :) तथाऽक्षमा’ (२८) इत्यादयो राजसाः । “अविवेकस्तथा मोहः प्रमादः स्वमतन्द्रिता” (२९) इत्यादयस्तामसाः । एते चान्यत्र प्रपञ्चिता इहाभिप्रेताः । मत एवेत्यवधारणेन निर्मितोपादा- नैक्यं सात्त्विकत्वादिना वैचित्र्यशक्तितदुचितानेक निमित्तत्वादिप्रतिक्षेपश्च कृतः । कारणरवेन सह सा- मानाधिकरण्यनिबन्धननियमनगर्ने शरीरत्वेन तादवीम्यमपि सप्तम्या विवक्षितमिति दर्शवितुम् गच्छ शरतया मय्येवावस्थिता ’ इत्युक्तम् । नत्त्वहं तेष्वित्यत्र व्याप्तिप्रतिक्षेपभ्रमनिरासायाह नाहमिति । किमर्थमिदमप्रसक्तं प्रतिषिध्यत इत्याशङ्कयाह अन्यत्वेति । तुशब्दोऽल शङ्कानिवृत्त्यर्थ: । सर्वोपकार- निषेधे तदुत्पादनादिवैयर्थ्यापरिहाराय तथाविध इत्युक्तम् । अभिप्रेतमुपकारान्तरमहंशब्दाभिप्रेतपरिपूर्ण- स्वमुखेन दर्शयति केवलेति ॥ १२ ॥ एवं स्वयाथात्म्यमुपदिष्टम् । अथ त्रिभिरित्यादिना प्रकृत्याऽस्य तिरोधिमुपदिशति । अत मामित्यनेन ‘भूमिरापोऽनलः ’ ( ४ ) इत्यारभ्योक्तं यथावस्थितस्वरूपं गुणमयभावेभ्यः परत्वप्रदर्शनाया- नूदितमिति दर्शयितुमाह तदेवमिति । उत्पत्तिप्रलययोरविरोधं सर्वेषु कल्पेषु तस्यैव कारणत्वं चामि- प्रेत्योक्तम् कालेकाल इति । त्रिभिर्गुणम पैरेभिरिति पदत्रयेण दुःखमिश्रश्वनश्वरत्वसातिशयत्वादीनि विवक्षितानि । रजस्तमो मिश्रत्वाद्दुःखमिश्रत्वम् । सुखदुःखमोहात्मका हि वयो गुणाः । कार्यत्वादनित्यत्वम् इन्द्रियपरिच्छिन्नत्वात् क्षुद्रत्वमिति भावः । मामेभ्यः परमव्ययमिति तु तिभिर्निस्किउयमत्वनीकखरूप- 1 नत्वहं तेष्विति तुशब्नघटितनिषेधवाक्यं तेमयीत्यंशस्य पूर्वसद्भाष एव वस्तमिति विमृश्य भाष्ये उत्तरभागव्याख्यानं पूर्वे कृतम् । धर्मरूपभावानां द्रव्यद्वारे भगवति खितिरिध । तथा द्रव्यद्वारेष तेषामाचारस्वं निषिध्यते । साक्षादाधारत्वमसत्यमाषात् ।

344 श्रीभगवद्गीता म. 7. 2. परतरं न विद्यते । एवंभूतं मां त्रिभ्यः साच्चिकराजसतामसगुणमयेभ्यो भावेस्यः परं मदसा- वारणैः artः कल्याणगुणगणैस्ततोग्यताप्रकारैश्च परम् उत्कृष्टतमम् अव्ययं सदैकरूपमपि तैरेव त्रिभिर्गुणमयैर्निहीन तरैः क्षणष्यसिभिः पूर्वकर्मानुगुणदेहेन्द्रिय भोग्यत्वेनावस्थितैः पदार्थ- महितं देवतिर्यानुयस्थावरात्मनाऽवस्थितं सर्वमिदं जगनाभिजानाति ॥ १३ ॥ कथं वत एवानवाधिकातिशयानन्दे नित्ये सदैकरूपे लौकिकवस्तु भोग्यतस्त्रकारैथो कुष्टतमे त्वयि स्थितेऽप्यत्यन्तनिहीनेषु गुणमयेध्वस्थिरेषु भावेषु सर्वस्य मोक्तृवर्गस्व त्वनिरतिशयानन्दत्वनित्यत्वानि अभिप्रेतानीति दर्शयति एवंभूतमिति । कारणत्वेन पितृत्वा द्वितैषिणम्, शेषित्वेन शेषभूतानामुज्जीवनमप्यात्मलाभं मन्वानम्, सर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वादिभिरनिष्टनिवर्तनेष्टप्रापणयोर- न्यनिरपेक्ष चेति एवंभृतशब्दाभिप्रायः । दुःखमिश्रत्वादिविशिष्टतया प्रस्तुता एव भावाः एभ्यः इत्य- वधित्वेन परामृश्यन्त इति प्रदर्शनाय त्रिभ्य इत्यादिकमुक्तम् । एभ्यः परमित्यत ‘तमसः परस्तात् ’ इत्यादिष्विव देशादिविवक्षाय्युदासायोत्कृष्टत्वोक्तिः । तत्तद्रोग्यताप्रकारैश्चैति समुद्रे गोष्पदमस्ती- तिवत् । श्रयते हि " यच्चास्येहास्ति यच नास्ति सर्वे तदस्मिन् समाहितम्” (छा. ७. १. ३) इति । शब्दस्पर्शादिरूपेण प्राकृता भावा नोग्याः । परमात्मा तु ज्ञानशक्त्यादिगुणगणैः स्वरूपसमवेतैः शब्दादि- विसजातीयानुकूल्यप्रकारैः अप्राकृतैश्च शब्दादिभिः प्राकृतैश्च तैरेव स्वपर्यन्तता शेषादप्राकृतकल्यैः प्रत्येकं भोग्यतायामन वधिकातिशयपरत्वावेशिष्ट इति भावः । एवंनिर्दिष्टभोग्यतमखरूपस्याविकारित्वेन काला- बच्छेदव्युदासपरोऽव्ययशब्द इत्यभिप्रायेणाह सदैकरूपमिति । तैरेवेति । उक्तदोषत्रययुक्तैरेवेत्यर्थः । त्रिभिरिति । गुणाः परस्परन्यूनाधिक मावेनावस्थिता अप्यविनाभूताः । ततश्च गुणत्रयमयानां भावानां दुःख- मिश्रत्वमवर्जनीयमिति भावः । निहीनतरैरिति । कर्मानुरूपगुणत्रयमय भोगाः तत्तत्कर्मानुरूप्यण क्षुद्रा इति भावः । धूणध्वंसिभिरिति कर्मावसाने क्षणान्तरं स्थातुं न प्रभवन्तीति मावः । ननु सत्त्वेन कथं मोह : ? इत्थम् – यथा विषसंपृक्तेऽप्यन्ने मधुनिषेको मन्दस्य भोजन मिल | षमुत्पादयति, तथा तत्तत्कर्मानु- रूपानर्थपर्यवसितसुख लचहेतुत्वेन युक्तं सत्त्वस्यैव मोहहेतुत्वम् इति । सर्वशब्दोऽत्र देवजात्यनुप्रविष्ट- ब्रह्मरुद्रादेरसंग्रहपरः । इदेशब्दोऽनुभूयमानभोक्तृव गवैचिच्चाभिप्रायः । जगच्छन्दश्चाचिद्विशिष्टचेतन- बाचीत्यभिप्रायेण देवेत्यादिकमुक्तम् । “ब्रह्माद्याः सकला देवा मनुष्याः पशवस्तथा । विष्णुमाया- महावर्तमोहान्धतमसावृताः ॥” (वि. पु. ५. ३०. १७) इत्यादिकमतानुसन्धेयम् ॥ १३ ॥ उक्तानामर्थस्थितौ मोह एवार्य न घटत इति शङ्कायां देवीत्यादिकमवतारयति कथमिति । सर्वस्येति । सत्त्वोत्तरतया तत्त्वज्ञानप्रच्युतिरहिताया देवजातेरिति भावः । उत्कृष्टापकृष्टस स्त्रिधा बुत्कृष्ट- -ग्रहणशीलता मोक्तृवर्गस्येत्यनेन सूचिता । हिशब्दोऽत्र दुरतिक्रमत्वहेत्वर्थः । देवेन निर्मिता देवीति 1 मोहितत्यान जानातीति शगुरुम् मोह एवं कथमित्याह देवीति । यद्वा अशा मुश्यन्तु । स्वाने जातेऽपि कथं मुहान्तीत्यत्राह देवीति । पवश्च स्थितेऽपीत्यस्य स्थितत्वेन ज्ञातेऽपीत्यर्थः 1 पर तुस्थितिमा स्यानुपयुक्तस्मात् ॥ मोहयातिक्रमः कुतो नेति प्रकृतप्रश्नार्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7. 14. भोग्यत्वबुद्धिरुपजायत इत्याह- देवी श्लेषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । 器 ‘ममैषा गुणमयी सभ्वरजस्तमोमयी माया यस्मात् देवी देवेन क्रीडाप्रवृतेन मचैव निर्मिता, तस्मात् सर्वैर्दुरत्यया दुरतिक्रमा | I 1 | अस्याः मायाशब्दवाच्यत्वमासुरराचसाखादीनामिव विचित्रकार्यकरत्वेन यथा च “वतो भगवता तस्य रक्षार्थ चक्रमुत्तमम् | आजमाम समाज्ञसे ज्वालामालि सुदर्शनम् । तेन माया- सहस्रं तच्छम्बरस्खाशुगामिना । बालस्य रक्षता देहमेकैकश्येन हृदितम् (मेकैकंच निपूदितम्)” (वि. पू. १.१९, २५) इत्यादौ । अतो मायाशब्दो न मिथ्यार्थवाची । ऐन्द्रजालिकादिष्वपि केनचिन्मन्त्रौषधादिना मिध्यार्थविषयायाः पारमार्थिक्या एव बुद्धेरुत्पादकत्वेन मायावीति तद्धितार्थ: । ‘दिवु क्रीडा…. ‘त्यादिधातौ देवशब्दनिप्पत्तिः एतेन ‘देवात्मशक्तिम्’ (वे. १. ३) इति श्रुति सूचनम् । देवी, मम इति शब्दाभ्यां मायापवर्तकस्य देवस्य मायिश्च कृष्णस्य मेदश्रमव्युदासाय मवेत्युक्तम् । न हि खच्छन्देन । घटित घटना समर्थेनेश्वरेण लीलार्थ प्रवर्तिता माया अनीश्वरः सर्वभूतैरपि लक्षितुं शक्यत इति सर्वेरित्यस्य भावः । अत्ययशब्दस्यान नाशार्थत्वव्युदासायाह दुरतिक्रमेति । दुःखेनातिक्रमणीया भगवश्पपत्तिरहितैर्टइयितुमशक्यैव । ; मायाशब्दस्य पराभिमतमर्थे दूषयिष्यन् स्वाभिमतमर्थं तावदाह अस्या इति । सत्येष्वेवासुरराक्षसा- स्वादिषु मायाशब्दप्रयोगो न मिथ्यात्वनिबन्धन इति भावः । यथाचेति । ‘तेन मायासहस्रम् ’ इत्यत्र न मिथ्यार्थविषयत्वमुत्प्रेक्षितुमपि शक्यम्, मिथ्याभूतस्य शस्त्रस्य निषूदनीयत्वाभावादिति भावः । आदि- -शब्देन “माया सततं वेत्ति प्राणिनां न शुभाशुभम् ” (….), “देवमायेव निर्मिता” (रा. बा. १.२६) इत्यादिप्रयोगसंग्रहः । अपिच दण्डनीतौ सामाद्युपायचतुष्टयादन्ये मायोपेक्षेन्द्रजालरूपाः अमुख्याः तय उपाया उपदिष्टाः तत्र माया अन्यथाभूतस्य वस्तुनोऽन्यथाकरणशक्तिः इन्द्रजालं तु तथाप्रतिभासन- शक्तिरिति विभागः । तस्मात् सत्यविषय एव मायाशव्द इत्यभिप्रायेणाह अत इति । मायाशब्द- प्रयोगस्य सत्यविषयत्वादित्यर्थः । ननु मिथ्याभूतार्थमदर्शकेषु तत्संबन्धात् मायाविशन्दः प्रयुज्यते । अतो मायाशब्दो मिथ्यार्थेऽपि प्रयुक्त इत्यलाह ऐन्द्रजालिकेति । असत्यत्ववत् असत्योत्पादकत्वमपि न मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति दर्शयितुम् पारमार्थिक्या एवेत्युक्तम् । श्रान्तिज्ञानमपि स्वरूपतः सत्यम् ; आरोपितस्तु विषयो मिथ्येत्युच्यते । तथाऽप्यन्ततो मिथ्यार्थसंबन्धो निमित्तमित्यत्नाह तथेति । 5 1 यस्मादित्यस्य तस्मादिति प्रतिसंबन्धि तत्र यस्मादिति हिशब्दार्थश्चेत् दुरवेशि पदमवान्तरपृयश्वाक्यं स्यात् । अतो देवीतिहेतुमर्भ विशेषण सुतिप्रदर्शनं यस्मादितिः। दिशा- भूतं हेतुत्वं तु पूर्वश्लोकान्वयि । यत् मत इत्यादिना अन्ते भाष्यते । 2. दण्डनीताविति । अयमर्थः भाध्ये प्रथमवायये अस्वादीनामिवेत्यत्र निगृहः । विवक्षयैव यथाचेति चकात्प्रयोगः, मत एवोपरि ऐन्द्रजालिकप्रस्ताव इति भावः ।

248 श्रीभगवट्रीता. 7, 14, प्रयोगः । तथा मन्त्रौषधादिरेव च तत्र माया : सर्वप्रयोगेष्वनुगतस्यैकस्यैव शब्दार्थत्वात् । aa मिध्यार्थेषु माया शब्दप्रयोगो मायाकार्यबुद्धिविषयत्वे नौपचारिका, मञ्चाः क्रोशन्तीति- यत् । एषा गुणमयी पारमार्थिकी भगवन्मायैव “मायां तु प्रकृति विद्यान्यायिनं तु महेश्वरम् " ( श्वे. ३. ४. १० ) इत्यादि) भिधीयते । + 1 अस्याः कार्य भगवत्स्वरूपतिरोधानम्, स्वस्वरूप भोग्यत्वबुद्धि । अतो भगवन्मायया मोहितं सर्वे जगत् भगवन्तमनवधिका तिशयानन्दस्वरूपं नाभिजानाति || मायाविमोचनोपायमाह— ;

मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ मन्त्रौषधादेर्मिध्यार्थस्य च सन्निधाने किं विशेषनियामकमित्यत्राह सर्वेति । न ह्येकशक्त्यैव निर्वाहें संभवति अनेकशक्तिकल्पना युक्तेति भावः । मिथ्याभूतेष्वेवार्थेषु मायेयमिति प्रयोगो भवति, तत्र च विचित्र कार्यकरत्वा- भावान्मिथ्यात्वमेव निमित्तमाश्रयणीयमित्यत्राह तवेति । अयं भावः यत्र संबन्धाद्गुणयोगाद्वा प्रयोगो दुर्निवेदः तत्र हि शक्त्यन्तर कल्पना गौरवं साम्। संभवति चाल परम्परया संबन्धः, मायाकार्य- ज्ञानविषयत्वात् । न च मिथ्यात्वे प्रवृतिनिमित्ततया स्वीकृते अस्त्रादिषु तत्संबन्धगन्धः । मिथ्यार्थस्य च गुणाभावादेव तद्गुणयोगो दूरनिरस्तः । अपिच मिथ्याभूतेषु शुक्तिकारजतादिषु तत्प्रयोगाभावात् मिथ्यात्वविशेषे निष्कृष्यमाणे अस्मदुक्त एव विशेषेऽन्तर्भवतीति । “वं हि लोकगतिर्देव न त्वां केचित् प्रजानते । ऋते मायां विशालाक्ष तव पूर्वपरिग्रहाम् ॥” (रा. उ. ११०. १०), “योगनिद्रा महामाया” (वि पु. ५. १. ७१ ) इत्यादिष्वपि भगवतो विचित्र कार्यविशेषोपयेगितया वा प्रकृतितत्त्वाभि मानिदेवतात्यादिरूपेण वा मायेत्युक्तम् । अतो युक्तं विचित्र कार्यकरत्वमेव मायाशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमिति । श्रुतावपि विचित्रसृष्टयुपादाने प्रकृतौ सत्यायामेव माया शब्दः प्रयुक्त इत्याह एषेति । महेश्वर- शब्दस्याला रुद्रविषयत्वभ्रमव्युदासाय भगवच्छन्दः । श्वेताश्वतरोपनिषदपि पुरुषसूक्तप्रत्यभिज्ञान-महा- पुरुष शब्द - सत्यप्रवर्तकत्वादिभिर्भगवद्विषयतयैव प्रतीयते । महेश्वर शिवादिशब्दास्तु तस्मिन् अवयवशक्त्या गुणयोगेन वा प्रवृत्ताः, रुद्रस्यान्यत्र कार्यस्त्वकर्मवश्यत्वसंप्रतिपत्तेरिति भावः । ‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात्’ इति न तत्र प्रकृत्यनुवादेन मायात्वं विधीयते ; किंतु मायाशब्दार्थानुवादेन प्रकृतित्वमिति वाक्य- स्वारस्यावगतम् पूर्वत्र “अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्ध” (श्वे. ४. ९) इत्यभिहिते के मायेत्याकाङ्क्षायां प्रवृत्तत्वादिति भावः । अस्मिन् प्रकरणे मायाशब्दप्रयोगनिदानमत्रोपयुक्तं विचित्रकार्यं दर्शयति अस्या इति । तदेत - दखिकमभिप्रेत्य भगवद्यानमुनिभिरुक्तम्, “खयाथात्म्यं प्रकृत्याऽस्य तिरोधिः शरणागतिः” (गी. सं. - ११) इति । चोचपरिहारतां दर्शयन् उपसंहरति अत इति ॥ १३ ॥ ‘प्रकृत्याऽस्य तिरोधिश्वरणागति:” (११) इति संग्रह लोके तनिवृत्त्यर्थमित्यध्याहर्तव्यमिति दर्शयन् अनन्तरमन्थमवतारयति मायाविमोचनेति । यच्छासनावळनीयं निगमनम्, तन्निवृत्तिरुपि

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7 15. 147 मामेव सत्यसङ्कल्पं परमकारुणिकमनालोचितविशेषाशेपलोकशरण्यं ये शरणं प्रपद्यन्ते, ने एतां मदीयां गुणमयीं मायां तरन्ति मायामुत्सृज्य मामेवोपासत इत्यर्थः ॥ १४ ॥ ; मिति भगव (भव ९) दुपासनापादिनी भगव (भव १) त्पति सर्वे न कुर्वत इत्याह– न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः । माययाऽपहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ १५ दुष्कृतिनः पापकर्माणः मां न प्रपद्यन्ते । दुष्कृततावतम्येन ते चतुर्विधा भवन्ति मूढा, नराधमाः, माययाऽपहृतज्ञानाः, आसुरं भावमाश्रिताः इति । मूढाः विपरीतज्ञानाः ; पूर्वोक्तप्रकारेण ममवच्छ्रेषक र समात्मानं भोग्यजातं च स्वशेषतया मन्यमानाः । नराधमाः सामान्येन ज्ञातेऽपि मत्वरूपे मदोन्मुख्यानहः । माययाऽपहृतज्ञानाः मद्विषयं मदेश्वयविषयं च ज्ञाने येषां तदसंभावनापादिनीभिः कूटयुक्तिभिरपहृतम्, ते तथोक्ताः । आसुरं भावमा- श्रिताः मद्विषयं मदेश्वर्यविपयं च ज्ञानं सुरदमुपपन्नं येषां द्वेषायैव भवति ते आसुरं तेनैव कार्यो, न त्वन्येनेति मामेवेत्यवधारणाभिप्रायं व्यञ्जयति सत्यसङ्कल्पमिति । न हि बन्धविषय एव सङ्कल्पः सत्यः अपि तु मोक्षविषयोऽपीति एव प्रपदनीय इति भावः । शक्तस्यापि निर्घृणस्य प्रपत्त्या न किञ्चित् प्रयोजनमित्यत उकं परमकारुणिकमिति । परमकारुणिकस्यापि लोकवत् परिमाया- परिमाविभागे किमस्यासापराधशालिनो जनस्य तत्प्रपत्येत्यत्रोक्तम् अनालोचितेत्यादि । वायस- शाखामृग - विभीषण- द्रौपदीप्रभृतिषु चैतत् स्पष्टम् । “यदि वा रावणः स्वयम् ” (रा. यु. १८.३५) इति- च तदुतिः । एतामित्यस्याभिप्रेतमाह मदीयां गुणमयीमिति । अपीति शेषः । उपासनप्रकरणत्वस्त् वक्ष्यमाणार्तादिचतुष्टयसाधारणत्वाच्चोपासनाङ्गभूता प्रपत्तिरत्रोच्यत इत्यभिप्रायेणाह मायामुत्सृज्येति ॥ ये प्रपद्यन्ते इति विशेष निर्देशप्रतिक्षेयाभिप्रायेणाऽऽशकते कि मिशीति । सुकृतित्वदुष्कृतित्व भेद: सा.. क्षाच्छङ्कोत्तरम् ; तत्तारतम्यकथनं तु अत्यन्त हेयात्यन्तोपादेया कारभेदज्ञापनार्थैमित्यभिप्रायेणाह दुष्कृतिन इति । उत्तरश्लोकस्थचतुर्विध पदमत्रापि चतुर्विधपुरुषनिर्देशक्शादाकृष्य दर्शितम् । मूढत्वादिविशेषणांना- मेकस्मिन्नेव समुच्चयः किं न स्यादिति शङ्काव्युदासाय पदचतुष्टयव्याख्या । मूढत्वापहृतज्ञानत्वयोर्मध्ये, काचिदवस्था नराधमशब्देन विवक्षितेत्यभिप्रायेणाह सामान्येनेति । उपनिषदर्थनिश्वयाभावेऽषिः सर्व लोकप्रसिद्धेतिहासपुराणादिभिः सामान्यज्ञानम् । सुमेरुप्रभूतित्रिव सुलभत्वापरिज्ञानादौन्मुख्याः नत्वम् । उत्पन्नस्यैव हि ज्ञानस्यापहारः स च विचित्रमोहजनकतया मायाशब्दवाच्याभिः कुदृष्टि- बापसूकूटयुक्तिभिरेवेत्यभिप्रायेणाह मद्विषयमिति । आसुरं भावमाश्रिताः इत्येतत् अनपड़ज्ञानः विषयमित्याह सुममिति । निपुणतमप्रतिपादितप्रक्रियया प्रमाणतर्कैरवाध्यत्वेन निश्चितमित्यर्थः अरसंबन्धी भाव आसुरी भाषा ; असुरा हि भगवन्तमतिशक्तिशक्तिं जानन्त एव द्वेषमाचरन्ति । वक्ष्यते च असुरकृतीनां भावः षोडशे । “विष्णुभक्तिपरो देवो विपरीतस्तथाऽऽसुरः” (बि.व. १०२. ७४ ) इति न्यायाच्चायमासुरो भावो भगवति द्वेष एवेत्यभिप्रायेण द्वेषाचैव भक्तीत्युक्तम् । 1 [मत्र श्रीमद्स्य ज्ञखसारदर्शितं श्रीषादिहं साम्बु बाइसुभ्याहृतमनुपेयम् ।

$48 श्रीभगवता 7, 16. neufear | उचरोचराः पिता ॥ १५ ॥ चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन । मार्ती जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी व भरतर्षभ (६ सुकृतिनः पुण्यकर्माणो मो शरणमुपगम्य मामेव भजन्ते । ते च सुकृततारतम्येन चतुर्विधाः, सुकृतगरीयस्त्वेन प्रतिपत्तिवैशे म्यादुत्तरोत्तर अधिकतमा भवन्ति । आर्तः प्रतिष्ठाहीनः अष्टैश्वर्यः पुनस्तत्प्रातिकामः । अर्थार्थी अप्रातैश्वर्यतया ऐश्वर्यकामः । तयोर्मुस- aaree | ऐश्वर्यविषयत्यैक्यादेक एवाधिकारः । जिज्ञासुः प्रकृतिवियुक्तात्म स्वरूपा- एषामुत्तरेषां ज्ञानांशेनातिशया दुत्कृष्टतमत्वभ्रमत्स्यादिति तन्निरासायाह उसशेत्तरा इति । “विदुषोऽति- क्रमे दण्डम्यस्त्वम्” (गौ. घ. सू. २. १२. ६) इति न्यायेन ज्ञानप्रकर्ष एवाल पापिष्ठतमत्वे हेतु: ; ज्ञानातिशयेऽपि वैमुख्यं च प्राचीन पापातिशया देवेति भावः ॥ १५ ॥ चतुर्विधा भजन्ते इत्यत्र भजनपर्यवसिता प्रपत्तिर्विधित्सिता; पूर्वश्लोके तन्निषेघादल तद्विधान स्यैवोचितत्वादित्यभिप्रायेण शरणमुपगम्येत्युक्तन् । सुकृतित्वाविशेषे कथमधिकारिभेद इत्यलोकं सुकृततारतम्येनेति । तारतम्यं विवृगोति सुकृतगरीयस्त्वेनेति । विश्वासादेस्साधारणत्वेऽपि प्रफ्ते (प्रतिपत्ते वैशिष्टच फलेच्छा मेदात् । आर्तशब्दोऽत्र आर्तिमूलपूर्वस्थितिशैथिल्यपर इत्यभिप्रायेणाह प्रतिष्ठादीनइति । आर्तस्य हि परभजनमा र्तिनिवृत्त्यर्थमेवेत्यभिप्रायेणाह भ्रष्टैश्वर्यः पुनस्तत्प्राप्तिकाम इति । पाठक्रमादप्यर्थकस्य प्रबलत्वात् जिज्ञासोः प्रागेवार्थार्थिन उपादानम् । आर्तात् तस्य विशेषं दर्शयति अप्राप्नेति । अर्थशब्दोऽलार्थनीयभोगविशेषपरः । फलद्वारा अधिकारिमेदोऽभिधीयते ; फलच आर्त स्वार्थार्थश्चैश्वर्यमेकमेव । यदा पुनस्तदवान्तरमेदेन भेदवलप्तिः ; तदा भेदान्तरमपि वक्तुं शक्य- मित्यवाह तयोरिति । प्रसिद्धेनावान्तरभेदेन विशेषव्यपदेशमात्रमिति भावः । अजज्ञासुशब्देन ज्ञानार्थि माल किं न गृखते, भगवन्तमेव वा विज्ञासुः, भक्तिश्रद्धारहितः कुतूहलमात्रेण भगवन्तं जिज्ञासमानो या, “यथा एकतद्वितादयः, “यूयं जिज्ञासवो भक्ता: " (मा. मो. ३४४.३१ ) इति । “आरोग्यं भास्करा दिच्छेत् श्रियमिच्छेद्भुताशनात् । ईश्वरात् ज्ञानमन्विच्छेत् मोक्षमिच्छेजनार्दनात् ।” (त्र. पु.) इत्युक्ताधिकारिचतुष्टये चाल प्रत्यभिज्ञायमाने जिज्ञासुरपि स एव भवितुमर्हति –तलाई प्रकृतीति । भगवतं जिज्ञासोरन्ततो भगवानेव प्राप्यतयाऽभिमत इति न पुरुषार्थभेद: ; तद्भेदाच्चासाधिकारिभेदः प्रतिपाद्यते । अतः, अर्थाति बाह्यपुरुषार्थाभिलाषिणो निर्दिष्टाः, भगवदर्शी च ज्ञानीति । जीवात्मखरूपं चाषिकानन्दस्वयं प्राप्यं चान्यत्र प्रसिद्धम् । अत्रापि परस्तादधिकारिभेदः समर्थयिष्यते । अतः परि- शेषादात्माविषयोऽयं निशब्द इति भावः । ज्ञानार्थिवाचके जिज्ञासुशब्दे कथमात्मार्थित्वं व्या- , 1 गोता जिवासोः पश्चात् अर्थार्थशब्दप्रयोगात् केवल्यभागपि कश्चित् भक्तपनुष्ठा- मौपयिकार्यार्थी बंसीति । 2 तयोरिति । एक एवाधिकार इति ममाध्यायगी- तयाऽपि शाक्ते । 3 पदव्यास्थारूप भाष्यमवतारयति जिवासुशब्देनेत्यादिना । 4 मंगवानापि जिशापदप्रयोग दर्शयति यथेति ।

तात्पर्य नन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7. 17. बाप्तीच्छुः । ज्ञानमेवास्य स्वरूपमिति जिज्ञासुरित्युक्तम् । ज्ञानी च, “इतस्त्वन्यां प्रकृति विति मे परा” ( ५ ) इत्यादिनाऽभिहित भगवच्छेष से करसात्मस्वरूपषित; प्रकृतिवियुक्त के पला- स्मनि अपवस्वन् भगवन्तं प्रेप्सुः भगवन्तमेव परमप्राप्यं मन्वानः ॥ १६ ॥ तेषां ज्ञानी नित्यः एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ तेषां ज्ञानी विशिष्यते । कुतः १ नित्ययुक्त एकभक्तिरिति च । ज्ञानिनो हि मदेकप्राप्यस्य मया योगो नित्यः ; इतरयोस्तु यावत्स्वाभिलषितप्राप्ति मया योगा तथा ज्ञानिनो मय्येकमिव भक्तिः इतरयोस्तु स्वाभिलषिते तरसाधनत्वेन मयि च । अतः क्रियत इत्यवाह ज्ञानमेवेति । ज्ञानमिह शुद्धात्मानुभवरूपं विवक्षितमिति भाव: 1 ज्ञानिनोऽधिव न्तरस्वानुगुणान् वक्ष्यमाणान् विशेषान् अनुसन्धाय विशिष्टज्ञानत्वं दर्शयति इतस्त्वन्या मित्यादिन केवलात्मन्यपर्यवस्यचिति नगरं प्रविविक्षोरध्यगस्य छायातरुमूलखापवत् आत्मानुभवविलम्ब इति भावः अल जिज्ञासोर्वक्तव्यं सर्वमष्टमे प्रपञ्चयिष्यामः । विशिष्टज्ञानफलभूत पुरुषार्थान्तरपरिग्रहमाह भगवन्तं प्रेप्सुरिति । तल हेतुमाह भगवन्तमिति । भगवन्तमेवेत्यात्मानुभव विलम्बा क्षमत्वमभिप्रेतम् ॥ १६ ॥ एवं भक्तभेद उक्तः; तत्र प्रतिबुद्धस्य त्रैष्ठयं दर्शयति तेषामिति । इममेवार्थं परस्तादपि वक्ष्यति “चतुर्विधा मन जना भक्ता एव हि ते श्रुताः । तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः । अहमे गतिस्तेषां निराशी: कर्मकारिणाम् । ये तु शिष्टास्त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः । सर्वे च्यव धर्माण: प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक् ॥” ( भा. मो. ३५० ३३-३५ ) इति । तेषामिति निर्धारणे षष्ठी । विशिष्यते श्रेष्ठतम इत्यर्थः । किं प्रशंसा [माला ]र्थमिदमिति शङ्कते कुत इति । वैशिष्टचहेतुपरं विशेषण- द्वयमित्याह नित्ययुक्त। एकमक्तिरिति चेति । ज्ञानिनो हीत्यादि । प्रापकस्य तस्यैव प्राप्यत्वाच फलदशायामपि योगोऽनुवृत्त इत्यर्थः । आर्तस्यार्थार्थिनश्चकाधिकारित्वनिर्णयादितरयोरिति द्विवचनम् । 1 आत्मन्यपर्यवस्यन् इत्यादिकं पञ्चाग्निविद्यानिष्ठेऽप्यस्तीति न मन्तव्यम् । आत्ममात्रा- नुभवरूपफलानपेक्षरसन् इति तदर्थात् । भगवन्तमेव परमप्राप्यं मन्वानः परमप्राप्य- भगवद्विशेष्यको शसनान् । एवकारेण तदितरविशेष्यकोशसनव्यवच्छेदात् आत्मानुभव- विलम्बाक्षनत्वलामः । इदञ्च मधुविद्यादिनिष्ठ-क्रममुक्तिगरसाघारणम् । तेषां कैवल्यफल इवातिमात्र विलम्बाभावात् । तेषां वस्वादिभावकालेऽपि परमात्मज्ञानानुभव बिच्छेदाभावार शानिपदेनैव तद्ग्रहणम् । ननु चतुर्विधा अपि मुमुक्षव पवेत्यस्तु । आर्तार्थायिनौ यथायथ मधुविद्यादिनिष्ठों | ज्ञानी मोक्षमात्र कामः । अष्टमे सर्वेषां भगवत्प्राप्तिवचनमप्यत एवं सुसंगतम् । अविरादिरपि सर्वेषाम् । अतो माध्ये किमित्यभ्यथोक्तिरिति चेत्-न अमुमुक्षूणामपि भगवान् फलप्रद इन्यस्यावचने न्यूनताप्रसंगात् गीतायास्तथातात्पर्यायोगात् । शिष्टमष्टमे द्रव्यम् । 2 ननु शाघातोः सम्प्रकृतेः स्वरूपभूतज्ञानार्थकत्वाभावात् क्रियारूपान्तर्थकत्वस्य श्रीमाध्ये प्रपञ्चनात् कथं स्वरूपमिति भाव्यमित्यत्राट् अनुभवरूपमिति । श्रवासीति पदप्रयोगात् शाधात्वर्थः कैवल्यरूपानुभवः । तदा मोक्षादाविव ज्ञानातिरिकक्रियाविरहात् ज्ञानावधारणाय जिज्ञासुरित्युक्तमिति भावः । क्रम 32

50 श्रीभगवट्रीता - 7.17. 10 I एव विशिष्यते । किय, प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहम् । अर्थशब्दोऽभिषेयचचनः ; ज्ञानिनो- ई यथा प्रिया, तथा मया सर्वज्ञेन सर्वशक्तिनाऽप्यभिधातुं न शक्यत इत्वर्थः ; प्रियस्वस्मेयसारहितत्वात । यथा ज्ञानिनामप्रेसरस्य प्रह्रादस्य, “स स्वासकमतिः कृष्णे दश्यमानो महोरगैः । न विवेदाऽऽत्मनो गात्रं वत्स्मृत्या हादसंस्थितः " (वि. १. १७.३९) इति । तथैव सोऽपि मम प्रियः ॥ १७ ॥ I i तेन, आत्मार्थिनः फलदशायां परमात्मभोग्यता ‘नुसन्धानं नास्तीति सिद्धम् । एकस्मिन् भक्तिर्यस्य एकमक्तिरिति व्यधिकरणबहुव्रीहिः । एकशब्दाभिप्रेतमुपास्य फल्योरमेदं दर्शयितुम् एकस्मिन्नेवे- यवधारणम् । प्रियो हि इत्यादिना हेत्वन्तरमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह किचेति । अतिशयितकाष्ठां वक्तुमाह अर्थशब्दोऽभिधेयवचन इति । अत्यर्थम् — अत्यभिधेयम्; अभिधेयातिक्रमणं चालाभि- वेयान्तराद्वैलक्षण्यम् । तवाभिधातुमशक्यतेत्यभिप्रायेणाह ज्ञानिनोऽहमिति । अभिधातुमशक्यमि- त्यस्येश्वश्वचनत्वात् तेनाप्यशक्यमिति फलितमित्यभिप्रायेणोक्तम् मयेत्यादि । ननु सर्वज्ञेन यदज्ञातं तदसदेव स्यात् यत्र चासावशक्तः, तत्र चास्यानीश्वरत्वं स्यादित्यत्राह प्रियत्वस्येति । गगन- कुसुमादिवदसत्त्वनिबन्धनमज्ञानं न दोषाय अन्यथा आन्तत्वप्रसङ्गात् । इयदाया अभावादेव वाचकः शब्दोऽपि नास्तीति तदप्रयोगोऽपि नाशक्तिहेतुरिति भावः । हिशब्दद्योतितां प्रसिद्धिमुदाहरति यथेति । ज्ञानिनामग्रे सरस्येत्यनेन जन्मसिद्ध निरतिशयज्ञानवत्त्वं बाधकवचनादिभिर्विभीषिकासहत्रैश्वा- कम्पितत्वं विवक्षितम् । “कृषिभूवा चकश्शब्दो णश्च निर्वृतिवाचकः " (भा. उ. ६९. ५) इति कृष्ण- शब्देनात्र निर्वृतिहेतुत्वादिकं विवक्षितम् । प्रवाहानादिकृष्णावतारकृतकालियामर्दनसूचनं वा । भक्तदुः- खानां कर्षणाद्वा कृष्णः । तीव्र दु:खहेतुसद्भावेऽपि दुःखानुभवाभावो निरतिशयधीत्यन्तरमवतयेति भावः । आत्मज्ञानमपि तदानीं मृग्नम् किंपुनर्गृहादिकल्पशरीरज्ञानमित्यात्मनो गात्रमित्यस्य भावः । स च मम प्रिय इत्यत्रापि अत्यर्थशब्दः समुच्चयसामर्थ्यादर्थस्वभावाच्चानुषक्त इत्यभिप्रायेणाह तथैवेति । यथाऽहं त्रिविधपरिच्छेदरहित निरतिशयानन्दस्वरूपोऽनन्तगुणविभूतिर्ज्ञानिनः प्रियः, तथाऽयमेक एव ज्ञानी मम निरतिशयप्रीतिविषय इत्युक्तं भवति । स च मम प्रिय इत्यत्र निरतिशयप्रीतिं कुर्वतोऽपि महोदारस्येश्वरस्यापि तत्प्रीत्युपाधिकप्रीतिकरणा दतृप्तिस्सूचितेति केचिदाचार्याः ॥ १७ ॥ 1 मधुविद्यादिनिष्ठस्यावान्तर फलानुभवकालेऽपि परमात्मनि भोग्यत्वानुसंधानमस्ति, वैषयिकानुभवस्था विनित्वाभावात् । अतस्तस्यापि न नित्ययुक्तरवैकभ किस्मतिः । केवल्यानुभव- दशायां तु न परमात्मयोग्यतानुसंधानमिति भावः । एवमत्र भोग्यतापद्मयोगात् केवल्ये ऽध्या- पातपरमात्मज्ञानमस्तीति ज्ञापितम् । पञ्चानिषिद्यानिष्टस्य तदाऽपि परमात्मविषयक सामान्य- ज्ञानमस्तीति । 2 अथ षस्तु । हेयविषये ब्रह्मविषय कमी तितुल्यमीतिसत्वे तस्या अत्यर्थत्वं युक्तम्। ब्रह्मणो निरतिशयानन्दत्वात् तत्र प्रतिरत्यर्थत्वायोगात् श्रभिधातुमशक्यस्वरूपाथोक्तिः । 3 तथैथेति एवकारदर्शितं शंकापरिहारोभयमाद यथाडमिति । 4 सौहार्द जायमानकटाक्षादिसद्भावात् मातीवात्र प भाषा ।

i तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 2 18. 251 उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी स्वास्यैव मे मतम् | आस्थितस्स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ सर्व एवैते मामेवोपासत इति उदाराः वदान्याः । ये मतो यत्किचिदपि गृह्णन्ति, ते हि मम सर्वस्वदायिनः । ज्ञानी स्वात्मैव मे मतम् - तदायतधारणोऽहमिति मन्ये । कम- देवम् ? यसादयं मया विनाऽऽत्मधारणामावनया मामेवानुत्तमं प्राप्यमास्थितः, अतस्तेन विना ममाप्यात्मधारणं न संभवति । ततो ममात्मा हि सः ॥ १८ ॥ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते । वासुदेवस्सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ ११ ; i तेषामिति श्लोकस्यार्थ एव उदारा इत्यनेनापि हृदीक्रियते । ज्ञानिनोऽत्यर्थमियत्ववचनादन्येषा- मपि किञ्चित्मियत्वं फलितम् तदेव उदारास्सर्वे इति पादेन विशदीकृतम् । तदेोपायत्वस्य साधारण्यं मामेवोपासत इत्यनेन दर्शितम् । उदारशब्दस्यास मन्दप्रयोजनोत्कर्षमा तपरत्वव्युदासाय प्रसिद्धयनुरोधेनाह बदान्या इति । अर्थित्वेनावस्थितानां कथं वदान्यत्वमित्यत्राह ये बस इति । सकलफलप्रदत्वलक्षणं परमौदार्यमेव हि मन सर्वस्वम् तच प्रतिग्रहीतृसापेक्षं तदभावे कथं स्वादित्युक्तं भवति । मतमिति नपुंसकत्वान ज्ञानीत्यनेनान्वयः मत इति परोक पाठस्त्वप्रसिद्धः तस्मात् इतिश दोऽध्याहृतः । अयमर्थत्रय्यन्तसिद्धान्तो भवतु वा मा या कृष्णसिद्धान्तस्त्वयमिति भावः । आत्मशब्दस्यास्य बहुप्रमाणविरुद्धस्वास तादात्म्यादिविषयत्वम् तथा सति व्यतिरेकनिर्देशनाघव - अतस्तदभिप्रेतमाह सदाय तेति । शरीरं प्रति धारको झात्मा । प्रियत्वातिशयप्रतिपादनाय सावधारणो- ऽयमात्मत्वारोपः । अस्मिन् अभिमानमालसारे भवत्सिद्धान्ते किं प्रमाणमभिमतमित्याकाङ्क्षायाम् आस्थित इत्यादिकमुच्यत इत्याह कसादेवनिति । हितौ । युक्तास्मेत्याशंसायां कः ; परमात्मयो- गाशंसा विशिष्ट एवं आत्मा यस्य सोडल युक्तात्मा तदेतदभिप्रेत्योक्तं मया विनाऽऽत्मधारणा- संभावनयेति । मदनुसन्धानाभावे सति अर्थान्तरानुसन्धानप्रवृत्तेर समर्थस्वभावतयेत्यर्थः । मामेवेति अयुक्तदशायामसत्त्वमेव हि स्यादिति भावः । मामेव उपायभूतमेव, न तु फलान्तररूप (लब) मित्यर्थः । प्राप्यमिति । गतिशब्दोऽत्र गन्तव्यपरः । अस्त्वेवं तदायत्तवारणो यथाप्रमाणं ज्ञानी, ततः किमायातं भगवतस्तदायत्तचा रणत्वस्येत्यत्राह अतस्तेन विनेति । सहृदयानां मदभिप्रायविदां चैतत् व्यक्तमित्यभि- प्रायः । तथा हि (मा. मो. ३५३. ६५ ) " न तस्यान्यः प्रियतरः प्रतिबुद्धेर्महात्मभिः । विद्यते विषु लोकेषु ततोऽस्म्येकान्तितां गतः । नारदैतद्धि ते सत्यं वचनं समुदाहृतम् । नास्त्र भक्तैः प्रियतरो लोके कश्चन विद्यते ||” इति । ततो ममात्मा हि स इति । आधारत्वादिविशेषो बास्मलक्षण- मिति भावः । ऐश्वर्यादिकामाः सर्व एव महत्त्वरूपस्यातिशयहेतव: ; ज्ञानी तु मम स्वरूपसताहेतुरिति स्वभक्तस्तुतिपरः श्लोकः ॥ १८ ॥ 1 पूर्वे ज्ञानीत्युक्तः अत्र ज्ञानवानित्युकश्चैक एव । अतिशायने मतुप् । तत्र म इत्येतत्तुल्यार्यकम प्रपद्यत इति । तस्याच वासुदेवः सर्वमिति विवरणम् । ज्ञानियेात् नाथ महाभूतान्यङ्कार इत्यादि विवक्षितार्थविषयकता। सोशः सर्वेभ्रकसाधारणः । 2 मत इति न शांकरपाठः । अन्यत्र च्यात् । 252 श्रीभगवद्वता - म. 7. 19. नाल्पसंख्यासङ्ख्यातानां पुण्यजन्मनां फलमिदम्, यत् मच्छेष सैकरसात्मयाथात्म्य- ज्ञानपूर्वकं मत्प्रपदनम् अपि तु बहूनां जन्मनां पुण्यजन्मनाम् अन्ते अवसाने, वासुदेवशेषक रसोऽहं तदायमस्वरूपस्थितिप्रवृत्तिथ ; स चासङ्ख्येयैः कल्याणगुणगणैः परतरा इति ज्ञान- वान्भूत्वा वासुदेव एव मम परमप्राप्यं प्रापकं च, अन्यदपि यन्मनोरथवर्ति स एव मम तत् सर्वमिति मां प्रपद्यते मानुषास्ते स महात्मा महामनाः सुदुर्लभः दुर्लभरो लोके । वासुदेवस्सर्वमित्यस्यायमेवार्थः, “प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थ महम्”, " आस्थितस्म हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्” इति प्रक्रमात् । ज्ञानवांश्रायमुक्तलक्षण एव अस्यैव पूर्वोक्तानित्वात्, भूमिराप:’ इत्यारभ्य, ‘अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा । अपरेयमित- स्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जीवभूताम्’ (५) इति हि चेतनाचेतन प्रकृतिद्वयस्य परम पुरुषशेषतैकरसतोक्ता; ‘अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा । मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय” (७) इत्यास्य, ‘ये चैव सात्विका माचा राजसास्तामसाथ ये । मत्त एवेति तान् ? पुनरप्युक्तज्ञानवत्त्वस्यानेकजन्मसाध्यपुण्यफलत्वेन दुर्लभतरतया ज्ञानिनः श्रश्यं दर्शयति बहूना- निति लोकेन । “ये जन्मकोटिलिस्सिद्धास्तेषामन्तेऽत्र संस्थितिः " (पौ से ३८ ३०५ ) इति भम- वच्छाखं ‘जन्मान्तरसहस्रेषु’ (इ. स. १७) इत्यादिकां स्मृतिं चानुसन्दधान आह नारपेति । बहूनां ‘जन्मनामित्यत्र न तावत् बहुजन्मसद्भावमात्रं विवक्षितम्, तस्यास्त्रानुपयुक्तत्वात् । न च बहुजन्ममात्रस्य ज्ञानहेतुत्वमुच्यते ; सर्वेषाम यज्ञतो ज्ञानित्वप्रसङ्गात् । अतः पुण्यजन्मनाम् इति विशेषितम् । ईदृश- ज्ञानवत्वमेव भूतविशिष्टप्रपत्तौ हेतुरिति दर्शवितुं ज्ञानवतोऽनेकजन्मश्रमव्युदासाय च ज्ञानवान् भूस्वे- स्युकम् । वासुदेवस्सर्वमिति सामानाधिकरण्यस्य वाघाभ्यासतादात्म्यादिविषयत्वायोगाच्छरीरशरीरि- भावादिनिर्वाहादपि प्रकरणविशेषसिद्धस्यार्थस्य प्रातरत्वात् परमप्राप्यमित्यादिकमुक्तम् । लौकिकं धारकादिकमभिप्रेत्याह अन्यदपीत्यादि । त्वमेव माता च पिता त्वमेव”, “माता पिता श्रावा निवासः शरणं सुद्धतिर्नारायणः " (सु. ६) इत्यादिकमपीहाभिप्रेतम् । मपतेरलोपासना त्या दाह मामुपास्त इति । ज्ञानिनोऽपि स्वरूपमहत्त्वं प्रमाणविरुद्धम् पङ्क्तिपावनत्यादिमाहात्म्यं सदपि प्रकृते ऽनपेक्षितम् ; तस्मात् ज्ञानविशेषाधीनमाहात्म्यमिह विवक्षितमित्याह महामना इति । फलान्तर परस्यापि भगवदुपासकस्य दुर्लभत्वात् तद्व्यवच्छेदाय सुशब्द इति दर्शयितुं दुर्लभतर इत्युक्तम् । वासुदेवस्सर्वमिति सामानाधि- करण्यस्य पराभिमतमर्थं प्रतिक्षिपन् स्योक्तं द्रढयति वासुदेव इति । अत्र छुपक्रमः प्राप्यभेदनिबन्ध- नाधिकारिनेदपरः । प्रकरणविरुद्ध:, प्रकरणानुपयुक्तो वाऽर्थः प्रकरण विशेषसिद्धोपयुक्ततमायें जागरू के अनादरणीय इति भावः । ज्ञानवानित्यत्रापि निर्विशेषादिज्ञान - जीवमालज्ञानादिव्युदासायाह ज्ञानवां- वायमिति । उक्तलक्षणः वासुदेवशेषतैकरसत्वात्मवेदीत्यर्थः । उक्तलक्षणस्वे हेतुमाह अस्यैव पूर्वोक्त- ज्ञानित्यादिति । ‘ज्ञानी च भरतर्षभ’ (१६) इति पूर्वोक्के ज्ञानिनि कथमुक्तलक्षणत्वमित्यत्राह भूमिराप इत्यारभ्येति । यद्वा पूर्वोक्तज्ञा नित्वादित्येकभक्तित्यादिकं विवक्षितम् भूमिराप इत्यादिना हेत्व- 1 प्रकरणविशेषेति । ज्ञानिप्रकरणे सर्वभक्कसाधारणाकारस्यापकभ्यश्वादिति भाषः । 5

वात्पर्यचन्द्रिकासहित गीवामाण्यम् 7. 20. 258 विद्धि न स्वरं तेषु ते मयि ॥ (१२) इति प्रकृतिद्वयस्य कार्यकारणी भयावस्थस्य परमपुरुषायत्त- स्वरूपस्थितिप्रवृत्तित्वं परमपुरुपस्य च सर्वैः प्रकारै। सर्वस्मात्परतरत्वमुक्तम् ; अतः स एवात्र ज्ञानीत्युच्यते ॥ १९ ॥ तस्य ज्ञानिनो दुर्लभत्वमेवोपपादयति- कामैहृतज्ञानाः प्रपदन्तेऽन्यदेवताः । तत्तं नियममास्याय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥२० सर्व एव हि लौकिकाः पुरुषाः स्वया मकृत्या पापवासनया गुणमयभावविषयया नियताः नित्यान्विताः तैस्तैः स्ववासनानुरूपगुणमयैरेव कामैः इच्छाविषयभूतैः हृतमत्स्वरूप वि. पयज्ञानाः तत्तत्कामसिद्धयर्थमन्यदेवताः मव्यतिरिक्ताः केवलेन्द्रादिदेवता तंतं नियमास्थाय तत्तद्देवताविशेवमात्रप्रीणनासाधारणं नियममास्थाय प्रपद्यन्ते ता एवाश्रित्यार्चयन्ते ॥ २० ॥ न्तरोक्तिः । कार्यकारणो मयावस्थस्येति कार्यत्व कारणत्वरूपोभयावस्थाविशिष्टस्येत्यर्थः । स्वरूपस्थि- त्यादितादधीयं मा सर्वे (७), रसोऽहमित्यादिषु व्यक्तम् । उक्तलक्षणत्वं निगमयति अत इति । स एवेति वासुदेवशेषकरलोऽहमित्यादिनो लक्षण एवेत्यर्थः । उक्तलक्षण एवं ज्ञानवानित्यभिधीयत इति दर्शयितुं ज्ञानीत्युच्यत इत्युपसंहृतम् ॥ १९ ॥ कामैस्तैस्तैरित्यादेः सर्गे यान्ति परन्यपेत्यन्तस्य प्रकृतसङ्गतिमाह तस्येति । देवतान्तर- फलान्तरसङ्गादिकं प्रतिबन्धकनिति भावः । हृतज्ञाना इत्यत बहुवचनासकोचं सर्वभूतानि संमोह- मिति वक्ष्यमाणं चानुरुन्धायोक्तं सर्व एव हीति । स्वयेति । प्राचीनस्वकीयानुभवजनितया प्रत्यात्म- नियतया तदेकनिष्ठफलमसाधिकयेत्यर्थः । वासनाया नियतविषयेच्छाजनकत्वायोक्तं गुणमयभावविषय- येति । एतेन स्वभाव पर्याय: प्रकृतिशब्दोऽत्र का मैस्तैस्तैरित्यादिसमभिव्याहारात् ततदिच्छा हेतुभूत- सहजवासनाविषय इत्यपि निर्व्यूढम् । नियतत्वं नाम अदृष्टव्यभिचाररसंबन्ध इत्यभिप्रायेणोक्तं नित्या- न्विता इति । वीप्साभिप्रेतमाह स्ववासनानुरूपैरिति । ‘लभते च ततः कामान्’ (२२) इत्यनन्त- राभिधीयमानैकार्थ्यात् कामशब्दोऽत्र कर्मणि व्युत्पन्नः । हृतज्ञाना इत्यत्र ज्ञानशब्देन पूर्वप्रसक्तमेव ज्ञानं विवक्षितमिति प्रदर्शयितुं हृतमस्स्वरूपच्चियज्ञाना इत्युक्तन् । तदेव चान्यदेवताभजनकारणम्। फल- कारणयोः खरूपेण निर्दिष्टयोरपि साध्यसाधनभावोऽर्थसिद्ध इति दर्शयितुं तत्तत्कामसिद्धयर्थमित्युक्तम् । तैस्तैः । तत्तद्देवताभिर्दातुं शक्यैरित्यर्थः । इन्द्रादिदेवतानामपि भगवत्पर्यन्तानुसन्धाने तत्तद्विशेषणविशिष्टस्य भगवत एव ततद्देवतात्वादन्यदेवतात्वं तथाविधानुसन्धानराहित्यनिबन्धनमिति ज्ञापनायोक्तं मयति- रिक्ताः केवलेन्द्रादिदेवता इति । एतेन “कामैस्तैस्तैरित्यादिकमितरभक्तत्रयविषयम्” इति परोक्तं निरस्तम् । तत्तकामार्थमपि निपुणैर्भगवानेव प्रपदनीय: ; अत एव हि संगृहीतम्, “ऐकान्त्यं भगवत्येषां समानमविकारिणाम् " (गी. सं. २८) इति । अन्यथा ‘तृषितो जाह्नवीतीरे कूप खनति दुर्मतिः, भावः । तं नियममिति नियमोडल सङ्कल्पविशेषादिः । श्रद्वयाऽचितुमिच्छतीति वक्ष्यमाणवशाद- त्रापि प्रपचनानत्वं दर्शयति ता एवाश्रित्याचयन्त इति । विश्वासगर्भफलप्रदत्ववरणपूर्वकं तद- कर्मभिः प्रीणन्तीत्यर्थः । प्रपत्तिस्वरूप सामर्थ्यादवधारणसिद्धि: । “ तदेकोपायतायाच्या” (वि. सं ) इति हि तल्लक्षणम् ॥ २० ॥ 1 देवतान्तरप्रस्ताव एव 4-12, 9-25. स्थलद्वयेऽपि द्रव्यः ।

इति 254 श्रीभगवद्गीता - अ. 7. 21-22

योयो यांयां तनुं भकः श्रद्धयाऽचितुमिच्छति । तचतस्यायां श्रद्धां तामेष विदधाम्यहम् ॥ ११ ता अपि देवता मदीयास्तनव:, “य आदित्ये तिष्ठन… यमादित्यो न वेद यस्यादि- त्यशरीरम्” (बृ. ५. ९) इत्यादिभिः प्रतिपादिताः । मदीयास्तनव इत्यजानन्नपि योयो यो मदीयाम् आदित्या (इन्द्र) दिकां तनुं भक्तः श्रद्धयाऽचितुमिच्छति तस्य तस्याज्ञानतोऽपि मनुविषयेपा श्रद्धेत्यनुसन्धाय तामेवाचलां निर्विघ्नां विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥ ; स तया श्रद्धया युक्तस्तश्यायक मीहते । लभते च ततः कामान् मत्रैव विहितान् हि तान् ॥ सतया निर्विज्ञया श्रद्धया युक्तस्तस्य इन्द्रादेराराधनं प्रतीहते । ततः मत्तनुभूतेन्द्रादि- एवं देवतान्तरान्तरसता अपि ततदाराधनतत्फलयोः शैथिये सति “अलाभे मत्तकाशिन्या दृष्टा तिर्यक्षु कामिता” (…) इति न्यायेन अनर्थहेतुषु निषिद्धेषुपायेषु निमज्जेयुरिति भयात् परमकारुणिकोऽहमेव तत्तदाराधन हेतु श्रद्धा विनशान्ति तत्फलं च प्रयच्छामीति श्लोकद्वयेनाह योयः इति । एक एवेश्वरो रामकृष्णावतारवत् आदित्यादिविग्रहमा, न तु चेतनान्तरमस्ती (नि)ति कुष्टिमतनिरासा - वाह वा अपीति । अभिप्राय:- पूर्वलोके ‘प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता:’ (२०) इति निर्देशः न तावत् ईश्वरा- साधारणविग्रहविशेषविषयः, तद्विशिटेश्वरविभ्यो वा भवितुमर्हति तत्रान्यदेवतास्वव्यपदेशयोगात्, राम. कृष्णादिवदेव । ततश्च चेतनान्तरविषयत्यमवश्याभ्युपगमनीयम् । “देवान् देवयओ यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि” (२३) इति च पृथक् वक्ष्यते । अतोऽल तनुशब्दः पूर्वोत्तर परामर्शनशात् वेतनविशेषविषयः इति । सर्वासां चेतनविशेषरूपदेवतानामीश्वरशरीरत्वप्रदर्शनार्थं श्रुतिमुदाहरति य आदित्य इति । नात्र तनुत्वेन भजनं विवक्षितम्, तथा सति प्रतर्दनविद्याविवित्र परमात्मोपासनत्वप्रसङ्गात्, “न तु मामभि- जानन्ति तत्त्वेन” (९.२४ ) इति वक्ष्यमाणत्वाचेत्यभिप्रायेणाह मदीयास्तनव इत्यजानअपीति । तर्हि तनुत्वेनाल निर्देशो ऽनुपपन्नो विकच, वांयां देवतानित्येव हि वक्तव्यमित्यवाह तस्य तस्येति । ‘यथा नरपतेरात्मस्वरूपमजानतोऽपि राजशरीरप्रसाघनादिकं तुरन्तो राजात्मनैव फलम् ’ इति न्यायसूच- नादुपपन्नोऽख सनुशब्द इति भावः । जतायाः श्रद्धाया अचलत्वं प्रतिबन्धकराहित्येन आफललाभ निर- स्वरसंतन्यमानत्वमित्य भिप्रायेणोक्तम् निर्विघ्नामिति ॥ २१ ॥ सतयेति लोकेऽपि पूर्ववत् वीप्सा भाव्या । सयेत्यस्य प्रस्तुतोपयुक्ताकारपरामर्शित्वज्ञापनाय निर्विघ्नयेत्युक्तम्। स्त्रीलिङ्गेन देवताशब्देन तनुशब्देन च पूर्वनिर्देशेऽपि तस्येति पुंलिन प्रतिनिर्देशो बुद्धि- स्थतत्तद्देवपरः । देवान् देवयजी यान्तीति धनन्तरमुच्यते इत्यभिप्रायेण तस्येन्द्र | देरित्युक्तम् । यद्यपि तस्या इति पदच्छेदः शक्यः, तथाऽपि राधनमित्यस्योपसर्गरहितत्य आराधने प्रसिद्ध्यभावात् उदनादरः । “या फलितोक्तिरियम्; राधनमित्येव पदच्छेदः । तत इति व्याख्येयनिर्देशः । तद्व्याख्यानम् मचतुभृतेन्द्रादिदेवताराधनादिति । अयमभिप्रायः- तत इति पदस्येन्द्रादिपरत्वं मन्दम् मयैव विहितानिति स्वस्थैव फलदातृत्ववचनात् । ततस्तन्निमित्तमेवालापेक्षितम् । अतः तखाराधनमीहते 2 शांकरमनुसरति यज्ञेति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यन 7 28. . 255 देवताराधनात् तानेव हि स्वाभिलपितान् कामान् मथैव विहितान् लभते । यद्यप्याराधन- काले, ‘आराध्येन्द्रादयो मदीयान्तनवः तत एव तदचनं च मदाराधनम्’ इति न जानाति तथापि तत्र वस्तुतो मदावादाराव कामिल पितमहमेव विवामि ॥ २२ अन्तचतु फलं तेषां तद्वाक्लानाम् मिता यान्ति मामपि ॥ तेषामल्पमेधसाम् अल्पबुद्धीनामिन्द्रादिमात्र याजिनां तदागघनफलमल्पम्, अन्तवच भवति । कुतः ? देवान् देवयजो यान्ति यत इन्द्रादीन् देवान् तद्याजिनो यान्ति । इन्द्रा- दयोsपि हि परिच्छिन मोगाः परिमितकालवर्तिनश्च वस्ततायुज्यं प्राप्ताः तैस्सह प्रच्य- वन्ते । मद्भक्ता अपि तेषामेव कर्मणां मदाराधनरूप ज्ञान परिच्छिन्न फलसङ्ग त्यक्त्वा इति प्रधानतया प्रस्तुतपरामर्श एवात्रमिति । हि तानित्यत्र श्रीत्यव्ययम् । सर्ववच्छ निर्देशात् कामा नित्यतापि तानिति विशेषणमुचितम् भगवतसत्ता मिलपितदावित्वसूचनादपेक्षित च । हितत्व- Eat च प्रकरणविरुद्धम् । ‘अन्तवत फलं तेषां सद्भावमेधसान’ (६ २२ ) इति तन्त्रिन्दा- प्रवृत्तत्वादित्यभिप्रायेणोक्तम् तानेव हि स्वाभिलषितानि । त्वद्विश्यज्ञानहीनस्य त्वया फलदान कथमित्यत मयैषत्यवधारणाभिप्रेतमाह यद्यपीति ॥ २२ ॥ यदि भवत्प्रसादात् तेषामपि फलसिद्धिः तर्हि तत्र को विशेषो भवदुपासकेभ्य इत्यतोत्तरन् अन्तवत्तु इत्यादि । पूर्वार्धे संभवत्येकवाक्यत्वे वाययभेदभ्रमनिरासाय तेषामल्पमेधसामिति सामानाधि- करण्यं दर्शितम् । तेषामिति फलाल्पत्वहेतुपरामी इत्याह इन्दावयाजिनामिति । तत्र हेतुररूप- बुद्धित्वम् | अल्पेविन्द्रादिषु तदधीनफलेषु च मेघा बुद्धिषां ते अल्पमेधसा ; “अल्पगोचरत्वादल्पा मेवा येषामिति वा अल्पमेधस्त्वादेव तत्फलस्यासिद्धमिति कृत्वा अल्पमन्तवच्च भवती- त्युक्तम् । देवान् देवयज इत्यत देवशब्दो गोवलीवर्दन्यायात् अच्छन्दोक्तभगवव्यतिरिक्कदेवपरः, अथवा मनुष्यादि सहपठित कर्मवश्यदेवजातिविशेषपर इत्यभिप्रायेण इन्द्रादीन् देवस्तद्याजिन इत्युक्तम् । कथमिन्द्रादिप्राप्तिः फलस्याल्पा स्थिरस्वहेतुरित्यताह इन्द्रादयोऽपि हीति । अस्तु तेषामल्पभोगत्व- मस्थिरत्वं च ; ततः किं तदुपासकस्य भवत्यसादाघीनफललाभस्येत्यलाह तद् इति । केवलेन्द्रादियाजिनां सचदभिलषितं तत्सायुज्यादिकमेव हि भगवान् प्रयच्छति सायुज्यं च समाननोगत्वमेव तत इन्द्रादि- भोगस्य परिमितस्वरूपत्वात् परिमितकालवर्तित्वाच तत्समानस्तदुपासक भोगोऽपि तथाविध एव भवेदिति 3 1 तनुशन्धेन देवतान्तरशरीरग्रहणं वा तदन्तस्स्थचेतनग्रहणं वा नायः आराधकानां देहारमा दिवाभावेन देहमा कर्यश्वायोगात् । अन्त्ये, अन्यदेवता इत्युक्तया चेतनेकथं न भवति । प्रत्युत तनुशब्दबलात् शरीरात्मभाव एव । मन्यत्वं तनुत्वञ्च प्रमाणसिद्धम् । एकं ज्ञातम, अन्यत् अज्ञातमिति विशेषः । यद्यपीति शब्दात् जानतोपि समुच्चयसिद्ध्या उभयमपि ज्ञातं भवेत् कैश्चित् । 2 शांकरेपि हिरान्नः पृथगेव | योग इत्यादिश्लोकद्वयार्थस्य प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता प्रत्यक्ष हेतुत्वमस्मदिष्टम् । तत्र शांकरं न खरसम् । 3 तदिति पदेन का मैस्तैस्तैरित्युक्त परामर्शादपि तदस्यत्वं सिद्धमित्याशयः ।

256 श्रीभगवदीता - अ. 7. 83. मल्पीक योजनाः मां प्राप्नुवन्ति । न च पुनर्निवर्तन्ते । “मानुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते” (८. १६) इति हि वक्ष्यते ॥ २३ ॥ · . भाय: । मामिति निर्दिष्टभगवत्स्वरूपस्य निरतिशयानन्दमयत्वाद तत्साधर्म्यमागतस्यापि निरतिशयभोगतं सिद्धम् । सूत्रं च “भोगमात्र साम्यलिङ्गाच्च " ( ४ ४.२९) इति । तन्नित्यत्वाच्च तदुपासकभोगस्यापि नित्यत्वं दर्शयति नच पुनर्निवर्तन्त इति । अत्राभिप्रेतं वक्ष्यमाणवचनेन विशदयति मामुपेत्येति । अत्रापि सूत्रम्, “अनावृत्तिश्रादादनावृतशब्दशत्” ( ४ ४ २२ ) इति । मक्का यान्ति ग्रामपीत्यल भगवति फलान्तरार्थिनमपि मोक्षे विश्रचे नारायनारुकः, “तथा देवतान्तरभक्तानामपेक्षि तार्थलाभ एव फलम् भगवद्भक्त नां तु न तावन्नातं फलम् ; किंतु स्वभावप्रासादनभिसंहितादपि पापक्षवान् सत्वाधिक् गेन्मीलनेन शुद्धेषु धर्मेषु श्रद्धोत्पस्या नैरशनैर्ज्ञानवैराग्यादिलाभद्वारेण पूर्वोक्त- भक्तिविशेषलामा चिरतरेणापि कालेन भगवत्प्राप्तिर्भविष्यतीति नित्यफलत्वमिम्यभिप्रायः” इति । इदं व शाण्डिल्यसंहितायामपि भागवताचारसंग्रहे प्रोक्तम्, “भगवन्तं समुद्दिश्य तदेकशरणा नराः । कदाचिन्न च हीयन्ते काम्यकर्मरता अपि ॥” इति ॥ २३ ॥ J 1 नवस्थिन् किमिति भाध्य मामपीति स्वरसान्वयत्यागेन मद्भका अपीति योजना कृति चेद-उच्यते। कामपरि मान्यन्वय एव तारायणाष्टोऽपि । तथापि गीतायां मद्भका अपि यति मामिना कुतो गीत्यालो प्रकृतपाठ- व्यंग्यांशः पश्विदुः । तस्मादेव सोऽर्थािपि दर्शितः । मध्यतत्पर्यम्— यद्यपि च भजसे मढव’ इत्युपसंहियमे पारे–अधाप्यत्र मला रति एवं न्ति पविमो गए इसे सुदपार्थकत्ता न्द्याविवरम | देवयज इति पूर्वोक्तेश्च । यागस्यापि भयो एक दिज्ञापितमेव । चयेयगिर्देवान् माराधयन्ति तैरेवाहमप्याराध्य भवामि । परंतु तब पाचारतम्यनिति अलोच्यते । काम्य- यागानां फलापेक्षिकार्यत्वे तत्तद्देोद्देशावर्जनीयः । पालीनपेक्षायामेव सर्जनेन गवत आराध्य- स्वम् । तथाराधने भगवन्तः फलान्तर्नाति नामपीत्यन्वयो वक्तुं शक्यते । चतुर्विधभक्त- सभ्यफलान्तरस्यापि तुपारे विवक्षा वेद, अन्तवतु फलतेषामिति देतत्तान्तराधीन फलंमान स्यान्तवरथं दुर्वयम् । अत एकमेव अन्तवत्फलकमनस्तफल: चेति प्रमेयस्यात्र विवक्षितत्वात् न मामपीति योजना । किञ्च तथा योजनायां देवानपि देवयजो यान्तीति तत्राप्यपिशब्दः स्यात्, भगवता स्वसायुज्य दर्जाचीनद्विविधफलप्रदानषत् देवैरपि स्वप्राप्तिरूपस्य सायुज्य तदर्याची. वैदिकानेकोपयविधफलंप्रदानस्य क्रियमाणत्वात् । अपेच परम्परया परम्परया मोक्षान्तविभ्रमः देवतान्तराराधनेऽप्यस्ति । “सूर्यस्यैव तु यो भकः सप्तजन्मान्तरं नरः” इत्यादिवचनात् । अतो देवयजो मामपि यान्तीत्यपि सुवचं स्यात् । तस्मादन्तवस्त्रं पूर्वाधकमुपपादयितुं प्रवृत्तमुतरार्ध- मेकविधकर्मण्येव देवतान्तरस्य भगवतश्वाराधनरूपत्वं वुभुक्षुमुमुक्षुमेदेन दर्शयतीति नात्र भगवतो लभ्यस्य फलान्तरस्य कथनप्रसक्तिरिति । फलाधिकरण श्रीभाग्य सूक्तिरप्यन्नानुसंचेया । व मत्वातिशेषेऽपि फलान्तरप्रात् भक्त्तान्तराणामिव वैदिकैकविधकर्म कर्तृत्वाविशेषेपि फलान्तरप्रावध्यादेवान्येयं कर्मिणामनुत्कर्ष इत्युकं भवती ।

वास्पचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 7. 24-25. 257 इतरे तु सर्वसमाश्रयणीयत्वाय मम मनुष्यादिष्ववतारमप्य किश्चित्करं कुर्वन्तीत्याह- मव्यक्तं व्यक्तिमापनं मन्यन्ते मामबुद्धयः परं भावमजानन्तो ममान्ययमनुत्तमम् ॥ २४ सर्वैः कर्मभिराराध्योऽहं सर्वेश्वरो वामनसापरिच्छेद्यस्वरूपस्वभावः परमकारुण्यात् आथितवात्सल्याच सर्वसमाश्रयणीयत्वायाजहत्स्वभाव एव वसुदेवधनुरवतीर्ण इति ममैत्रं परं भावमव्ययमनुत्तममजानन्तः प्राकृतजनुमानम् इतः पूर्वमनभिव्यक्तमिदानीं कर्मवशा जन्म- विशेषं प्राप्य व्यक्तिम् आपनम् प्राप्तं मामबुद्धयो मन्यन्ते । अतो मां नाश्रयन्ते न कर्मभिरा- राधयन्ति च ॥ २४ ॥ कुत एवं न प्रकाश्यत इत्यवाद - नाई प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृत्तः । मूढोऽयं नाभिजानानि लोको मामजपदययम् ॥ २५ ननु फलान्तरदेवतान्तरवासनया हि त्वद्विषयज्ञानप्रतिबन्ध उक्तः; त्वत्साक्षात्काराभावे हि तदुपपति: त्वयि कारुण्यादिगुणप्रेरिते सर्वसमाश्रयणीयत्वायावतारवशादशेषजननयनगोचरे कथं त्वत्परित्याग इत्यवोत्तरम् अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नमित्यादीत्यभिप्रायेणाह इतरे त्विति । इतरे चतु- विधसुकृतिभ्योऽन्ये । परं भावमित्यनेनाभिप्रेतं निरतिशयपरत्वसौलभ्यरूपं खभावं दर्शयति सर्वैः कर्म- भिरित्यादिना अवतीर्ण इत्यन्तेन । अजहत्स्वभाव इति अध्ययशब्दाभिप्रेतोक्तिः । अत्मादुत्तमं नास्ती- त्यनुत्तमम् | अनवधिकातिशयमित्यर्थः । अत्र अभ्यक्तं व्यक्तिमापन्नमित्येतत्सामर्थ्यादिवतारविषयत्वम् तत्रापि मामित्यस्यौचित्यादवतारविशेषविषयत्वं च सिद्धमित्यभिप्रेत्योक्तं वसुदेवसूनुरवतीर्ण इति, प्राकृत- राजनुमानमिति च । इदं सर्वावतारोपलक्षणतया विशेषोदाहरणमात्रं वा । अव्यक्तम्, व्यक्तिमा- पत्रमित्यनयोरर्थान्तरभ्रमन्युदासायाह प्राकृतेत्यादि । मन्दमतिबोध्यतया निन्द्यमानोऽर्थोऽलायमेव भवि- तुमर्हतीति भावः । इतः पूर्वननभिव्यक्तत्वमिदानीमवताराद्वयतत्वमपि प्रमाणसिद्धम् तत् कथमत्र- प्रतिक्षिप्यत इत्यवोक्तं कर्मवशाखन्मविशेषं प्राप्येति । उत्सर्गापवादादिनयात् सङ्कोच इति भावः । अबुद्धय इत्यनेन परमात्मतदवतारादिविषयश्रवणमननादिराहित्यं वैलक्षण्यज्ञापकलिङ्गदर्शनेऽपि तदूहशक्ति- वैकल्ये च विवक्षितम् | फलितमाह अत इत्यादि । आश्रयणमत्र प्रपति (प्रीति) पूर्वकभननम् । तदभावाच्च तदङ्गतया वर्णाश्रमादिधर्मान् स्तुतिनमस्कारादिश्च न कुर्वत इत्याह न कर्मभिरिति ॥ २४ ॥ 1 " यदि त्वमप्रतिहतसङ्कल्पः साभिसंधिकं सर्वसमाश्रयणीयत्वायावतीर्णः, तहिं कथं तत्फलासिद्धि- रित्यभिप्रायेण शङ्कते कुत इति । मायाशब्दस्तावत् विचित्रसृष्टिकरार्थवाचितया प्रागेव प्रपञ्चितः । त्रिगुणात्मिकया मायया समावृतत्वं तु परावस्थावतार विस्पयोस्साधारणम् । असाधारणाऽऽवरणहेतुरत संभवे वक्तुमुचितः । सङ्कल्पादिश्व साधारणः । योगशब्दोऽपि संबन्धे प्रचुरप्रयोगत्वात् तदर्थः प्राप्तः ; तत्संबन्धी चार्थसिद्धः स चात्रौचित्यात् प्रदेशान्तरेषु प्रसिद्ध ( दर्शित) स्वाच्च मनुष्यादिसंस्थान वेष- ; 1 प्रकाश्य से इति पाठाभावे परभाव इति कर्तेति ध्येयम् । तत्सत्वे एवं परमावेन त्वं न प्रकाश्य से कुत इत्यर्थः । ST-33

958 श्रीभगवद्गीता न. 7. 85 26.

क्षेत्रज्ञासाधारणमनुष्यत्वादिसंस्थान ‘योगाख्यमायया समावृतोऽहं न सर्वस्य प्रकाशः | मयि मनुष्यस्वादिसंस्थान दर्शनमात्रेण मूढोऽयं लोको माम् अतिवाचिन्द्रकर्माणमति- सूर्याग्रितेन समुपलभ्यमानमपि अजमव्ययं निखिलजगदेककारणं सर्वेश्वरं ‘मां (2) सर्वसमा- श्रयणीयत्वाय मनुष्यत्वसंस्थान मास्थितं नाभिजानाति ॥ २५ ॥ ; बेई समतीतानि वर्तमानानि ऋजुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद नका ॥ २६ अतीतानि वर्तमानानि अनागतानि च सर्वाणि भूतान्यहं वेद जानामि । मां तु वेद न कश्चन मयाऽनुसंधीयमानेषु कालयवर्तिषु भूतेषु मामेवंविधं वासुदेवं सर्वसमाश्रयणीय- भाषादिरेव तेनैवेन्द्रजालमाया व्यवच्छेशेऽपि सिद्ध: इत्यभिप्रायेणाह मनुष्यत्वादीति । प्रकाशः, परखमायेनेति शेषः । तर्हि तवैवार्थ दोष इत्यत्रोत्तरं मूढोऽयमित्यादि । अधिगम्यत्यायाऽऽपादितं मनुष्यत्वादिकं दुर्मदीनां परित्यागहेतुरनूढ न च पारमेश्वरखभावो मया सर्वस्तिरोहित:; लोकोत्तर- कर्मतेजः प्रभृतीनां प्रकाशनात् । किंयं मन्दो लोको यत्किञ्चित्साधम्र्म्यात् घनावृते मयूखमालिनि स्वद्योदभावमवगच्छतीत्यभिप्रायेणाह श्रीति । मृदः मयि मनुष्यत्वादिश्रमविशिष्टः इत्यर्थः । मामिति तदानीन्तनोपलभ्यमानाकार निर्देश सामर्थ्यात् प्रदेशान्तरोकत्याच अतिवारिखन्द्रकर्माणमित्यादि उक्तम् । परावस्थस्याज्ञानं सर्वेषां प्राप्तमेव हि । इह तु ‘परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुतमम् ’ (२४) इति मनुप्यत्वे परत्वस्याज्ञानमुच्यते । तत्र प्रतिषेध्यस्य ज्ञानस्य प्रसङ्गार्थं लिङ्गोक्तिरियम् । निरतिशयदीति- युक्तत्वमपि जगत्कारणपरमपुरुषासाधारणधर्मतया वेदान्तेषु निर्णीतम् । अतिवाविन्द्रकर्मत्वं च सर्व- नियन्तृत्व लिङ्गम् । मामजमित्यनेन हि निखिलजगदेककारणमिति । अव्ययमित्यनेन लब्धमाह सर्वेश्वरमिति । खरूपतो धर्मतच निर्विकारत्वं हि तस्याव्ययत्वम् । एतेन ‘अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्’ (४.६) इति प्रागुक्तसूचनं वा । अजमव्ययं नाभिजानाति ; किंतु पुरुषान्तर- वत् कर्माधीनजन्मानं ज्ञानसङ्कोचादिमन्तं जानातीति शेषः ॥ २५ ॥ अयं लोको नाभिजानातीत्येव वर्तमानमात्रपरत्वं नाशङ्कनीयम्; किंतु काश्यवर्तीन्यपि भूतानि न जानन्तीत्युच्यते वेदाहमित्यादिना । अत्र अतीतानीति पृथनिर्दिष्टत्वात् भूतानि इत्येतत् क्षेत्र परम् । स्वस्य सर्वज्ञत्वमत्र किमर्थमुच्यत इत्यवाह मयेति । तद्वेदनफलं हि तदेकसमा - 1 गुणयोग एव मायेति शांकरे | योग. - सामर्थ्यामिति माध्ये | 2 अतियाबिन्द्रति इलोको भारते (शां. 46.33.) । 3 मध्याच्यामात्र द्विः प्रयोगः इति ज्ञायते । 4 भविष्यच्छब्दवत् भविष्यशब्दोऽपि प्रसिद्धः यथा भविष्यपुराणेति । पूर्वश्लोके सर्वस्येति कालत्रयवर्तिपरमिति भावः । 5 भूतशब्शनुरोधात् किञ्चनेति प्रयोका पुलिंगप्रयोगः अतिसमर्थोपीति ज्ञापनाय | 6 मदीयमायात्वात् न ने मोहः । न हि माया मायाविनो मोहसाधनमिति ज्ञापनार्थमिति शांकरम् | यप्रत्यनीके मोहकाया एव नावसरः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 7 27-98 259 स्वायावतीर्णे विदित्वा मामेव समाश्रयन् न कविदुपलभ्यत इत्यर्थः । अतो ज्ञानी सुदुर्लभ एव ॥ २६ ॥ तथा हि- इच्छाद्वेषसमुत्थेन इदमोहेन भारत । सर्वभूतानि मोह सर्गे यान्ति परन्तप ॥ २७ ॥ इच्छाद्वेषाभ्यां समुत्थितेन शीतोष्णादिद्वन्द्वाखवेन मोहेन सर्वभूतानि सर्गे जन्मकाल एव संमोहं यान्ति । एतदुक्तं भवति – गुणमयेषु सुखदुःखाविद्वन्द्वेषु पूर्वपूर्वजन्मनि यद्विषयो इच्छाद्वेषौ अभ्यस्तौ तद्वासनया पुनरपि जन्मकाल एव तदेव द्वन्द्वाख्यमिच्छाद्वेषविषयत्वेन समुत्थितं भूतानां मोदनं भवति तेन मोहेन सर्वभूतानि संमोहं यान्ति तद्विषयेच्छाद्वेष- स्वभावानि भवन्ति, न मत्संश्लेषवियोगसुखदुःखस्वभावानि ज्ञानी तु मत्संश्लेषवियोगक- सुखदुःखस्वभावः ; न तत्स्वभावं किमपि भूतं जायते इति ॥ २७ ॥ , ; ; येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् । ते इन्द्रमोहनिर्मुक्ताः भजते मां हृढव्रताः ॥ २८ श्रयमिति दर्शयितुं मामेव समाश्रयमित्युक्तम् । परमप्रकृतेन सङ्गमयति अत इति ॥ २६ ॥ ; एवं ज्ञानिनो दौर्लभ्याय काललयवर्तिसर्वभू-साधारण भगवदज्ञानकारणम् इच्छेति लोकेनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह तथा हीति । पदार्थमन्वयार्थं च दर्शयति इच्छाद्वेषाभ्यामिति । इच्छाद्वेषाभ्यां समुतिष्टतीति इच्छाद्वेषसमुत्थः । ननु जन्मकाल एवेच्छाद्वेषौ कारणाभावान्न संभवत: संभवन्तौ वा भगवद्विषयौ किं न स्याताम् ? न चेच्छाद्वेषमात्रेण शीतोष्णादेरुत्थानम्, तस्य च (?) हेमन्तधर्मादिखकारण- धीनत्वात् । द्वन्द्वस्य च कथं मोहशब्दार्थता ? मोहेन मोहं यान्तीत्यात्माश्रयादिप्रसङ्गः । ‘इच्छाद्वेषा वेव द्वन्द्वशब्देन गृह्येते “; अतो द्वन्द्वनिमितो मोहो द्वन्द्वमोह:’ इत्यादि परव्याख्यानं च पुनरुक्त्या दिदुस्स्थम् । एतेन ‘सुख मे भूयात्’, ‘दुःखं मा भूत्’ इत्यभिनिवेशो द्वन्द्वमोह इत्यपि मन्दमित्यादिकमाशङ्कयाह एतदुक्तं भवतीति । जन्मान्तरवासनारूयं कारणमस्ति वासनायाश्च स्वकारणस्वभावविषयत्वादिच्छा. द्वेषयोर्न भगवत्संश्लेषविश्लेषविषयत्वप्रसङ्गः । उत्थानं च इच्छाद्वेपविषयतया स्फुरणमेव । मोहशब्दस्य करणे व्युत्पत्त्या द्वन्द्वे प्रयोगः । मोहकारणस्य मोहजनने च नात्माश्रयादिरिति भावः । अभोग्ये भोग्यता- बुद्धिः अद्वेष्ये च द्वेष्यतावुद्धिरिह संमोह इत्यभिप्रायेणाह तद्विषयेति । एवंविवसंमोहवशादिच्छाद्वेषयोः साक्षात्प्राप्तविषयपरित्यागं दर्शयति न मत्संश्लेषेति । उचितविषयेच्छाद्वेषशालिनं सुदुर्लभं ज्ञानिन तद्व्यतिरेकप्रकाशनाय दर्शयति ज्ञानी स्थिति । “ज्ञानी तु परमैकान्ती तदायत्तात्मजीवनः । तत्संश्लेष- वियोगकसुखदुःखस्तदेकधी " (२९) इति संग्रहः । द्यतिरेकमेव भूतानां जन्मसिद्धं दर्शयति न तदिति ॥ ; 1 ननु येवामिति श्लोको शानिमात्रपरोऽस्तु, उपरि अन्याधिकारिमास कथनादिति चेत्र- पूर्वलोकस्य भगवद्प्रकाशहेतुतया प्रसक्तत्वात् इन्द्रमोहनर्मुक्तपदं भगवत्प्रकाशवत् पुरुषपरं युक्तम् । भजन्ते मामिति च चतुर्विधा भजन्त इति प्रत्यभिज्ञेति । 2 भगवद्विषयौ - क्रमात् भगावत्संश्लेषविश्लेषविषय | 3 इदं शांकरम् । 4 इदं माध्यम् । दुःखस्य द्वेष्यत्थे को मोद इति ।

260 श्रीभगवट्रीतम 7.28. येषां त्वनेकजन्मार्जितेनोत्कृष्टपुण्यसंचयेन गुणमयद्वन्द्वेच् छा द्वेषहेतुभूतं मदौन्मुख्य- विरोधि च अनादिकालप्रवृत्तं पापम् अन्तगतन् क्षीणम् ; ते पूर्वोक्तेन सुकृततारतम्येन मां शरणमनुप्रपद्य गुणमयात् मोहात् विनिर्मुक्ताः जरामरणमोक्षाय, महते चैश्वर्याय, मत्प्राप्तये चढता हसल्या मामेव भजन्ते ॥ २८ ॥ अत्र [तेषां ] लयाणां भगवन्तं भजमानानां ज्ञातव्यविशेषान् ‘उपादेयांथ प्रस्वोति- जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये । ते ब्रह्म तत् विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ जरामरणमोक्षाय प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपदर्शनाय मामाश्रित्य ये यतन्ते, ते तहस यद्येव सर्वभूतानि संमोहं यान्ति ; भगवदुपासनं कदाचिदपि कस्यचिदपि न स्यात् । अतः ‘चतुर्विधा भजन्ते मामू’ इत्यादिनोक्तं चानुपपक्षं स्यादित्यवोत्तरं येषां त्वित्यादि । पुण्यकर्मणाम् इत्येतत् पापनिवृतिहेतुपरम् । तथा च श्रुतिः, “घर्मेण पापमपनुदति” (तै. ना. ५०) इति । जनशब्दश्य अननवति वर्तमानत्वात् पुण्यप्रचयहेतुभूतानेकजन्मसूचनपर इत्यभिप्रायेणोक्तम् अनेकजन्मार्जितेनो- हृष्टपुण्यसञ्चयेनेति । भगवज्ञानप्रतिबन्धकपापनिवर्तकत्वाच्चोत्कृष्टत्वं फलितम् । गुणमयशब्देन सुखदुःखरूपभगवत्संश्लेषविश्लेष|रन्यद्वन्द्वव्यवच्छेदः । द्वन्द्वमोहविनिर्मुक्ताः, मां भजन्ते इति फलद्वय- दर्शनात् तत्प्रतिबन्धकेऽपि पापे द्वन्द्वेच्छाद्वेषहेतुभूतं मदोन्मुख्यविरोधि चेति भेदो दर्शितः । अनेक- जन्मार्जितोत्कृष्टपुण्य न । इत्यायोक्तम् अनादिकालप्रवृसमिति । उपासनारम्भे पापस्य द्वन्द्वमोहस्य च निश्शेषविनष्टत्वाभावात् अन्तगतशब्देनात्पावशिष्टत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेणोकं क्षीणमिति । ‘मामेव ये प्रपद्यन्ते’ (१४), ‘चतुर्विधा भजन्ते नाम’ (१६) इत्यादिकं च प्रागुक्तम्, अनन्तराभिधीयमान च ‘जरामरणमोक्षाय’ इत्यादिकमनुसन्दधान आह पूर्वोक्तेनेति । न चाल द्वन्द्वमोहविनिर्मुक्तत्ववचना- दैश्वर्यार्थिनां प्रसङ्गानुपपत्ति:, तेषामपि क्षुद्रतरद्वन्द्वनिरोधत्यावश्यापेक्षितत्वात् । व्रतशब्दः सकल्प- विशेषे [ष] मुख्यः तत्संबन्धादेव क्रियाविशेषे [g] तस्ययोग इत्यभिप्रायेण दृढसङ्कल्पा इत्युक्तम् । दृढव्रतशब्देन देवतान्तरपरित्यागादिनियमोऽपि यथाप्रमाणं सूचित इत्यभिप्रायेण मामेव भजन्त इत्युक्तम् । मां भजन्ते इत्यनेन[एव] भजनात्रतादेरपि सिद्धत्वात् मत्प्राप्तये चेत्यन्तेन दृढसङ्करूपत्वं स्वाभिमतफलविषयतया व्याख्यातम् ॥ २८ ॥ ; अथाष्टमाध्याये प्रपञ्चविध्यमाणस्यार्थस्य प्रस्तावः लोकद्वयेन क्रियत इत्याह अत्रेति । जरामरण- मोक्षायेत्येवाक्तो निर्देशात् प्रकृतिवियुक्तात्मस्वरूपदर्शन | येत्युक्तम् । यथन मलाऽऽराधनरूपं 1 उपादेयशब्दः मीमांसकरीत्या अनुष्ठेये प्रसिद्धः । 2 सामाश्रित्य कैवल्यपराणां कृत्स्न- ब्रह्मविज्ञानम् । ज्ञानयोगेन कैवल्यपराणां कृन्स्नान्तर्गतं भगवच्छेषत्वं नोपास्यम् ॥ 3 जरामरणेति प्रयोगात् अपहतपाप्मा विजरो विमृत्युरित्यायुक्तात्मधर्मेषु पाप्ममोक्ष इदानी नेति ज्ञापितम् । प्रकृतौ लय रूपफलेन्या वृष्टये आत्मस्वरूपदर्शनायेति व्याख्यातम् । मात्रात्मस्वरूपा- विर्भावः किंतु दर्शनमात्रम् । ऐश्वर्यफलकाले जरादिमोक्षोऽपि न । मुख्यमोक्षे सपाप्मत्वमोक्षोपि ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतमाष्यम् 7 29-30. विदुः, अध्यात्मं च कृत्स्नं विदुः कर्म चाखिलं विदुः ॥ २९ ॥ + 261 साधिभूताधिदेव मां साधियज्ञं च ये विदुः । प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुतचेतसः ॥ ३० इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …….. ’ विज्ञान योगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ ‘विज्ञानयोगो 7 अल य इति पुनर्निर्देशात् पूर्वनिर्दिष्टेभ्योऽन्ये अधिकारिणो ज्ञायन्ते साधिभूतं साधिदैवं मामैश्वर्यार्थिनो ये विदुः इत्येतत् अनुवादरूपमः यत्रः सार्थत्वात् विधायकमेव तथा साधियज्ञमित्यपि प्रयाणामधिकारिणामविशेषेण विधीयते ; अर्थ स्वाभावयात् । त्रयाणां हि नित्यनैमित्तिकरूप महायज्ञाद्यनुष्ठानमवर्जनीयम् । ते च प्रयाणकालेऽपि खप्राप्यानुगुणं मां विदुः । ते चेति चकारात पूर्वे जरामरणमोक्षाय यतमानाश्च प्रयाणकाले विदुरिति समुच्चीयन्ते ; अनेन ज्ञानिनोऽप्यर्थखाभान्यात् साधियज्ञ मां विदुः प्रयाणकालेऽपि स्वप्राध्यानुगुणं मां विदुरित्युक्तं भवति ॥ ३० ॥ 1 ॥ इति श्रीभगवद्ामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाष्ये सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ विवक्षितम् । एषां ब्रह्माध्यामकर्मादीनां सप्तानां प्रश्नपूर्वकं मपको भविष्यति । अन्न विदुः इति सिद्धवनिर्देशो वर्तमानापदेशोऽपि विध्वर्थः ॥ २९ ॥ साधिभूतेति लोकस्यैवर्यार्थिविषयत्वं वक्तुमधिकारि[णो] भेदमात्रज्ञापकं तावत् दर्शयति अवेति । पूर्वाधिकारिविषयत्वे, साधियज्ञ च ते विदुरिति हि वक्तव्यम् ; न चैव शिष्टाः पठन्ति ; न चात्र यच्छन्दाऽऽ- वृत्तेः प्रयोजनमस्तीति भाव: । प्रश्नोत्तरवशाचाधिकारिभेदः सेत्स्यति । एवं सामान्येन ज्ञातमधि- कारिभेदमधिभूतानि विशिनष्टि ऐश्वर्यार्थिन इति । जरामरणमोक्षायेत्यादाविव अत्रापि यच्छन्दवादनुवादत्वं प्रतीतमिति तत् प्रतिक्षिपति इत्येतदित्यादिना । " यदाग्नेयोऽष्टाकपालः " (शत २.५. १. ११) इत्यादिवदिति भावः । अरु विधित्वं प्रश्नादिवशाच फलिप्यति । न ह्यवगते प्रश्नाद्यवकाशः | साधियज्ञम् इत्यस्यैकस्मिन्त्रधिकारिणि निर्दिष्टस्याप्यसामान्यात् त्रिप्यप्यन्वर्थ दर्शयति तथेति । अर्थ स्वाभाव्यादिति । सर्वाधिकारिसाधारणतया प्रमाणसिद्धयज्ञाख्यपदार्थस्वाभाव्या- दित्यर्थः । एतदेव दर्शयति त्रयाणां हीति । अन्यथा “सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्ह स्सर्वकर्मसु " (द. स्मृ) इत्यादिक्रमेण अकर्मण्य (कर्मानर्ह) स्थादिप्रसङ्ग इत्यभिप्रायेणाह अवर्जनीयमिति । अपिचेत्येकाव्ययार्थत्वे प्रयोजनाभावात् पृथक्त्वे सप्रयोजनतया अन्ययसंभवाश्च विभव्याह ते घेति । अन्तिमप्रत्ययस्यै [ कस्यै] व वक्ष्यमाणं विषयविशेषेण प्राप्यानुगुणाकारत्वं युक्तचेतश्शब्देन विवक्षितमित्याह स्वप्राध्यानुगुणमिति । चकारस्य पृथगन्वयेन लब्धमाह तेथेति । चकारादिति यद्वृत्त प्रतियोगिकत्वात् तद्वृत्तमैश्वर्यार्थिविषयमेव । चकारात् पूर्वलोकोकानां समुच्चयः । तेषामपि सन्तिमप्रत्यये विशेषो वक्ष्यत इति भावः । वयाणा- नित्यादिकमयुक्तम्, ज्ञानिनामत प्रसङ्गाभावादित्यत्राह अनेनेति । 1 ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमित्युपक्रमात् ज्ञानस्य प्रागेव स्थितत्वात् सप्तमस्य विज्ञानैरम्पर्यात् विज्ञानयोग इत्युक्तम् । अथ अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ सप्तमे परस्य ब्रह्मणो वासुदेवस्योपास्यत्वम् (स्वस्थ ) निखिलचेतनाचेतन वस्तु शे पित्वम्, कारणत्वम्, आधारत्वम्, सर्वसग्तथा सर्वप्रकारत्वेन सर्वशब्दवाच्यत्वम्, सर्वेनियन्तृत्वम्, सर्वेश्व कल्याणगुणगणैस्तस्यैव परतरस्त्रम्, सम्वरजस्तमोमयैदेहेन्द्रियत्वेन भोग्यत्वेन चावस्थिते- भरनादिकालप्रवृदुष्कृतप्रवाहहेतुकैस्वस्थ सिरोधानम्, अत्युत्कृष्टसुकतहेतुकभगवत्प्रपश्य सुकृततारतम्येन च प्रतिपत्तिर्वैशेष्यात् ऐश्वर्याक्षस्याथात्म्य भगवत्प्राप्तयपेक्षयोपासक मेदम्, " अधियज्ञा न्तिम प्रत्ययमावयोरधिकारिलयसाधारण्य सिद्धेरिति भावः ॥ ३० ॥ इति श्रीमद्वीताभाष्यटोकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

सङ्गतिप्रदर्शनायाह सप्तम इति । परस्य ब्रह्मणो वासुदेवस्योपास्यत्वमिति ‘मय्या सकमनाः ’ (१) इत्यादेरर्थः । तत्रैव पासनं प्रस्तुतम् । तच्छेषतया चान्यत् सर्वमिहोच्यते । तस्यैव प्रपञ्चनम् ‘अहं सर्वस्य (कृत्स्वस्य ?) प्रभवः’ (७.६), ‘वासुदेवस्सर्व’ (१९), ‘चतुर्विधा भजन्ते माम्’ (१६) इत्यादिभिः परस्तात् क्रियत इति भावः । परस्येत्यादिभिरुपहितत्र व्योमातीता दिपक्षप्रतिक्षेपः । ब्रह्मशब्दस्य विशेषशब्दसमभिव्याहारात् देवतान्तरव्यावृतिः । वासुदेवशब्देनात्तावतारविशेषो वा विवक्षितः । निखिलेत्यादिभिरुपास्यत्वपरत्रनत्योपयुक्ता कारकथनम् । निखिलचेतनाचेतन वस्तुशेषित्वमिति ‘भूमिराप:’ ( 8 ) इत्यादे: लोकद्वयस्यार्थः । निखिलशब्देन कार्यकारणादिरूपावस्था संग्रहात् कार्य- भूत ब्रह्मरुदादेरपि कोडीकारः । कारणत्वम् ‘एतद्योनीनि’ (६) इति श्लोकस्यार्थः । मत्तः परतरं नान्यत् ’ ( ७ ) इत्युक्तस्य परत्वस्य ‘मामेभ्यः परम् ’ (१३) इत्यवोपयुक्ततया तत्रैवोदाहर्तुमत्र तदति- क्रमेण ‘मयि सर्वम्’ (७) इत्याद्युक्ता धास्त्योपादानम् | ‘रसोऽहम् ’ ( ८ ) इत्यादिसामानाधिकरण्य- फलितं सर्वशब्दवाच्यत्वम् । तत्र हेतुराधारत्वादिविशेषसिद्धं सर्वशरीरकत्वम् । एवं शेषित्वाद्यनुवादेन वक्ष्यमाणतसदधिकारिप्राप्यवस्तुविशेषसामानाधिकरण्यस्यापि शरीरात्मभावहेतुकत्वं दर्शितम् । ‘मत एवेति तान् विद्धि’ (१२) इत्यादिषु प्रवृत्तितादवीम्यस्यापि विवक्षितत्वात् सिद्धं सर्वनियन्तृत्वम् । सर्वेशेत्यनेन अनिर्दिष्टानाम् अन्येषां च अभिप्रायिकाणां संग्रहः । तस्यैवेत्यवधारणेन ‘नान्यत् किश्चिदस्ति’ (७) इत्यस्यार्थ उक्तः ‘त्रिभिर्गुणमयै: ’ (१३) इति श्लोकस्य सार्धस्यार्थः सत्त्वेत्यादिनोक्तः । ‘मामेव ’ (१४) इत्याद्युक्तप्रपत्तेः सुकृतविशेषहेतुकत्वं ‘जनास्तुकृतिनः ’ (१६) इत्यनेन दर्शितमाह अस्पुरकष्टसुकृतेति । ‘न मां दुष्कृतिनः ’ (१५) इत्यादेः पूर्वोक्कतिरोधानप्रकारविशेषकथन- रूपश्वात् सुकृतिप्रशंसा शेषत्वाच्च तदर्थोऽत्र पृथङ्नोपात्तः । ’ चतुर्विधाः ’ (१६) इत्यादिकं सुकृत- तारतम्येनेत्यादिनाऽनुसंहितम् । उपासकमेदं वेत्यन्वयः । ’ तेषां ज्ञानी’ ( १७ ) इत्यादेः श्लोक- 1 उपास्यत्यमित्यः उपास्यस्येति तालपाठः । I 2 तथा चार्थ लोकार्थ. - सर्वाधिकारिलाघा रणावियशसाहित्येन समाध्याचिभूताचिदे- धाकारविशिष्टतया ये मां बिदु, ते, तदितरे च प्रयाणकालेऽपि मां विदुरिति ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 12. • 268 भगवन्तं प्रेोर्नित्ययुक्तयैकमतिवया चात्यर्थ वरमपुरुष प्रियत्वेन च श्रेयम् दुर्लभत्वं च प्रतिपाद्य एषां प्रयाणां ज्ञातव्योपादेयमेदय प्रास्तापीत् । दानीष्ट प्रस्तुतान् ज्ञात- व्योपादेय मेदान् विविनक्ति ॥ अर्जुन उवाच – किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम । अविभूते ॥१ अधियज्ञः कथं कोऽन देहेऽस्मिन् मधुसूदन । प्राणा व कशेोऽसतात्मभिः || जरामरणमोक्षाय भगवन्तमाश्रित्य यतमानानां ज्ञातव्यतयोक्तं तत् श्रस अध्यात्मं च किमिति वक्तव्यम् । ऐथयोर्थिनां ज्ञातव्यमधिभूतमधिदेव च किम् ? त्रयाणां ज्ञातव्योऽ- धियज्ञशब्दनिर्दिष्टच का ? तस्य चार्थिवज्ञभावः कथम् ? प्राणकाले च एमिसिमिर्निय- तात्मभिः कथं ज्ञेयोऽसि १ १,२ ॥ द्वयस्यार्थो भगवन्तमित्यादिनोक्त: । ‘बहूनां जन्मनाम्’ (१९) इत्यादिना ‘सर्गे यान्ति परन्तप’ (२७) इत्यन्तेन सिद्धमाह दुर्लभत्वमिति । ‘येषां तु’ (२८) इत्यादेरव्यावशेप अर्थमाह एषां त्रयाणा- मिति । ज्ञातव्यमिह सिद्धरूपं विवक्षितम् । उपादेयम् अनुष्ठेयम् । एतेन स्वयाथात्म्यम् (११) इत्यादिसंग्रहश्लोकस्यार्थोऽपि प्रपञ्चितः । अयं त्वष्टमस्य संग्रहः, “ऐश्वर्याक्षरगाथात्म्यभगवच्चरणार्थिनाम् । वेद्योपादेयभावानाममे भेद उच्यते ||” (१२) इति । अत्र भेदोक्तेरध्यावार्थत्वात् स्वरूपप्रस्तावः प्रागेव कृत इति दर्शितम् । प्रस्तुतप्रपञ्चनमिति सङ्गतिमाह इदानीमिति ॥ जीवखरूपादिज्ञातव्वस्वोपासनाद्यनुष्ठेयस्य च भेदजिज्ञासार्जुन उवाच किं तदिति । ‘भार्ती जिज्ञासु’ (७. १६) इत्यादिना प्रागेवाधिकारित्रयस्योक्तत्वात् ‘जरामरणमोक्षाय’ (२०) इत्यादिषु यच्छन्दावृत्तिसामर्थ्यादर्थनादाच्चाविकारिभेदस्तेषां ज्ञातयोपादेय वस्तुप्रतिनियमश्चार्जुनेन ज्ञात: ; तत्रैव विशेषबुभुत्सवाऽयं प्रनः । वक्ष्यते च विशेषः । ततश्च किंदहोत्यर्धमक्षरयाथात्म्यार्थिविषयम्, अधिभूतं चेत्यमैश्वर्यार्थिविषयम् अधियज्ञः इति इलोकस्तु अर्थस्वभावात् त्रयाणां साधारण इति विविनक्ति जरामरणेति । कथमिति प्रकारप्रने । अधियज्ञभाव इत्यर्थलब्धम् । अत्रेत्येतच्छन्दः शास्त्रसन्निभ्युपाधिकः तचोतरप्रन्थे व्याख्यास्यति, ‘अत्र इन्द्रादौ मम देहभूते’ इति । असतिती- दशब्दस्तु खप्रत्यक्षसन्निभ्युपाधिकः ; प्रत्यक्षा हीन्द्रादयोऽपि प्रष्टुरर्जुनस्य । एतच्छब्दे शब्द योश्चैकस्मिन् चावये सामानाधिकरण्येन प्रयोगो दृश्यते, " स एष द्वाभ्यां दर्शनीभ्यां विराड्भ्यामनयोर्द्वाविंशयो हिं पद (वचन) योरयं पुरुष: प्रतिष्ठितः” इत्यादौ । यद्वा अत्रेति यज्ञस्वरूपपरामर्शः । नियतात्मत्वं त्रयाणा- मपेक्षितम् अत्र बहुवचनमधिकारित्रयपरमित्यभिप्रायेणोक्तम् एभिस्त्रिभिरिति ॥ १२ ॥ ; ; 1 कथमित्यस्य द्वितीयस्य किमर्थमिति केनोपायेनेति चार्थद्वयम् । माघस्योचरम् अन्त कालेबेति । द्वितीयस्योत्तरं तस्मात् सर्वेष्विति । 2 भवेति वक्ष्यमाणपदेकार्थ्यं माभूदिति मत्वाऽर्थान्तरमाह बजेति । इदमुपलक्षणम् किं

264 श्रीभगवानुवाच– श्रीभगवद्गीता - म. 8, 8, अक्षरे ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भूतभावोद्भवकशे विसर्गः कर्मसंहितः ॥ ३ तद्ब्रह्मेति निर्दिष्टं परममक्षरं न चरतीत्यक्षरम्, क्षेत्रज्ञसमष्टिरूपम् । तथा च श्रुतिः, “अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं तमसि लीयते” [सु. २] इत्यादिका । परममक्षरं प्रकृतिवि- निर्मुक्तमात्मस्वरूपम् । स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । स्वभाव: प्रकृतिः । अनात्मभृतम्, आत्मनि संवध्यमानं भृतधूक्ष्मवद्वासनादिकं पञ्चाशिविद्यायां ज्ञातव्यतयोदितम् । तदुभयं प्राप्यतया अक्षरं ब्रह्म परममित्यत्र उद्देश्योपादेयान्यथाभावनिरासायाह तद्ब्रह्मेति निर्दिष्टमिति । ब्रह्म- शब्दोऽत्र परमात्मसाधर्म्यादुपचारयत्येति भावः । अक्षरशब्दस्य निर्वचनं प्रतिपाद्यं च दर्शयति न धरतीत्यादिना । क्षेत्रज्ञसमौ श्रोत प्रयोगं दर्शयति तथा चेति । लयोन’ संश्लेषविशेषः । अथवा श्रतावक्षरशब्देन उम्मनचेतनांशः प्रकृत्यवस्था विशेष एव अभिधीयत इति साक्षात्प्रयार्थत्वेऽपि न विरोध: । तथाऽपि शब्दप्रवृत्तिद्वार मूतचित्रंशे तात्पर्यात् तदुदाहरणम् । परममक्षरमित्यत्र विशेषाणभि. प्रेतमाह प्रकृतिधिनिमुक्तमात्मस्वरूपमिति । स्वभावशब्दार्थः प्रकृतिरिति । नियत संबद्धमिति यावत् । किं तदित्याकाङ्क्षायाम् अध्यात्मशब्दानुसारेणाह अनात्मेति । आत्मन्यधिवसनात् ‘संवध्य- मानमित्यध्यात्मशब्दनिर्वचनम् । तत एव सिद्धमनात्मत्वम् । तद्वासनादिकं तत्संसर्गोपधिक ज्ञानकर्मवा- सनादिकम् । भूतसूक्ष्मादेर्ज्ञातव्यत्वे श्रुतिं दर्शयति पञ्चामिविद्यायामिति । “वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतायाः पुरुषचसो भवन्ति” (छा. ५. ३. ३) इत्युपक्रम्य, “इति तु पञ्चम्यामाहुतायाः पुरुषवचसो भवन्ति " (छा. ५.९.१) इत्युक्त्वा ‘तय इत्थं विदुः’ इत्यच्छन्दो पलक्षितपश्च भूतसूक्ष्मवेद्यत्वं युक्तमिति भावः । ननूपायकर्तृभूतेदानीन्तनात्मखरूपपरित्यागेन परिशुद्धात्मखरूपकथनं मुमुक्षोः कोपयुक्तम् ? भूतसूक्ष्मादि- कथनं च किमर्थमित्यत्राह तदुभयमिति । यथाक्रममन्त्रयः । अत्र पञ्चमाहुतेर्विवक्षितत्वात् योनिजभूत- तद्ब्रह्मेति सः पूर्वे स्वदुक्तिविषय इत्यर्थः । तत्य सर्वजन्य अधियज्ञदस्य पुंलिङ्गत्वात् तदन्वयायोगात् अत्रेति प्रयुक्तम्। त्वदुक्तवाक्ये इति वा तदर्थः । मचिदक्षः कथमिति प्रश्नाशय 10 5

• ‘यो यां यां तनुम्’ इत्युक्तरांसिस्यामेव स्वगमादभ्यस प्रागुक्तत्वात् ऐकाय भगवत्येषां समानमधिकारिणामिति ज्ञायते । अतः अधियज्ञपवेन त्वद्देहभूतदेवतान्तरग्रहणं न भवति । न चाधियज्ञपदं यज्ञसंबन्धीत्यर्थकं सत् यज्ञफलं यष्टारं वा वक्तुमर्हति फलाभिसंध्य- भावात्। यष्टुब्ध पुरुषशन्दोक्ततया पुनस्तदुक्ययोगात् । अन इन्द्रादावस्मिन् प्राकृतेऽमध्ये वदे सति त्वमेवाऽऽराध्योऽधियज्ञ इति वक्तव्यम् । एवं तर्हि कथं से साधियज्ञत्वम् । सत्य स्ववैशिष्टयायोगात् । स्वइत्यच का कथमिति । एतदंगोह लप्राधास्यति पत्रकार प्रयोगपूर्वम, अधियज्ञोऽहमेवात्रेति । अधियज्ञशब्दार्थो यो विशिष्टाकारः, महामंत्य विवक्षितो योऽन्यो विशिष्टाकारः तयोर्भेदकल्पनया औपचारिक साहित्यमिति समाचातुराशयः । 1 अक्षरशन्दस्य जीवार्थकत्वे तथ्य तमस इव नित्यत्वात् कथं लेयः इत्यवाद पेलि । पूर्वमुखपत्र व यार्थकत्वात् भुतिशैक्ष्णभंगायान्यथा व्याचष्टे मथषेति । प्रवृत्तिद्वारेति । तमः कार्यस्य तब्य क्षरस्वास अक्षरपई जीवद्वादेव तवौपचारिकमिति भावः । 2 अधिवसदिति । आत्मनीति अधिकरणविभकयर्थे अनइवेत्यव्ययीभावसमासे मध्यात्ममिति साधु । लेक्षणया तु संबध्यमानपरम् । आत्म संबन्धि चानात्मेति माषः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 4. 265 त्याज्यतया च मुमुक्षुभिर्ज्ञातव्यम् । भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञितः । भूतभाव: मनुष्यादि- भावः तदुद्भवको यो विसर्गः, ‘पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुपचचयो भवन्ति’ (छा. ५.९.१) इति श्रुतिसिद्धो योषित्संबन्धजः, स कर्मसंज्ञितः । तच्चाखिलं ‘सानुबन्धम् उद्वेजनीयतया, परिहरणीयतया च मुमुक्षुभिर्ज्ञातव्यम् । परिहरणीयता यानन्तरमेव वक्ष्यते, “यदिच्छन्तो नये चरन्ति (१९) इति ॥ ३ ॥ अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाचिदैवतम् । अधियशोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ऐश्वर्यार्थिनां ज्ञातव्यतया निर्दिष्टधभूतं क्षरो भावः वियदादिभृतेषु वर्तमानः तत्परिणामविशेषः क्षरणस्वभावो विलक्षणः शब्दस्पर्शादिस्साश्रयः । विलक्षणः साश्रयाश्शब्द- स्पर्शरूपरसगन्धाः ऐश्वर्यार्थिभिः प्राप्यास्तैरनुसन्धेयाः । पुरुषश्चाधिदैवतम् अधिदेवतशब्द- निर्दिष्टः पुरुषः अधिदेवतम् देवतोपरिवर्तनः इन्द्रप्रजापतिप्रभृतिकरस्नदेवतोपरि वर्तमानः, विषवोऽयं भूतशब्द इत्यभिप्रायेणाह भूतषाचो मनुष्यादिभाव इति । मनुष्यत्वादिविशिष्टशरीरयोग इत्यर्थः । विशिष्टस्य विसर्गस्य ज्ञातव्यत्वे तस्य मनुष्यादिभावहेतुखे च श्रुतिं दर्शयति पञ्चम्यामिति । अत्र भूतमरुन्मलादिविसर्गव्यवच्छेदार्थमुक्तं भूतभावोद्भवकर इति । तदेव दर्शयति यो पित्संबन्धज इति । विसर्गविशेषण सामर्थ्यादेतत् सिद्धम् । एवं कर्मसंज्ञितरेतो विसर्गज्ञानस्य समयोजनतामाह तच्चाखिल- मिति । अत्र कर्माभिप्रायेण नपुंसक निर्देशः । अविलं मनुष्यत्वमृगत्वा दिजातिभेदहेतुतयाऽनेकप्रकारम् । सानुबन्धं हेतुभूतैः कर्मभिः फलभूतैध गर्भवासादिनिस्सहितमित्यर्थः । पाञ्चामिविद्यायामचितस्सर्वावस्वानु- यायित्वदुस्त्यजर वगर्भजन्मादिदुःखकरत्वादेः फलितत्वात् जुगुप्सनीयतारूपा भयावहत्वरूपा चोद्वेजनी- यता युक्ता ; परिहरणीयता कुतः सिध्येदित्यत्राह परिहरणीयता चेति ॥ ३ ॥ ऐश्वर्यार्थिनां ज्ञातव्यतया निर्दिष्टमित्येतत् अधिदैवतेऽप्यनुषञ्जनीयम् । अधिभूतक्षर- शब्द निर्वचनानुरोधेन व्याख्याति वियदादीति । भृतशब्दस्याल जन्तुविषयत्वव्यवच्छेदाय वियदादि- शब्दः । शब्दाद्यवस्था तद्वतोभग्यबोर्द्वयोरपि क्षमशब्देन संग्रहणाय क्षरणस्वभाव इति निर्वचनम् । नश्वर इत्यर्थः । विलक्षण इति इन्द्रप्रजापतिप्रभृतीनां भोग्यजातादिति वक्ष्यमाणमत्रापि द्रष्टव्यम् । एवंविधं च बैलक्षण्यं स्वासाधारणभक्तियोग प्रसन्न परमात्मसङ्कल्पविशेषप्रसूतभोगरूपत्वात् । अस्य ज्ञातव्य- ताहेतुं दर्शयति विलक्षणा इति । ‘क्षरो भावः’ इत्येकवचनं जात्यभिप्रायमिति भावः । प्राप्याः प्राप्यत्वादित्यर्थः । अधिदैवतशब्दे रूतिभ्रमव्युदासायाह अधिदेवतशब्दनिर्दिष्ट इति । तन्निरुक्तिः देवतोपरिवर्तमान इति । देवतोपरीति संवन्धसामान्यषष्ठ्या समासः । देवस्य सर्वेश्वरात् 1 विसर्गपदस्वारस्या देवमवर्णनेऽपि श्रद्धां जुह्वति सोभो राजा भवतीत्युक्तं देवशरीर- रूपभूतभवोद्भवकर होमादि सर्वे ग्राह्यमित्याशयेन अखिलं सानुबन्धमित्युक्तम् । 2 अधियज्ञशब्दवत् अधिभूतादिशब्दोऽपि नान्ययम् । झु P -34

266 श्रीभगवद्गीता म. 8.6.

इन्द्रजापतिप्रभृतीनां योग्यजाताद्विलक्षणशब्दादेर्भोक्ता पुरुषः । सा व भोक्तृस्वावस्था ऐश्वर्यार्थिभिः प्राप्यतयाऽनुसन्धेया अधियज्ञोऽहमेव [अधियज्ञशन्दनिर्दिष्टोऽहमेव ] । अधियज्ञः यज्ञैराराध्यश्या वर्तमानः । अत्र इन्द्रादौ मम देहभृते आत्मतयाऽवस्थितोऽहमेव यज्ञेराराज्य इति महायज्ञादिनित्यनैमित्तिकानुष्ठानवेलायां त्रयाणामधिकारिणामनुसन्धेयमेतत् ॥ ४ ॥ अन्तकाले च मामेव सरन् मुषः फलेषाम् । य प्रयाति स मद्भावे याति नास्त्यत्र संशय ॥ इदमपि त्रयाणां साधारणम् । अन्तकाले च मामेव कारन् कलेवरं त्यक्त्वा यः प्रयाति समुद्रा याति मम यो भावः स्वभावः तं याति तदानीं यथा मामनुसन्धते, तथाविधाकारो सङ्कोचं देवतान्तरेष्वभिव्याति चाह इन्द्रेति । उपरि वर्तमानत्वमिह न केवलं देशाद्यपेक्षया ; किंतु भोगप्रकर्षादपीत्यभिप्रायेणेत्याह(णाह ?) इन्द्रेत्यादि पुरुष इत्यन्तम् । ननु पुरुषान्तरमिहाविवक्षितम् ; स्वात्मस्वरूपपुरुषानुसन्धानमधिकार्यन्तरस्यापि समानम् ततोऽत्र को विशेष इत्यत्ताह सा वेति । न परिशुद्ध- स्वरूपमिहानुसन्धेयम् न चाशुद्धेऽ हेयत्वमिह भाव्यम्; पुरुषशब्दनिर्देशवाल भावप्रधान इति भावः । अहमेवेति क इति प्रश्नस्योत्तरम् । कथमिति प्रश्नस्योत्तरत्वं तदभिप्रेतं विवृणोति अधियज्ञ इति । यज्ञे संबध्यमानोऽधियज्ञः । तत्र च सर्वेश्वरस्वाऽऽराध्यतथा संबन्ध इत्याह यज्ञेराराभ्यतया वर्तमान इति । इन्द्रादयो हि तत्र आराध्याः श्रुताः; तत् कथमहमेवेत्युच्यत इत्यवोत्तरम् अत्र देहे इत्यनेन विवक्षितमिति दर्शयति उत्रेन्द्रादाविति । ‘अधियज्ञोऽहमेवाल देहे’ इतीश्वरेणाभिधीयमा नत्वात् तदेहविषयत्वं प्रतीतम् स चेश्वरदेहः यज देवपूजायामिति याज्यदेवता पेक्षयज्ञप्रसङ्गादिन्द्रा दिरे- वेत्यभिनायेगोक्तम् इन्द्रादाविति । ’ तनुम्’ (७. २१) इति प्रागुक्तं स्मारयति मम देवभूत इति । कर्मणा ह्यचिद्रव्यं कस्यचिद्देो भवद्धि न तथाऽत्र देहत्वं कादाचित्कमिति ज्ञापनाय देहभूत इति प्रयोगः । देहभूत केवलेन्द्रादिव्यवच्छेदार्थम् अहमेवेत्यवधारणम् । पूर्वनिर्दिष्टब्रह्माध्यात्मकर्माधि- भूताधिदैवयन्त तत्त्वान्तरमिति ज्ञापनार्थं वा । ‘विष्णुस्सर्वा देवता:’ (ऐ. ब्रा.) इति च श्रुतिः । एतेन कथमिति प्रभस्याप्युत्तरं दत्तम् । ततद्विशिष्टस्याराध्यत्वात् । देहमृतां चरेत्यनेनाध्यात्मचिन्तानुगुणसत्त्वोत्तर- देहेन्द्रियादिमत्त्वम् खयालौकिकेन्द्रादिदेहवत्वे निदर्शनं चाभिप्रेतम् । एवंविधाधियज्ञविज्ञानमनुष्ठानानु प्रविष्टम् न तु तदुपकारकमात्रम्, न चैश्वर्यार्थिशलविषयमिति दर्शयति इति महायज्ञेति । अकरण- निमितानर्हतादिपरिहाराय त्रयाणामवश्य कर्तव्यताद्योतनाय नित्यनैमित्तिकोक्तिः ॥ ४ ॥ .” ; ; प्रयाणकाले इत्यस्य प्रनस्य संग्रहेणोतरम् अन्तकाले इति श्लोकः । अतो न ज्ञानिमात्रविषय इत्यभिप्रायेणाह इदमपीति । अधियज्ञपदार्थवत् अर्थ ?] स्वाभाय्यात् वक्ष्यमाणप्रकाराचेति भावः । अभ्ययं दर्शयति अन्तकाले चेति । मद्भावं यासीत्यत्र श्रुत्यादिविरुद्धतादात्म्यावाप्तिश्रमव्युदासायाह मम यो भाव इति । नन्वीश्वरखभावासार्वा स्वा ] पि कृशोदरीनीडनिहित कीटस्य तज्जातीयश्वयत् ईश्वरान्तरत्व- प्रसङ्गः त्रयाणामधिकारिणां गुणाष्टकरूपेश्वरस्वभावमाप्तयविशेषे अधिकारिमेदश्व न स्यात्यित आह तदानीमिति । तत्तदनुसन्धेया कारविशेषसाम्यप्राप्तिर्विवक्षिता । साम्यं च स्वरूपभेदके (क) बैध ,

i तात्तर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 6-7 भवतीत्यर्थः यथा आदिभरतादयस्तदानीं स्मर्यमाणमृग सजातीयाकारास्संभृताः ॥ ५ ॥ स्मर्तुस्व विषय सजातीयाकारतापादनमन्त्य’ प्रत्ययस्य स्वभाव इति सुस्पष्टमाह - 267 येयं वाऽपि स्मरन भावे व्यजयन्ते । ततभेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ६ अन्ते अन्तकाले ययं वापि भासमान कलेवरं त्यजति तं भावमेव मरणानन्तरमेति । अन्तिम प्रत्ययश्च पूर्वभावित विषय एव जायते ॥ ६ तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिः मामेवैष्यस्य संशयः ॥ ७ यस्मात् पूर्वकालाभ्यस्तविषय एवान्त्यप्रत्ययो जायते, तस्मात् सर्वेषु कालेष्वाप्रया- जादहरहर्मामनुस्मर । अहरहरनुस्मृतिकरं युद्धादिकं वर्णाश्रमानुरन्धि श्रुतिस्मृतिचोदितं स्थिते सत्येवेति न कश्चिद्दोष इति भावः । एवं प्रश्नाः प्रत्युक्ताः ; नास्त्यत्र संशयः इत्यनेन अभिप्रेतां प्रयोजकप्रसिद्धिं दर्शयति यथाऽऽदिभरतादय इति । एतेनोदाहरणेनापि तादात्म्य- भ्रमो निरस्त नह्यादिभरतस्य सार्यमाणमृगेण तादात्म्यम् अपि तु तत्समानाका रमृगशरीरपरिग्रह एवेति तत्रैव प्रसिद्धम् । तदानीं देहवियोगकाल इत्यर्थः ॥ ५ ॥ ; } न केवलमीश्वरविषयान्तिममत्ययत्वभावोऽयमिति मन्तव्यम् किंतु सर्वसाधारणमिदमवाप्युक्त- मिति प्रयोजकाकारो येयमिति श्लोकेनोच्यत इत्याह सर्तुरिति । अन्तशब्दोऽत्र पूर्वश्लोकाभि हितान्तकालपर: । तस्य चान्तिमप्रत्ययप्रभावज्ञापनाय स्वस्तू इत्यनेनान्वय इति दर्शयति अन्ते अन्य- काले इति । वीप्सया, वाऽपीत्यनेन च स्मर्तव्यविषयनियमो नीचोत्तमविषयवैषम्याभावश्च दर्शितः । संतमिति वीप्सा त्वसङ्कीर्णतत्तत्माप्तिः । अवधारणेन प्रवलण्यान्तरेणापि तस्या दुर्वारत्वं च विवक्षितम् । भावशब्दोऽत स्वभावपरः । धर्मिप्रत्ययस्तु नान्तरीयकः । भावशन्दस्यास्त्र पदार्थपरत्वे प्रस्तुतभाव- शब्दवैरूप्यम्, तंतमेतीति साजात्यलक्षणा च । तमेवेत्यत्र यत्र वचन जन्मनि सर्वसाधारण- तज्जातियोगमा तत्र्युदासायोक्तम् मरणानन्तरमिति । न खादिभरतमृगत्वे जन्मान्तरव्यवधानम् । ‘सदा सद्भावभावितः’ इत्यनेनातिस्मृतिहेतुर्विवक्षित इत्याह अन्तिमप्रत्ययश्चेति । तद्भावभावितः सद्भावनावासित इत्यर्थः । तस्मिन् भावो माथितो येनेति वा सद्भावभावितः ॥ ६ ॥ 1 एक्मन्तिमप्रत्ययाधीने फले अन्तिमप्रत्यये चानवरर्तभावनाधीने, भवताऽपि तथाविधभावना तदनुग्राहकं कर्म च कर्तव्यमित्युच्यते तस्मादिति श्लोकेन । सर्वेषु कालेप्यित्यनेन, ‘स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते’ (छा. ८. १५ १), “प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत " (प्र. ५. १) आश्रयाणादित्युक्तम् । मूत्र च " आप्रयाणात् तत्रापि हि दृष्टम् " १४.२.१२ तिपक्षमनुस्मरणेऽपि आश्रयाणादिति वक्तुं शक्यमिति तद्र्युदासाभिप्रायेण बहुवचनमित्याह अहरहरिति । “तं पूर्वापररातेषु युञ्जानः " { ) इत्यादिविहितैकाग्रतानुरूप- सात्त्विकका लेध्वित्युक्तं भवति । तथा च सूत्रम्, “यतैकाग्रता तत्राविशेषात् " ( ४ १ ११) इति । I 1 [मस्येत्यन्न सर्वत्र अन्तिमेति पाठान्तरम् ।

268 श्रीभगवद्गीता - अ. 8. 8. नित्यनैमिचिकं च कर्म कुरु । एवमुपायेन मय्यर्पितमनोबुद्धिः अन्तकाले च मामेव स्मरन् यथाभिलषितप्रकारं मां प्राप्स्यसि ; नात्र संशयः ॥ ७ ॥ एवं सामान्येन वप्राप्यावाप्तिरन्त्यप्रत्ययाधीनेत्युक्त्वा तदर्थे त्रयाणामुपासनप्रकार भेदं वक्तुमुपक्रमते तत्रैश्वर्यार्थिनानुपासनप्रकारं यथोपासनमन्त्यप्रत्ययप्रकारं चाऽऽह– अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यनामिना । परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन् ॥ ८ अहरहरस्यासयोगाभ्यां युक्तया नान्यगामिना चेतसा अन्तकाले परमं पुरुषं दिव्यं मां वक्ष्य- युध्य च इति विहितस्य युद्धस्य अत्र ‘फलवत्सत्रिधावफलं तदङ्गम्’ इत्यादिन्यायादनुस्मृत्यनत्वं सिद्धम् । तच्च युद्धमत्र प्रस्तुतत्वादुपलक्षणतयोक्तम् ततश्च प्रमाणसिद्धं यथास्वं (स्व ? ) वर्णाश्रम (मं ?) कर्मावश्यं कर्तव्यमित्युक्तं भवतीत्यभिप्रायेणाह अहरहरनुस्मृतिकरं युद्धादिकमिति । वर्णाश्रमानुबन्धीत्युपलक्ष्य- संग्राहकाकारः । चोदितमित्यनेन शमादिविधेयदितव्यतिरिक्तविषयत्वं सूचितम् । नित्यनैमित्तिक- शब्देन फलाभिसन्धिपूर्वकर्मव्युदासः । मय्यर्पितमनोबुद्धिरित्यस्य उक्तार्थानुवादरूपत्वं दर्शयति एव मिति । उपायेन । कर्मादिरूपेणेत्यर्थः । अनुस्मरणमेवात्र मनोऽर्पणम् बुद्धेरर्पणं तु फलप्रदत्वाध्यव- सात्रः । प्रकरणसिद्धावान्तरख्यापारकथनम् अन्तकाले च मामेव स्मरनिति । यद्रा, अत्र उपायेनेति कर्मानुगृहीतानुस्मृतिरेवोच्यते । तत्फलं मय्यर्पितमनोबुद्धिरिति । तस्यैवार्थः अन्तकाले च मामेव रन्निति । पूर्वोत्तरानुवृत्ताधिकारित्रयसाधारण्यायाह यथाभिलषितप्रकारं मामिति । “निस्संशयेषु सर्वेषु नित्यं वसति वै हरिः । ससंशयान् हेतुबलान् नाध्याबसति माधवः " (मा. मो. ३५९.७१) इत्यादिवत् असंशय इत्यस्यार्जुनविशेषणत्वेऽपि फलितमाह नात्र संशय इति । “अ-मानोनाः प्रतिषेधे” ( काव्यानु) इति वचनादकारो वाऽत्र पृथगनुसन्धेयः । एतमितः प्रेत्याभिसंभवितास्मीति वस्य स्यादद्धा न विचिकित्साऽस्ति’ (छा ३. १४. ४) इत्यादिकमलानुसन्धेयम् ॥ ७ ॥ अन्तिमप्रत्यय प्रसङ्गात् तद्धेतुतया अनुस्मरेत्युपसनं प्रस्तुतम् तत्प्रकारभेदोऽनन्तरप्रवट्टकार्थ इत्यभिप्रायेणाह एवमिति । गतिभेदोऽपि वक्ष्यमाणोऽनेनोपलक्षणीयः । अभ्यासेत्यादिश्लोकार्थमाह तत्रेति । योगशब्दस्य संवन्धमात्रपरत्वे नैरर्थक्यादल ध्यानपरत्वं वक्तुं युक्तम्, तत्पुरुषाच द्वन्द्वस्योभय- पदार्थप्रधानत्वात् परिग्राह्यत्वमस्ति इति तदाह अभ्यासयोगाभ्यामिति । जान्यगामिनेत्येतत् नैकादि- शब्दवत् । अनन्यगामिनेत्यर्थः । अन्यत्र विषयान्तरे गन्तुं शीलं नास्येति नान्यगामि । अभ्यासयोग- शब्देन प्राचीन चिन्तनस्योक्तत्याव, अनुचिन्तयन्नित्येतत् अन्तिमस्मृतिपरमिति प्रदर्शनाय अन्तकाल इत्युक्तम् । चिन्तनस्य ध्यानस्य च पुरुष एवाव कर्म; स च परमशब्देन विशेषितत्वादीश्वर एवेत्यभि- प्रायेण मामिति पदद्वयम् । दिव्यमित्यस्य सूर्यमण्डले स्थितमिति शङ्करोक्तं निर्मूलम्, आदित्यवर्णं तमसः परस्तादिति वक्ष्यमाणविरुद्धं चेत्यभिप्रायेणाह वक्ष्यमाणप्रकारमिति । अनन्तर लोकद्वयेनेति शेषः । J 1 ननु तत् पदमप्राकृतविग्रहपरमेष व्याख्याथी, न तु परमपदस्थ परमिति । एश्वर्यार्थिना परमपदरूपस्य ध्येयता च न खरसा । अतः सूर्यमण्डल स्थमिन्युक्तों को दोष इति चेतुन विशिष्य सूर्यमण्डले ग्रइणे प्रमाणाभावात् । तद्वदेवात्राप्यप्राकृतपरत्वौचित्यात् । तत्रापि दिव्यपदसश्वात्

I तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाव्यम् 8 9 10 269 माणप्रकारं चिन्तयन् मामेव याति —- आदिभरतमृगत्व प्राप्तिवदैश्वर्यविशिष्टतया मत्समा- arera भवति । अभ्यासः नित्यनैमित्तिकाविरुद्धेषु सर्वेषु कालेषु मनसोपास्यसंशीलनम् । योगस्तु अहरहयोगकालेऽनुष्ठीयमानं यथोक्तलक्षणमुपासनम् ॥ ८ ॥ कवि पुराणमनुशासितारम् अणोरणीयांसमनुस्मरेत् यः । सर्वस्य धातारमचिनयरूपम् आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् ॥ प्रयाणकाले मनसाऽचलेन भक्त्या युक्तो योगवलेन चैत्र । भ्रुवोर्मध्ये प्राणभावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ १० कवि सम् पुराणम् पुरातनम् अनुशासितारम् विश्वस्य प्रशासितारम् अणोरणीयांसम् जीवादपि सूक्ष्मतरम्, सर्वस्य धातारम् सर्वस्य स्रष्टारम् अचिन्त्यरूपम् सकलेतर विसजातीयख- ? कथमैश्वर्यार्थिनोऽनपेक्षितपरमपुरुषप्राप्तिः फलतयोच्यत इत्यत्राह आदिभरतेति । अन्तकाले स्मर्यमाण- भोगप्रदानोपयुक्ताकारविशिटपरमपुरुष समानैश्वर्यप्राप्तिरिह परमपुरुषप्राप्तिः । तत्साम्यापत्तिरेव हि सत्प्राप्ति- तया यथमिति श्लोकेनोदाहृतेति भावः । " आरम्भ म्व)णसशीलनं पुनः पुनरभ्यासः” इति वाक्यकार- वचनानुरोधेना पास शब्दार्थमाह अभ्यास इति । पुनः पुनरिति वचनान्मध्येऽवश्यम्भाविभिः कैश्चित् व्यवधानं सूचितमित्यभिप्रायेणोक्तम् नित्यनैमित्तिकाविरुद्वेष्विति । सर्वेषु कालेष्वति । न केवलं योगकाले, तदातनस्य शीलनस्य योगशब्देनोपात्तत्वादिति भावः | आरम्भ (घ) णम् आलम्बनम् ; तच्चालोपास्यशब्देन व्याख्यातम् | योगशब्देनाता त्रिस्वरूपमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह योगस्त्विति । यथोक्तेति । अत्यर्थमियविशदत्तम प्रत्यक्षतापन्नेत्यर्थः ॥ ८ ॥ क्रान्तदर्शी हि कचिरित्युध्यते ; अत्र तु कविशब्दः ईश्वरविषयत्वात् सर्वदर्शित्वपर इत्यभि- प्रायेणाह सर्वज्ञमिति । पुराणशब्देनानादित्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेणोक्तं पुरातनमिति । अनुपूर्वः शासि विविध्य ज्ञापनार्थं इत्येतावन्मात्त्रपरत्वव्युदासाय विश्वस्य प्रशासितारमित्युक्तम् । ईश्वरस्य सतोऽनुशा- सनमाज्ञापनमेवेति भावः । अनुशासन [स्य ] कर्माकाङ्क्षायां (सनं कस्येत्याकाङ्क्षायां ) सर्वस्य धातार- मित्यव(त: ?) सर्वस्येति पदमाकर्षणीयम्; विशेषनिर्देशाभावाद्वा सर्वविषयत्वमित्यभिप्रायेण विश्वस्ये- त्युक्तम् । " एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिन्यौ विवृते तिष्ठत” (बृ. ५. ८. ९) इत्यादिकमल भाव्यम् | “अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानाम्” (य. आ. ३. ३) इत्यादिषु प्रशासन- सहपठितान्तः प्रवेशौपयिकसूक्ष्मदरस्वमत्र अणोरणीयांसमित्युच्यत इत्यभिप्रायेणोक्तं सूक्ष्मतरमिति । ‘धाता पुरस्तात् यमुदाजहार’ (पु.), ‘सूर्याचन्द्रमसौ घाता यथापूर्दमकल्पयत्’ (ना.) इत्यादिषु धातृशब्दस्य स्रष्टरि प्रयोगात् धातूनां चानेकार्थगर्भत्वात् सर्वस्य खष्टारमित्युक्तम् | ‘विष्णुना विधृते भूमी’ (यजु. आ. १. २७), ‘सर्वाघारं घाम विष्णुसंज्ञम् ’ ( मैं. उ.) इत्युक्तं सर्वाधारत्वं सर्वसृष्टुरेवेति फलितोक्तिर्वा । तस्य द्योतमानार्थकत्वोक्तया तथैवात्रापि सुवचत्त्राश्च । ऐश्वर्यार्थिनः परमपदस्यरूपप्राप्त्ययोगेऽपि कवित्वादिवत् तस्य ध्येयत्वे दोषाभावाच्च ।

270 श्रीभगवद्गीता - अ. 8. 9-10.

रूपम्, आदित्यवर्णे समसः परस्तात् यत्राकृमखा साधारण दिव्यरूपम् नमे भूतमहरहरभ्यस्वमान - मक्तियुक्तयोगबलेन आरूढसंस्कृतन्तथा अचलेन मनसा प्रयाणकाले वयोर्मध्ये प्राणमावेश्य संस्थाप्य तत्र भूमध्ये दिव्य पुरुष शेऽनुस्मरेत् स तमेवोपैति तद्भावं याखि, तत्समानश्वय उक्तप्रकारस्येश्वरखरूपस्य सामान्यतो दृष्टैस्तर्केर संभावनीयतां केचिदभिमन्येरन्निति तन्निरासपरम् अचिन्त्य- रूपमिति पदमित्यभिप्रायेणाह सकलेतरविसजातीयरूपमिति । वर्णयोगस्य स्वरूपेण घटनात् प्रमाणसिद्ध विलक्षण चिग्रहद्वारा तयोगमाह अप्राकृतेति । “येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः” (काठके. ३. ९. ७), ‘यस्याऽऽदित्यो मामुपयुज्य भाति, (..), ’ तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ (मु. २. २.११) ‘तं देवा ज्योतिषां ज्योति’ (बृ. ६ ४ १६) इत्यादिषु निरतिशयदीप्तियोगः सिद्धः । ‘आदित्यवर्ण तमसः परस्तात्’ (ना) इति श्ररिखण्डस्यात्र निबन्ध:, ‘तम आसीत् तमसा गूढमत्रे प्रकेतम्’ (ऋ. ७. ७. १०. ११. ७ ; अष्ट. २. ७९), ’ तमसस्तन्महिनाजायतैकम्’ (अष्ट. २.४ ९), ‘यदा तमः ’ ( ४. १८) इत्यादिश्रुत्यन्तरोपलक्षणार्थः । तेन तमः इति सर्वकारणभूतटमोद्रव्यविवक्षा | तमसः परस्तादित्यनेन फलितमप्राकृत्त्वम् तत एव चाकर्माधीनत्वं नित्यत्वं निरवयत्वमित्यादि सुचितम् । एतच्छ्लोकच्छायश्च मानवः श्लोकः, “प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणीयसाम् । रुवमाभं स्वमधीगम्य विधातु पुरुषं परम् " (मनु. १२. १२२) इति । अनुकूलानां हितरमणीयत्वाद्याकारेण हिरण्यवर्ण- त्वरुत्रमाभत्वा दिव्यपदेशः । प्रतिकूलदुष्प्रेक्षस्वप्रकाशातिरेकादिविवक्षया आदित्यवर्णस्वायुक्ति: । ‘दिवि सूर्यसहस्रस्य ’ (११.१२) इत्यादि च वक्ष्यति । एतेन आदित्यशब्दस्य नित्यचैतन्य प्रकाशपरत्वं, तम- शब्दस्य चाज्ञानविषयत्वं परोक्तं निरस्तम् । छोकद्वयस्यान्ययं दर्शयत्ति समेभूतमित्यादिना । मक्त्या युक्तो योगबलेनेति पृथङ् निर्देशाय परोक प्राण (१) जयबलाडि पृथगर्थता प्रतीतिः स्यादिति तदपाकरणाय विशिटेकार्थतां दर्शयितु भक्तियुक्त पोवलेनेत्युक्तम् । मनसोऽचलवे हेतुरिदम्; तस्य चावान्तर- व्यापारः योग्यपयुक्तशब्देन विवक्षित इत्याह प्रारूढसंस्कारतयेति । आवेश्येत्यनेन योगप्रकरणेषूक्तं निश्चलाबस्थापनं विवक्षितमित्याह संस्वाप्यति । अत्र पुरुषध्यानस्यापि भ्रूमध्यमेव देशः, देशान्तरानभि- धानात् योगप्रकरणान्तरेषूपदेशाच्च तत्सिद्धेरिति विभान्योक्तं तव भ्रूमध्य इति । तमेवंभूतं दिव्यं पुरुषम् इत्यन्वयः । तं तमेवैति ( ६ ) इत्यवधारणदर्शनात् स तं परं पुरुषमित्यत्रापि तमितीतरव्यवच्छेदपर- 1 प्राणजयवखेत्यथ पाटो विरीयांक भन्दा योग्यलेन व युक्त इति हि व्याख्यानम् । तेन वपुण्डरीके चित्तस्थानं समाधिजसंस्काराधीन विवक्षितम् । प्राणमावेश्येत्यादिकं पान्तरत पर्व सिद्धम् ’ मध्ये अभ्यस्यननतिप्रदत्य योगशेषणत्वात् भक्तियुक्तेत्यपि तद्विशे- पणमेव वक्तव्यम् । अयं गतावच्यार्थो न भवति किं तु तात्पर्यार्थः । योगबल [युक्त ] शब्द विवरणमेच आरूढ संस्कारयेत्युकं भवेत् । योगबलंशब्दराश्वेन युक्तशब्दत्य योगीत्यर्थो नति ज्ञाप- नाय योग्यार्थ काय वर्णनमिव । अत दह भाष्य चन्द्रिकः कठो विमृश्यः। अन एकस कश्लोकद्रयस्यै- कवाक्यत्वौचित्यात् स इति पदात् पूर्वभागस्य यच्छन्दधतिवाक्यान्वयौचित्याच तथा व्याख्या- नमकत्वा कविमिति श्लोकं पृथककत्थ तत्पूर्वग्लोकेन तदन्वयवर्णन शांकरमनुगपद्ममिति वक्तव्यम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8. 13-12-13. 371 भवतीत्यर्थः || ९ || १० || अथ कैवल्यार्थिना स्मरणप्रकारमाह- यदक्षरं वेदविदो वदति त यस् यमय बीतताः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्ये चरन्ति से परहे ॥ ११ · यत् अक्षरम् अस्थूलत्वादिगुणकं वेदविदो वदन्ति, वीतरागाथ यो यदक्षरं विशन्ति, यत् अक्षरं प्राप्तुमिच्छन्तो ब्रह्मचर्ये च सत्पते प्रगभ्यते चेतसेति पदम् ; तत् निखिलवेदान्तवेद्यं मत्स्वरूपमक्षरं यथा उपास्यम्, तथा संक्षेपेण प्रवक्ष्यामीत्यर्थः सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निवध्यमुपधाया.. मनः प्राणम् आति योगधारणाम् ॥ मोमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् सामान या प्रयाति गाजन् यति परमां गतिम् ॥ सर्वाणि श्रोतादीनीन्द्रियापि ज्ञानद्वारभृतानि संयम्य स्वव्यापारेभ्यो विनिवत्यै, हृदय मित्यभिप्रायेणाह स तमेवोपेतीति । यः प्रयाति स मद्भावे यादि (५) इति प्रक्रान्तप्रकार एवात्र विवक्षित इति दर्शयति सद्भावं यासीति । भावप्रधानोऽल निर्देश इति भावः । स तादात्म्यादिभ्रमं व्युदस्यति तत्समानैश्वर्यो भवतीत्यर्थं इति । परमसाम्यापचियवच्छेदाय समानैश्वर्य इत्युक्तम् । एतेन कविमित्यादिभिः सर्वज्ञत्वादयो गुणाः ऐश्वर्य दत्वार्थमनुसन्धेयतयोक्ताः, न तु प्राप्यत्वार्थमिति फलितम् । एवमन्तिम कालस्मर्तव्यतया निर्दिष्ट एवाऽऽकारः प्रागपि ध्येयतयोक्त इति मन्तव्यम् । एवमुचरत्रापि ॥ ९ ॥ 1 अथ मन्दप्रयोजनोचर (क्त) परव्याख्या प्रतिक्षेपाय यमित्यादिश्लोक माह अथेति । स्मरण- शब्दोऽलोपासनस्यातिमप्रत्ययस्य च संग्राहकः, उमयोरपि स्मृतिविशेषत्वात् । " नावेदविन्मनुते तं बृहन्तम्” (काठ ३. ९७ ) इत्युक्तप्रमाणान्तरागोचरत्ववरेण वेदश्टिो वदन्ति इत्यनेन सूचितवेदोक्तप्रकारकथनम् अस्थूलत्वादिगुणकमिति । " अस्थूलपनण्यहत्वम् " “अस्थूलमनण्वहखम्” बृ. ५.८.७) इत्यादिश्रुतिरिह विवक्षिता । ऊर्ध्वरेतस्त्वादिकम् । यद्वा “अथ यत् यज्ञ इत्याचक्षते, ब्रह्मचर्यमेव तद्…. अथ यन्मौन मत्याचक्षते …. अथ यदरण्यायनमित्याचक्षते, ब्रह्मचर्यमेव तत् (छा. ८. ५. १) इति श्रुतेः ब्रह्मप्राप्त्यर्था या काचिदपि चर्चा ब्रह्मचर्यम् । वीतरागा यतय एव यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्य चरन्तीत्यत्रापि कर्तारः । एतेन फलोपाययोः प्रदर्शनम् । पदशब्दस्यात रूढार्थानुपपतेरुपपन्नं योगमाह पद्यत इति । अत्र पदशब्देन ज्ञानविषयत्वमुखेन उपास्यस्यादिकमभिप्रेतमित्याह गम्यते चेतसेति । यत्तच्छन्दाभिप्रेतां प्रसिद्धिमाह निखिलेति । अक्षरशव्दस्यात विकारादिदोषरहितपरमात्मविषयत्वात् मत्स्वरूपमित्युक्तम् । स्वासाधारण रूपमित्यर्थः । अक्षररूप परमात्मोपासनमत्राक्षरखरूपजीवालप्राप्त्यर्थम् ॥ सर्वद्वाराणि संयम्येत्यत नवद्वारप्रतीतिनिरासाय प्रत्याहारविषयताद्योतनाय चाऽऽह सर्वाणि श्रोत्रादीनीति | द्वारानुपदिनां कथं द्वारशव्दार्थनेत्यलोकं ज्ञानद्वारभूता- नीति | संयमनमत्र स्वव्यापारेभ्यो विनिवत्येंति । मनो हृदि fresय चेत्यत्र हृन्मात्रस्य ध्येयता अनुपपन्नेत्यलोकं हृदयकमल निविष्टे मय्यवर इति । हृच्छन्दोऽल तत्रत्यपुरुषलक्षकः ; अन्यथा ‘मामनुस्मरन्’ इत्यनन्तरो किर्न घटेतेति भावः । म 272 श्रीभगवद्गीता 8, 11-12-18. कपल निविष्टे मय्यक्षरे मनो निरुध्य, योगारूयां धारणामास्थितः मय्येव निथलां स्थिति- मास्थितः, ओमित्येकाक्षरं ब्रम मद्वाचकं व्याहरन्, चाच्यं मामनुस्मरन्, आत्मनः प्राण सूयधाय देहं त्यजन् यः प्रयाति स याति परमां गतिं प्रकृतिवियुक्तं मत्समानाकारमपुन रावृत्तिमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः । ‘यस सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ॥ (२०, २१ ) इत्यनन्तरमेव वक्ष्यते ॥ १२ ॥ १३ ॥ , अर्थक्रमेण बलवता दुर्बलस्य पाठकमस्य बाधमभिप्रेत्य मनो हृदि निरभ्येत्यस्यानन्तरम् आस्थितो योगधारणमित्यादिकं व्याख्यातम् । प्रत्याहारानन्तरपठितधारणा व्यवच्छेदायाह योगाख्यां धारणा- मिति । षष्ठीसमासात् समानाधिकरणसमासस्य ग्राहावं निषादस्थपतिन्यायसिद्धम् । घारणाशब्दाभि- प्रेतमाह मय्येव निथलां स्थितिमिति । प्रणवस्य ब्रह्मप्रतिपादकत्वात् श्रह्मेति व्यपदेश इत्यभिप्रायेण मद्वाचकमित्युक्तम् । मन्त्रस्यार्थविशेषप्रकाशनमुखेोपकारकत्वमप्यत्र ब्रह्मशब्देन प्रतिपादनात् विवक्षित- मित्यभिप्रायेण वाच्यं मामनुस्मरनित्युक्तम् प्रणवस्य भगवद्वाचकत्वं योगाङ्गत्वादिकं च श्रुतिस्मृ- त्यादिसिद्धम् । यथा कठवल्ल्याम्, “सर्वे वेदा यत् पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति व्रत् ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् ॥ ( २. १५.) इति । अत्र नाम्ना नामिनो निर्देशः । तथा, “प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म तलक्ष्यमुच्यते । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शर तन्मयो भवेत् ॥” (मु. २. ४) इति । तथा “आस्मानमरणं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् । ध्याननिर्मथनाभ्यासात् पश्येत् ब्रह्माभिगूढयत्” (ध्यानो) इति । तथा “ओमित्येवं ध्यायथाऽऽत्मानम्” (मु. २. २. ६) इति तथा यः पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्येतेनैवाक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायीत, स तेजसि सूर्ये संपन्नः यथा पादोदरस्त्वचा विनिर्मुक्त एवं ह वै स पाप्मना विनिर्मुक्तस्स सामनिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम् स एतस्माज्जीवचनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते” (प्र. ५ ५ ) इति । तथा ‘वहेयथा योनिगतस्य मूर्तिर्न दृश्यते नैव च लिङ्गनाशः । स भूय एवेन्धन योनिगृहास्तद्वोभयं वै प्रणवेन देहे ॥’, स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् । ध्याननिर्मथनाभ्यासात् देवं पश्येन्निगूढवत्” (श्वे १-१३.१४) इति । अत्रैव श्लोके, “विष्णुं पश्येद्धृदि स्थितम्” इति योगयाज्ञवल्क्यपाठः । तथा, “कांस्यघण्टा- निनादस्तु यथा लीयति शान्तये । ओङ्कारस्तु तथा योज्यः शासये शान्तिमिच्छता । यस्मिन् स लीयते शब्दस्तत्परं ब्रह्म गीयते” इति । तथा “ओं से ब्रह्म ओं खं पुराणम् (बृ. ७.१.२) इति । " ओमित्येतदक्षरं ब्रह्म । अस्य पादाश्चत्वारो वेदाः । चतुष्पादिदमक्षरं परं ब्रह्म । पूर्वाऽस्य मात्रा पृथिव्यकारः” इत्यारभ्य “प्रथमा रक्तपीता महद्ब्रह्मदेवत्या द्वितीया विद्युमती कृष्णा विष्णुदेवत्या i तृतीया शुभाशुभा शुक्ला रुद्रदेवत्या याऽवसानेऽस्य चतुर्थ्यर्धमात्रा सा विद्युमती सर्ववर्णा पुरुष देवत्या” (अथर्व) इति च । अत्र अधिमात्राधिदैवतभूतः पुरुष पत्रावतीर्णावस्थो द्वितीयमानादैवतत्वेन विष्णुरिति 1 ;

; । तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 3. 8. - 18, 273 चोक्तः । तथा “ओमिति ब्रह्म ; ओमितीदं सर्वन्” (शी. ८. १) इति, “ओङ्कार एवेदं सर्वम्” (छा. २. २३.२) इति । तथा “हृदिस्था देवतास्सर्वा हृदि प्राणाः प्रतिष्ठिताः । हृदि त्वमसि यो नित्यं तिस्रो मात्रा: परस्तु सः । तस्योत्तरतशिरो दक्षिणतः पादो य उत्तरतस्स ओङ्कारो य ओarrta प्रणवो यः प्रणवस्त्र सर्वव्यापी यस्सर्वव्यापी सोऽनन्तो योऽनन्तस्ततारं यत्तारं सत्सूक्ष्मं यत्सूक्ष्मं तच्छुकं यच्छुक्कं तद्वैद्युतं तत्परं ब्रह्म” (अथ. शि. २ ) इति । अत्र प्रकरणादिवशात् प्रतर्दन- विद्यावदन्तरित’ शासनमनुसन्धेयन्। मुमुक्षोरुत्क्रमणप्रकरणे च प्रणयः श्रूयते, “अथ यतैतदस्माच्छीरा- दुत्कामत्यथैतैरेव रश्मिभिर्ध्वम कमते । स ओमिति वाऽऽ होद्वा मीयते स यावत् क्षिप्येन्मनस्तावद। दित्यं गच्छत्येतद्वै खलु लोकद्वारं विदुषां प्रपदनं निरोधोऽविदुषाम् । तदेष श्लोकः शतं चैका च हृदयस्य नायरतासां मूर्धानमभिनिस्सृतैका । तयोर्ध्वमायन् अमृतत्वमेति विप्ङन्या उत्क्रमणे भवन्ति” (छा. ८. ६ ६ ) इति । महामारते च महेश्वरवचनम्, “ओमित्येव सदा विप्राः पठध्वं ध्यात केशयम्” (ह. वि. १३३ १०) इति । आह च भगवान् याज्ञवल्क्यः, “देवतायाः परायाश्च बालम्बः प्रणवस्मृतः । कश्चिदाराधनाकामो विष्णोर्भवत्या करोति वै । तदाराधनसान्निध्ये प्रतिमां व्यञ्जिकां यथा । धातुद्रव्यादिपाषाणैः कृत्वा भावं निवेशयेत् । श्रद्धाभक्त्यादराद्यैश्च तस्य देवः प्रसीदति । ओङ्कारेण तथा चाऽऽत्मा पस्ते स प्रसीदति । सर्वेद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च । मू- धायात्मन: प्राणमास्थितो योगधारणाम् । ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् मामनुस्मरन् । यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्। य एतं प्रणवेनाद्यमक्षरं प्रतिपद्यते । ततोऽक्षरेण वेदेन वेद्यं ब्रह्माधि- गच्छति । एतदालम्बनं श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् । एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मभूयाय कल्पते । अदृष्टविग्रहो देवो भावग्राह्यो निरामयः । तस्योङ्कारः स्मृतं नाम तेनाऽऽहूतः प्रसीदति । तस्मादोमिति पूर्व तु कृत्वा युञ्जीत तत्परः । ब्रह्मोङ्कारविधानेन तत्त्वेन प्रतिपद्यते ॥” इति। अव सर्वद्वाराणि इत्यादिश्लोकयो गवद्वाक्यतया प्रसिद्धयोरुदाहरणात् मामिति निर्देशस्तद्विषयः । पुनश्चात्र हैरण्यगर्भादिसिद्धान्तेषु प्रणवार्थ प्रपञ्चयान्तेऽप्याह, “त्रिरात्मा fataभावश्व तथा विव्यूह एव च । पञ्चरात्रे तथा ह्येष भगवदाचकः स्मृतः । बलं वीर्य तथा तेजस्वरात्मेति च संज्ञितः । ज्ञानश्वयें तथा शक्तिस्त्रिस्वभाव इति स्मृतः । सङ्कर्षणोऽथ प्रद्युन्नो ह्यनिरुद्धस्तथैव च। त्रिव्यूह इति निर्दिष्ट ओङ्कारो विष्णुरव्ययः । भगव- द्वाचकः प्रोक्तः प्रकृतेर्वाचकस्तथा । व्यक्ताव्यक्तो वासुदेवः प्रभवः प्रलयस्तथा” इति । यच्चाव हैरण्यगर्भ- कापिलापान्तरतपरसनत्कुमारत्रसिष्ठपाशुपतारूयेषु सिद्धान्तेष्वर्थभेदवर्णनम्, तदपि तत्तदर्थविशेषान्तरित- परमपुरुषपर्यवसानमभिप्रेत्येति मन्तव्यम् । अत एव हि विष्णुप्रतिपादकतयाऽन्तकाले स्मर्तयत्वेनोप- I मस्तरितं व्यवदितम् । रुद्रशरोरकपरमात्मविषयकमित्यर्थः । 2 अम्तकाले वागिन्द्रियशक्तिरस्ति चेत् ओमित्याह । न चेत्, मनसा गृह्यत इयर्थः । 3 ननु गीतायां स्थितं मामित्येतत् याशवल्क्यवचनेऽपि पतितमिव । तदनुस्मरेदित्येष स्यादित्यवाह अनेति । A-35

274 श्रीभगवद्गीता - 8, 14, raमैश्वर्यार्थिनः कैवल्यार्थिनथ स्वप्राध्यानुगुणं भगवदुपासनप्रकार उक्त संहियते, “ओङ्कारं विपुलमचिन्त्यमप्रमेयं सूक्ष्नाख्यं भुवमचरं च यत् पुराणम् । तद्विष्णोः पदमपि पचज. प्रसूतं देहान्ते मन मनसि स्थितं करोतु " इति । प्रणवेनैवाल भगवदचनमुच्यते, “तलिरचयेन्मन्त्रैः सर्वान् देवान् समाहितः । नमस्कारेन पुष्पाणि विन्यस्तु यथाक्रमम् | आवाहनादिकं कर्म यन्न ) सूक्तं मया स्विह । तत् सर्वं प्रणवेनैव कर्तव्यं चक्रपाणये । दद्यात् पुरुषसूक्तेन यः पुष्पाण्यप एव वा । अर्चितं स्याज्जगदिदं तेन सर्व चराचरम् । विष्णुर्ब्रह्मा च रुद्रश्च विष्णुरेव दिवाकरः । तस्मात् पूज्यतमं नाम्यमहं मन्ये जनार्दनात् " (भा. स) इनि । तथा परमपुरुषसाक्षात्कारकारणतया चात्र प्रणवोपासन- प्रकार उच्यते, “ओं भूर्भुवस्सुवर्महर्जनस्तपस्सत्यमिति वैदिकम् । एतदुच्चार्य वै ब्रह्म परे व्योनि नियोजयेत् । हृदयेऽभिश्च वायुच जीवो यस्समुदाहृतः । ओङ्कारपनाले तु उद्धृत्योपरि योजयेत् । अपाणाच्छून्य- भूतात चेतो जीवसंज्ञितम् । जाय तु यतस्तस्मात्पुनस्तत्र निवेशयेत् । घण्टाशब्दव दोङ्कारमुपासीत पहितः । पुरुषं निर्मलं शुभ्रं पश्येद्वै नात्र संशयः” इति । योगानुशासनस्तं च, “क्लेशविपाका- शौर परामृष्ट: पुरुपविशेष ईश्वर:, तय वाचकः प्रणवः” (१.२४, २५) इति । अतः प्रणवस्य भगवद्वाचकत्वं समाभ्युत्क्रमणाद्यवस्था तेनैव भगवदनुस्मरणं च सिद्धम् । “शतं चका च हृदयस्य नास्तासां मूर्धानमभिनिस्सृतैका । तयोर्ध्वमायन् अमृतत्वमेति विकन्या उत्क्रमणे भवन्ति” (छा. ८. ६. ६), “ऊर्ध्वमेकः स्थितस्तेषां यो भित्त्वा सूर्यमण्डलम् | ब्रह्मलोकमतिक्रम्य तेन याति परां गतिम् " ( या. स्मृ. ३. १६७) इत्यादिश्रुतिस्मृत्यनुसारान्मुमुक्षोरुत्कमणौपयिकमिदं मूर्ध्नि प्राणाधानम् । त्यजन् यः प्रयातीति । व्यवत्वा यः प्रत्रातीत्यर्थः । आत्मार्थिनो ह्यात्मा गन्तव्य: ; तत्त्रापुनरावृतित्वमात्रात् परमगतित्वोक्तिरित्यभिप्रायेणाह प्रकृतीति । ईदृशस्यात्मनः परमगतिशब्देन व्यपदेशो न केवलं प्रकरणवशात् ; किंत्वमिवाध्यायेतद्विषय एवायं प्रयोगोऽप्यस्तीत्याह यस्थ सर्वेष्विति ॥ १२ ॥ १३ ॥ सङ्गत्यर्थमनुवदति एवमिति । अध्यायारम्भगत प्रश्नोत्तरयोस्तत्मसके पूर्वाध्यायान्ते चार्य क्रमो न विवक्षितः, अधियज्ञान्तिमप्रत्यययोस्ताघारण्येन प्रतिपादने तात्पर्यात् । इह तु प्रतिनियतार्थोपदेश- रूपत्वादुत्तरोत्तरमुत्कृष्टता प्रदर्शनायैश्वर्याक्षर याथास्यभगवच्चरणार्थिनः क्रमेणोक्ता इति भावः । अन्न च एवमिति निर्देशन स्वप्राध्यानुगुणमिति निर्देशाच्च प्रकरणस्याधिकारितयविषयत्वव्यवस्थापक हेतवः प्रदर्शिताः । तथाहि– ( प्रकरणस्याधिकारित्रयपरत्वविचारः) एवमल कैश्विच्छक येत - नन्वत्र, ते त्रम तद्विदु (७.२९) किं हूझ (८. १ ) अक्षरं ब्रह्म परमम् (३) इति ब्रह्मशब्दस्य साक्षाद्ब्रह्मविषयत्वे को बाध: : तस्यैव च सर्वात्मत्वादध्यात्मशब्देनापि तद्वतं सर्वं ग्रहीतुमुचितम् ‘भूतभावोद्भवकरो विसर्गः’ (८. ३) इत्यपि जगत्सृष्टिग्रहणं युक्तम् देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागो वा । स चात्र निवृत्तिलक्षणो यज्ञः । ‘अधिभूतं क्षरो भावः’ (४) इति च अवि- भवतीति व्युत्पत्तेः प्राणिजातम् । पुरुषश्चाधिदैवतमिति परब्रह्मावस्थाविशेषः, समष्टिपुरुषादिर्वा । अधियज्ञः सर्वज्ञाभिमानिनी विष्ण्वाख्या देवता, ‘यज्ञो वै विष्णुः’ (यजु. १. ४. ४) इति श्रुतेः । ‘अन्तकाले

" तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8, 14, 275 च’ ( ५ ) इत्यादिलोकत्रयमपि मुमुक्षोरेवान्तिमप्रत्ययमधिकृत्योक्तम् प्रश्नप्रतिवचन लोकानां पूर्वाध्याये प्रस्तुताधिकारित्रयज्ञातव्योपादेयपरत्वेऽप्युपरितनाः लोकाः प्रधानतया सुदुर्लभत्वेन निर्दिष्टज्ञानिपरा युक्ता:; अन्यथा मामेव स्मरन (५) माध्यम (७) इत्यादेर्वाधात् । अत एव ‘प्रयाणकाले च कथम’ (२), ‘अन्तकाले च मानू’ (५) इति लोकयोरविकारित वपरत्वेऽपि तद्विवरणे तदैकाय्य माद्यमित्यपि निरस्तम् । तत्रापि चात्रकारितवपरत्वं न प्रतीयते । न चैश्वर्यार्थिनः परमपुरुषविषयान्तिम- प्रत्यसापेक्षतायां प्रमाणं पश्यामः । एवमुत्तरेष्वपि श्लोकेश्वेक एवाधिकारी, तदेवं चैकमेव पुन:- पुनरन्ध विशेषतो विशदीक्रियते । न च पुनरुक्तिदोष:, अभ्यासस्य ज्ञानिप्राधान्यलिङ्गत्वात्; ‘संसिद्धि परमां गता: ’ (१५), ‘स बाति परमां गतिम् ’ (१३), ‘तमाहुः परमां गतिम् ’ (२१) इत्यमीषा- मैकायं च प्रतीतमपरित्याज्यम् । न च परमगन्तव्यातिरिक्ता परमसंसिद्धिः । ’ तमाहुः परमां गतिम्’ इति परोक्षनिर्देशश्च, ‘पुरुषस्स परः पार्थ’ (२२) इलिवन स्यात् । ‘परमं पुरुषं दिव्यम् (८), ‘स ते परं पुरुषमुपैति दिव्यम् (१०), ‘पुरुषस्स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया’ (२२) इत्यमीषां भिन्नार्थत्व- कल्पने वायुक्तम; परैरपि च सर्वेः प्रायश एवमैककण्ठ्येन व्याख्यातम् इति- (४) अ] परिहारक्रम: - अधियज्ञोऽहमेव ( ४ ) इतिवत् अहमेव ब्रह्मेत्यनुक्तेः अध्यात्मादिवदव ब्रह्मशब्दार्थस्याप्यर्थान्तरत्वं तावत् प्रतीतम् । न च त्रह्मशब्दादक्षरशब्दस्य परमात्मनि रूव्यतिशयः, येन ततस्तव्याख्यानं स्यात् । ’ एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तम् ’ (१२. १) इत्यादिषु च परमात्मनोऽन्यदेवोपास्यमक्षरशब्देन प्रतीयते । " द्वे रूपे ब्रह्मणस्तस्य मूर्ती चामूर्तमेव च । क्षराक्षरस्वरूपे ते सर्वभूतेषु च स्थिते । अक्षरं तत्परं ब्रह्मक्षरं सर्वमिदं जगत् " (वि. १. २२.५५, ५६) इत्यादिषु च अक्षरपरब्रह्मशब्दौ परिशुद्धात्मविषय शारीरकममध्ये समर्थितौ । अतोऽव ‘कि तद्ब्रव’ इत्युक्त अहमेव ब्रह्मत्यव्याख्यानात् स्वेवरविषयत्रशब्दः परमशब्दविशेषिताक्षर शब्दानुगुण्याच प्रकृतेरीश्वराच्चान्यस्मिन् परिशुद्धात्मन्युपचाराद्वर्तते । पश्चाचायमेव ‘अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तः’ (२१) इति वक्ष्यते । न चासौ श्लोकः परमात्मपर इति शङ्कनीयम्, ‘ये चाप्यक्षरमव्यक्तम्’, ‘ये त्वक्षरमनिर्देश्यम्’ ( १२. ३), ‘क्षरश्वाक्षर एव च’ (१५. १६) इत्यादिविवात्रापि अक्षरशब्दस्य भगवद्व्यतिरिक्तविषयत्व- प्रतीतेः । संसिद्धिशब्दञ्च परमगतिशब्द निर्दिष्टप्राप्यविलक्षणां समीचीनां सिद्धिं खरसत उपसर्गशक्त्या व्यनक्ति । अत एव स्वभावादिशब्दा अधिकारितयज्ञातव्योपादेयवस्तुविशेषपरा उक्ताः । एवं स्ववाक्यपर्यालोचनया पूर्वाध्यायप्रकृतपरामर्शन च प्रश्नप्रतिवचनवाक्यानामधिकारित्रयविषयत्वे सिद्धे तदनन्तराणामपि प्रन्यानां यथासंभव सर्वविषयत्वं युक्तम् । प्रक्रान्ते चाधिकारित्रये यद्वृत्तयेणानूद्यमाने कैवल्य भगवत्प्राप्तिकामयोरनन्तरं स्पष्टमभिधानात् अभ्यास (८) इत्यादिकं परिशेषादैश्वर्यार्थिविषयम् । बच्चैश्वर्यार्थिनां परमपुरुषविषयान्तिमप्रत्ययसापेक्षतायां प्रमाणं नास्तीति तदपि न श्रीमद्भागवते पुराणे ध्रुवचरिते तद्द्दष्टे, “भक्ति हरौ भगवति प्रवहन् ” ( ४ ९.११) इत्यादिना । अतो यथोक्त एवार्थः । यद्यपि ब्रह्म- पुरुष - परगत्यादिशब्दैरिह सर्वव परमात्मभजनतत्प्राप्तयादिरेव प्रतीयते ;

276 श्रीभगवद्गीता - 8, 14, म. अथ ज्ञानिनो भगवदुपासनप्रकारं प्राप्तिप्रकारं चाह अनम्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥१४ नित्यशः माम् ( मां नित्यशः १) उद्योगप्रभृति सततं सर्वकालम् अनन्यचेता यः स्मरति अत्यर्थमत्प्रियत्वेन मस्स्मृत्या विना श्राह्मधारण मलभमानो निरतिशयप्रियां स्मृति यः करोति तस्य नित्ययुक्तस्य नित्ययोगं काङ्क्षमाणस्य योगिना यहं सुलभः अहमेव प्राप्य: ; न मद्भाव ऐश्वर्यादिका: सुप्रापथ । तद्वियोगमसहमानोऽहमेव तं वृणे । “यमेवैष दृणुते तेन तथाऽपि [तावता] एकाधिकारिविषयत्वं वक्तुं न युज्यते, पूर्वत्र प्रयाणकाले अमध्ये प्राणा वेशस्य तत्रैव परमात्मध्यानस्य च विहितत्वात्; अनन्तरं च हृदि ध्यानस्य मूर्ध्नि प्राणावेशस्य च तत्काल एव विधानात् । तदिदं द्वयं परस्परविरुद्धं किं कालभेदात् व्यवस्थाप्येत, अधिकारिभेदाद्वा ! तल न तावत् कालभेदः श्रुत: ; प्रत्युत काल्क्यमेव जयते । अतः परिशेषात् सिद्धोऽधिकारिभेदः । किंच ‘शतं चैका च ’ (छा ८ ६. ६) इत्यादिभिर्मूर्धन्यनाच्या निष्क्रमण मोक्षहेतु:, अन्याभिर्निष्क्रमणं फलान्तरहेतुरित्यवगते, प्रयाणकाले भ्रूमध्ये मूर्ध्नि च प्राणादेशस्योत्क्रमणशेषतया तदेशगतनाच्योत्क्रमणे प्रती सिध्येदधि- कारिभेदः । पूर्वत्र चाध्याये, ‘चतुर्द्विधा भजन्ते माम्’ (७. १६) इत्यादावयमधिकारिभेदः प्रस्तुतः ; वदन्ते च ’ जरामरणमोक्षाय’ (७.२९), ‘साधिभूताधिदैवं माम्’ (७ ३० ) इति श्लोकयोर्यच्छन्दा- वृत्त्याऽधिकारिभेदप्रतीतिर्माप्ये प्रतिपादिता; सा चात्रापि स्फुटा : ‘अणोरणीयां समनुस्मरेत् य:’ ( ९ ) ‘यः प्रयाति त्यजन् देहं ’ (१३), ‘यो मां स्मरति नित्यशः ’ (१४) इति । एतदखिलमभिप्रेत्योक्तम् एवमैश्वर्यार्थिन इत्यादि " 1 उक्तश्चाधिकारी अनन्यचेताः इत्युच्यत इति परोक्तं निशकुर्बन् अनम्यचेठाः इति लोकस्यार्थ- माह अथेति । नित्यशः इत्यनेनात्मानुभवादिफलान्तरव्यवधाननैरपेक्ष्यं विवक्षितमित्याह उद्योगप्रभृतीति । अन्यथा सततमित्यनेन पुनरुक्ति संकोचक्लेशो वा स्यादित्यभिप्रायेणाह सतं सर्वकालमिति । अनन्यचेतशब्देनाभिप्रेतं स्मृतेर्भक्तिरूपापन्नत्वं दर्शयति अत्यर्थेति । अनन्यदेतस्त्वादेव स्मरणस्या- च्छिद्रवम् । उत्कण्ठनेऽपि च स्मारतिः प्रयुज्यते “भ्रातरी सरतां वीरौ (रा. अ. १. ३) इत्यादिषु । नित्ययुक्तस्य योगिनः इत्युक्तानुवादः फलत्यान्यवहितत्वद्योतनाय । अत्र अहंशब्देनेश्वरस्य प्रत्यगर्भो- ऽभिप्रेतः । तेन तद्विशेषणभूताक्षरादिफल्याप्तिव्यवच्छेदो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह अहमेवेति । तदेव विवृणोति न मद्भाव इति । भगवत्प्राप्तेः फलान्तरेभ्योऽतिशक्तिफलत्वात् तत्प्राप्तौ प्रयासातिरेक- संभावनाभ्यवच्छेदाय सुलभपदमित्यभिप्रायेणाह सुप्रापश्चेति । अनुच्छ्रेण प्राप्य इत्यर्थः । ’ ईषदुस्सुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खलू’ (अष्टा. ३. ३. १२६) इत्यनुशिप्यते । आश्रितवत्सलस्येश्वरस्य सौलभ्यं रागप्राप्तमित्याह सद्वियोगमिति । उक्तस्थातिवादमा लत्वशङ्काव्युदासाय श्रुतिमूलतामाह यमेवेति । अत्र वरणशब्देन किमुच्यते । न तावत् शेषरखशरीरत्वाद्याकारेण स्वीकारः; तस्य नित्यसिद्धत्वात् । न च तद्विपरीत:; विरुद्धत्वादेव । न च प्राप्तिप्रदानम् तेन लभ्य इत्यनेन पौनस्वत्यप्रसंगात् । न 1 यमेवेति वाक्यानन्तरमेव सत्यातीति वाक्यं पाठ्यम् । व्याख्यानुरोधात् भवित्याश्च ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं सामान्य 8 14 15, 277 लभ्यः’ (क. २, २३, मु. ३.२, ३) इति हि श्रयते । मत्प्राप्तयनुगुणोपासन विपाक तद्विरोधिनिरसनमत्यर्थ मत्प्रियत्वादिकं चाहमेव ददामीत्यर्थः । वक्ष्यते च “तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्। ददामि बुद्धियोग तं येन मामुपायान्ति ते । तेषामेवानुकम्पार्थ- महमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्था ज्ञानदीपेन भाखता ।” (१०.१०, ११) इति ॥ अतः परमध्यायशेषेण ज्ञानिनः कैवर पार्थिवृत्तिम् ऐश्वर्यार्थिनः पुनरावृत्ति चाह- मामुपेत्य पुनर्जन्म दु:जायमाभ्यतन । नाप्नुवन्ति महात्मागताः ॥ ५ मां प्राप्य पुनर्निखिल दुःखालयमशाश्वतम् अस्थिरं जन्म न प्राप्नुवन्ति । यत एते महात्मानः महामनसः यथावस्थितमत्स्वरूपज्ञाना अत्यर्थमत्प्रियत्वेन मया विना आत्मधार- णमलभमाना मय्यासक्तमनसो मदाश्रया मानुषान्च परमसंसिद्धिरूपं मी प्राप्ताः ॥ १५ ॥ ऐश्वर्यगतिं प्राप्तानां भगवन्तं प्राप्तानां च पुनारावृतौ पुनरावृत्तौ च हेतुमनन्तरमाह- चान्योऽत्र प्रकार: ; असंभवादित्यवाह मरप्राप्तचनुगुणेति । दिवाकोऽत्र बुधानुस्मृतिरूपत्वदरी- समानाकारत्वादिरूपः । तद्विरोधिनो दुष्कृतरजस्तपोरागोमोहादयः । अत्यर्थमात्प्रयत्वं निरतिशय- भक्तित्वम् । आदिशब्देन परमपदपर्वकासत्तिपर्वन्तं यन्मध्येऽपेक्षितम्, तत् सर्व विवक्षितम् । अहमेवेति । परमकारुणिकस्य ममैवायें भर इत्यभिप्रायः । ‘वाहं सुलभः’ इत्यादेरुक्तार्थपरत्व स्थिरी करणायास्यैवार्थस्य वक्ष्यमाणं विस्तरमुदाहृतश्रुत्युपबृंहणरूपं दर्शयति वक्ष्यते चेति ॥ १४ ॥ , 1 इतः पूर्वं त्रयाणामधिकारिणां केचन वैद्योपादेयभेदाः प्रतिपादिताः ; अतः परमधिकारौपवि- कतयाऽवश्यवेद्यस्य फलस्य स्थिरास्थिरत्वलक्षणविशेषं दर्शयतीत्याह अतः परनिति । अत्र ज्ञानिनस्तावत् अपुनरावृत्तिरुच्यते मामुपेत्येति श्लोकेन । दुःखानन्त्यस्य सर्वप्रमाण सिद्धत्वाददुःखशब्दस्य निर्विशेषणस्य सङ्कोचायोगात् निखिलेत्युक्तम् । जन्मनश्वाशाश्वतशब्दनिर्दिष्टमस्थिरत्वं जन्मा विन! भूत देहमोगाद्य स्थिरत्व- रूपमिह विवक्षितम् । जन्मशब्दो वाल जनिमच्छरीरपरः । महात्मानः इति स्तुतिमात्रादपि माहात्म्य- स्यात् संसिद्धिहेतुत्वमुचितमित्यभिप्रायेणाह यत इति । महामनस्त्वं ज्ञानिनां प्राक्प्रपचितमिहानूदितं दर्शयति यथास्थितेत्यादिना । अलिस्य फलस्य सिद्धिव्यपदेशौचित्यात् परमशब्दखारस्याच्च परम- सिद्धिरूपं मामित्युक्तम् | परमसंविद्विरूपं परमपुरुषार्थरूपमित्यर्थः । समीचीनसिद्धिः संसिद्धिः ॥१५ अप्रसक्तस्य प्रतिषेधायोगात् प्रतिषेध्यस्य प्रसनिनश्ध आसन्नवर्तिन उपादातुमुचितत्वात् नश्वर- फलमूलैश्चर्यार्थिनां जन्मना तनिषेधमुखेन सूचितम् अतस्तत्रापि हेतुरेव केवलं वक्तव्य इत्यभि- प्रायेणाह ऐश्वर्यगतिमिति । मानुपेत्य तु इति भगवत: प्रतियोगीकरणात् आङोऽत्राभिविधिपरत्वाभि- 1 वरण देवरणमत्रैव भाग्ये स्पटम् । श्रमाये दाने बुद्धियोगमित्येतन्मात्र निर्देशः उपलेक्षणम् | टीकरतत्त्वटीकयोश्व तात्पर्यने । नमेवेति ध्यानन्य जातस्याप्य कार्य करत्यवचनात् ध्यान विकप्रभृति-पर्यारोहणपर्यन्तान्तरालिकानुग्रहः सर्वोऽपि वरणमेव । “एव एव साधु कर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उनिनीषभि” इति वाक्यमेतद्वरणमपि कोडीकरोति । अत्र चन्द्रिकायां द्वेषमोहादय इत्युक्तं 10, 11. श्लोके विषयप्राण्यमिति भाष्यपदेन संगृहीतम् ।

278 श्रीभगवङ्गीता - म. 8. 16-18. आलोक पुरागि म दु: तु कौन्तेय पुमभ्य न विद्यते ॥ १६ ॥ जनलोकपर्याः ब्रह्माण्डोस्सिर्वे लोका भोगैश्वर्यालयाः पुनरावर्तिनः चिना- शिनः । अस ऐश्वर्यगति प्राप्तानां प्रस्थानविनाशाद्विनाशित्वमवर्जनीयम् । मां सर्व सत्यसङ्कल्पं निखिलजमदुत्यत: वलथलीलं परमकारुणिकं सदैकरूपं प्राप्तानां विनाश- प्रसङ्गाभावात् तेषां पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १६ ॥ ब्रशलोकपर्यन्तानां लोकानां तदन्तर्वर्तिनां च परमपुरुषसङ्कल्पकतामुत्पत्तिविनाश- कालव्यवस्थामाह- सत्रयुगपर्यन्तमद् ब्रह्मणो विदुः । रात्रिं युगान्तां तेऽहोरात्र विदो जनाः ॥ १७ ॥ अव्यकात्यकयः सर्वाः प्रभवमयदरानने । राज्शनने लोकले तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ १८ ॥ भूः ग्रामः स एव भूत्वा प्रीसे राज्यायनेऽवशः पार्थे प्रवरागमे ॥ १२ ॥ प्रायेा ब्रह्मलोकेति । प्रकृत्यारूयभगवन्मायामहोदधौ ब्रह्माण्डेरपि यदा बुदबुदायितम्, तदा कैव कृपा वरन्तर्वर्तिनां लोकानमिलावेग ब्राण्डानि इदुक्तम् । तेन परमाकाशव्यवच्छेद- सिद्धि | ऐश्वर्यानित्यताप्रतिपादनपरत्वायोक्कन भोलय इति । भुवनशब्दसमभिव्याहृतस्य लोक- शब्दस्य अनविषयत्वायोगात् लोकस्व गमनाभावेन पुनराष्ट्रतेरप्यभायात् पुनरावर्ति (वृति) शब्देन प्रवाहतो विनाशम.ले लक्ष्यत इत्याह विनाशित इति । पुनरावर्ति (वृत्ति) शब्दस्य जहल्लक्षणावृत्तेस्त लोकगतपुरुषपुनरा- पृचिरेव बा द्वारम् | फलितमाह अत इति । मामित्यत्र तुशब्देन द्योतितान् अपुनरावृत्तिहेतु विशेषान् दर्शय मां सर्वज्ञमित्यादिना । सर्वज्ञम सत्यसङ्कल्पं कार्यकोटिघटित निर्घृण रजस्तमोमूलरागद्वेषादि- नानाविकारशालिनं कश्चन क्षुद्रदेवतं प्राप्तानां हि तदन्येन तेनैव वा पुनरावृत्तिः स्यादिति विशेषणानां तात्पर्थम् ॥ १६ ॥ महत्रेत्यादिश्लोक्यस्य दिण्डितार्थमाह ब्रह्मलोकपर्यन्तानामिति । हिरण्यगर्भादिखातन्त्र्य- सिद्ध सत्यलोकादिस्यैर्यशङ्कान्युदासायाह एम्नपुरुषसङ्कल्पतामिति । ईश्वरखातन्त्र्यमेव न्यूनानति- रिस दिनराज्यादिविचित्रव्यवस्थायां कारणम् । तथा चोच्यते, “कालस्य हि च (च हि) मृत्योश्च " (भा. उ. ६७.१३), “काल जगचक्रम्” (भा. उ. ६७. १२) इत्यादिभिः । एवमेवोक्तमन्यत, “ततो युगसहस्रान्ते संहरिप्ये जगत् पुनः । कृत्वा मत्स्थानि भूतानि चराणि स्थावराणि च ॥” अर्धकुंशो 1 मनु भुवनशलश्खेऽपि दो पद जनपरमेवास्तु | पञ्च पुनरात नाकि पुनरावर्ति पुन्म उत्सारिकायामस्मिन्नर्थेऽपि पुनरावृतिशब्दस्य भाष्ये प्रयुमभयो । परं तु मधुविद्यादिनिष्ठस्य अन्तराष्ठिक- फटावसाने कर्माधीन पुनर्जन्मामादात् सर्व पुरुष पुरुःयस्ययोगात् देशबिनाशपरतया व्याक्यानम् राष्ट्रस्यैव देशस्य पुनरुास्ययोगात विनाशमात्रविक्षा । 2 मामित्युक्तापि लोकनिति विवक्षितमेव । ‘योगी पर स्थानमुपैति चाऽऽयम्’ इति पसायान्तिमश्लोकः । गीतान्हे व ‘स्थानं प्रास्यसि शाश्वतम्’ इति वक्ष्यमाणस्वात् । उत्तरार्धा तात्पर्यार्थ एव भाष्ये उक्तः वाच्यार्धस्तु पुरुषेण मानुषेत्य पुनर्जन्म न विद्यते-लेतइति । विदिलांमे । अतो व्ययुक्तसमानकर्तृकत्वोपपत्तिः । मन्यथा उपेत्येतदनन्तरं स्थितस्येति शेषः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् 8, 17-19. す 279 ये मनुष्यादिचतुर्मुखान्तानां मत्सङ्कल्पकता होरा व्यवस्थाविदो जनाः, ते कण- चतुर्मुखस्य यदहः यत् चतुर्युगसहस्रावसानं विदुः रात्रिं च तथारूपाम् । तत्र व्रणोऽहरागम- समये त्रैलोक्यान्तर्वर्तिन्यो देहेन्द्रियभोग्य योगस्यानरूपा व्यक्तयश्चतुर्मुख दावस्या ‘दव्यक्तात् (मा. मो. ३४ ) इत्यादि । यत मानवे, “तथे दुगनं तु ब्राह्मं पुण्यहर्षिः । सर्व च तावतीमेव तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥” (मनु. १. ७३) इति, तत्र य इत्येव पाठात् यथाक्रममन्वयः । इह तु सहस्रेति श्लोके यत् इत्यस्याहरशब्देनैव यन्त्रको घटते । ततश्च ते इत्यस्य ये इति पदमपेक्षितम् ; तत्रापि ये विदुस्तेऽहोरात्रविदो जनाः’ इत्यन्वये प्रसन्नरहिताहोरात्र वेत्रियुपानरूपं स्तुतिपरं वाक्यं प्रस्तुतासङ्गतं स्यात् । ततश्च येऽहोरालविते जनाः त एवं विदुरित्यन्वयः एवं कालव्यवस्थायां प्रामाणिकत्वप्रतिपादनपरोऽत्र स्वीकार्य इत्यभिप्रायेणाह चे मनुष्यादीति । अनूद्यमानमहोरात्रवेदित्वं यथासिद्धि सर्वविषयमेव भवितुमर्हति तेन चतुर्मुखापि मनुष्यता बोलता स्वादित्यभिप्रायेण मनुष्यादीत्यादिकमुक्तम् | ब्रह्मशब्दस्याल परमात्मविषयत्वमव्युदासाच चतुर्मुखशब्दः । तस्यैव हि सहस्रयुगप्रतिनियताहो रजनीविभागः प्रसिद्ध इति भावः । “सविशेषणौ विधिनिषेधौ विशेषणमुपसं- कामतः” इति न्यायात् ‘येऽहोरासविदो जनाः’ इत्यहोरात्रवेदितां शस्यानू दिसत्याच सहस्रयुगपर्यन्त- सावेदनमेवात्र विधेयमित्यभिप्रायेण रात् चतुर्युगसहस्रानानं विदृरित्युक्तम् । सहस्रयुगानि पर्यन्तं यस्य तत् सहस्रयुगपर्यन्तम् | युगवाल प्रमाणान्तरानुसाराच्चतुर्युगपरः ॥ अस्वं चतुर्मुखस्याहोरात्रव्यवस्था ; ततः किं प्रस्ततस्येत्यत्रोचरम् अव्यक्तादिति श्लोकः । तस्यविनाह वत्रेति । 1 भाग्ये चतुर्मुखकेापस्यादव्यकादित्यस्य चतुर्मुखनिम्नाह प्राकृतपदार्थ- दित्यर्थः । ’ मन्यकादीनि भूतानि’ इति श्लोक इव मूलनायधिवक्षा । अपकात् प्रधानात् व्यक्तयः समष्यतः प्रभवन्तीति स्वरसार्थोऽन वक्तुं न शक्यते । ब्रह्मयनन्तरमेव अहोरूप- कापरिच्छेदावम्भात् सतः प्राकनटों तदीयादराम कालिकत्वायोगात् । तथा तनाशस्थापि रात्रिकालिकत्वं न भवति महाबलं महदादिनाशावसरे रावेरेवाभावात । व्यष्टिब्रह्माशानन्तर- माविषये चतुर्मुखी निकालिकम्यायोगस्! ततोऽवान्तरसृष्टिसंयविषयतयैव तद्योजना | ब्रह्मध्ये एवं सयौ ब्रह्माबसाने तन्नाशे स्रष्ट्रभाशदेव लोकाभावोऽसिद्ध इति गोवा- थामि तदनुक्तिः । लोकविनाशमात्रे वकन्ये पुनरुत्पत्तिकथनं कर्मानुभवावर्थत्वज्ञापनाय |

2 अनु मनुस्मृताविवान यस्तु । तदर्थे यदिस्यस्य मे इत्यर्थः परमिध्यतामिति बेद तदाऽपि महः परिमाणमेदिनो थे, ते रानिपरिमाणवेदिनोऽपीति नार्थः । एकस्योभयशानं कथमित्याशंकाया अप्रवक्तः । ब्रह्मादिश्य चतुर्युगसहस्त्रन्ततायथ अज्ञातरात यच्छघटित- वाक्ये योगा । अतो मनुस्मृतौ ये अहम रात्रिश्च ब्रह्मणः यथावस्थिपरिमाणं विदुः तपोराविदः । न तु मनुष्याहोरासनात्र विदः प्रत्यवमुच्यते– केवल मनुष्याहोरात्र वेदन- मात्रेण नाहोरात्र विश्वम् ; किंतु सर्ववेदन एव । तनपि ब्रह्मगोऽद्दरस्ति रानिश्चेति ज्ञानमात्रे बालम् । किंतु ब्रह्मणोहः विश्व युगसहस्रसंख्ययेति ज्ञानमपि तेषामावश्यकमिति । तत्र ये ब्रह्माद्दोरात्र परिमाणमिषं विदुः से अहोरात्रदि इत्येतयपेक्षा उद्देश्य विषेयपरिवर्तनं प्रकृतसंगतम्, भातादिनादिपरिमाणज्ञापदम्पर्य लामादित्याशयः । 1

280 श्रीभगवद्गीता - 8 17-19 I | प्रभवन्ति । तत्रैव अभ्यक्तावस्थाविशेषे चतुर्मुखदेहे राज्यागमसमये प्रलीयन्ते । स एवायं कर्मभूतयामोऽराममे भूत्वभूत्वा गत्र्यागमे प्रलीयते । पुनरप्यहृगगमे प्रभवति । तथा वर्षशतवानरूप ले लोकान्या लोकाः सः च “पृध्यप्सु प्रलीयते आपस्ते- अति लीयन्ते” ( २ ) इत्य. दक्रमेण अव्यक्ताक्षरतमा पर्यन्तं मय्येव प्रलीयन्ते । एवं मव्यतिरिक्तस्य सत्य कालव्यवस्था मत्त उत्पत्तेः मयि याचोतत्तिविनाश योगित्वमवर्ज- नीयमिति प्राप्तानां परा मानुपेतानां तु न पुनरावृतिप्रसङ्गः ॥१९ अवमभिप्रायः – अल व्यक्तशब्दतायच महदादिविषयः, चतुर्मुखात्त्रागेव लदुत्पत्तेः । अतश्चतुर्मुख- मतपत्र एवासौ । इति व्यक्तयः । तत्रापि सत्यलोकादेः प्रतिकल्पं प्रलयाभावात् 125 देहेन्द्रियादिवस्तुमात्रविषयत्वमेव स्वीकार्यम् । तेषां चोत्पतिः ब्रह्मशरीरादेव । वतश्चात्र अञ्चतन्डोऽपि न मूलानविषयः अपि तु तदुपादानकत्रह्मशरीरपरः । शरीरे चाव्यक्तशब्दप्रयोगः सूवेऽप्युपपादितः, “सुक्ष्नं तु रुदत्यात्” (त्र १.४. २) इति । एवंविघसृष्टिप्रलयकारणविशेषं तदनु श्रदाञ्च सृटिल्य सन्तानानुच्छेदम् अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशप्रसङ्गपरिहारम् उक्तस्यार्थस्य सर्वेपि करूपेषु अभियाति यथापूर्वकल्पनं च भूतग्रामः इति श्लोकः प्रतिपादयतीत्यभिप्रायेणाह स एवयमिति । भूतशब्दोऽलाचिद्वितियक्षेत्रज्ञपरः । सृजावसंह व हेतुभूतमवशस्त्रं कर्मनिबन्धनमेव हीत्यभिप्रायेण कर्म वश्य इत्युक्तम् । अहममे इति पर्व भूत्यवाप्यनुनी पित्यभिप्रायेण असम मे भूत्वेत्यभ्वय उक्तः । इदं च नैतिपादनं श्रुत्यादिसिद्धाकृतपस्याप्युपलक्षणम् तेन सत्यलोकविनाशसिद्धिः आजमवन लोक (१६) इति रुपान्तमित्यनिप्रायेणाह तथेति । यद्वा ’ यागमशब्द एव ब्रह्मणोऽन्तिम म्यागममरित्या संगृह्णातीति भावः । संदेतत् सूचितम् वर्षशतायानरूपयुगसहस्रन्त इति । तथा चान्यत्र सर्वते, “निलस्य मानेन आयुर्वतं स्मृतम् (वि. १. ३. ५) इति । एवमहरागमनोऽपि प्रथममहः सङ्ग्राति । पृथिव्यादि श्वानामेन दिलवे तदारव्यानां ब्रह्मलोक- ब्रह्मशरीरब्राण्डादीनां का कथेत्यभिप्रायेन पृधिरीत्यादिशतिरुदाहृता । समोवस्था चितव्यस्यैकी भावो हि परस्मिन्नेव देवे श्रूयते । अत्रापि ‘अहं कृशस्य जगत: मस्वः प्रलय:’ (७. ६) इत्यादिकं मुच्यत इत्यभिप्रायेण भय्येवेत्युक्तम् । एवं ‘यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वम्’ (वे. ६.१८) ‘एको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशान : ’ ( महो. १. १) इति क्रमेण पुनर्ब्रह्मादिसृष्टिः, पुनःश्च तत्मलम इत्यादिकमपि भाग्यम् । ईदृशसृष्टिप्रलयप्रतिपादनस्य प्रकृतोपयोगं दर्शयति एवमिति । सर्वेषु सृष्टिप्रलयप्रकरणेविदमेव तात्पर्य भाव्यम् । मध्यतिरिक्तस्य करस्नस्येत्यनेन ‘अहं कृत्स्रस्य’ इति प्रागुकं स्मारितम् । उक्तं च मोgansपि, ‘नित्यं हि नास्ति जगति भूतं स्थावरजङ्गमम् । ऋते तमेकं पुरुषं वासुदेवं सनातनम् ’ (३४७. ३२) इति ॥ १७-१९ ॥ ; 1 पर्वसति राख्यागमे इत्यस्य रात्रिप्राप्ति नदव सानोसरमित्यर्थः । एवमइरागमइत्यचापि भाग्यम् । अत्र न नैर्मर्यम् । ब्रह्मणोऽतिमराजावनि कतिपयनाश एव । तदबसाने यहोसिष्ठति ब्रह्म तयावसानम अथ तल्लोक-शिष्टव्यष्टिसमष्टीनामिति । चतुर्मुखनाश- प्रदर्शन इदमसिद्धमित्याशयेनैव तथेत्यादिभाष्यारम्भः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 20-21.

281

अथ कैवल्यं प्राप्तानामपि पुनरावृत्तिर्न विद्यत इत्याह– परस्तस्पातु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात् सनातनः। यस्स सर्वेषु भूमेषु मत्सु न विइनि ॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् । ये प्राप्य न निवर्तये तद्धाम परमं मम ॥ २१ ॥ तस्मादव्यक्तात् अचेतन प्रकृतिरूपात् पुरुषार्थतया परः उत्कृष्टो भावोऽन्य: ज्ञानैकाकार-

परइत्यादिश्लोकद्वयस्यार्थमाह अथेति । अयमभिप्राय: भगवन्तं प्राप्तानाम् अपुनरावृतिः प्रागेवोक्ता; अन्यक्तात्परत्वेन निर्दिष्टोऽक्षरश्च जीव एव भवितुमर्हति ‘अपरेय मितस्त्वन्यान्’ (७. ५) इत्यादिप्रत्यभिज्ञानात् । वक्तव्या च कैवल्यार्थिनामवरोहा भावादपुनरावृतिः । अत एव तत्परमेवेदं लोकद्वयम् इति || अध्यक्तस्यैव पूर्वप्रकृतत्वात्, अत्रापि अव्यक्तादित्येव पदच्छेद: (भेदः) । तस्य चापेक्षया परशब्दान्य शब्दाभ्यामप्यन्वयः । तत्र च पौनरुक्त्यव्युदासायोत्कृष्टत्वाभिधानमुखेन पुरुषार्थरूपत्वपरः परशब्दः । तत एव च खरूपभेदस्य सिद्धत्वात् अन्यशब्दः प्रकारान्यत्वपरः । स च प्रकारभेदश्चेतनत्वरूप एव प्रमाणसिद्ध इत्यभिप्रायेणाह तस्मादिति । भावशब्दोऽत्र पदार्थमालवाची । व्यक्तः इति पदच्छेदों

i परतस्मात्त इति तुराब्दप्रयोगात् पूर्वोकैश्व विलक्षणं फलमत्रोच्यत इति सिद्धम् । ‘पुरुषः स परः पार्थ भक्या लेभ्यस्तु’ इति शन्दघटितवाक्येन पनद्विक्षणन् भगवद्वप- फलस्योच्यते । अतो मध्ये इदं कैवल्यपरमिति सिद्धमेव ! अत्र भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यतीत्येतदपि stauren एव खरसम् । एवमविन्धवत्त्वादेव पूर्वोक्तप्रकृतिरूपाव्यक्तापेक्षया अक्षराव्यकस्य चैलक्षण्यमेव अयक्कोक्षर इत्युक्त इति दर्शितम् । पत्रमक्षराग्यक्तव्यवहार पतद्विषय इति द्वादश- पञ्चाध्यायवाक्यतोऽपि निरूप्यते । भाषणे इत्यादिषु इत्यन्य त्वक्षरमित्यादिवक्ष्यमाण- वाक्य शेरादिभूतासु मूलभूतासु धुतिष्वित्यर्थः ‘तमाः परमां गतिम्’ इति तच्छन्दोक जीवा- मेदस्य परमगतावुक्या गतिशब्दः न मार्गपरः नापि गन्तव्य देशपरः, किन्तु प्रारंमन एव प्राप्यत्व- पर इति सिद्धम् । अथ ये प्राप्येति अर्धमेकं कैवल्यानुभवानपरमेव किं न स्यादिति चेत्—यदि स्थानपरता, तर्हि मम धाम - मत्स्यानं श्रीवैकुण्ठ एव तत्स्थानम् तत् प्राप्य च न निवर्तते इत्यर्थ वर्णनं स्यात् । कैवल्यानुभवदशायां तस्य श्रीवैकुण्ठे स्थित्यभावात् अयुनरावृत्त केवलजीवस्थानं मदीय- वैकुण्ठ इत्यर्थो न घटत इत्याशयेन भाष्यकारैः जीवस्यैव धामशब्दवाच्यत्वं कथञ्चिदुपपादितम । यमिति पुलिङ्गनिर्देशादपि पूर्व तमियुक्त आम्मैवाऽत्र ग्राह्यः । थय तस्यैकस्य बहुभिरप्राप्यत्वाद् निवर्तन्त इति बहुवचनं कथमिति चेत्यमिति तत्चात्मविवक्षया निर्वाह्यम् । परमगति- अक्षराध्यक्त- अपुनरावृत्ति रूपशब्दवाच्यं स्वरूपेणावस्थितमात्मस्वरूपं यथावदनुभूयते कैवले | सावता तस्य पुनरावृत्तिनि कथमिति चेत् — एवं कैवल्यं प्राप्तः ततः परं नावर्तेत- पूर्ववदैश्वर्य- फलकामनया किमपि न कुर्यात् । कैवल्योपरतौ भगवत्यौ त्वरेनेति भावः । न हि तदर्थ कार्यस्य पुनरावृत्तिशब्दव्यवहार्यत्वमुचितम्। मुकस्यापि पुनरावृतिरस्ति अवतारादिति शंकाय द्विपुत्र दुःखानुभवाभावादेवापुनरावृत्तिर्वक्तव्या । तथा कैवल्यं प्राप्तस्यैश्वनुयुभूषा प्रयुक्त जन्माभावात् अपुनरावृत्तिरेव । एव अ प्रयत्नाद्यतमानस्तु - ततो याति परां गतिमिति ज्ञानयोगिन उक्ता परागतिः अधोका परमा गतिश्चे के वास्तु । ऐश्वर्यानुभवरासिषय हेतु कर्मप्राणमपि जीवात्मज्ञानवादस्ति । ब्रह्मप्राप्तस्यापुनरावृतिः कर्मकृतशरीराभावरूपा इतोऽतिशयिता । पञ्चाग्निविद्यानिष्ठस्य तु सापि पुनरुपायानुष्ठानं विनैव भवतीति तथ्वम् । शिष्टमुपरि ।

Sir - 36

283 श्रीभगवद्गीता - म. 8. 20-21, तया तसाद्विसजातीयः, अव्यक्तः केनचित्प्रमाणेन न व्यज्यत इत्यभ्यक्तः, स्वसंवेद्यखा- साधारणाकार इत्यर्थः सनातनः उत्पत्तिविनाशानर्हतया नित्यः यः सर्वेषु वियदादिभूतेषु यकारणेषु सकार्येषु विनश्यत्सु तत्रतत्र स्थितोऽपि न विनश्यति । सः अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्त), “ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते” (१२.३) “कूटस्थोऽक्षर उच्यते” (१५. १६) इत्यादिषु – तं वेदविदः परमां गतिमाहुः । अयमेव, ‘यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम” (८.१३) इत्यत्र परमगतिशब्दनिर्दिष्टोऽक्षरः प्रकृतिसंसर्ग वियुक्त स्वस्वरूपेणा- वस्थित आत्मेत्यर्थः । यमेवंभूतं स्वरूपेणावस्थितं प्राप्य न निवर्तन्ते तन्मस परमं धाम परं न युक्तः अव्यक्तोऽक्षरा इति अलैवाभिधानात् दुर्ब्रहे च जीवे व्यक्तशब्दप्रयोगानुपपत्तेरित्यभि- प्रायेणाह केनचिदिति । ननु जीवस्याव्यक्तत्वमयुक्तम् ; प्रत्यक्षानुमानागमै यथासंभव तद्व्यक्ते, अन्यथा स्वपुष्पत्वप्रसङ्गादित्यत्राह स्वसंवेद्येति । प्रमाणान्तराणि हि साधारण्येन तत्प्रतिपादकानीति भावः । नित्यत्वे द्वितीयाध्यायो कहेतुस्मारणम् उत्पत्तिविनाशानर्हतयेति । भृतशब्दोऽत महाभूतपरः, तद्विनाशेऽप्यात्मस्थितिवचनेन नित्यत्वम्यानायासलाभात् । तत्र सर्वशब्दाभिप्रायवशादेव सकारणत्वं सकार्यत्वं च सिद्धमित्यभिप्रायेणाह विपदादीति । प्रसक्तो हि नाशो जीवे निषेध्यः प्रसङ्गवाल नइयपदार्थानुप्रवेश वशात् यथा तिलेषु दह्यमानेषु तदनुप्रविष्टं तैलमपि दह्यते । ततश्च सर्वेषु भूतेषु नश्यत्स्यित्यस्यैवसामध्येघमुक्तं तत्र तत्र स्थितोऽपीति । यस्स सर्वेष्वित्यत्र स इत्यस्य प्रयोजन- मान्यादुत्तरलापेक्षितुत्वाच्च सोऽव्यक्तोऽक्षर इत्यन्वय उक्तः ; यद्वाऽयमध्याहारः । उक्त इत्यस्य कुवेत्याकाङ्क्षायामाह ये त्विति । अनयोः प्रकरणयोरक्षरशब्दस्य जीवविषयत्वं तत्रैव व्यक्तम् ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्य: ’ (१५. १७) इत्यादिभेदव्यपदेशात् । अतोऽवाप्यध्याये ‘अक्षरं ब्रह्म परमम् ’ ( ३ ) ‘अव्यक्तोऽक्षरः’ इत्यक्षरशब्दाभ्यां परिशुद्धजीव एव व्यपदिश्यते । ये त्वित्यत्राक्षराव्यक्तशब्दयोर्द्वयोरपि ‘अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तः’ इति तदुभयनिर्देशाच्च तत्प्रत्यभिज्ञा सिद्धेरिति भावः । ननु कथं वक्ष्यमाणप्रकरण स्थल उक्तः इत्यनेनान्विततयोपादीयते ? इत्थम् । तचरप्रकरणो पबृंहणीयश्रुत्यभिप्रायेण तदुपादानात् ‘निहला पूर्वमेव’ (गी. ११. ३३ ) इतिवत् खसङ्कल्पारोहाद्वेति । आहुरित्यन कलेपेक्षायां ‘यदक्षरं वेदविदो वदन्ति’ (११) इति प्रसक्तमुचितं च कर्तृविशेषमाकृष्याह तं वेदविद इति । स याति परमां गतिम’ (१३) इति सामान्यनिर्देश एतेन विशेषित इति दर्शयति अयमेव या प्रथातीत्या- दिना । यद्वा अत्र ‘तमाहुः परमां गतिम्’ इति निर्देशः ‘स याति परमां गतिम् ’ (१३) इति पूर्वोक्तप्रत्यभिज्ञापनार्थ इति भावः । तल आक्षरपरमगतिशब्दयोः प्रयोगयोग्यतां दर्शयति प्रकृतीति । अनिवृत्तिहेतुत्वेनायमर्थ उक्त इत्यभिप्रायेण एवंभूतं स्वरूपेणावस्थितमित्युक्तम् । तद्धाम परमं मम इति संवन्धमात्रविधानस्य प्रागेव सिद्धेः स्थानस्य च स्थानिसापेक्षत्वनियमात् ‘य आत्मनि तिष्ठन् ’ (शत. माध्य. १४६. ५. ३०) इत्याद्युक्तमधिय स्थानपर्याय ( ? )धामशब्देन विवक्षितमित्याह ५ 1 अधिष्ठेयस्यैव भ्रात्मनीति स्थानतया कथनवदनापि नियमनविषयत्यधिवक्षया धामशुद्धः ।

तास चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 82. 283 नियमनस्थानम् । अचेतनप्रकृतिरेकं नियमनस्थानम् ; तत्संसृष्टरूपा जीवप्रकृतिर्द्वितीय निय- मनस्थानम् । अचित्संसर्ग वियुक्तं खरूपेणावस्थित मुक्तस्वरूप परमं नियमनस्थानमित्यर्थः । तच्चापुनरावृत्तिरूपम् । ‘अथवा प्रकाशवाची धामशब्द: प्रकाशधे ज्ञानमभिप्रेतम् प्रकृति- संसृष्टात् परिच्छिन्नज्ञानरूपादात्मनोऽपरिष्निज्ञानरूपतया मुक्तस्वरूपं परं धाम ॥ २० ॥२१ ज्ञानिनः प्राप्यं तु तस्मादत्यन्तविभक्तमित्याह- 1 पुरुषस्त परः पार्थ भक्तया लभ्यस्त्वनन्यया । यस्यास्तस्स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ ‘मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनंजय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥१ ( ७.७), ‘मामेभ्यः परमव्ययम्’ (७.१३) इत्यादिना निर्दिष्टस्य यस्य अन्वरस्थानि सर्वाणि भूतानि येन च परेण पुरुषेण सर्वमिदं तदम् स परः पुरुषः ‘अनन्यचेतास्सततम्’ (८.१४ नियमन स्थानमिति । अत्र किमपरं नियमनस्थानम्, यद्यवच्छेदाय परमशब्दः इत्यवाह अचेतनेति । अत्र परमधामत्यपदेशात् परिशुद्धात्मविषयत्वं सिद्धम् । तचाशुद्धो जीवोऽप्यपर एक विवक्षित इत्याह- तत्संसृष्टेति । यदि मुक्तोऽपि परमात्मपरतन्त्र, तर्हि स्वतन्त्रेण परमात्मना पुनरपि संसारगर्ते प्रक्षिप्येतेत्यत्राह तच्चेति । अयं भावः - अविद्यादिर्हि संसारकारणम्, न तु पारतन्त्रयन्; अविद्याश्व प्रक्षयात् ईश्वर कारुण्यादीनां च स्वाभाविकत्वान्न मुक्तस्य संसारगन्ध इति । यद्वा न केवलं भगवत्प्राप्तिरेव अपुनरावृत्तिरूपा, किंतु परिशुद्धजीवप्राप्तिरपि अवरोहणाभावात् तथेति भावः । नियमन- स्थानमित्याश्रित (त्यक्षतः) विशेषणोपादाना[नुपपत्त्य ] रुचेराह अथवेति । अस्तु धामशब्दस्तेजः पर्यायः प्रकाशवाची, तस्य कथमत्रान्वय इत्यवाह प्रकाशश्चेति । विशेषण फलितं दर्शयति प्रकृतिसंसृष्टादिति । प्रकाशपक्षे तत् परमं धाम मम मच्छेषभूतमिति वाक्यार्थः । यद्यपि अपरेयम् (७.५) इत्यादिना प्रागेव स्वशेषत्वमुक्तम्, तथाऽपि समष्टिचेतन मात्रविषयत्वं तत्र प्रतीयते ; इह तु मुक्तस्यापि स्वशेषत्वमुच्यत इत्यपौनरुक्त्यम् ॥ २० ॥ २१ ॥ पुरुषरूप इति लोके तुशब्देनार्थान्तरद्योतनात्, अनन्यया भक्त्येत्यस्य सामर्थ्यात् पुरुष- शब्दस्य परमात्मनि पुरिशयत्व पूर्णत्व- पूर्वसद्भाव पुरुदानादिभिर्निमितैः, ‘सहस्रशीर्षा पुरुष:’ (पु.) इत्यादिप्रयोगप्राचुर्यात् परशब्देन विशेषणाच पूर्वोकात्फलादधिकफलोपदेशार्थोऽयं श्लोक इत्यभि- प्रायेणाह ज्ञानिन इति । विभक्तम् । विवेचकैरिति शेषः । विलक्षणमिति वार्थः । गगनाद्यन्त- स्थितावपि गगनादेः परत्वाभावात् तत्सिद्धयर्थं यस्येत्यादिप्रसिद्धवनिर्देशोऽत्र पूर्णेकपरस्पर इति दर्शयति मस इति ! अनुवादपुरोवादयोरैकार्थ्यमिति भावः । ‘यस्मात्परं नापरम्’ (श्र. ३. ९) इत्यारभ्य ‘तेनेदं पूर्ण पुरुषेण सर्वम्’ इति श्रुतिस्मारणाय येन च परेण पुरुषेणेत्युकम् । भक्तेरनन्यत्वं की शमित्याह अनन्यचेता इति ॥ २२ ॥ 1 नियमनस्थानपारम्य नियमनपारस्यात् । नियमनपारम्यञ्चापुनरावृत्तिविषयकत्वात् । 2 शुद्धखरूपस्यापि मच्छेत्वम्-शेषतैरतित्वमिति शेषत्वलाभानन्तरमेवापुनरा वृतिरिति ज्ञापनार्थमेव तृतीयचतुर्थपादावृस्या केवल्वानित्यत्वमेव स्थापितम् ।

284 श्रीभगवद्रीता थ. 8. 22-28. इत्यनन्यया भक्त्या लभ्यः ॥ २२ ॥ अथात्मयाथात्म्यविदः परमपुरुषनिष्ठस्य च साधारणीमर्चिरादिकां गतिमाह– द्वयोरचिदिका गतिः श्रुतौ श्रुता । सा चापुनरावृत्तिलक्षणा । यथा पश्चाग्निविद्यायाम्, “तद्य इत्थं विदुर्ये मेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासने, तेऽपि मसंभवन्त्याचैिषोऽह " (छा.५.१०.१) इत्यादी । अर्चिगादिकया गतस्य परब्रमप्राप्तिरपुनरावृत्तिश्राश्नाता, ‘स एनान् ब्रह्म गमयति एतेन प्रतिपद्यमाना इसे मानवमावर्त नावर्तन्ते” (छा.४.१५.६ ) इति । न च प्रजापतिवाक्यादौ श्रुन परविद्याभूतात्मप्राप्तिविषयेयम्, ‘तथ इत्थं विदुः” इति गतिश्रुति’, ‘ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते’ इति परविद्यायाः पृथक्छुतित्रैयर्थ्यात् । पञ्चामिविद्यायां च, “इति तु पश्चम्या- माहुतावापः पुरुषवच भवन्ति” (छा. ५. ९.१) इति, “रमणीय चरणा… कपूयचरणाः " (छा. ५.१०.७) ते पुण्यपापहेतुको मनुष्यादिभावोऽपामेव भूतान्तरसंसृष्टानाम्, आत्मनस्तु तत्परिष्वङ्गमात्र मिति चिदचितोर्विवेकमभिधाय, “तय इत्थं विदुः… तेऽर्चिषमसंभवन्ति… इमं मानवमावर्त नावर्तन्ते” इतेि विवि चिदचिद्वस्तुनी त्याज्यतया प्राप्यतया च य इत्थं विदुः तेऽचिरादिना गच्छन्ति न च पुनरावर्तन्त इत्युक्तमिति गम्यते । आत्मयाथात्म्य विदः परमपुरुषनिष्टस्य च ‘स एनान् ब्रह्म गमयतीति ब्रह्मप्राप्तिवचनात् अचिद्वियुक्तमात्मवस्तु ब्रह्मात्म- यत्र काले त्वित्यादेः योगयुक्तो भवार्जुनेत्यन्तस्य तात्पर्यमाह अथेति । अत्र धूमादि- मार्गकथनं हेयत्वार्थम् अर्चिरादिमार्गोपदेशस्तु तदनुसन्धानार्थ एवेति तत्रैव तात्पर्थमिति भावः । ननु परमपुरुषार्थनिष्टस्नैव हार्चिरादिगति, तत् कथमत्र साधारण्यमुच्यत इत्यत्राह द्वयोरपीति । आत्मनिष्ठस्याप्यपुनरावृत्तेः (प्यनानृतेः) पूर्वोक्तत्वात् तत्वावर्चिरादिकैय गतिरिति दर्शयितुमाह सा चेति । साधारण्यापुनरावृत्त्योः श्रुतिमेव दर्शयति यथेति । अफिलमेवाङ्गेऽपि व्यपदिश्यत इत्याशङ्कय परिहरति नचेति । हेतुमाह येवेति ! यद्यप्यमेाऽपि निहुं दुक्तन्, तथाऽप्यकिना सहाङ्गत्य तुल्यत्वेन (तुल्यवत्) पृथङ निर्दिष्टस्य तत्फलनिर्देशो न युक्त इति भावः । एतेन प्रथमपको दिमत्यगात्म वेदनादत्रत्याक्षरयाथात्म्यानुसन्धानस्य मेदोऽपि दर्शितः । तय इत्थं विदुः’ इत्यस्य प्रत्यगात्मनिष्ठविषयत्वं कथमित्याह पश्चामिविद्यायां चेति । ‘आपः पुरुषवचसो भवन्ति’ इति विहृत्कृतानामभिधीयना- नस्याद्भूतान्तर संसर्गसिद्धिः । अपामेवेत्यात्मखरूपपरिणामव्युदासायोकम् । एवंविधशरीरसंबन्ध मात्रस्याप्यौपाधिकत्वप्रदर्शनायाह पुण्यपापहेतुक इति । ‘रमणीयचरणा रमणीयां योनि कपूयचरणाः कपूयां योनिम्’ इत्यादिवचनान्न केवलाचिद्विषयमिदं प्रकरणम् । तद्य इत्थं विदुर्ये चेमे ऽरण्ये श्रद्धा तप इस्युपासते’ इत्युक्तवद्वृत्तद्वयस्य तेऽचिपमित्येकेन सद्वृत्तेन प्रतिनिर्देशादुभयोर्गतिर विशिष्टेति ज्ञापनाथ, ‘तथ इत्थं विदुः’, ‘तेऽर्चिषम्’ इति व्यवहितमुपाराम् । इत्थशब्दानूदितं प्रस्तुता- कारविशेषं दर्शयति विविक्ते इति । ननु तत्पुरुषोऽमानवः स एमान् श्रस गमयति’ इत्यर्चिरादिना गतस्य ब्रह्ममाप्तिः श्रूयते तत् कथं केवलात्मोपासकस्य ब्रह्मप्रापकार्चिरादिप्राप्तिरित्यवाह आत्म

… तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 28. ७ 285 कतया ब्रह्मशेषतैकरसमित्यनुसन्धेयम्; तस्क्रतुन्यायाच्च । परशेपतैकरसत्वं च “य आत्मनि तिश्न्…. यस्यात्मा शरीरम् (शत. माध्य. १४. ६. ५. ३०) इत्यादिश्रुतिसिद्धम् । याथात्म्येति । मयं पचाद्मिविद्यानिष्ठो न केवलातोपासकः अपितु अपात्मक स्वात्मानुसन्धायीति भावः । अन्यथा तत्क्रतुन्वायविरोध इत्यभिप्रायेणाह स्तुत्यायाच्चेति । चकार ’ इतरेतरयोगे । यथावस्थितास्मानुसन्धानस्य परशेषतैकरसत्वानुसन्धानरूपत्वे मागताह य आत्मनीति | आदिशब्देन ‘पतिं विश्वस्य’ (ना. ६. ११. ३), ‘करणाधिपाधिप:’ (वे. ५. ९) इत्यादिवाक्यशतं गृह्यते । (पञ्चानिविदि कैवल्यमुख्य मोक्षोभयस्थापनम् ) ; .” ཊུ अत्र शारीरकभाण्यादिविरोधो मन्दराशाङ्कितः । इह सावत् श्रतिमुमाप्यादिष्वन्यत च परमात्मात्मकखात्मानुसन्धातृत्व न चिरादि गतिश्चाविशेषेणोच्यते । तस्याश्च श्रागमचितृत्वस्य श्रुत्यादिषु इह च ‘तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः’ इति सिद्धत्वात् पञ्चादोऽपि परमात्मप्राप्तिरस्येवेति स्वीकर्तव्यम् । तत्र प्राप्तौ ज्ञानिनां परमाला खविशे योग्य: अक्षरपानां तु खल्वरूपमेव पूर्व भोग्यम् वस्त्रादिपदमा सिपूर्वकत्रप्राप्तिसाधनमविद्यादिन्यायादस्ततो ब्रह्मवातिः ईदृश पर्वक्रम- प्रतिनियमश्व प्राचीनापेक्षा भेदात् स च प्राचीनकर्मविशेपादिति ‘चतुविधा भजन्ते मान्’ (७. १६) इति प्रागेव दर्शितः । न चात्र जिज्ञासोरन्य एवात्मयाथात्म्यविदिति भाप्यते, जिज्ञासुवेधतवोक्त- स्वभावविसर्गयोः अत्र च पञ्चानिविद्योदाहरणात् । मध्ये च कैवल्यार्थिन एव सूर्यन्यनाच्या निष्क्रमणम् ; अनावृत्तिश्वोक्ता । आत्मयाथात्म्याक्षरयाथात्म्य शब्दयोश्चात न भिन्नार्थत्वम् तस्योपासने किश्चिदस्ति विशेषः – ( अक्षरयाथात्म्यविदः परमात्मशरीरभूतात्मोपासकाः) ज्ञानिनस्तु स्वात्मशरीरक परमात्मोपासका इति । अयमेव विशेषः, ‘तत् ५ १०. १) इति विभागनिर्देशाभिप्रेत इति भाष्यादिषूक्तः । सारे तु, “उमयेऽपि हि परिपूर्ण ब्रह्मोपासते मुखमेदेन ; खात्मशरीरकं ब्रह्म केचन, ब्रह्मात्मक स्वात्मानमितरे” (४. ३. १४) इति । अत एव ‘सप्तमे प्रक्रान्तो जिज्ञासुः परमात्म- प्राप्तिकामज्ञानिध्यतिरिक्तत्वाद्ब्रह्मात्मकखात्मानुसन्धायी’ इति न भ्रमितव्यम् । तस्य चोदारकोटिमाने निवेशः स्वात्मानुभव विलम्बविमुखज्ञानिव्यतिरेकात् । अर्चिरादिगतिनिषेधस्तु ब्रह्मात्मकत्वानुसन्धानरहि- तखात्मोपासनविषयः । इदमपि भाष्यादिषु व्यक्तमेवोक्तम्, “तस्मादचिन्मिश्रं केवलं वा चिद्वस्तु ब्रह्मदृष्टया तद्वियोगेन च य उपासते, न तान्नयति अपि तु परं ब्रह्मोपासीनान्, आत्मानं च प्रकृति- वियुक्तं ब्रह्मात्मकमुपासीनान् आतिवाहिको गणो नयति” (ब्र. ४. ३. १५) इत्यादिभिः । यत्पुनरुच्यते, “ये तु शिष्टास्त्रयो भक्ताः फलकामा हि ते मताः । सर्वे च्यवनधर्माण: " ( भा. मो. ३५०) इति तत्रापि आत्ममालानुभव सुखस्य अस्थिरत्वादेव च्यवनधर्मत्वमुच्यते । न तावता पुनस्संसारप्रसङ्गः, ; 1 ब्रह्ममाप्तिवचनं तत्तुम्यायश्व मिलित्वा हेतुरित्यर्थः । i 2 ननु aasaraनं नाम तत्वाभावे सति तम्म्यून भोगवत्त्वम् । अतः कैवल्याभाववत् संसारोऽपि स्यादित्यवाह नतावतेति । न्यूनभोगाभावेऽपि व्यवनपदप्रयोगोऽस्तीति भावः ।

286 श्रीभगवद्गीता – अ. 8. 28. ‘इन्द्रलोकात्परिभ्रष्टो मम गेय (लोक) परायणः । प्रमुक्तस्सर्ब संसारैर्मम लोकं च गच्छति’ ( व. पु. १३९.९८) ‘प्रच्युतो वा एषोऽस्माल्लोकादगतो देवलोकम्’ (यजु. ६. १. १. ५) इत्यादिविवोत्तरोत्तरातिशक्तिपद- प्राप्तावपि पूर्वपदअंशमात्रात् च्यवनधर्मत्ववाचोयुक्तेरविरोधात् । परिमितसुखानुभवविलम्बेन तदानीं निरतिशयमुखानुभवाद्रष्टत्वेनापि निन्दोपपत्तेश्च । उपासनदशानुभूते परमात्मनि फलदशायां किञ्चि- स्कालमनुभवविच्छेदाद्वा प्राप्तशलक्षण च्यनवधर्मस्वम् । ‘प्रतिबुद्धस्तु मोक्षभाक्’ ( भा. मो. ३५०) इति चाव्यवहित मोक्षभाक्त्वं प्रतिबुद्धस्योच्यते न तावताऽभ्यस्य मोक्षाभाव: ‘भुक्त्या च भोगान् विपुलांस्त्वमन्ते मत्प्रसादतः । ममानुस्मरणं प्राप्य मम लोकमवाप्स्यसि ॥’ (वि. ५. १९. १६) इतिवत् अविरोधात् । यथा च मुमुक्षोरेव कस्यचिन्मध्ये ब्रह्मकायनिषेवणसुखमुच्यते, तथाऽत्रापि स्थानविशेषे खात्मानुभव विलम्बः । यथा च “अथवा नेच्छते तत्र ब्रह्मकाय निषेवणम् । उत्क्रामति च मार्गस्थ : शान्ती (दशीतीभूतो ) निरामयः (नैव कवन जायते ) " इत्यादिना ब्रह्मकायनिषेवणसङ्गान्मुक्तस्य देव- यानेन मार्गेण परमाकाशगमनमुच्यते तद्वदिहापि स्वात्मानुभवस्थानात्प्रच्युतस्य परमव्योमाविरोहः स्यात् । अर्चिरादिगतिश्चास्यावान्तरफलानुभवात् पश्चाद्वा गतिमध्ये वा, दक्षिणायनमृतस्य चन्द्रमसत्सायुज्य वत् विश्रममात्ररूपोऽचमवान्तरफलानुभव इत्युभयथाऽपि न विरोधः । एतेन पश्चादेवास्याप्रतीकालम्बनत्वमित्यपि निरस्तम् मधुविद्यावदेव प्रथममपि तदुपपतेः । स्मरन्ति च खात्मानुभवस्थानं मुक्तिस्थानादर्वाचीनम् “द्योगिनाममृतं स्थानं स्वात्मसन्तोषकारिणाम् । एकान्तिनस्सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तत् परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः ॥” (वि. १. ६ ३८ ) इति । अमृतस्थानवर्तिनां च मुतत्वव्य- पदेशो जरामरणादिविरहात् पुनर्जन्म हेतु भूतपुण्यपापविगमाच्च । ; अस्ति च परित्यक्तस्थूलदेह । नामपि तत्तदुपासनविशेषाधी नमपवर्गादर्वाचीनं फलम् । तच प्रकृतिलयादिशब्देन साङ्ख्याः पठन्ति, “धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण । ज्ञानेन चापवर्गो विपर्ययादिप्यते बन्धः ॥ वैराग्यात् प्रकृतिलयः संसारो भवति राजसाद्रागात् । ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात् तद्विपर्यास:” (सां. का. ४४, ४५ ) इति । ‘विपर्ययादिप्यते बन्ध:’ इत्यत्र च वाचस्पतिना व्याख्यातम्, “विपर्ययात् अतत्त्वज्ञानात् इष्यते बन्धः स च त्रिविधः प्राकृतिको वैकृतिको 1 कैवल्यस्यास्थिरत्वादेव च्यवनधर्मत्वमिति खपक्ष उक्तः । ये तु कैवल्यं नित्यमिति कृत्वा यवनधर्मत्वम् अभाविभगवदनुभवत्वं भूतभगवदनुभयमित्यविच्छेदो वेति वदन्ति तान् प्रति तमेवार्थे किश्चिन्यथापरिष्कृत्य केल्यानित्यत्वपक्षेणाह परिमितेति । तदानीमिति किञ्चित्काल- मिति च पदयोर्भर्यम् । पञ्चाग्निविद्यानिष्ठे केवल्यावसाने योगिनाममृतं स्थानम् इत्युक्तस्थानभ्रंशो- ऽस्त्येव । आत्मानुभवभ्रंशे सत्येव व्यवनघत्वं युक्तमिति चेत्- कैवल्यं अवसिते तस्य योगिनः समाधिनिरपेक्षः स्वरूपदर्शनरूप आत्मानुभयो नास्तीति तद्विच्छेदोऽपि सुबधः । 2 इतराधिकारियचत् दीर्घकालविलम्बं विना । 3 योगभ्रष्टषषदिति माध्यम् । 4 तथ इत्थं विदुरिति वाक्येन कैवल्यपूर्वमाभ्युपासनस्यैव मोक्षहेतुश्या बसायात् । मत एव ब्रह्मविशेषण कजीय विशेष्यकोपासनरूपतायाः भाष्यकृदिष्टत्याश्च प्रथममेवेति भावः । 5 प्रथमार्थमेव केवल्यस्थान विषयम् । तस्य बैकुण्ठ मित्रत्वञ्चापना योपरितनवाक्यग्रहणम् ।

तात्पर्यं चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 8 28. + 1 287 दाक्षिणिकयेति । तत्र प्रकृतावात्मज्ञानात् ये प्रकृतिमुपासते; तेषां प्राकृतिको बन्धः । यः पुराणे प्रकृतिलयान् प्रकृत्योच्यते, “पूर्ण शतसहस्रं तु तिष्ठन्यत्यक्तचिन्तकाः” इति । वैकारिको बन्धः तेषाम् ; ये विकारानेव भूतेन्द्रियाहङ्कारबुद्धीरुपासते पुरुषबुद्ध्या ; तान् प्रमुच्यते यशा " दश मन्यःवराणी विन्तीन्द्रियचिन्तकाः । भौतिकास्तु शतं पूर्ण सहस्रं त्वाभिमानिकाः । बौद्धा दशसहस्राणि तिष्ठन्ति विगतज्वराः " । ते खत्चमी विदेहा येषां वैकृतिको बन्धः” इति । एवमव्यक्तादितत्त्वचिन्तकानामिव प्रत्यगात्मतत्त्वचिन्तकानामपि तदुचितदेशकालं ततोऽतिशयितं फलमुपपद्यते । अत एव भूमविद्यायां प्रत्यगात्ममात्रोपासकस्याप्यतिवादित्वमुक्तम् । ब्रह्मात्मकत्वात्मानु- सन्धाने तु awarat विश्रमादपुनरावृत्तिरिति विशेषः । अत एवाक्षरानुभवस्यान्तवत्त्वे तदर्थिनः कथमैश्वर्यार्थिवत् अपवर्गाधिकार्यन्तरत्वमित्यपि निरस्तम्, बाह्यान्तरभोक्तव्यविभागात् आवृत्यनावृत्तियोग्य- तामेदाच्च तदभेदोपपतेः । विलम्बीक्षमाणां पुनरिय निष्ठा, ‘सर्वधर्माश्व संत्यज्य सर्वकामांश्च साक्षरान् । लोकविक्रान्तचरणौ शरणं तेऽवजं विभो’ (वि. सं ) इति । ‘कैवल्यं भगवन्तं च मन्त्रोऽयं साधयिष्यति’ ( वृ. हा. ३.४० ) इत्यादिष्वपि कैक्ल्यशब्देन आत्ममात्तानुभवख तदपेक्षिभिः प्राप्यमुच्यते । एतच्चा- न्तरायकोदिनिविष्टत्वादादितः सावधाना ज्ञानिनः परिहरन्ति । I ; केचित्तु ब्रह्मानुभववैमुख्येन नित्यमात्मानुभवसुखमिच्छन्ति न तत्र भाष्यकारादिसंप्रदायै प्रमाणं युक्ति वा पश्यामः । निःशेषकर्मक्षये स्वाभाविकरूपाविर्भावेन ब्रह्मानुभवावश्यम्भावात्, कर्मशेषयोगे तु संसारप्रसङ्गाच्च । " जरामरणादिहेतुभूतसर्वकर्म विनाशादसंसारः, तावन्मात्रेण च मुक्तत्वव्यपदेशः । ब्रह्मानुभवप्रतिबन्धककर्मणस्त्वविनाशात् तदनुभवाभाव इति चेत् — अस्वेवम्? एतत्कर्म परस्तादपि न नश्यतीत्यत्र न नियामकमस्ति इत्येषा दिक ।

1 वैकृतिको बन्ध इति । तदुपरि बोकं तत्र “इष्टापूर्तेन दाक्षिणिकः । पुरुषतत्वानभिडो हिपूर्त कारी कामोपहतमना बध्यते” इति । 2 अंत एवेति । अतिशयितफलत्वादेवेत्यर्थः । अस्य आत्मरूप प्राणोपासकस्यार्चिरादिगत्य- भाव: श्रीभाष्ये “विशेषज्ञ दर्शयति” इति सूत्रे उक्तः । 3 ऐश्वर्यार्थिवदिति । ऐश्वर्यार्थितुल्यस्येत्यर्थः । कथमित्यन नेति वा पाठः । व्यतिरेक- दृष्टान्तः । भपवर्गाधिकार्यन्तरत्वम् - ज्ञानिवत् अपवर्गाधिकारित्वमित्यर्थः । 4 अनावृतीति । वस्वादिपदानुभव आन्तरालिकः मोक्षे क्षीयते । कैवलयास्थित आत्मा- नुभवो मुरुषमोझे न क्षीयत इत्यविनाशित्वरूपानावृत्तिः । 5 भगवदर्पणबुद्धधा कर्मयोगाद्यनुष्ठानेन | 6 ’ च्या चापरं खाभमन्यते नाधिकं ततः’ इतीदृशाधिकारिणः ऐश्वर्यार्यानुष्ठानस्य पश्चादप्रसक्त्या तद्धेतुकर्मबन्धरहित एव केवलः । मुक्तिसाधक सत्कर्तमानाषशेषः । 7 अस्त्येवमित्य घोगीकारे । न हि प्रतिबन्धोद्देशेनामेन किञ्चित् कर्म कृतम् । ऐश्वर्यार्थ कर्म तु नास्ति । न च क्षिपाम्यजतमितिवत् अत्र विपरीत संकल्ने मानम्। उत्कुष्टे योगभ्रश्वत् पुनर्मोक्ष एव युकः ।

288 श्रीभगवदीता 8 88 24. यत्र का नामावृत्ति चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षेभ ॥ २३ अग्निशैलिरहद्दशुद्धः पण्मासा उदरायण तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ अत्र कालशब्डो गार्गः संवत्सरान्तकालाभिमानिदेवताभ्यस्तया मार्गोपलक्ष- णार्थः । यस्मिन् मार्गे प्रयाश योगिनोऽनावृत्ति पुष्ययोगाऽवृत्ति यान्ति तं मार्गे वक्ष्यामीत्यर्थ ‘‘ज्योतिश्शुक्क उदरायणम्’ इति संवत्सरादीनां प्रदर्शनम् ॥ " परप्राप्त्यादिरहितनिस्य के हल्वकल्पना ‘मूत्रमाप्यश्रुतिस्मृत्याद्यत्राघेन न सिध्यति || अतोऽधिकारिभेदेन व्यवस्थाभेदमाथिनः । अन्यामपि गतिं प्राचः प्रतीचीं प्रत्यपादयन् । वृतिरप्राप्यादेरयोगतः । अस्मदुक्तं श्रुतिस्मृत्योरनपाये रसायनम् ॥ J तमुच्यते ? यत्र काले इति कालविशेषो ह्युपक्रम्यत इत्यत्राह अत्र कालशब्द इति । थारीरके दक्षिणायनः दित्स्यापि मोक्ष उक्तः, “अश्वावनेऽपि दक्षिणे” (त्र. ४. २. १९) इति । अत्र च “शुद्ध गरी बेने” (२६) इति अनन्तरमेवोच्यते; अन्यथा अग्नि- ज्योतिरित्यादिना च विरुध्येत । ‘नैते सृती पार्थ जानन्’ (२७) इति च मार्गवाचिना शब्देनोपसंहियत इति भावः । यत्र काले प्रयाता इति व्यवहितेन संबन्धं दर्शयन्, योगिनामावृत्तिः कथमिति शङ्कां परिहरन्, यत्र काले इति श्लोकस्य वाक्यार्थमाह यस्मिनिति । अत योगिनः ज्ञानिनः, पुण्यकर्मसंबन्धिनश्च । “सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ” ( अष्टा. १२.६४ ) इत्यनुशासनात् । यद्वा पुण्यकर्माण इत्यध्याहृतम् । ‘तेऽचिननभिसं नयन्त्यर्चिषोऽहरह्न आपूर्यमाणपक्षमापूर्यमाणवक्षात् यान् षहुदति मासांस्तान् मायेभ्यस्संक्त्तरम्’ (छा. ५. १०. २) इत्यादिश्रुत्यनुसारेणोक्तं संवत्सरादीनां प्रदर्शनमिति । एतद्वैशधमरिगदिशदे । तवैव (तदेव ?) संगृहीतं वरदगुरु भि “अर्चिरहस्तिपक्षान् उदगयनान्दमरुवकेन्दून् ! अपि वद्युतवरुणेन्द्र प्रजापतीन् आतिवाहिकान् आहुः ॥” (सत्त्व) इति । अग्रिज्योतिति । अभिरूपज्योतिरित्यर्थः । तेन देवयानप्रथम पर्वस्था चिर्जिवक्षा | 1 " 1 दलस्य, श्रुतोपनिषत्क पत्यभिधानाच, विशेषञ्च दर्शयति, संपाविर्भावः स्मशब्दशत्, इत्यादेः, भाष्यस्य ततदूव्याख्यारूपाय धुतेः भूमविद्यायां तरतिशोकमात्मविदिति परमात्मज्ञाना- भाषे मुख्यमोक्षायामिकचन शाकदर्शिन्याः तच प्राणरूपजीवोपासनस्यापि क्षय्यफलबोधिन्याः, स्मृतः सबैच्यवन्धर्माण इत्यादेश्च बाधः स्यात् । आदिना युक्तिपरिग्रहः । कैवल्ये खरुपाधिर्भा- वादनुभवो वश, अनाविर्भूता शाक्यकाल वानुभवां था। माँ न युकम् परज्योतिरूप- संपत्ति विना स्वरुपाविर्भावायोगात् निरञ्जयस्याभावात् । अम्ये तत्याखाभाविकत्वादनित्यत्व- मेवेति । एवमन्यान्यपि सूत्रादीनि श्राह्माणि । 2 आवृत्तीति । केवल केवल्पार्थिनि पुरुषे शाश्वततया मधुसिभगवत्प्राप्स्युभयवैलक्षण्यस्य मयोगादित्यर्थः । 3 पुण्यकर्मण्यपि, योगी प्राप्य निवर्तत इति योगिशब्दप्रयोगादिति भावः । अर्थमेदेपि शब्दसारूप्यादेकशेषः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 25.27.

289

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् । तत्र चान्द्रमोतियोगी प्राप्य निवर्तते ॥ एतच्च धूमादिमार्गस्वपितृलोकादे। प्रदर्शनम् | अन योगिशन्दा ’ पुण्यकर्म संच- न्धिविषयः ॥ २५ ॥

शुक्लकृष्णे गतीं होते जगतः शाख मते । एकश यान्यनवृत्तिमन्वयाऽऽवर्तते पुनः ॥ ६ ॥ शुक्रा गतिः अर्चिरादिका, कृष्णा च धूादिका । शुक्कुयाऽनावृत्ति याति कृष्णया तु पुनरावर्तते । एते शुक्रकृष्णे गती ज्ञानिनां विविधानां पृण्यकर्मणां च श्रुतौ शाश्वते मते । " इत्थं विदुर्ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते ते चिमभिसंभवन्ति”, “अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासते ते धूममभिसंभवन्ति” (ला. ५.१०.१-३) इति : २६ ॥

नैते सृती पार्थ जानन् योगी सुह्यति । तस्मात् सर्वेषु काळेस योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ७ अत एवामिज्योतिषोभिन्न देवतात्वं कालाभिमानिविशेप देवतात्वं च वदन्तः प्रत्युक्ताः ॥ २३-२४ ॥

5

पितृलोकादेरिति आदिशब्देन आकाशचन्द्रग्रहणम् । योगिनो धूमादिमार्ग पुनरावृत्तिश्व कथमुच्यत इत्यवाह अत्र योगशब्द इति । अत्र योगिशब्द उपायमालवाची; यद्वा संबन्धमावाची धूमादिसामर्थ्यात्तु पुण्य कर्मखरूपसंवन्धिविशेषसिद्धिरिति भावः । " अथ य इमे ग्रामे इष्टापूर्ते दत्तमित्यु- पासते ते धूममभिसंभवन्ति” (छा. ५. १०. ३) इत्यादिका श्रुतिरलोपहिता ॥ २५ ॥

4.

● उक्तमार्गद्वये श्रुतिप्रसिद्धिः प्रदर्श्यते शुकुकुष्णे इति श्लोकेन । अत्र शुक्लपक्ष कृष्णपक्षा- न्वयाद्वा, शुद्ध शुद्धिविवक्षया वा अभिगन्तृत्वरूपस्याभिगन्तव्ये आरोपादेव, गत्योः शुक्लकृष्ण- शब्दोपचारः । अत्राधिकृतवर्गद्वयविषय जगच्छा निदर्शनं ज्ञानिनां विविधानां पुण्यकर्मणां चेति । “इष्टापूर्त दत्तमित्युपासते " (छा. ५. १०३ ) इत्युक्तततत्कर्मनिष्ठ भेदाभिप्रायेण विविधशब्दः । हिशब्देन श्रवन् शाश्रतत्वं प्रवाहरूपेणानाद्यनन्तत्वम् ॥ " व्यवस्थितत्वम्… … (१) नैते सृती इति लोकेन । यद्यपि मार्गचिन्तनमप्युपासनचत् परमपुरुषप्राप्य (प्रीत्यर्थमेव तथाऽपि मार्गज्ञानं हि अभिगन्तुरव्याकुलगमनार्थमिति लोके सिद्धम् । अत्रापि तथोपकारः संभवन्न परित्याज्यः ; 1 ननु योगिशब्दः मातर्थार्थिरूपभक्त विषयोऽस्तु । तन योगत्वस्थितेरिति चेन्न - पुरुष- वितमिति देवतोपरितमफलहेतु मक्तियोग प्रति यथा पशुरयं स देवानामिति देवपशुभावा- पादक लोकमापकधूमादिमाग कपयोगगत अनयोः प्रायिकत्वेऽपि अन्यानेकमार्गसावाच ॥ 2 शांकरे मनिभिन्नतया ज्योतिग्रहणम्, माध्ये ‘अग्नि प्राप्य ततश्चाचिस्ततश्वाप्यद्वरादिकम् ’ इति नारदीयोपन्यसनञ्च श्रुत्यादिविरुद्धस् । सः अर्चिरादिनेति । तेनाग्न्यचिषोरैक्यमवगम्यते । अग्निहोत्रे च अग्निज्योंतिज्योंतिरग्निरिति चितव्यविशेषणभावः प्रसिद्धः । उत्तरलोके राजेद्वितीय- त्वाच अत्राहो द्वितीयत्वं युक्तम् । 3 सदुपायानुष्ठायिनां सस एव मार्ग इति व्यवस्था | व्यवस्थितत्वमिति पदम उपरि श्लोकेनेत्यत्रान्वेति । न तु पूर्वम् । पूर्वश्लोकाववारिकातः प्रत इति पदानुषङ्गः। तत्पदअंशो बा । अभ्यथा इलोकेनेति तृतीयान्तमपि नान्वेति । ST-37

290 श्रीभगवद्गीता - न. 8. 28. एतौ मार्गों जानन् योगी प्रयाणकाले कश्चन न मुह्यति अपि तु स्वेनैव देवयानेन पथा याति । तस्मादहरहरर्चिरादिगतिचिन्तनाख्ययोगयुक्तो भव ॥ २७ ॥ I अथाध्यायद्वयोदित शास्त्रार्थवेदन फलमाइ- वेदेषु यज्ञेषु तपस्सु चैव दानं च यत् पुण्यफलं प्रदिष्टम् । अभ्येति सत् सर्वमिदं विदित्वा योगी पर स्थानमुपैति याथम् ॥ 1 इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ‘अक्षरपरत्रयोगो नाम अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ २८ ऋग्यजुस्सामाथर्वरूपवेदाभ्यास-यज्ञ - उपो दानप्रभृतिषु सर्वेषु पुण्येषु यत् फलं निर्दिष्टम् इदम् अध्यायद्वयोदितं भगवन्माहात्म्यं विदित्वा तत् सर्वमत्येति एतद्वेदनसुखाति- रेकेण तत् सर्वं तृणवन्मन्यते । योगी ज्ञानी च भूत्वा ज्ञानिनः प्राप्यं परम् आद्यं स्थानमुपैति ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीगोताभाष्ये अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ · तत्प्रसादादेव हि तत्सिद्धिरपीत्यभिप्रायेणाह एताविति । कश्वनेति । कश्चिदपीत्यर्थः । न मुह्यति - ‘तत्प्रकाशितद्वार:’ ( अ. ४ २. १३) इत्यादिप्रकारेण स्पष्टमार्गो भवतीत्यर्थः । मार्गद्वयज्ञान हेयमार्ग- ग्रहाणार्थमित्यभिप्रायेणाह अपि स्थिति । गतिज्ञानस्य फलमुपदिश्य तस्मादिति हेतुतया परामृश्य साक्षायोग विधानस्यासङ्गतत्वात् योगशब्दोऽल ध्यानमात्रविषय: ; तश्च ध्यानं प्रस्तुतगतिचिन्तनरूपमेव भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेणाह तस्मादिति ॥ २७ ॥ ; I इदं विदित्वेति सामान्यतो निर्देशादविशेषाचैकप्रकरणभूताध्यायद्वयार्थों गृद्यत इत्यभिप्रायेणाह अथेति । वेदेष्वित्यपि यज्ञादिवत् फलकारणतयोपादानम् ; न तु प्रतिपादकतया तदा यज्ञादि- फलव्यतिरिक्तविषयतया सङ्कोचनीयत्वापातात् । वेदाभ्यासस्य च दुरितक्षयादिफलप्रदत्वं श्रुत्यादिसिद्धम् । यज्ञादिफलानां प्रतिपादकतयोपादाने च प्रस्तुताध्यायद्वयार्थस्यापि वेदार्थस्वात् ततोऽपि सङ्कोचः स्यात् । तदेतत्सर्वमभिप्रेत्य वेदाभ्यासेत्युक्तम् । दाने चेति चकारस्यानुक्तसमुच्चायकत्व प्रदर्शनाय प्रभृतिशब्दः । पुण्यफलमित्यत्र पुण्यशब्देन फलविशेषणतया यज्ञादीनामेव सामान्यतो निर्देशः फलस्य श्लाध्यता- प्रदर्शनार्थ इत्यभिप्रायेण यज्ञादिविशेन्यतया पुण्येष्वित्युक्तम् । अभ्यासद्वयोदितं भगवन्माहात्म्य- मिति । सप्तमारम्भे हि भगवन्माहात्म्यं प्रक्रान्तम् तदनुबन्धादन्यत्सर्वमुक्तमिति भावः । परं स्थान सुबैतीति योगानुष्ठानसाध्यस्य साक्षात्फलस्य पृथगुच्यमानत्वात् तद्विषयत्वे पौनरुक्त्यात्, अधिकपुण्य- फलप्रातिविवक्षायां लक्षित लक्षणापातात् संसारनिवृत्तिमातपरत्वेऽपि पुण्यफलशब्देन पापफलस्यापि लक्षितलक्षणापातात्, लक्षयितव्यत्वात् तत्सर्वमत्येतीत्येतत् तद्विवेकमूलविश्वत्यभिप्रायम् । अतिशयितफलवेदनं हि " मन:- प्रीतिरनायासात्” इत्यादिन्यायेन फलान्तरवैतृष्ण्यहेतुरित्यभिप्रायेणाह एतद्वेदनेति । भगवन्माहात्म्य- 1 अक्षरपरब्रह्मेत्यनेन अक्षरं ब्रह्मपरममित्येतत् प्रत्यभिज्ञायते । केषश्वर्यस्य हेयत्वात् हाम्युपास- नस्योपरिविस्तरात् एतदध्यायः परिशेषात् मुक्तिपर्यवसायि अक्षरध्यानप्रधानो भवतीति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9. 1. अथ नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ 201 उपासकभेदनिबन्धना विशेषाः प्रतिपादिताः। इदानीमुपास्यस्य परमपुरुषस्य माहात्म्यम् ज्ञानिनां विशेषं च विशोभ्य भक्तिरूपस्योपासनस्य स्वरूपमुच्यते । श्रीभगवानुवाच - इदं तु से गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनस्यवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यत् ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १ इदं तु गुह्यतमं भक्तिरूपमुपासनाख्यं ज्ञानं विज्ञानसहितम् उपासनगत विशेषज्ञान- ज्ञानस्य परस्थानप्राप्तिहेतुत्वे प्रागुक्तज्ञानविशेषरूपद्वारप्रदर्शनं योगी इत्यनेन क्रियत इत्यभिप्रायेण ज्ञानी च भूत्वेत्युक्तम् । परत्वं देशकालयोगादिभिः, ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ (वे. ३. ८), ‘तदक्षरे परमे व्योमनू’ (ना.), ‘दिव्यं स्थानमजरं चाप्रमेयम्’ ( भा. मौ. ५. ३२), ‘एते वै निरयास्तात स्थानस्य परमात्मनः’ (भा. मो. १९८. ६) इत्यादेः । आद्यम् अनादिमित्यर्थः । “आदौ भवं कारणं ब्रह्म’ इति परोक्तं तु स्थानशब्दवैघट्यादयुक्तम् ॥ २८ ॥ 1 इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायाम् अएनोऽध्यायः ॥ ॥ अथ नवमः “स्वमाहात्म्यं मनुष्यत्वे परत्वं च महात्मनाम् । विशेषो नवमे योगो भक्तिरूपः प्रकीर्तितः ॥” (१३) इति संग्रह लोकमपि व्याकुर्वन् तदनुसारेणाष्टमनवमयोस्सङ्गतिं च दर्शयति उपासकेत्यादिना । विशेषाः ज्ञातव्योपादेयभेदाः । परमपुरुषमाहात्म्यस्य ज्ञानिनां विशेषस्य च प्रागेव प्रकृतत्वात् तत्प्रभाव - विशोधनमात्र मलोपा सनतत्फलानुप्रविष्टतया क्रियते; अध्यायप्रधानार्थस्तूपासनखरूपनिष्कर्ष इत्यभि- प्रायेण विशोध्येति विच्छिद्य भक्तिरूपस्येत्यादि पृथगुक्तम् । भजनोपासनशब्दयोरस्मिन्नेवाध्याये प्रकरणान्तरेषु च समानविषयतयैव प्रयोगवशात् श्रतिसिद्धोपासनस्यैवाल भक्तिशब्देन विशेषणं कृत- मित्यभिप्रायेण भक्तिरूपस्योपासनस्येत्युक्तम् । , J 1 7 अल इदं तु ते गुह्यतममिति ज्ञानस्योपकान्तत्वात् मन्मना भवेति चोपसंहियमाणत्वात्, मध्ये च बहुशो भजनस्यैवाभ्यस्यमानत्वात् प्रत्यक्षरूपत्वनिरतिशयप्रियत्व कीर्तनयजन नमस्काररूपत्वा- दीनां चापूर्याणां भक्तिखरूपानुप्रवेशिनां प्रकाराणां प्रतिपाद्यमानत्वात् स्वरूपतस्साध्यलया निरतिशय- फलप्रतिपादनात् राजविद्येत्यादिना प्रशंसारूपार्थवाददर्शनाचा तोपक्रमो पसंहारादितात्पर्यलिङ्गैः भक्ति- स्वरूपनिष्कर्षेऽध्यायस्य तात्पर्यम् तदन्विततयाऽन्यदत्रोच्यत इत्यभिप्रायः । इदं तु ते इति । अत्र वक्ष्म- माणमेव बुद्धिस्थतया इदमिति निर्दिष्टम् । “ एष तु वा अतिवदति” (छा. ८. १६. १ ) इति प्राण- विदपेक्षया सत्यविदोऽधिकत्ववत्, तुशब्देन कर्मयोगज्ञानयोगाभ्यामप्यस्याधिक्यं विवक्षितम् । तयोर्हि गुह्यस्वं गुह्यतरत्वं च ; इदं तु गुह्यतमम् । इदं च शुश्रूषातिशयोत्थापनार्थं गोपनाधिक्यशिक्षणार्थं चोक्तम् । उपबृंहणीयवेदान्तवाक्येष्विवात्रापि ज्ञानशब्दस्य वक्ष्यमाणविशेषपर्यवसानप्रदर्शनाय भक्तिरूपमुपासना- रूपमित्युक्तम् । उपासनगत विशेषज्ञानसहितमिति पूर्वोक्त विज्ञानादत्रत्यविज्ञानस्य भेद:; तद्धि 1 पूर्वेति । सप्तमद्वितीयलोकेत्यर्थः । 292 श्रीभगवद्गीताभ 8. 2. सहितम्, अनसूयवे ते प्रवक्ष्यामि मद्विषयं सकलेतरविसजातीयमपरिमितप्रकारं माहात्म्यं श्रुत्वा एषमेव संभवतीति मन्वानाय ते प्रवक्ष्यामीत्यर्थः । यत् ज्ञानमनुष्ठानपर्यन्तं ज्ञात्वा मत्प्रातिविरोधिनः सर्वस्मादशुभान्मोक्ष्यसे ॥ १ ॥ राजविद्याराजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् । प्रत्यक्षावगमं धर्म्य सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ राजविद्या विद्यानां राजा, राजगु गुह्यानां राजा । राज्ञां विद्येति वा राजविद्या । राजानो हि विस्तीर्णागाधमनसः । महामनसामियं विद्येत्यर्थः । महामनस एव हि गोप- उपास्यादिविशेषज्ञानम् । उपासनगतविशेषः उपासनप्रकारः । प्रस्तुतौपयिकमनसूयुत्वप्रकारं दर्शयति मद्विषयमिति । गुणेषु दोषाविष्करणचित्तवृतिविशेषो ह्यसूया; तद्विपर्ययश्च गुणेषु गुणाध्यवसाय एव हीति भावः । एतेनोपदेशयोग्यायोग्यविभागेन शिष्यशिक्षणं कृतम् । स्मरन्ति च विद्याया वचनम्, “असूयकाय मां मादा:” ( भा. मो. ३२८.४९) इत्यादि । वक्ष्यति च ‘इदं ते नातपस्काय’ इत्यारभ्य, ‘न च मां योऽभ्यसूयति’ (१८. ६७) इति । प्रत्रक्ष्यामि । कृत्स्नं लघु व्यक्तं च वक्ष्यामी- त्यर्थः । यज्ज्ञान मनुष्टानपर्यन्तं शास्वेति । न ह्यनुष्ठेयज्ञानमातादनुष्ठानफलम् अत उपासनस्वरूपं ज्ञात्वा तदनुष्ठानद्वारा मोक्ष्यस इत्युच्यत इति भावः । कर्मादिभिर्हि भक्त्युत्पत्त्यादिविरोधिपापनिर सनम् ; भवत्या तु भगवत्प्राप्तिविरोधि समस्त पापनिरसनं हि प्रमाणसिद्धमित्यभिप्रायेण मत्प्राप्तिविरोधिनः सर्वस्मादशुभादित्युक्तम् | अशुभशब्दस्यात्र स्वर्गाद्यपरपर्यायव्यामोहननिरय हेतु भूतपुण्यशब्दा भिलप्य- पापविषयत्वमपि सर्वस्मादित्यनेन विवक्षितम् ॥ १ ॥ उपायान्तरेभ्योऽस्योपायस्यातिशयं दर्शयति राजविद्येति । राजशब्दस्यात क्षत्रियविषयत्वे ‘विशेषविधिः शेषनिषेधं गमयति’ इति न्यायात् ब्राह्मणादेरनधिकारप्रसङ्गात् राज्ञां विद्येति विग्रमनाहत्याह विधानां राजा… गुह्यानां राजेति । समानाधिकरणसमासफलमनुरुध्येदमुक्तम् ; शब्दार्थस्तु राजभूत । विद्येति । राजदन्तादिषु वा पाठो द्रष्टव्यः । पवित्रमिदमुत्तममित्युत्तम शब्द समानन्यायतया राज- शब्दोऽल श्रेष्टवाची । एवमप्रसिद्धार्थक्केश मसहमान आह राज्ञां विद्येति । ब्राह्मणादेरधिकारनिषेध- परत्वशङ्कापरिहारायोपचारनिमितं गुणं दर्शयति राजानो हीति । फलितमाह महामनसामिति । अजहल्लक्षणा वा गौणी वा वृतिरिह विवक्षिता । अन्यैर्ज्ञातुमशक्यत्वादिति भावः । राजगुह्यमित्यस्यापि सप्रयोजनत्वायोपचारिकार्थत्वं दर्शयतिमहामनस एव हीति । उपायविरोधिनिवर्तक” कतिपयनिवर्तकव्यवच्छे 1 1 स्थितिहेतोर्विष्णोः : स्वानुप्रविष्टेषु स्थितिहेतुषु राजखादरः। उभयो राजवंश्यश्वात् स्वकुले- गौरवादपि। भक्त राजभ्यस्तथा इति च वक्ष्यति । इमं विवस्वते योगमित्यादि च राजविषयं प्राक्रू । उपनिषत्सु च राजानो विशज्ञातविद्यानिष्टाः केकयादयः प्रसिद्धाः । भतो राज्ञां विद्येति असूयां विना सहृदयतया व्याख्यातम् । अभ्योपलक्षणत्वं स्विटम् । 2 उपायविशेषिनिवर्तकभ्यषच्छेदेन प्राप्तिविरोधिभिवर्तकत्वं प्राप्तिविरोधिषु कतिपयामि- वर्तकत्वबच्छेद समपदसहितपवित्रपद विवक्षितम् ।

। " तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9 23. 298 नीयगोपनकुशला इति तेषामेव गुह्यम् । इदमुत्तमं पवित्रं मत्प्राप्तिविशेभ्यशेष कल्मषापहम् । प्रत्यक्षावगमम् । अवगम्यत इत्यवगमाः विषयः प्रत्यक्षभूतोऽवगमः विषयो यस्य ज्ञानस्य तत् प्रत्यक्षावगमम् । भक्तिरूपेणोपासनेनोपास्यमानोऽहं तदानीमेवोपासितः प्रत्यक्षतामुपगतो भवामीत्यर्थः । अथापि धर्म्यं धर्मादनपेतम् । धर्मत्वं हि निश्श्रेयससाधनत्वम् । स्वरूपेणे- वास्यर्थप्रियत्वेन तदानीमेव मद्दर्शनापादनतया च स्वयं निश्श्रेयसरूपमपि निरतिशय- निश्श्रेयसरूपात्यन्तिकमत्प्राप्तिसाधनमित्यर्थः । अत एव सुसुखं कर्तुं सुसुखोपादानम् । अत्यर्थप्रियत्वेनोपादेयम् । अव्ययम् अक्षयम्; मत्प्राप्ति साधयित्वाऽपि स्वयं न क्षीयते । एवंरूपमुपासनं कुर्वतो मत्प्रदाने कृतेऽपि न किंचित् कृतं मयाऽस्येति मे प्रतिभातीत्यर्थः ॥ अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्याश्च परन्तप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ अस्योपासनारूपस्य धर्मस्य निरतिशयप्रियमद्विषयतया स्वयं निरतिशय प्रियरूपस्य दार्थमुत्तमशब्द विशेषित पवित्र शब्दविवक्षितमाह मत्प्राप्तीति । प्रत्यक्षावगममित्यत्र प्रत्यक्षरूपज्ञान- परत्वे नपुंसकत्वायोगात् ज्ञानस्यैव विशेप्यस्य ज्ञानमेव विशेषणीकृत्य बहुव्रीह्ययोगाच्च कर्मणि व्युत्पत्त्या बहुव्रीहित्वं घटयति अवगम्यत इत्यादिना । नन्विदमयुक्तम्, उपासनस्य स्मृतिसन्ततिपत्वात्, उपास्यस्य चाप्रत्यक्षत्वश्रुतेः, प्रत्यक्षस्य तु विषयान्तरस्य भक्तावनन्वयादित्यवाह मक्तिरूपेणेति । ‘भक्त्या स्वनन्यया शक्य: ’ (गी. ११. ५४ ) इत्यादिकमिह भाव्यम् । तदानीमेवेत्यासत्तिवशादुक्तम् । स्वयं फलभूतानां हि फलान्तरसा घनत्वरूपं धर्मत्वं दुर्लभमित्यभिप्रायेणाह अथापि धर्म्यमिति । “धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते” (अष्टा. ४. ४ ९२ ) इति सूत्रानुसारेण धर्म्यशब्दं निर्वक्ति धर्मादिति । अभिप्रेतं विवृणोति धर्मत्वं हीत्यादिना । प्रीतिपर्यायधृतिवाचके धातौ करणविवक्षया व्युत्पलोयं धर्मशब्द इति भावः । उक्तं चाभियुक्तः, “धर्म इत्युपसंहार्ये यच्छ्रेयस्करभाषणम् । तत् धर्मपदवाच्यार्थ- निरूपणविवक्षया” इत्यादि । श्रेयसोऽतावच्छेदकाभावात् “मुक्तिः कैवल्यनिर्वाणश्रेयोनिःश्रेयसामृतम् " ( नाम. १. धी. ४६ ) इति नैघण्टुकपाठाच्च निरतिशयेत्यादिकमुक्तम् । अत एवेति । स्वरूपतस्साध्यतश्व पुरुषार्थरूपत्वादित्यर्थः । कर्ते सुसुखं करणे सुसुखमित्यर्थः । सुसुखमित्यस्य तुमुनन्तक्रियाकर्मभाव- श्रमव्युदासायाह सुसुखोपादानमिति । उपसर्गसुखशब्दयोरखाभिप्रेतमाह अत्यर्थेति । स्वरूपतो विषय- तश्चात्यर्थानुकूलत्वात् सुखेनानुष्ठेयमित्यर्थः । फलविनाश्यं हि सर्वमन्यत्कर्म इदं तु सुकरमपि फलेनापि न क्षीयते अपवर्गरूपं फलमप्येतस्य नालमित्यतिशयपरोऽव्यय शब्द इत्यभिप्रायेणाह अक्षयमिति । तद् विवृणोति प्राशिमिति । तर्हि किमन्यदधिकं साध्यमिति शङ्कायामभिप्रेतमाह एवं रूपमिति ॥ २ ॥ ; 7 उक्तप्रकाराश्रद्धे यज्ञा नानुष्ठानाभावे मोक्षो न सिध्यतीति दर्शयन् खरूपतः फलत: निरति- शयसुखरूपस्य सर्वैरनुष्ठानाभावे हेतुं च वदन्, ‘नान्यः पन्था अयनाय’ (पु.) इत्यादिकमुपयति अवदधाना इति लोकेन । अस्येति पूर्वोक्तसर्वाकारपरामर्श इत्याह निरतिशयादिना धर्मध्येति

294 श्रीभगवद्गीता - अ. 9.45. परमनिश्श्रेयसरूपमरप्राप्तिसाधनस्यान्ययस्योपादानयोग्यदशां प्राप्य अश्रद्दधानाः विश्वास- पूर्वकत्वरारहिताः पुरुषाः मामप्राप्य मृत्युरूपे संसारवत्र्त्मनि नितरां वर्तन्ते । अहो महदिद- माश्रयमित्यर्थः ॥ ३ ॥ मृणु तावत् प्राप्यभूतस्य ममाचिस्वमहिमानम् - मया ततमिदं सर्वे जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ४ न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योग मैश्वरम् । भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ५ इदं चेतनाचेतनात्मकं कस्नं जगत् अव्यक्तमूर्तिना अप्रकाशितस्वरूपेण मया अन्तर्या- मिणा, ततम् अस्य जगतो धारणार्थे नियमनार्थे च शेषित्वेन व्याप्तमित्यर्थः । यथाऽन्वर्या- मित्रामणे, ‘यः पृथिव्यां विष्ठन्…यं पृथिवी न वेद’ (बृ. ५.७.३), ‘य आरमनि तिष्ठन् …. यमात्मा न वेद (बृ.मा. ५.७.२२) इति चेतनाचेतन वस्तुजातैरदृष्टेनान्तर्यामिणा तत्रतत्र संत्रन्धसामान्यविषयायाः षष्ठयोः फलितान्वयप्रदर्शनायाह उपादानयोग्यदशां प्राप्येति । यद्वा श्रद्धा निषेधस्तत्प्रसज्ञे सति हीत्यभिप्रायः । कारण निवृत्तेः कार्यानुष्ठाननिवृत्तिपर्यन्तत्वप्रदर्शना योक्तं विश्वासपूर्वकरवरारहिता इति । मृत्पुरूष इति बाघकस्वरूप इत्यर्थः । अथवा मरणगर्भत्वादेव मृत्युरूपता । निवर्तन्ते इत्यत प्रतिनिवृत्तिविवक्षायामवधिसाकाङ्क्षत्वात् अत्र च तन्निर्देशाभावात्, मामप्राप्येति पृथनिर्दिष्टत्वेन परम पुरुषस्याप्यवधित्वकल्पनायोगात्, संसारवर्त्मनीति सप्तम्याः खरसत आधेयसाकङ्क्षत्वात् उपसर्गाणां चानेकार्थत्वात् नितरां वर्तन्त इत्युक्तम् । स्वरूपतः फलतश्च निरतिशयपुरुषार्थं सुकरं चोपासनं ज्ञात्वाऽपि परित्यज्य पुरुषाः पुरुषार्थतारतम्यविदोऽपि निरतिशया- पुरुषार्थमयं संसारमादरेण सेवन्त इति विस्मयाविद्धस्येश्वरस्य इदं वचनमित्यभिप्रायेणाह अहो इति । आश्चर्यतमो दुष्कर्मप्रभाव इत्यभिप्रायेणाह महदिदमाश्चर्यमिति । अश्रद्धा हेतव आन्तरशत्रवोऽपि स्वया निराकार्या इति परन्तपेति संबुद्धेर्माषः ॥ ३ ॥ J एवमभ्ययप्रधानार्थस्य प्रापकस्य माहात्म्यमुक्तम् ; अथ प्राप्यमाहात्म्यद्वाराऽपि तदेव स्थिरीक्रियत इत्यभिप्रायेणाह शृणु तावदिति । इदं सर्वमिति निर्देश: प्रमाणसिद्धसमस्तवस्तुपर इत्यभिप्रायेण इदं चेतनाचेतनात्मकमित्युक्तम् । अव्यक्तमूर्तिनेत्यस्य विग्रहविषयत्वेऽत्रानुपयोगात् स्वरूपविषयोऽयमौष- चारिकः प्रयोग इति दर्शयितुम् अप्रकाशितस्वरूपेणेत्युक्तम् । आकाश[[दि]वत् सन्निधिमात्ररूप- व्याप्तिव्युदासाय बहुप्रमाणसिद्धो व्याप्तिप्रकारो मयेत्यनेनाभिप्रेत इत्याह अन्तर्यामिणेति । उक्तप्रका- राया व्याप्तेः प्रयोजनं सन्निदानं च दर्शयति अस्येति । अत्र धारणमनन्तरप्रन्थसिद्धम् । अत एव निय मनमप्यर्थसिद्धम् । चारणं हि प्रशासनाधीनं श्रूयते । शेषित्वं तु प्रागुक्तम्, शरीरित्वेनार्थसिद्धं च । अप्रकाशितस्वरूपत्वेन नियामकत्वेन च सर्वव्यासिं श्रुतौ दर्शयति यथेति । पृथिव्युदाहरणं तत्प्रकरणोक- सर्वाचेतनोपलक्षणार्थम् । उक्तप्रकारव्यापकत्ववशात् मत्स्यानीत्यनेन जगतः पृथक्सिंद्धता निरस्यत इत्यभि-

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 9. 45. [306 व्याप्तिरुक्ता । ततो मत्स्थानि सर्वभूतानि सर्वाणि भूतानि मय्यन्तर्यामिणि स्थितानि । तत्रैव ब्रामणे, ‘यस्थ पृथिवी शरीरं…. यः पृथिवीमन्तरो यमयति, यस्यात्मा शरीरं….य आत्मानम- न्तरो यमयतीति शरीरत्वेन नियाभ्यत्वम. तिपादनात् तदायचे स्थितिनियमने प्रतिपादिते; शेषित्वं च । न चाहं तेष्ववस्थितः - अहं तु न तदायतस्थितिः ; मत्स्थितो तैर्न कचिदुपकार इत्यर्थः । न च मत्स्थानि भूतानि न घटादीनां जलादेखि मम धारकस्वम् । कथम् १ मत्यङ्कल्पेन । पश्य ममैश्वरं योगम् अन्यत्र कुत्रचिदसंभावनीयं मदसाधारणमाथयें योगं पश्य । कोऽसी योगः ? भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः । सर्वेषां भृतानां भर्ताऽहम् न च तैः कचिदपि ममोपकारः । ममात्मैव भूतभावनः– मम मनोमयस्सङ्कल्प एव भूतानां भावयिता घार- प्रायेणाह तत इति । श्रीविश्वरूपादिषु विमाश्रितत्वमपि सर्वस्योच्यते ; अत्र तु खरूपनिष्ठते त्यपौन- रुक्त्याय मय्यन्तर्यामिणीत्युक्तम् । अनयोर्धारणनियमनयोरपि व्याप्त्या सहावीततामाह (व दर्शयितु- माह) तत्रैवेति । स्थितिनियमने स्थितिप्रवृती इत्यर्थः । शरीरशरीरिश्ववचनात् धृतिः शेषित्वं च तत्रार्थसिद्धे इत्यभिप्रायेणाह शेषित्वं चेति । ‘मया ततमिदं सर्वम्’ इत्यभिषायैव, ‘न चाहं तेष्ववस्थितः ’ इति वचने व्याहतम्, ‘यः पृथिव्यां तिष्ठन्’ इत्यादिश्रुतिविरुद्धं चेत्यवाह अहं स्थिति । मत्स्यानि सर्व- भूतानीति प्रस्तुतप्रकारा स्थितिरन निषिध्यते । ‘स भगवः कस्मिन् प्रतिष्ठित:’ इत्यल, ‘स्वे महिन्न’ (छा. ७.२४.१) इति हि श्रूयत इति भावः । उक्तं विवृणोति मत्स्थिताविति । न कश्चिदिति– स्वरूपतः सङ्करूपादृष्टादिना वेति भावः । मत्स्थानि, न च मत्स्थानीत्येतत् व्याहतमित्यत्राह न घटादीनामिति । मूर्त हि मूर्तान्तरं पतनप्रतिघातिना संयोगेन धारयति ; न तथाऽत्रेति भावः । लोक- दृष्टविपरीतं न संभवतीत्यभिप्रायेण शङ्कते कथमिति । शरीरशरीरिणोरिव संभवमभिप्रेत्याह मत्सङ्कल्पेने- ति । स्वेच्छाधीनधारकत्वं हि विहितम् अखतन्त्रतया धारकत्वं तु निषिध्यत इत्यविरोध इति भावः । ऐश्वरमित्यनेनानन्यसाधारणत्वं फलितम् पश्येत्यनेन च आश्चर्यता द्योतितेत्यभिप्रायेणाह अन्यत्रेति । “योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु” (नाम. ३. ना. १०९) इति पाठात् सङ्कल्परूप ध्यानमिह योगः, युज्यमानखमावा दिर्वा । पश्य मे योगमित्युक्ते योगस्वरूपमेवानन्तरं वक्तव्यमिति तदा काङ्क्षा दर्शयति कोऽसाविति । भूतसृन च भूतस्थः इत्यत्त्रार्थौचित्यादहमित्येव विशेष्यम् । अथवा भूतभावनः इतिवत् ममात्मेति निर्दिष्टसङ्कल्पविशेषणत्वेऽपि फलितकथने सर्वेषां भूतानां मर्ताह- मित्यादि । आत्मेति विशेषनिर्देश: परिधानयात् तदतिरिक्त सहकारिव्यवच्छेदार्थ इत्यभिप्रायेणाह ममात्मैवेति । ममारमेति व्यधिकरणनिर्देशस्वारस्यसिद्धमात्मशब्दार्थमाह मम मनोमयस्सङ्कल्प इति । एतेन देहादिसङ्घातेऽहङ्कारमध्यारोप्य लोकबुद्धयनुसारेण ममात्मेति व्यपदेश इति रोक प्रत्युक्तम् । सहस्य एव मनः कतियाऽभ्यव प्रसिद्धो मनः प्रतिपादकेन आत्मशब्देनाच व्यपदिष्टः । यद्वा आत्मशब्दोऽत परूपमपर एवं ‘मनसैव जगत्सृष्टिम्’ (वि. ५. २२.१५), ‘मनोऽकुस स्यामिति’ (१. १. २. १) (इत्यादेः । तदर्थ[ता] ] ज्ञापनाय तु मनोमय शब्दः । परमनिममनयोरेव 2

296 पिता नियन्ता च ॥ ४ ॥ ५॥ श्रीभगवतीत. 9.6. सर्वस्यास्य स्वसङ्कल्पायनस्थितिप्रवृत्तित्वे निदर्शनमाह- Iterssकाशस्थितो नित्यं वायुः सनगो महान्। तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानोत्युपधारय ॥ यथा आकाशे अनालम्बने महान् वायुः स्थितः सर्वत्र गच्छति । स तु वायुर्निरालम्ब नो मदायतस्थितिरित्यवश्याम्युपगमनीयः (मयैष वृत इति विज्ञायते ) - एवमेव सर्वाणि भूतानि तैरछे मयि स्थितानि मयैव धृतानीत्युपधारय । यथाऽऽहुर्वेदविदा, “मेघोदयः सागरसमितिरिन्दोर्विभागः स्फुरितानि वायोः । विद्युद्विभङ्गो गतिरुष्णरइमेर्विष्णोर्विचित्ला प्रकृतत्वात्, अनन्तरश्लोके च निर्दिश्यमानत्वात् सृष्टेश्च ततोऽप्यनन्तरं वक्ष्यमाणत्वादव भूतभावन । इत्येतत् सत्ता तादधीन्यनियमनाद्युपलक्षणमित्यभिप्रायेणाह धारयिता नियन्ता चेति । अथवा भूतभृन च भूतस्थ इत्यस्यैवायमर्थः ॥ ४ ॥ ५ ॥ " ५७ , } यथाssकाटस्थित इति लोके स्वस्मिन् सर्वभूतस्थितेः आकाशे वायुस्थितिर्दृष्टान्त इति केचिदाहुः ; तदयुक्तम् आकाशस्य वाय्यपेक्षया नियमनधारणयोरभावात् तथाविधस्थितेरिह प्रकृतरवेन तन्निदर्शनार्थत्वस्यैवौचित्याच्चेत्यभिप्रायेणाह सर्वस्येति । आकाशस्थितः सर्ववग इत्याभ्यामीश्वरे कषार्यस्थ तदेकप्रेर्यत्वं च विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह यताऽऽकाशेऽनालम्बन इति । महत्वं चान्याशक्यत्वा- योक्तम् । अभिप्रेतं निदर्शनप्रकारं विशदयति सस्विति । यथा निरालम्बने विहायसि विहङ्गम- शरीरा देश्वेतन विशेषाधिष्ठेयत्वम्; एवमेव वाय्वादेरपीति भावः । तैरदृष्ट इत्यनेन अनुपलम्भबाघ- निरासाय पूर्वोतश्रुत्यादिसिद्धयोग्यत्वप्रदर्शनम् । ईश्वरानुमानननम्युपगच्छतां कथमिदं निदर्शन- मित्यवाह यथाssहुर्वेदविद इति । आगममूलसंभावनातर्कपरमिति भावः । वेदविद इत्यनेनाधीय- मानवे दोपहणरूपता द्योतिता । अस्मदाद्यगोचरोपादानोपकरणसंप्रदानादिकानां तरक्षणा देव सकलदिड्मुखच्यापिनां घाराघराणामुत्पतिः सकलभुवनाप्लावन लम्पटस्यैव जलनिधेरम्बरालम्बिना तरणी वेलातले निवृत्तिः, प्रतिनियतकला वृद्धिक्ष शृहोन्नमनादिरूपश्चन्द्रमसो विभागः, अशङ्किताग- मानामनियतं दिग्विशेषाणां तृणगिरितरुषण्डलुण्टाकानां चण्डमारुतादीनां विष्फूर्तयः, प्रशान्तदहन- मिहिरहिमकरादिमहसि प्रावृषि निशीथेऽप्यविद्दितपूर्वोत्तरक्षणानां क्षणरुचीनां विभङ्गः, निरालम्बने विहायसि महीयसो महीयसो मिहिरमण्डलस्य प्रतिनियतदिनरजनिता सायनसंवत्सरादिदेशिकः संचारः 1 ‘शिपो मातरिश्वा दधाति’ इति श्रुत्या वायोबंडु घर कत्यमुच्यते । तादृशधायुधारकर परमात्मन एव नाकाशस्येति च तत्रैव तस्मिन्निति पदेन मातदिवेति पद बहितेन चाप्यते । अस आकाशस्य धारकत्वम संभवि । तादृशभुतिमादायात्रोपपादने सर्वविषयेऽपि श्रुतेरेय संभवात् यथेति निर्देशायोगात् युक्तथैव वायोरीश्वरधार्यत्वमत्र विवक्षितम् । तत्राकाशस्थित इति पद मूम्याद्यालम्बनाहि स्वज्ञापनाय । अचेतनत्वाश्चास्य न धारकनिरपेक्षत्वमिति युक्तिरियं सर्वाधार- परमात्मत्यनुप्रासि |

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9 6-7 297 प्रभवन्ति माया |” इति विष्णोरनन्यसाधारणानि महाचर्याणीत्यर्थः । श्रुतिरपि ‘एत वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः” (बृ. ५८९) “भीषासाद्वारा: पवते, भीषोदेति सूर्यः, भीषासाद त्रिवेन्द्र श्र” (आ. ८) इत्यादिका ॥ ६ ॥ सकलेतरनिरपेक्षस्य भगवतस्सङ्कल्पात्सर्वेषां स्थितिः ‘प्रवृत्तियोका तथा तत्सङ्कल्पादेव सर्वेषामुत्पतिप्रलय | वपीत्याह— + सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ स्थावरजङ्गमात्मकानि सर्वाणि भूतानि, मामिकाम् मच्छरीरभूताम्, प्रकृतिं तमशन्द वाच्यां नामरूपविभागानहम्, कल्पक्षये चतुर्मुखावसानसमये मत्सङ्कल्पात् यान्ति तान्येव भूतानि कल्पादौ पुनर्विसृजाम्यहम् ; यथाऽऽह मनुः " आसीदिदं तमोभूतं…. सोऽभिध्याय एवंविधानि, अन्ये च किम्पाकारः सर्वे सर्वव्यापिनः सर्वशक्तेर्विष्णोरेव विचित्र [सृष्टि ] शक्तिमूला भवितुमर्हन्तीति श्लोकार्थः । मायाशब्दस्य मिथ्यात्वनिरसनायाह विष्णोरिति । संबन्धसामान्यस्य नियाम्यत्वधार्यत्वादिविशेषपर्यवसानाय यथाऽऽहुर्वेदविदः इत्यनेनाभिप्रेतं विवृगोति श्रुतिरपीति । प्रशासनमत्र सङ्कल्पविशेषः । भीषेति भयादित्यर्थः ॥ ६ ॥ अप्रस्तुतसृष्टिप्रलयाभिधानस्य सङ्गतिमाह सकलेति । प्रवृत्तिश्चेत्यर्थसिद्धोक्तिः । मामिकामि- त्यनेन शेषत्वं सिद्धम् ; तच्च शरीरतयेत्यवगतम्, ‘यस्य तमश्शरीरम्’ (बृ. ५ ७ १३ ) इति ; अतो मच्छरीरभूतामित्युक्तम् । सर्वभृतशब्देन समम्तकार्यावस्थासंग्रहात् तमश्शब्दवाच्यामित्युक्तम् । ‘तम…. एकीभवति’ (सुबा २.) इत्युक्तप्रदर्शनं नामरूपविभागानमिति । सर्वभूतदशब्दात्, प्रकृति यान्तीति वचनाच प्राकृतश्लय एवात्र विवक्षित इत्याह चतुर्मुखावसानसमय इति । कल्पक्षये अन्तिमब्रह्मदिवसावसान इत्यर्थः । कल्पानां क्षय इति वा विवक्षितम् । ब्रह्मायुः परो वाल कल्पशब्दः । ‘संहर्ता च स्वयं प्रभुः’ (वि. १. २. ६७), ‘मनसैव जगत्सृष्टि संहारं च करोति यः’ (वि. ५. २२. १५ ) इत्याद्युक्तेः अत्रैव पुनस्तानि विसृजामीति वचनाच मदीयां प्रकृतिं यापयामीत्यभिप्रायः । तदाह मत्सङ्कल्पात् यान्तीति । तानि । तत्सजातीयानीत्यर्थः । तदभिप्रायेण ताम्येवेत्युक्तम्, “यथर्तुवृतु लिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये । दृश्यन्ते तानि तान्येव” (वि. १. ६. ६५ ) इतिवत् । यथा कुन्तीशरीरात् तवोत्पत्तिस्त्व वाऽनुपलब्धाऽप्याप्तवाक्यात् दृढप्रतिपन्ना, तथा मच्छरीरात् प्रपश्च- स्योत्पत्ति ममैव वाक्यादभ्युपगच्छेति कौन्तेय इत्यस्य भावः । मच्छरीरभूतां…. तमश्शब्दवाच्यामिति स्वोक्तमर्थं भेषजायमानयत्किञ्चनोतेर्मनोर्वचनेन संवादयति यथाऽऽद्देति । आसीदिदम् (मनु. १.८) इत्यादिकायां सप्तलोक्यां नारायणस्यैव परमकारणखं ब्रह्मादेरशेषस्य तत्सृष्टत्वं च सुन्यतमुक्तमनु- 1 1 स्थिनत्वात् विष्णोः स्थितिहेतुत्वस्य प्रसिद्धत्वाच सा पूर्वमुक्ता । पञ्चादुत्वस्यादि । 2 भाष्ये तान्येवेतिपदं तत्पादितप्रमाणवाक्य सारकमिति भावः । ST-38

298

श्रीभगवद्रीता ५. 978-9 46. शरीरात्स्वाद” (१.५) इति । श्रुतिरपि “यस्याव्यक्तं शरीरम् " (सु. ७) “अध्यकमक्षरे लीयते, अक्षरं तमधि लीयते” इत्यादिकर (सु. २) “म आसीत् तमसा गूढमग्रे प्रकेतम् " (अष्ट. २८, २) इति च ॥ ७ ॥ प्रकृति स्थास्वभ्य विजामि पुनःपुरः। भूरुग्राममि त्वम प्रहर्षशास् ॥ € after विचित्र परिणनिती प्रतिमवष्टभ्य अष्टधा परिणमध्य इमं चतुर्विध देवतिर्य- धनुष्यस्यानरात्मकं भूतग्रामं मदीयाया मोहिन्या गुणमय्याः प्रकृतेर्वशादर्श पुनःपुन: काले- काले विसृजाभि ॥ ८ ॥ एवं विसृष्टानि कर्माणि नैण्याचापादनेन भ[ग] वन्तं वनन्तीत्यत्राह ९ न च मां तानि कर्माणि दीवसी मसकं हे काल ॥ सन्धेयम् । कारणावस्वन्याप्यचिन्त्य परनात्मशरीरतवाऽयन्तभिन्नत्वे तम शब्दवाच्यत्यादौ च मनोरुप- बृंहणीयां श्रुतिं दर्शयति श्रुतिीति ॥ ७ ॥ विसृजामीत्युक्ताया: समष्टिव्यष्टिरूपाया: सृष्टेः प्रकारः प्रदर्श्यते प्रकृति स्वामिति लोकेन । “विकार जननीमज्ञामरूपामजां वाद’ | ध्यायतेऽध्यासिता तेन तन्वते प्रेर्यते पुनः । सूयते पुरुषार्थं च तेनैवाधिष्ठितं जगत् । गौरनाद्यन्तवती सा जनित्री भूतभाविनी” (मं. उ.) इत्यादिश्रुत्यनुसारेणास्य लोकस्यार्थमाह स्वकीयामिति । उपादानद्रव्यस्य कर्ताऽवष्टम्भो द्यधिष्ठानम् ; तच्चाभिमतकार्यविशेषानु- गुणमध्यावस्था प्रापणमेवेत्यभिप्रायेोक्तम् अष्टषा परिणमय्येति । भूमिरापः (७. ४) इत्यादिना प्रागुक्तमष्टविधत्वम् । एवमर्थसिद्धः समष्टिविकार उक्तः; भूतग्रामशब्दोऽत देवता दिजात्यवच्छिन्न- व्यष्टिजीवतोमपरः, अचेतनपरत्वे प्रकुने वैशारसमित्यनेनानन्ययात् । तस्य चतुर्विधस्य सावान्तरभेदस्य संग्रहार्थः कृत्स्नशब्दः । एवं परवशत्वे च योग्यताप्रदर्शनार्थम् इममिति निर्देश इत्यभिप्रायेणोक्तम् इमं चतुवैिवमित्यादि । चातुर्विध्यमेव विवृणोति देवेति । प्रकृते शादित्यनेनाभि- प्रेस ‘प्रकृति मोहिनी श्रिताः ’ (१२) इत्य च कण्ठोकोऽवशत्यहेतुः मोहिन्या इत्युक्तः । तत्रापि हेतुर्गुणमयत्ये ‘त्रिभिर्गुणमनैः (७. १३) इत्यादिनोक्तम् । पुनःपुनरित्यनेन तदुत्पखिमयोचि तद्विप सहस्रयुगादिप्रतिनियतानाच्च नन्तप्रवाह काला बच्छेदविशेषो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह कालेकाल इति । जिमि विविधं सृजामि, विचित्रनामरूपदेशक । लभोगादियुक्तं करोमीत्यर्थः ॥ ८ ॥ a ; ‘न च र्मा तानि कर्माणि’ इत्येतन पुण्यपापरूपकर्मविषयम्, तस्याप्रस्तुतत्वेन तानीति परामर्श- योगात् सृष्टिसंहारादेश्व प्रसक्तत्वात् तत्परामर्श एवोचितः तस्य दोषरूपत्वमपि सृज्यदेवादि- वैषम्यादिना द्योतितमिति तन्निरासार्थोऽयं श्लोक इत्यभिप्रायेणाह एवं तर्हति । सृष्ट्यादीनीति आदि- शब्देन स्थितिसंहार निग्रहानुग्रहादिसंग्रहः । नैर्घृण्यादीत्यादिशब्देन पक्षपातित्याव्यवस्थितस्यादि संगृह्यते । निवन्नन्तीति न संसाररूपो बन्घ उच्यते जगत्सृष्ट्यादेः ससारहेतुत्याश्रवणात् । परोक्तधर्माधर्म 1 द्वितीयान्तस्य पियस्येनामित्युपरितनवाकयेऽन्वयः । उपरि तेन परमात्मना अध्याहिता आक्रान्ता ध्यायते चिन्त्यते इत्यर्थः । ;

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 99 10 299 न च तानि विमष्ट्यादीनि कर्माणि निन्नन्ति मयि नैर्घृण्यारिकं नापादयन्ति, यः क्षेत्रज्ञानां पूर्वकृतान्येव कर्माणि देवादिवपातः अहं तु तत्र वैपम्ये असक्तः तत्रोदासीनवदासीनः यथाऽऽह लकारः “वैक्यनेर्नृण्ये न सापेक्षत्वाद” (२१.२४), न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात् " ३५) इति ॥ ९ ॥ मयाऽध्यक्षण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् । हेतुभाऽनेन कौन्तेय जगद्धि परिवर्तते ॥ 10 तस्मात् क्षेत्रज्ञकर्मानुगुणं सदीया प्रकृतिः सत्यश्पेन मयाऽन्यक्षेणेक्षिता सचराचरं जगत् सूयते । अनेन क्षेत्रज्ञकर्मानुगुणमयीक्षणेन हेतुना जगत् परिवर्तत इति मत्स्याम्यं संवन्धशकाप्रसङ्गाभावात् । दौर्जन्ये सत्यपीश्वरस्य नियामकाभावात् । अक्षो नैर्वृण्यादिरूपदोषानुबन्ध एवात्र शक्तिः प्रतिषिध्यत इत्याह मयीति । चः शानिवृत्त्यर्थः । सृष्टिवैषम्ये प्रयोजकमभिप्रेतमाह यत इति । ‘सशक्त्या वस्तु वस्तुताम्’ (वि. १.४५२) ‘कर्मभिर्भाविता: पूर्वै’ (वि. १. ५.२८) ‘मस्तम्बपर्यन्ता जगदन्तचैवस्थिताः । प्राणिनः कर्मनिरता वशवर्तिन’ (वि. ध. १०४. २३) ‘वाचिकैः पक्षिमृगताम्’ (मनु. १२. २), ‘अविद्याकर्मसंज्ञामा रीवा शक्तिरिष्यते । यया क्षेत्र- शक्तिस्सा वेष्टिता नृप सर्वगा । संरावान् अखिलान् अवाप्नोत्यतिसन्ततान् । तथा तिरोहितस्याच शक्तिः क्षेत्रज्ञसंज्ञिता । सर्वभूतेषु भूपाल तारतम्येन वर्तते ॥’ (वि ६ ७ ६२, ६३) इत्यादिभि: सिद्धो- ऽयमर्थः । तेषु कर्मस्वसक्त[] इत्युक्ते सति अकर्तृत्वादिनः स्यादिति निरासायोक्तं तत्र वैषम्य इति । असक्का प्रयोजकत्वरूपसंवन्धरहितः इत्यर्थः । असत्वे दृटान्त उच्यते उदासीनवदासीन इति । यथा कस्मिंश्चित्कर्मणि उदासीनस्तत्र प्रयोजकत्वरूपसंवन्धरहित तथा कर्ताऽप्यसौ तस्मिन्नंशे उदासी- नवदासीन इत्यर्थः । तेन कर्मानुष्ठानशायामीश्वरस्य ‘वैपम्याददासीनत्वमेवोच्यते । विषमसृष्टः कर्मसापे- क्षत्वे, जीवानां तत्कर्मप्रवाहाणां च अनादितया प्रलयकालेऽति दर्शयति यथाऽऽद्देति । " … यदि कर्मानुगुणा विषमसृष्टि:, तर्हि प्रकृतिरेव परिणानशीला तदनुगुणं परिणमताम् किं स्वयेत्यत्रोच्यत मयाऽध्यक्षेणेति । सर्वभूतानीत्युपक : न्तख सकल्पाची सुप्रियोपसंहार ताद्योतनायाह तस्मादिति । मयाऽयक्षेणेति पदद्वयानि श्रौतमर्थमाह सत्यङ्कल्पेन ईक्षिता इति । ‘कर्माध्यक्ष सर्वभूताधिवास:’ (वे. ६. ११), ‘यो अस्याध्यक्षः (ऋ. ७७.१०.१.१७), ‘ध्यायते - ध्यासिता तेन’ (मं. उ) इत्यादिकमल भाव्यम् । अधिकमश्नुत इति अध्यक्ष इति केचित् । जग च्छन्दस्तलाप्यन्वेतव्यः पूर्वार्धगतयचगचरशब्द उत्तरलापीत्यभिप्राये सचराचरं जगदित्युक्तम् । सूयते इत्यनेन ‘सूते पुरुषार्थं च (मं. उ.) इत्याश्रुितिः सारिता । पूर्वार्धे सृष्टि हेतुतयो कमेवोत्तर- त्रापि संहारहेतुतया अनेन हेतुनेति परामर्शार्हम् न पुनः प्रधानतयोपस्थापिताऽपि सृष्टिः, तम्याः मयादिकं प्रति अहेतुत्वादित्यभिप्रायेणाह अनेनेति । तेनाध्यक्ष शब्दस्याल अविक्रियहशिमाल- परत वदन्तः प्रत्युक्ताः । कर्मवशाज्जीवशेषभूतं प्रपञ्चं प्रति कथं तव स्वाम्यम्, कथं च कारुणिकस्यापि कर्मपरतन्त्र तथा दुःखमुत्पादयितुस्सत्यसंकहपतेत्यवाह मत्स्वाम्यमिति । पश्य मे योगम्’ (५) 1 1 वैषम्यादुदालीनत्यं सम वैषम्यांशान्निवृत्तत्वम् । चैपम्यादबुदा सानत्वमिति पसको वा ।

800 श्रीभगवद्गीता- म. 9. 1121. सत्यसङ्कल्पत्वं नैर्घुण्यादिदोषरहितत्वमित्येवमादिकं मम वसुदेवसूनो रैश्वरं योग पश्य । यथाsse श्रुतिः, “अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् समिधान्यो मायया सन्निरुद्धः । मार्या तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् ॥” (श्वे. ४.९) इति ॥ १० ॥ अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्। परं भावनामन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ एवं मां भूतमहेश्वरं सर्वज्ञ सत्यसङ्कल्पं निखिलजगदेककारणं परमकारुणिकतया सर्व- समाश्रयणीयत्वाय मानुर्षी तनुमाश्रितं स्वकृतेः पापकर्मभिर्मूढा अवजानन्ति प्राकृतमनुष्यसम मन्यन्ते । भूतमहेश्वरस्य ममापारकारुण्यौदार्य सौशील्यवात्सल्य निबन्धनं मनुष्यत्वसमा- श्रयणलक्षणमिमं परं भावमजानन्तो मनुष्यत्वममाश्रयणमात्रेण मामितरसजातीय मत्वा तिरस्कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ ११ ॥ मोघाशी मोधकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । राक्षसोमासुरी चैव प्रकृति मोहिनीं श्रिताः ॥१२ इत्युपक्रान्त निर्वहणरूपता प्रदर्शनाय ममेत्यादिकम् । अवजानन्ति मामित्यनन्तर लोकस्थास्मच्छन्दानु- सन्धानवशात् मे इत्येतन्निरतिशयसौलभ्यसंच्छादितेश्वरभानमवारनभित्रैतीति वसुदेवख नोरित्युक्तम् । एतेन ‘मनुष्यत्वे परत्वं च’ (१३) इति संग्रह लोकांशोऽनुसंहितः । युज्यत इति व्युत्पश्या स्वाम्यादेरख येगशब्दार्थतोक्ता । प्रकृतेरी धराधीनवरिणामत्ये जीवानां कर्मानुगुणप्रकृतिवशब्दे च श्रुतिमुदाहरति यथाऽर्हति ॥ १० ॥ महात्मनां विशेषं वक्तुं मूढानां स्वभाव उच्यते अवजानन्तीति लोकद्वयेन । प्रकृतसङ्गत्यर्थ- शब्दः । भूतमहेश्वरमित्यस्य भावविशेषणत्वायोगात् व्यवहितेनापि माम् इत्यनेनान्वयः । मूतमहेश्वरादिशब्देनाभिप्रेतप्रदर्शनम् सर्वज्ञमित्यादि । मानुषीं मनुष्यसंचन्धिनीम् ; मनुष्यजातीय- सन्निवेशयतीमित्यर्थः । यथा हिरण्मयमृन्मयघटयो- यवैजात्येऽपि संस्थानसाम्यम्, तद्वत्रापि । इदं मत्स्यादितम्याश्रयणस्याप्युपलक्षणम् । मौच्यत्यादीश्वराधीनत्वेन तद्दोषत्रयुदासाय स्वतैः पापकर्मभिरि त्युक्तम् । अवज्ञाकारणं दर्शयति प्राकृतेति । परं भावमजानन्त इत्यनेन भ्रमहेतोर्भेदाग्रहस्य कथनम् । मानुषीं वनुमाश्रितमिति तु सादृश्यस्य । ताभ्यां प्राकृतमनुप्यसजातीयताश्रमः । ततश्च यथा- कथञ्चित्प्रतीयमानोत्कर्षापयेन निकर्षापादनरूपावज्ञा । तदेतदखिलं विशदयति भृतमहेश्वरस्येति । मनुष्यत्व समाश्रयणलक्षणमिति अजहरस्वभावस्य अनितरसाधारणमेवंविधमनुष्यत्वाश्रयणमपि वस्तुतः परत्वानुप्रविष्टमिति भावः ॥ ११ ॥ 1 श्लोक हिशब्दद्योतितां प्रसिद्धि दर्शयितुं श्रुभ्युशहरणम् । सूयसे परिवर्तत इत्युभयत्र हीत्यस्यान्चयः । सूयत इति कर्तरि योगः । उत्पादयतीत्यर्थः । 2 अवजानन्तीत्यादि श्लोक मूढभाव प्रदर्शनव्याजेन मनुष्य वे परत्वप्रतिपादकम् । 3 मनुष्यत्व समाश्रयणहेतुभूत कारुण्यौदार्यादिकमन विवक्षितं स्यात् । उत्तरलोक- माध्यामे तथादर्शनात् । यद्वा परं भावम्-श्रेष्ठमाविर्भावमित्यर्थः ।

वात्पयचन्द्रिकासहितं पीताभाष्यम् 9 12 18. 301 मम मनुष्यत्वे परमकारुण्यादिपरत्वतिरोधानकरी राक्षसीमासु च मोहिनीं प्रकृति- माश्रिताः, मोघाशाः मोघवाञ्छिताः निष्फलवाञ्छिता, मोधकर्माणः मोघारम्भाः, मोघज्ञानाः सर्वेषु मदीयेषु चराचरेष्वर्थेषु मयि च] विपरीतज्ञानतया निष्फलझाना, विचेतसः तथा सर्वत्र विगतयाथात्म्यज्ञाना: मां सर्वेश्वरमितरसमं मत्वा मयि च यत् कर्तुमिच्छन्ति, यदुद्दिश्यारम्भान् कुर्वते, तत् सर्वे मोघं भवतीत्यर्थः ॥ १२ ॥ महात्मानस्तु मां पार्थ देवीं प्रकृतिमाश्रिताः । भजन्यन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमध्ययम् ॥१३ ये तु स्वकृतेः पुण्यसञ्चयैः मां शरणमुपगम्य विश्वस्त समस्यापवन्धा देव प्रकृति- मोघाशा इति श्लोकेन प्रस्तुतस्य हेतुफले प्रतिपाद्येते । मोहनप्रकृत्याश्रयणं हि मोचाशत्वादी हेतुरिति पूर्वमुत्तरार्धव्याख्या । राक्षवीं रक्षस्संबन्धिनीं तामसीन्; आसुरीम् असुरसंबन्धिनीं राजसीम् ; क्रोधलोभादिमयीमित्यर्थः । प्रकृति स्वभावमित्यर्थः । “यजन्ते सात्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजन्ाः । भूतान् प्रेतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥” (गी. १७.४), “मन्ये त्वां राक्षस क्रूरमथव तामसात्मकम् । अस्मात् क्षिपसि गोविन्दं पाण्डवं च धनञ्जयम्” (मा. भी. ६६.३१) इत्यादिविवेति द्रष्टव्यम् । मोहिनीमित्यनेन भगवत्परत्वतिरोधानादिकमभिपेतम् । मोघाज्ञाः इति समासांशद्वयार्थकथनम् मोघवाञ्छिता निष्फलबाञ्छिता इति । फलपर्यन्तकर्मखरूपासिद्धयभिप्रायेण मोघारम्भा इत्युक्तन् । उपक्रमप्रभृति निष्फलप्रवृत्तय इत्यर्थः । ज्ञानस्य मोघत्वं हि स्वाधीनप्रवृत्त्यभिमतफल राहित्यम् । तच अयथार्थत्वनिवन्धनम् । तस्य चात्र विषयविशेषनिर्देशाभावात् यथासंभव सर्वविषयत्वमुचितमित्यभि- पायेणाह सर्वेष्विति । चैपरीत्यं च अस्वतन्त्रे स्वतन्त्रत्वम्, अन्यदीये स्वकीयत्वम्, अजडे नित्ये जडत्वानित्यत्वादिकम् अस्थिरे स्थिरत्वमित्यादिकं द्रष्टव्यम् । ‘मोघज्ञाना:’ इति ज्ञानविशेषस्य विहितत्वात् तत एव तत्कारणस्य च निषेदुमशक्यत्वात् ‘विचेतसः’ इति निषेधस्तदतिरिक्तज्ञानपर इत्यभिप्रायेणाह सर्वत्र विगतयाथात्म्यज्ञाना इति । ननु मोघात्यादिकमसिद्धम्, स्वर्गपश्चाद्यभि- लपितसिद्धेः तदुपायभूतयागादिषु यथार्थज्ञानाचेत्याह मामिति । अत्र यथार्थज्ञानाभावात् मोघज्ञानत्वम्, तत एव मोपाशस्वमोघारम्भत्वे इति क्रमः ॥ १२ ॥ " 1 एवमवज्ञाप्रवृत्तमूहभूविष्ठे लोके निष्फलस्तवावतार इति शङ्कायामवतार साफल्यकारिणां महात्मनां वृत्तकथनव्याजेन भक्ति सञ्जयति महात्मानस्त्विति । महात्मशब्देन तुशब्देन च सिद्ध भजनौ पथिकमतिशयं दर्शयन् उद्देश्योपादेयांश च विभजते ये स्थिति । ‘जनास्सुकृतिनः’ (७. १६) “मामेव ये प्रपद्यन्ते” इत्यादि प्रागुक्तं प्रतिसंघापयति स्वकृतैः पुण्यसंचयैम शरणमुपगम्येति । देवीं 1 यत् कर्तुम् - अबजानन्तीत्युक्ता यज्ञापूर्वकं मद्वाधनादिकं यत् कर्तुम् । 2 अंशइयेति । व्युत्क्रमेण व्याख्यानम् । आशापदं व्याख्याय मोघपदमपि व्याख्यातीति भावः । 3 मामित्यादि भाष्यं लोके पदानामन्ययक्रमदर्शकमिति भावः । श्रिताः विचेतसः मोघशाना: मोरयाशाः मोधकर्माण इत्यन्वयः । 802 गवती अ. 9 18-14. माथिटा महात्मानः ते भूतः हिमव्यवन वनसगोचर नामकर्म रूपं परमकारुणिकतया साधुपरित्राणाय मनुष्यत्वेनावदी में इस्व. अनन्यमनसो मां भजन्ते (न्ति ) मत्प्रियस्वातिरे- केण मद्रजनेन विना मनसाऽऽत्मनव वाह्यकरणानां च धारणमलभमाना मजजनैक- प्रयोजना भजन्ते ॥ १३ ॥ " सततं कीर्तयन्तो मां यतमश्च दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ २४ अत्यर्थमत्प्रियस्येन मत्कीर्तनयतन नमस्कारैर्विना क्षणाणुमा लेऽप्यात्मधारण मलभमानाः, - मद्गुणविशेषवाचीनि मन्नामानि स्मृत्वा पुलकाश्चितसर्वाङ्गाः, हर्षगद्गदकण्ठाः, नारायण- कृष्णवासुदेवेत्येवमादीनि सततं कीर्तयन्तः तथैव यतन्तः मत्कर्मस्वर्चनादिकेषु तदुपकारकेषु सात्विकीन् । भूतादिनित्यनेना शक्योपासनं परत्वं विवक्षितमित्याह वराङ्मनसेति । मामित्यनेनावतारपर्य वलितं सौलभ्यं सहेतुकमाह परका देति । अवतारस्य दयादिमूलकत्वेन कर्ममूलकत्वाभावात् नमोचाद्यभावो ऽभ्ययाव्देनोच्यते । अनवन सहेतुकं विद्युयोति मस्त्रियत्वेति । आधिकान्तरव्यवच्छेदार्थत्वादनन्ययोजयत्वविवक्षाऽलोचिता । मप्रियस्वेति । पार्थशब्देनेन्द्रसूनु- स्त्वमपि दैवप्रकृतिरिति सूचितम् ॥ १३ ॥ i भजन्तीत्युपासनं प्रसक्तम् अथ तदेव कीर्तनयतननमस्कारेषु प्रेरयन्त्याऽत्यर्थमियत्वलक्षणा- या विशेष्यते सततमिति । कीर्तनादीनां त्रयाणां वाङ्मनः कायकर्मरूपतां तेषामेव प्रकरणा- न्तरेषु सिद्धं प्रकारम्, सततमित्यस्य च कीर्तन-यतन - नमस्कार - नित्ययुक्तत्वोपासनेष्व विशेषेणान्वयमाह अत्यर्थेति ; अत्यर्थमत्मियत्वं भक्त्येत्यस्यार्थः । क्षणे महापृथिव्यादिवत्कल्पिते तस्य चरमावयवतया कल्पितोंऽशः क्षणाणुमात्रेऽपीत्युक्तः । नाम्नां खादुत्वातिशयसिद्धयर्थम् मद्गुणविशेषवावीनीत्युक्तम् । नामकीर्तन चेष्टितादिकीर्तनस्नोपलक्षणम् । गुणानुसन्धानाभावेऽपि स्वरूपतः प्रीतिजननाय पुनः मनामानीति व्यपदेशः । पुलकाचितसर्वाङ्गा इत्यादिकं तरलदे शोक्तशब्दोपादानम् ; यथा “तनामस्मरणभूतपुलकश्चेदिपुय:” (वि. ध. ७४.१८) इति । हर्षगद्गदकण्ठा इत्यनेन ‘खर- नेवाविक्रिया’ (मा अश्व. ११५) इत्यादिभक्तिलक्षणग्रन्थस्मारणम् । ‘कृषिभूवाचकश्शब्दो णश्च निर्वृतिवाचक:’ (भा. उ. ६९.५) इति कृष्ण शब्दोऽपि पुरुषार्थहेतुत्वप्रतिपादनमुखेन परव्यूहादि- समस्तास्था साधारण इति ज्ञापनाय व्यापकयोर्मध्ये पठितः । अवतारान्तरेष्वपि कृष्णशब्दः प्रयुज्यते ‘उद्धृताऽसि वराहेण कृष्णेन शतबाहुना’ (न.) इति । यद्वा नारायणेति परस्वानुसन्धानम् कृष्ण- वासुदेवेति तु अवतारविशेषपरतथा सौलभ्यानुसन्धानम् “यज्ञेशाच्युत गोविन्द माघयानन्त केशव । कृष्ण विष्णो हृषीकेश वासुदेव नमोऽस्तु ते । इति राजाऽह भरतो हरेर्नामानि केवलम् ॥” (वि. २. १३. ९), “नानोऽखि यावती शक्तिः पापनिर्हरणे हरेः “, “कमलनयन वासुदेव विष्णो घरणिधरा- च्युतशङ्खचक्रपाणे” (वि. ३. ७, ३३) “एताबसालमघनिर्हरणाय पुंसां " ( भाग. ६.३.२४), " सङ्कीर्त्य नारायणशब्दमात्रम्” इत्यादिषु सर्वत्र सङ्कीर्तनप्रभावः प्रसिद्धः । रहसि जनसनिधौ च

3 तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 9 14-15. 308 भवननन्दनवन करणादिकेषु च दृढसङ्कल्पा यतमाना, भक्तिभागवनमितमनोबुद्धयनिमान पदक शिरोभिराजै चिन्तिर्कांद के धरातले पिवन्तः सततं मां नित्ययुक्ताः नित्ययोग काङ्क्षमाणा आत्या महान उपासने ११४ ॥ ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते । एवम् ॥ STA अन्येऽपि महात्मानः पूर्वोक्तः कीर्तनादिभिः इयेन यचेन च यजन्तो मासु- पासते । कथम् ? बहुधा पृथक्त्वेन जगदाकारेण, विश्वतोमुखम् विश्वप्रकाशमवस्थितमामेकत्वे- नोपासते । एतदुक्तं भवति - भगवान् वासुदेव एव नामरूपविभागानहतिक्ष्म निचिद्वस्तु- व्रीडादिराहित्यमपि सततशब्देन व्यञ्जितम् । तथैव । तं भवत्येत्यर्थः । कर्मखित्यादिकं भक्ति- योगा साधारणयतनविषयप्रदर्शनम् । तत्कर्मयतने दृढसङ्करूपत्वं महत्यामापहि संपदि चान्याश्रवणपरि- हारार्थम् । भक्तिमारेत्यादिकं प्रणामस्य रागप्राप्तत्वकथनम् । “मनोबुद्धयभिमानेन सह न्यस्य घरा- तले । कूर्मवच्चतुरः पादाञ्छिरस्तत्रैव पञ्चमम् ॥” (सा. से. ६. १८७ ) इत्युक्तोऽणामः । नित्य- युक्ता इति आशंसायां त इत्याह नित्ययोगसाकाङ्क्षनाणा इति । काङ्क्षमाणशब्दः चानश्प्रत्ययान्तः, “ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु चानश” (अष्टा ३२.१२९) इत्यनुशासनात् । “दासभूता: " (पश्च ) इत्याद्युक्तखरूपानुरूपेण…. (?) नित्ययोगं विशिनष्टि आत्मान्तं महाव्यवसायिन इति ॥ १४ ॥ " । सृजन्त्यनन्यमनसः इत्यनन्यमनस्त्वेन प्रथममुपासनं विशेषितम् ततश्च कीर्तनादिभिरन्तरङ्गः । अथ वेद्याकारविशेषप्रदर्शनेनापि तदेव विशेष्यते ज्ञानयज्ञेनेत्यादिना सदराच्चाहमर्जुनेत्यन्तेन । चकारः पूर्वोक्तकीर्तनादिसमुचयार्थः । अपितु अन्य इत्यनेन कि, अन्यथा नैरर्थवादित्यभि- प्रायेणाह अन्येऽपीति । अन्यशब्दोऽल पूर्णोपासकपरः । यज्ञेन यजन्तः यज्ञेन प्रीणयन्त इत्यर्थः । बहुना पृथक्त्वेन इत्यनेन समष्टिव्यष्टितवान्तरासह इत्याह जगदाकारेणेति । विश्वतो मुखस्याल समभिव्याहारानुगुणं विवक्षितमाह विधत्रकारमिति । ननु एकत्वेन पृथक्त्वेन चोपासत इत्यन्वयः किं नोच्यते ? कथं चैकस्यैव सतो बहुत्वेनावस्थानम् : तथा च सविकारत्वसंसारित्वादि- दोषाच स्युः वहुधाऽवस्थितस्यैकत्वेनोपासितुर्हष्टिविधिवत् भ्रान्तिश्च स्यादित्यवाह एतदुक्तमिति । एतेन परोकप्रक्रिययोपासन विधालयपरत्वं भेदाभेदाश्विर्णनं च प्रत्युक्तन् । भगवानित्यनेन सुधायौ- पयिकगुणप्रपञ्चप्रदर्शनम् । वासुदेवशब्दे प्रथमोशेन सर्वसामानाधिकरण्यव्यपदेशनिदान सर्वशरीरकत्व पर्य वसिताप्तिविशेषः, द्वितीयांशेन सृष्टिप्रयोजनं क्रीडादिरेवेत्युच्यते । द्वाभ्यां च पदाभ्याम् अनन्योपास- 1 एकत्वेन चिशियैकत्वेन । न तु विभवामरूपत्वेनं यथेः । तदिदं 19 लोके । 2 पूर्णेति । अताभिः निना प्रागुकम् । मन तु चिद- चिन्तयमिता परमात्मस्वरूपच्चापि ग्रहणात् सर्वे पूर्णमतियोगाः भवतिपदाः उक्ता इति भावः । एकमेव परं ब्रह्मेति केचित् केचिच्च आदित्यचन्द्रादिमेदेन भिन्न इति केचिश्च बहुधा विश्वरूपेण स्थित इति शांकरे । +

804 श्रीभगवदीता - भ. 9. 10 17. शरीरस्मन् सत्यसङ्कल्पो विविधविभक्त नामरूपस्थूलचिदचिद्वस्तुशरीरः स्यामिति संकल्प्य स एक एय देव तिर्यमनुष्य स्थावराख्य विचित्र जगच्छरीरोऽवतिष्ठत इत्यनुमंधानाश्च मामुपासते इति ॥ तथा हि विश्वशरीरोऽहमेवावस्थित इत्याह- अहं कतुरहं यज्ञः स्वधाऽहनमौवधम् । मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निर हुतम् ॥ १६ अहं क्रतुः अहं ज्योतिष्टोमादिकः क्रतुः ; अहमेव महायज्ञः; अहमेव पितृगण पुष्टिदा स्वभा; औषधं हविवाहमेव ; अहमेव च मन्त्रा; अहमेव च आज्यम् । प्रदर्शनार्थमिदम् सोमादिकंच हविरहमेवेत्यर्थः ; अहमाहवनीयादिकोम होम बाहमेव ॥ १६ ॥ पिताऽहमस्य जगतो माता धाता पितामहः । वैद्यं पचिसमोर ऋक्साम यजुरेव च ॥ १७ अस्य स्थावरजङ्गमात्मकस्य जगतः, तत्रतत्र पितुत्वेन, मातृत्वेन, धातृत्वेन, पिता- कैक्ान्तिजनशीलितमन्त्रविशेषोऽ पि स्मारितः । पृथिव्यादिबहुत्वमात्रस्य प्रत्यक्षादिसिद्धत्वादेकस्यैव सतो बहुत्वं हि शास्त्रवेयम् ततश्च तथाभूतैकत्व एवाल यावयतात्पर्य न सचैकस्य सर्वशरीरत्वेन निर्व्यूढमिति न कश्चिद्दोषः ॥ १५ ॥ 1; यद्यपि परव्यूहादिरूपेणैकत्व पृथक्त्वे वक्तुं शक्ये, तथाऽपि अनन्तरमन्थानुसारादुक्त एवार्थ इत्य- भिप्रायेण अहं ॠतुरित्यादिश्लोकचतुष्टयस्य प्रकृतसङ्गतिमर्थं चाह तथाहीति । ज्योतिष्टोमादिक इत्यनेन महायज्ञ इत्यनेन च विषयविशेषदर्शनात् ऋतुयज्ञशब्दयोः पौनरुवत्यपरिहारः । शारीरमानस श्रौतस्मार्तादिविभागस्तु न प्रसिद्धधनुसारीति भावः । महायज्ञः ब्रह्मयज्ञादिः पञ्चविधः । अविशेषात् एव- कारस्सर्वत्रान्येतव्यः । क्रतुतदवयवादिप्रसङ्गात् स्ववाशव्द सहपाठादाज्यस्य च पृथगुक्तत्वात् ओषधिविकार- विशेषविषयोऽयमषशब्द इत्याह औषधं हविवाहमेवेति । एतेन स्वधौपध शब्द पोरन भेषजादि- परत्वव्याख्या प्रत्युक्ता । ‘विशेषविधिः शेषनिषेधार्थः’ इति शङ्कां परिहरति प्रदर्शनार्थमिति । एवमुत्त- रेपि पितामहादिकथनं प्रतिामहादिपदर्शनार्थं माह्यम् । अत्राग्निशब्दस्य प्रकरणविशेषाद्भुततृतीयादि- मात्रविषयत्वं न युज्यत इत्यभिप्रायेणाह अहमाइवनीयादिकोऽग्निरिति । हविषां पृथगुक्तत्वादत्र हुए- शब्द भावार्थ इत्याह होमचेति ॥ १६ ॥ पिताऽहमस्येत्यादौ न खस्वरूपेण पितृत्वादिकमिहोच्यते ; अपि तु पितृत्वादिरूपेण प्रतिपक्ष नां खान्तर्यामिकत्वम् ; तथा सति हि प्रकृतसङ्गतिरित्यभिप्रायेणाह अस्येति । स्थावरेष्वपि तानितानि कारणानीश्वरशरीराणीति तत्रापि तस्य पितृत्वादिव्यवहारः । एकस्यैव सर्वपितृत्वाद्यभावात् प्रतिनियत- प्रदर्शनाय तत्रतत्रेत्युक्तम् । धातृशब्दशे हि स्रष्टृचेतनविशेषपरतया प्रसिद्धः । [ तत्र चतुर्मुखपरश्चेत् पितामहपदमपि तथा स्यादीति पौनरुतयम्; यदि पितृपरः (1) ] ततश्वात्र पौनरुक्त्यमित्याशड्याह | 1 दशाक्षरी 2 यहमित्यादिना अर्जुनेत्यन्तेन एतावदाकारानुसंधानरूपो चिक्षणो भक्तियोगोऽपूत्र उच्यते इति न मन्तव्यम् । किन्तु बहुत्वविशदीकरणमात्रम् । ३ भोषध्यः फलपाकान्ताः श्रोह्यादयः । अतः सोमलतारसस्य नौषधत्वम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् 9, 17-18 305 महत्वेन च वर्तमानोऽहमेव । अत्र धातृशब्दो मातापितृव्यतिरिक्ते उत्पत्तिप्रयोजके चेतन विशेषे वर्तते । यत्किञ्चित् वेदवेद्यं पवितम् पावनम्, तदहमेव । वेदकथ वेदबीजभूतः प्रणवोऽहमेव ! ऋवसामयजुरात्मको वेदश्वाहमेव ॥ १७ ॥ मलित प्रभुरलाक्षी निवासश्शरणं सुहृत् । प्रभयालयस्थानं निधानं वीजमव्ययम् ॥ इंट गम्यत इति गतिः । तत्रतत्न प्राप्यस्थान मित्यर्थः । भर्ता धारयिता, प्रभु: शासिता, साक्षी साधाष्टा, निवासः वासस्थानं वेश्मादि । शरणम् । इष्टस्य प्रापकतयाऽनिष्टस्य निवारण- अत्रेति । पित्रा समभिव्याहृतत्वादित्यर्थः । रुद्रेन्द्रादिसहपाठे हि चतुर्मुखपरतेति भावः । [व्यतिरिक्त इति ?] गोबलीवर्दन्यायादिति भाव: । धात्वर्थभूतधारणादिद्वारोत्पत्तिप्रयोजकत्वम् । वेद्यत्वमात्रस्य सर्वसाधारण्यात् वेद्यपवित्र शब्दयोर्विशेषणविशेष्यभावेनान्वयः संभवन् प्रतीयमानो बाधकाभावान्न त्याज्य इत्यभिप्रायेणाह यत्किञ्चिदिति । वेदनस्यानन्तरमभिधीयमानत्वात् पवित्रत्वसामर्थ्याच्च वेदवेद्यमित्युक्तन् । नपुंसक निर्देशाद्विशेषकाभावाच अनुक्तसमस्तवेदवेद्यसंग्रहविषयोऽयमिति ज्ञापनाय यत्किञ्चिच्छदः । सङ्कोचक संज्ञा परत्युदासाय वावनमित्युक्तम् । सपतिसंबन्धि निर्देशमध्यपातात् वैद्यप्रतिसंवन्धिनिर्देश रूपत्वज्ञापनाय वेदकथेत्युक्तम् । ऋक्सामयजुषां पृथगभिधानेऽपि तदनुप्रविष्टस्य पृथगुक्तिः किमभि- प्रायेत्यलाह वेदवीजभूत इति ॥ १७ ॥ -मतिशब्दस्याग्रथप्रायन्यायेन द्रव्यपरस्वौचित्यात् नाल भावार्थपरत्वमित्यभिप्रायेण स्थानपरत्व- माह गम्यत इतीति । सर्वजनसाधारणेषु अर्थेषु निर्दिश्यमानेषु तन्मध्ये स्त्रीविशेषम्म । लमतिसंवन्धि पदार्थो न वक्तुमुचितः ; धारणार्थत्वं च विभर्तिधातोः प्रसिद्धमित्यभिप्रायेणाह मर्ता धारयितेति । प्रभुशब्दस्यात्र प्रभूततामात्रपरत्वे जगतः इत्यनेनान्वयो न स्यादित्यभिप्रायेणाह शासितेति । साचा- ष्टेति । ‘साक्षादृष्टरि संज्ञायाम् ’ (अष्टा. ५. २.९१ ) इति हि साक्षिशब्दोऽनुशिप्यते । वासस्थान- मिति । अत्र भावादिपरत्वानौचित्यादधिकरणार्थोऽयं घञिति भावः । गतिशब्देन पौनरुक्त्यनिरा- सायोक्तं वेश्मादीति । उपतिशब्दस्तु स्वर्गपृथिव्यादिगन्तव्यदेशपर उक्तः, तत्तद्देशानुभाव्य- भोग्यपरो वा । शरणशब्दस्याल निवासशब्दनिर्दिष्टगृहाद्यचेतनपरत्यव्युदासायाह इष्टस्येति । इष्ट- प्राप्त्यनिष्टनिवारणयोर्यथेच्छं प्रत्येकसमुदायाभ्यामन्वयः । ‘शरणं गृहरक्षित्रो:’ ( नाम ६. ना. २०९) 1 अत्र सुबालोपनिषदि (6) पडखण्डे मातापितेति वाक्य परिष्कारो द्रष्टव्यः । 2 इत्यर्थं इति । तनेतिपदस्य पिनासमभिव्याहृतत्वादित्यर्थं इति व्याख्या । मन घट्टे तत्रतत्र किञ्चिदशः पदव्यत्यासच कोशेषु । 3 एवञ्च पितामहपदमपि तचत्प्रतिनियतपि- तामहपरमिति भावः । 4 स च मत्प्रद-चव-वैद्य-चिकित्सकादिः । तन 5 जगत इति पदस्य पवित्रमित्यत्राप्यन्ययः सप्रतिसंवन्धिकथनप्रकरणात् । जगत्पतिं द्विविधं वैद्यं वेदकञ्च । वैद्यमुकृत्वा वेदकमाह ओंकार इत्यादित्यभिमतं स्यात् । ers लोके पुरुषस्योत्पादक प्रभृति अपेक्षितं सर्वे क्रमेणोच्यते । 6 साहचर्य सहपाठ एवाय प्रायश्यायः । ST-39

806 श्रीभगवङ्गीता - न. 9. 18-19. तया च समाश्रयणीयचेतनः शरणम् । स चाहमेव ; सुहृत् हितैषी, प्रभवप्रलयस्थानम् यस्त कस्यचित् यत्रकुत्रचिदुत्पचित्रलययोर्यत् स्थानम्, तदहमेव । निधानं निधीयत इति निधानस्, उत्पाद्यनुपसंहाय वामेत्यर्थः ; अव्ययं बीजम् तत्त्रतत्र व्ययरहितं यत्कारणम्, सदहमेव ॥ तपाम्यहम वर्षे निगृह/म्युन्सृजामि च अमृतं चैव मृत्युश्व सदसयाहमर्जुन ॥ १९ अग्न्यादित्यादिरूपेणाहमेव तपामि; श्री मादाबद्दमेव वर्षे निगृह्णामि । तथा वर्षासु चामेोत्सृजामि | अमृतं चैव मृत्युश्च । येन जीवति लोको येन च त्रियते, तदुभयमहमेव । किमत्र बहुनोस्केन : ‘सदसचाहमेव । सत् यद्वर्तते, असन् यत् अतीतमनागतं च सर्वावस्थावस्थित- इति पाठादल रक्षितृपरः शरणशब्दः । हितैषीति शोभनहृदययुक्तो हि सुहृत्; शोभनत्वं च हृदयस्य हितगोचरत्वमिति भावः । यस्य कस्यचिदिति । न केवलं ब्रह्मादेख्यादेर्वा यदुत्पत्तिप्रलयस्थानमित्यभि- प्रायः । प्रभवा [ प्रलय: १] इति व्यस्तं परोक्तं पाठान्तरमप्रसिद्धेरनार्जवाचा नाहतम् । प्रभवप्रलय- स्थानमिति प्रसक्तत्वात् तत्र यत्प्रभवति यश्च प्रलीयते, तदल निधानशब्देन विवक्षितमित्यभि- प्रायेणाह निधीयते इति निधानमिति । कर्मार्थोऽयं युट्प्रत्ययः । एतेन निधान शब्दस्य प्रलयस्थान- विशेषणत्वेन अव्याकृतपरत्वयोजना निरस्ता । प्रभवप्रलयस्थानमित्यस्योपादान [परस्व ? ]विवक्षायां बीजशब्दः कारणमापरः; तस्योपादानपरत्वविवक्षायां बीजाधारक्षित्यादिदेश परः पूर्व इत्यभिप्रायेणाह तत्र तत्रेति ॥ 1 एवं प्राधान्यतः (१० १९) इनि वक्ष्यमाणप्रकारेण लोके तत्तच्छब्दवाच्यतया प्रसिद्धानां प्रकृष्टपदार्थानां सतायाः स्वाधीनत्वप्रदर्शनम् अथ प्रवृत्तिता दधी - यमनेनोच्यते तपामीति । स्वरूपतस्ताप- हेतुत्वाभावाद्विशिष्टे तत् दर्शयति अशयादित्यादीति । आदिशन्देन अग्रचादित्सद्रव्यविवक्षा | एक- कर्तृकयोर्विरुद्धयोः कालादिभेदेन व्यवस्थेत्यभिप्रायेणाह ग्रीष्मादाविति वर्षास्थिति च । अल पर्जन्यादिरूपेणेति भाव्यम् । एवं रश्मिविशेषोऽपि प्राद्यः । अहं ऋतुः (१६) इत्युपक्रम्य एतावताऽधियज्ञाधिप्रजाधिवेदाध्यात्माधिदैवतविवक्षेति केचित् । अथ साधकबाधकरूपेण संगृयोच्यते अमृतं चैव मृत्युश्चेति । मृतिकारणामिवायिमृत्यु- शब्दसहप्रयोगात् मृतिप्रतिबन्धकमात्र विषयोऽयममृतशब्दः । सुधापरत्वे तु विषेण सह पठितव्यम् । अमृत सहपाठाच्च मृत्युशब्दस्य वैवस्वतादिपरत्वमयुक्तमित्यभिप्रायेणाह येनेति । त्रैकाल्यवर्तिसर्वसंग्रहेण उपसंहारपरतां दर्शयति किमवेति । अत्र सच्छन्द्रवत असच्छन्दोऽपि भावान्तराभाववादात् वस्तुविशेषपरः, अन्यथा अहमिति सामानाधिकरण्यायोगादित्यभिप्रायेणाह यद्वर्तते यदतीतमनागतं 1 सदसदिसीदं परं जगत इति प्रतिसंबन्धिनिरपेक्षम । सर्वप्रहणस्य कार्यस्वाच्च । 2 रक्षितृत्वमुपायान्तरस्थानापत्त्या वाऽन्यथा वेत्यन्यदेतत् । 3 जगदन्तर्गतत तद्वस्तुनः प्रभवप्रलयस्थानं प्रथमपदार्थः । तचइस्तु यस्य प्रभव- स्थानं तत् निधान पदार्थः । 4 भावान्तराभाववादादिति । शशशृंगरूपतुच्छात्मकाभावानंगी कारादित्यर्थः । अतः असीतादिवस्तुनः कथमभावत्वशंकेति न मन्तव्यम् ।

तात्पर्येचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9.20 21. 307 चिचिद्वस्तुशरीरतया तत्तत्प्रकाशेऽहमेवावस्थित इत्यर्थः । एवं बहुधा पृथक्त्वेन विभक्त- नामरूपावस्थित कृत्स्त्र जगच्छरीरतया तस्प्रकारोऽहमेवावस्थित इस्येकत्वज्ञानेनानुसंदधानाच मामुपासते ॥ १९ ॥ एवं महात्मनां ज्ञानिनां भगवदनुभवैकमोगानां वृचमुक्त्वा तेषामेव विशेष दर्शयितु- महानो कामकामानां वृत्तमाह- विद्या मां सोमपाः पूतपापाः यज्ञैरिष्ट्रा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमञ्चन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् ॥ से सं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षोणे पुण्ये मत्र्त्यलोकं विशन्ति । एवं त्रयोधर्ममनुप्रपन्नाः गतागतं कामकामा लेभन्ते ॥ २० २१ ऋग्यजुस्सामरूपास्तिस्रो विद्या: त्रिविधम् ; केवलं त्रिविद्यनिष्ठाबैविद्याः, न तु वय्यन्त- चेति । अच्छन्दोऽल वर्तमानान्यविषयः । ननु प्रकरणान्तरेष्विव चेतनाचेतनादिविषयत्वमनयोः किं नोच्यत इत्याह सर्वावस्थेति । सर्वस्य भगवदात्मकत्वं हि प्रकृतम् ; त्रैकालिक समस्त संग्रहौचित्याय वर्तमानत्वादिविवक्षायामपि चिदचितोर्न त्यागः; तयोरेव तत्तदवस्थाविशेषविशिष्टस्वरूपविषयत्वात् । अथवा सर्वेत्यादिकम्, अहं ऋतुरित्याद्युक्त कृत्स्नवाक्यार्थकथनमनुसंधेयम् । सर्वतादधीन्यवचनं प्रकृतेनो- पासनेन संगमयति एवं बहुधेत्यादिना । विशिष्टैकत्वमिह विवक्षितम् न पुनः प्रलयदशापान- विभक्तत्वलक्षणम् । प्रस्तुतज्ञानयज्ञत्वस्मारणाय ज्ञानेनानुसन्दधाना इत्युक्तम् ॥ १९ ॥ सदसच्चाहमर्जुनेत्यस्यानन्तरं त्रैविद्या । इत्यादिकमसङ्गतमिति शङ्कायां पूर्वोत्तरानुवृत्तप्रघट्ट्कार्थ प्रदर्शयन् संगतिमाह एवं महात्मनामिति । महात्मनां ज्ञानिनां भगवदनुभवैकभोगानामिति त्रिभि: ‘महात्मानस्तु’, ‘ज्ञात्वा’ ‘अनभ्यमनसः ’ (१३) इति प्रागुक्तस्मारणम् । ‘अवजानन्ति ’ (११) इत्याद्यपेक्षया ‘महात्मानस्तु’ इत्यादेः विशेषकथनरूपत्वेऽपि भजनकीर्तनादेर्भक्त स्वरूपनिरूपकतया मुक्रवेत्युक्तम् । एवं निरूपितवरूपाणां तेषां निरतिशयफलसौकर्यादिकमभिधास्यमानं विशेषो भवितुमर्हतीति तेषामेव विशेषं दर्शयितुमित्युक्तम् । अज्ञानामित्यनेन ‘परं भावमजानन्तः’ (११) इति प्रागुता एवात्र फल्गुफलवादिभिः प्रपञ्चचन्त इति सूचितम् । ‘विद्या’ इत्यतयाविशेष- प्रसिद्धा लयीधमिति वक्ष्यमाणानुसन्धानाच्च विद्यां विशिषन् समासार्थं चाह ऋग्यजुरिति । तिखो विद्यासमाहृताः इति द्रष्टव्यम् । द्विगुसमासत्वात् विविद्यमित्येकवद्भावनपुंसकत्वे । ‘अकारान्तोत्तरपदो fay: त्रियां भाव्यते’ (अष्टा. वा. २. ४. १७) इत्यस्य ‘पात्रादिभ्यः प्रतिषेधो वक्तव्यः’ इत्यपवादः । ‘तदधीते द्वेद’ (अष्टा ४ २ ५९ ) इत्यण्प्रत्ययविवक्षयाऽऽह त्रिविद्यनिष्ठा इति । सर्ववेदविषयत्वे विरोधात् कर्ममातविषयत्वज्ञापनाय केवलशब्दः । तदेव विशदयति न तु वय्यन्तनिष्ठा इति । विषयव्यवस्थापनाय पूर्वोक्तानां महात्मनामपि वेदैकदेशभूतोपनिषन्निष्ठत्वं सर्वस्यापि वेदस्य तत्तद्वारा भगवत्परत्वस्वीकारं च वदन्, यथावस्थितज्ञानाधीनपुरुषार्थविशेषामिल। पतदुपायनिष्ठतामात्रेण विशेषात्

808 t श्रीभगवद्गीता — म 9. 20-21. J I निष्ठाः । श्रय्यन्तनिष्ठा हि महात्मानः पूर्वोक्तप्रकारेण निखिलवेदवेद्यं मामेव ज्ञात्वाऽति- मात्रमद्भुक्तिकारितकीर्तनादिभिर्ज्ञानयज्ञेन च मदेकप्राप्या मामेवोपासते । त्रैविद्यास्तु वेद- प्रतिपाद्य केवलेन्द्रादियाग शिष्टसोमान् पिबन्तः पूतपापाः स्वर्गादिप्राप्तिविरोधिपापात्पूताः तैः केवलेन्द्रादिदेवस्यतयाऽनुसंहितैर्यज्ञैर्वस्तुतस्तद्रूपं मामिष्टा, तथावस्थितं मामजानन्तः स्वर्गगतिं आर्थयन्ते । ते पुण्यम् दुःखाभिनं सुरेन्द्रलोकं प्राप्य तत्रतत्र दिव्यान् देवभोगान् अश्नन्ति । ते ते विशालं स्वर्गलोक शुक्त्वा तदनुभवहेतुभूते पुण्ये क्षीणे पुनरपि मर्त्यलोकं विशन्ति । सिद्धान्तान्तरनिष्ठत्वभ्रमं च व्युदस्यन् केवलत्रयीनिवृत्तव्याख्यानात्रसरे तद्व्यवच्छेद्यमखिलं दर्शयति लय्यन्वनिष्ठा हीति । एतेन प्रकरणान्तरेषु चतुर्थी विद्या इति मोक्षसाधनभूता सय्यन्तविद्यैवोच्यते इति दर्शितम् । यथाऽऽह जनकाय याज्ञवल्लय:, ‘एषा ते वीरत्वान्वी ) क्षिकी विद्या चतुर्थी सांप। यिकी ’ (मा. मो. ३२३.४७ ) इति, ‘चतुर्थी राजशार्दूल विषा सांप विकी’ (३५) इति च । वेदप्रतिपाद्येति । कर्मभागमात्रप्रतिपाद्येत्यर्थः । महात्मनामपि विद्याङ्ग कर्मगत सोमपानसङ्गावात् तथ्य- मच्छेदायो केवलेन्द्रादियागशिष्टेति । अयज्ञशिष्टसोमपानस्य धर्मत्वात् यागशिष्टत्वोक्तिः । स्वर्गति प्रार्थयन्ते इत्यनन्तरमभिधानात् तत्प्रतिबन्धकपा पनि । सकत्वमात्रमेवात्र सोमपानस्येत्यभिप्रायेण स्वर्गादि- प्रातिविरोधिपापात् पूता इत्युक्तम् । स्वर्गशब्दोपलक्षणार्थत्वज्ञापनाय आदिशब्दः । पापस्य पूतत्वं नाम निरस्तत्वम् तदेव हि पुरुषस्य पूतस्वमित्यभिप्रायेण पापात्पूता इति निर्देशः । पापान्मुक्ता इत्यर्थः । स्वर्गाद्यर्थिनां तत्त्वतो भगवज्जानाभावस्य साक्षाद्भगवद्याजिनां भगवत्प्राप्तेः केवलेन्द्रादियागानामपि वस्तुतः परमपुरुषाराधनरूपत्वस्य, तज्ज्ञानाभावाच तेषां वैकल्यस्य, ‘ये त्वन्यदेवता भक्ता: ’ (९. २६) इत्यादिश्लोकलायेण वक्ष्यमाणत्वात् यज्ञैर्मामिष्टेत्येतत् परमपुरुषस्य स्खानुसन्धानमात्रमूलं वचः; न पुनः यजमानानुसन्धानमूलमिति ज्ञापनायोक्तं वैरित्यादि अजानन्त इत्यन्तम् । अनुष्ठानस्य फलकामना- पूर्वकस्वेऽपि यज्ञानन्तरमेव हि ‘फलं देहि’ इति देवतां प्रति प्रार्थनम् अतः इष्टा प्रार्थयन्ते इति कमोपपत्तिः । पुण्य क्रिया तज्जन्यादृष्टयोर्लोकसामानाधिकरण्यायोगात् सुरेन्द्रलोकस्य फलमा तरूपस्य पवनश्येना- श्रुतस्यात् प्रभूतदुःखासंभिन्नत्वस्य च श्रुतस्यात् पुण्यप्रतिक्षेप्यपापकार्यदुःखनिवृत्तिपरोऽयं पुण्यशब्द इत्यभि- प्रायेणोक्तं दुःखासमिममिति । पुण्यसाध्यसुखमयत्वलक्षणायां वा दुःखनिवृतिरर्थसिद्धा । पुण्यसाध्यत्व- लक्षणायां त्वर्थतः पुनरुक्तिस्स्यात् । सुरेन्द्रलोकं प्राप्येत्युक्तेऽपि पुनः दिवीति निर्देशो विचित्रभोगा- श्रयतत्तदवान्तरप्रदेशविशेषविषयो भवितुमर्हतीति तत्र तत्रेत्युक्तम् । दिध्यानिति मोहनस्वाय भौमभोग- वैलक्षण्यकथनम् । दिव्यान् दिवि भवान् देवभोगान् देवानां भोग्यानित्यर्थः । देवभोग्य पशुपुरोडा- शादिभौमव्यवच्छेदार्थं च दिव्यशब्दः । देवा हि स्वरूपतः काल्तश्च परिमितान् स्वभोगान् स्वयाजि- यसंविभजन्ते । अश्नन्ति भुञ्जते, अनुभवन्तीत्यर्थः । भुक्त्वेति धनूद्यते । विशालमित्यनेन भौमभोगा- पेक्षया पृथुत्वसूचनम् । स्वर्गलोकं झुक्त्वेति वंगलोकसंभवान् भोगान् अनुभूयेत्यर्थः । न हि स्वर्गानुभ- वात् बन्त्रकपुण्यान्तरक्षयः; कर्मशेषेण[हि] [?] विशिष्टजात्यादिप्राप्तिः श्रूयत इत्यभिप्रायेणोक्तं तदनुभवहेतु- भूवेति । एतेन ‘स्वर्गेऽपि पातभीतस्य’ (वि. ६. ५०) इत्यादि दर्शितम् । मर्त्यशब्देन भूलोकेऽप्यस्थिरत्वं

I तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8 21 22 809 एवं श्रय्यन्तसिद्धज्ञानविधुराः काम्यस्वर्गादिकामाः केवलं वयीधर्ममनुप्रपन्नाः गतागत लभन्ते अस्पास्थिरस्वर्गादीन् अनुभूय पुनःपुनर्निवर्तन्त इत्यर्थः ॥ २० - २१ ॥ महात्मानस्तु निरतिशयप्रिय ( १ ) रूपमचिन्तनं कृत्वा मामनवधिकातिशयानन्दं प्राप्य न पुनरावर्तन्त इति तेषां विशेषं दर्शयति- . 1 अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २ अनन्या : अनन्यप्रयोजना, मञ्चिन्तनेन विनाऽऽत्मघारणालाभात् मचिन्तनैक- प्रयोजनाः मां चिन्तयन्तो ये महात्मानो जनाः पर्युपासते सर्व कल्याणगुणान्वितं सर्वविभूति- युक्तं मां परित उपासते, अन्यूनमुपासते, तेषां नित्याभियुक्तानान् मधि नित्याभियोगं काङ्क्ष- द्योतितम् । एवंशव्दाभिप्रेतेन प्रकारेण त्रयीशब्दस्य तन्त्र सङ्कोचं, कामकामत्वे हेतुं च दर्शयति एवं अय्यन्तसिद्धज्ञानविधुरा इति । अनुवादोऽयं खरूपतो मोक्षानुगुणस्यापि धर्मस्य प्रकारविशेषात् पुनश- वृतिहेतुत्वमिति ज्ञापनार्थः । पूर्वः कामशब्द: कर्मणि व्युत्पन्न इत्याह काम्यस्वर्गादिकामा इति । मोक्ष- स्यापि फलतया काम्यमानत्वात् तोत्र सङ्कोचाय स्वर्गादिशब्दः । केवलशब्देन तय्यन्तसिद्धखा कि भूतपरमधर्मराहित्योक्तिः । गतं च आगतं च गतागतम् तदेव लभन्ते । न हि गमनागमनमा दोष इत्यताह अल्पेति । अनुभवदशायामप्यल्पत्वात्, “यथा पशुरेवं स देवानाम् (बृ. ३.४.१० ) इति प्रक्रिययाऽतिशयितत्रतादिसुखानुसन्धानेन दुःखत्यम् तस्य चास्थिरत्यानुसन्धानात् दुःखतरत्वम् ; तत्प्रध्वंसा [?]गमे तु दुःखतमत्थम् ; घटीयन्त्रन्यायेन पुनरावृत्त्यधीनगर्भवासव्याधिनिस्यादिसंभव तु दुःखं वक्तुमपि दुस्सहम् तचासंख्यातप्रवाहमिति भावः ॥ २० - २१ ॥ उपायस्यापि सुखरूपतया फलस्य च नित्यनिर्दोषनिरतिशयानन्दतया महात्मनां विशेषोऽभि धीयत इत्याह महात्मानस्त्विति । अनन्यत्वविशेषणयशा चिन्तनस्य निरतिशय सुख ( 1 ) रूपत्वसिद्धिः । मामित्यादिना योगक्षेम शब्द विवक्षितमुक्तम् । यद्यपि ‘ये स्वन्यदेवता’ (२३) इति वक्ष्यमाणावेक्षणे अनन्यदेवता प्रतीतिः, तथाऽपि प्रकृतकाम्यव्यवच्छेदार्थत्वादुपायसहचरं ततोऽन्यत् फलं व्यवच्छेत्तुम् अनन्यशब्दः । अत एवैकत्वानुसन्धानपरत्वं चायुक्तमिति दर्शयति अनन्यप्रयोजना इति । तत्र हेतु- माह मचिन्तनेन विनेति । अनन्याश्चिन्तयन्त इति समभिव्याहारसामर्थ्याश्चिन्तनादन्यस्य निषेध- सिद्धि: । निर्विशेषणस्य जन शब्दस्याकृतिगण तुझ्ये जने प्रयोगात् तद्व्यवच्छेदाय प्रकरणसिद्धमुक्तं ये महात्मानो जना इति । तेषामेव हि अननसाफल्यमिति भावः । पर्युपासते इत्यत्र प्रयुक्तस्य परीत्य- स्योपसर्गस्य नैरर्थक्यायोगात् तदर्थे परित इति विवक्षिते तस्यैव प्रमाणान्तरसिद्धविशेषं दर्शयति सर्व- कल्याणेति । प्रतीकोपासनव्यवच्छेदार्थमिदमुक्तमित्यभिप्रायेणाह अन्यूनमिति । अखण्डितगुणविभूति- 1 स्वर्गादिफलकांक्षणायोगेपि देहयात्राचैहिकापेक्षा त्यागः कथमित्यवाह अनम्येति । 2 मध्ये प्रियेति, टीकायां सुखेति च शब्द मेदः । 3 आकृतिगणतुल्ये इति । भनिर्दिष्टश- नामपि यत्र ग्रहणमिष्टं स माकृतिगणो व्याकरणशास्त्रे | अभ्यपदेश्ये इति यावत् ।

810 श्रीभगवद्गीता - अ. 9. 22 - 28. माणानाम्, अहम् मत्त्रातिलक्षणं योगम्, अपुनरावृत्तिरूपं क्षेमं च वहामि ॥ २२ ॥ ये त्वन्यदेवताभ का यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः। तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥२३ 1 ये विन्द्रादिदेवताभक्ताः केवलत्रयीनिष्ठाः श्रद्धयाऽन्विताः इन्द्रादीन् यजन्ते तेऽपि पूर्वोकेन न्यायेन सर्वस्य मच्छरीरतया मदात्मकत्वेन, इन्द्रादिशब्दानां च मद्राचिस्यात् वस्तुतो मामेव यजन्ते ; अपित्यविधिपूर्वकं यजन्ते । इन्द्रादीनां देवतानां कर्म वाराण्यतया अन्वयं यथा वेदान्तवाक्यानि, “चतुर्होतारो यत्र संपदं गच्छन्ति देवैः” (य. आ. २. ११. १२) इत्यादीनि विदधति, न तत्पूर्वकं यजन्ते । वेदान्तवाक्यजातं हि परमपुरुषशरीर- तयाऽवस्थितानामिन्द्रादीनामाराध्यत्वं विदधत् आत्मभूतस्य परमपुरुषस्यैव साक्षादाराध्यस्वं विदधाति । चतुर्होतार: अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादीनि कर्माणि यत्र परमात्मन्यात्मतयाऽवस्थिते सत्येव तच्छरीरभूतेन्द्रा (तैरिन्द्रा) दिदेषैः, संपदं गच्छन्ति इन्द्रादिदेवा (पता) नामाराधनान्येतानि कमित्यर्थः । अत्र अहमित्यनेन परमोदारत्वसौशील्यादिगुणविवक्षा । न हि मोक्षकाङ्क्षिणा मानुषङ्गिक- भोगप्रदानेऽपि मोक्षा नुपयुक्तशरीरयात्रादिरूपो योगक्षेमों दातव्यावित्यभिप्रायेणाह मत्प्राप्तीति । अलाभो योगः ; परक्षण क्षेमः । लमाहारार्थत्वादेकवद्भावः । वद्दामि ददामीत्यर्थः ॥ २२ ॥ सर्वासामपि देवतानां भगवच्छरीरत्वात ‘वैविद्या माम् ’ (२० ) इत्युक्तप्रकारेण वस्तुतस्व- समाराधनमिति जानन् भवान् किं न केवलकर्मिणामपि मोक्षरूपयोगक्षेमं प्रयच्छतीत्यत्रोत्तरमुच्यते ये त्वित्यादिश्लोकद्वयेन । तुशब्दः शङ्कानिवृत्यर्थः । ‘अन्यदेवता भक्ताः’ इत्येतत्समभिव्याहारफलितम् इन्द्रादीनिवि । पूर्वोक्तेन न्यायेनेति । ‘मयि सर्वन्’ (७. ७) इत्यादौ, अस्मिन्नृप्यध्याये ‘मया ततमिदं सर्वम् ’ ( ४ ) इत्यादौ चेति भावः । मामेव यजन्तीत्यन्तं शङ्कितानुवादरूपन्; शेषं तु विधेय- रूपमित्यभिप्रायेणाह अपि स्थिति । विधिः खज्ञानद्वारा यस्य पूर्वम् कारणं, तत् विधिपूर्वकम् ; तदन्यत् अविधिपूर्वकम् कथमविधिपूर्वकत्वं विहितानामित्यत्राह इन्द्रादीनामिति । तत्पूर्वकमिति तथाविध- विध्यनुसन्धानपूर्वकमित्यर्थः । यथा विदधतीत्युक्तं विवृणोति वेदान्तेति । इन्द्रादीनामाराध्यत्वमात्र कर्मभागे प्रतिपादितम् ; तेषामेव यथावस्थितं स्वरूपं वेदान्तेप्बिति न विरोधः । साक्षादिति । निरुपाधिक- मित्यर्थः प्रधानतयेति वा । हविरुद्देश्यपरमपुरुषविशेषणतयेन्द्रादीनामुद्देश्यानुप्रवेशः, यथा प्रतर्दन- विद्यादिदूपास्यानुप्रवेश इति भावः । चतुर्होतारः इत्युपात्तवाक्यस्य कथं प्रस्तुतार्थता ? तवाह चतु- हतार इति । उपलक्षणतामभिप्रेत्योक्तम् अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादीनीति । " अन्तः प्रविष्टदशास्ता जनानां सर्वारमा " " (य. आ. ३. १०.२) इत्यादिप्रसिद्धः यवशब्दार्थ उच्यते परमात्मनीत्यादिना । “यस्यादित्यश्शरीरम्” (बृ. ७ ७ ९) इत्यादिवाक्यानुसन्धानेन तच्छरीरभृतेत्यादिकमुक्तम् । कर्मणां देवैस्साध्या संपत् तदाराधनत्वरूपोऽतिशय एव । स चान्ततः फलसाधनत्वप्रकारे पर्यवसित इत्यभिप्रायेणाह इन्द्रादिदेवतानामित्यादि ॥ २३ ॥ 2 भाग्योक्तौ योगक्षेमौ प्रति यावदपेक्षितं देहयात्रदि तावदप्यर्थादुक्तमेव भवति । तदनु- पयुक्त योगक्षेमवहनमन न ग्राह्यमिति भावः ।

वात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9. 24-25. कर्माणीतीnt संपदं गच्छन्तीत्यर्थः ॥ २३ ॥ $11 अतत्रैविद्या इन्द्रादिशरीरस्य परमपुरुषस्याराधनान्येवानि कर्माणि आराध्यव स एवेति न जानन्ति ते च परिमितफलभागिनश्च्यवनस्वभावाच भवन्ति तदाह- अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । न तु मामभिजाननि। तत्रेतव्यमि ते ॥ २४ प्रभुरेव च - सत्रतत्र फलप्रदाता चाहमेवेत्यर्थः ॥ २४ ॥ , अहो महदिदं वैचित्रयम् यदेकस्मिन्नेव कर्मणि वर्तमानाः सङ्कल्पमात्र मेदेन केचिदस्यश्व फलभागिनश्च्यवनस्वभावाश्च भवन्ति केचन अनवाधिकातिशयानन्दपरमपुरुष- प्राप्तिरूपफलभागिनोऽपुनरावर्तिनश्च भवन्तीत्याह- ध्यान्ति देवत्रता देवान् पितृन् शान्ति पितृव्रताः । भूतानि यान्ति भूतेज्याः चान्ति मद्याजिनोऽपि माम् २. व्रतशब्दः सङ्कल्पवाची; देवत्रता: दर्शपूर्णमासादिभिः कर्मभिः इन्द्रादीन् यजामहे इति इन्द्रादियजनसङ्कल्पा ये, ते इन्द्रादीन् देवान् यान्ति । ये च पितृयज्ञादिभिः पितन् यजामहे इति पितृयजन सङ्कल्पाः, वे पितृन् यान्ति । ये च ’ यक्षरक्षः पिशाचादीनि भूतानि अविधिपूर्वकत्वविवरणरूपतां तथाविधस्यात्यन्तनै फल्यशङ्का परिहाररूपतां च अहं हीति लोकस्य दर्शयति अत इति । सर्वशब्देनेन्द्राद्यदेशेन क्रियमाणानामित्यभिप्रेतम् । आराध्यश्चेति भोवतृ- शब्दाभिप्रेतोक्तिः । च्यवन्तीत्यनेन कुतश्चिदिति सिद्धम् । तच्च तत्तत्कर्मसाध्यमस्थिरं फलमेवेति यान्ती- त्यनन्तरश्लोकवशात् वाक्यान्तराच लब्धम् तदाह परिमितेत्यादिना । फलस्य परिमितत्वं देशतः कालतः स्वरूपतश्च । अतस्तद्भागिनां च्यवनखभावता । प्रभुशन्दस्यात ‘गर्भिर्ता प्रभुः (१८) इत्यादिविव शास्तृत्वादिविवक्षान्युदासाय योग्यमर्थमाह तत्रसत्रेति । सूत्रं च “फल्मत उपपत्तेः " ( ३. २. ३७.) इति । यथेन्द्राधाराधनतया प्रयोगेऽपि तलतल फलप्रदोऽहम् न तथा मदाराधनत्वे- अन्यः फलप्रद इत्येवकारार्थः ॥ २४ ॥ J rate कर्मणः कथं भोगमोक्षविरुद्ध फलसाधनत्वमित्यत्र सङ्कल्पाख्य सहकारिवौच्च्यात् तदुप पत्तिरिति प्राप्यवैषम्यं यान्तीति श्लोकेन प्रदर्शयत इत्यभिप्रायेणाह अहो महदिति । संकल्प मेदान् विचित्रफलसाधनत्वं ज्योतिष्टोमादिष्वपि सिद्धम् । व्रतशब्दः संकल्पवाचीति । अत्र संकल्पविशेषाद्धि फलभेद इति भावः । देवव्रताः इत्यादौ यजनं भूतेज्याः इत्यत्र व्रतं चापेक्षया मेरितम्। भूत- शब्दस्वात्र प्राणिमात्रादिपरत्वव्युदासेन राजसतामसयाज्यवर्गप्रदर्शनाय यक्षेत्यादिकम् । न देवयजन- 1 मामेवैश्यस्य विवरणं पूर्वार्धम् । मविधिपूर्वकत्वविवरणं तृतीयपादः । भवतारिका- पृष्टस्योत्तरं चतुर्थपादः । 2 अविधिपूर्वकमनुतिष्ठतां वनमुक्तम् । परमात्मशरीरत्वं बुद्धवा विधिपूर्वकमिन्द्रादि- कमुद्दिश्य पूर्णक्षुद्रफलभाजामपि व्यवनमेव । अच्यवनं त्वनभिसंहितफलानामित्याह यान्तीति । 3 afaavare देवत्रतादीनामिषैषामपि स्थलविशेषप्राप्त्याद्यर्थलाभः | तब नित्यत्वा- नित्यत्वाविधैषम्यं मामित्यादितव्यम् । #12 श्रीभगवङ्गीता - अ. 9. 25-26. / यजामहे’ इति भूतयजनसङ्कल्पाः, ते भृतानि यान्ति । ये तु तैरेव यज्ञेः ‘देवपितृभृतशरीरक परमात्मानं भगवन्तं वासुदेवं यजामहे’ इति मां यजन्ते ते मद्याजिनो मामेव यान्ति । देवादिव्रताः देवादीन् प्राप्य सैस्सह परिमितं भोग भुक्त्वा तेषां विनाशकाले तैस्सह विनष्टा भवन्ति । मद्याजिनस्तु मामनादिनिधनं सर्वज्ञं सत्यसङ्कल्पमनवधिका तिशया संख्येय- कल्याणगुणगण महोदधिमनवधिकातिशयानन्दं प्राप्य न पुनर्निवर्तन्त इत्यर्थः ॥ २५ ॥ मद्याजिनामयमपि विशेषोऽस्तीत्याह- स्पनं पुष्पं फलं तोयं यो में भक्त्या प्रयच्छति । तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयनात्मनः ॥ २६ सर्वसुलभं पत्रं वा पुष्पं वा फलं वा तोयं वा यो भक्त्या मे प्रयच्छति – अत्यर्थमत्प्रियत्वेन तत्प्रदानेन विनाssस्मधारण मलभमानतया तदेकप्रयोजनो यो मे पत्त्रादिकं ददाति ; पितृयजनादिवत् क्रियाखरूपभेदोऽलेति ज्ञापनाय तैरेवेत्युक्तम् । वाक्यान्तरविहितदेवयजनाद्यनुवादेन फल विशेषोऽत्र प्रदर्श्यते, न तु ज्योतिष्टोमादिवाक्यवत्फलार्थोपायविधानं क्रियत इति ज्ञापनाय यत्त- च्छन्दविन्यासेन व्याख्यातम् । देवेषु व्रतं येषां ते देवव्रताः भूतान् उद्दिश्य इज्या येषां ते भूते- ज्या । तत्प्राप्यभेदवचनं तत्तत्समानदेश कालसमानमोगत्वार्थमिति दर्शयति देवादिवता इति । अनादिनिधनमित्यनेन प्राप्यानित्यत्वनिबन्धनाया पुनर| वृत्तेः प्रतिक्षेप:; सर्वज्ञमित्यनेन विरोध्यज्ञा- ननिमित्तायाः सत्यसङ्कल्पमित्यनेन तु अशक्तिमूलायाः भगवत्स्वातन्त्र्यशङ्कितायाश्च । भक्तान्नावर्तयेय- मित्यपि सङ्कल्पोऽस्य सत्य एवेति भावः । स्वरूपतश्च परिमितत्वप्रयुक्तभोगाल्पत्वञ्युदासाय अनवधिके त्यादिविशेषणद्वयम् । एतेनान्यवैतृष्ण्यहेतुतया स्वेच्छोपाधिकपुनरावृत्तिव्युदासः ॥ २५ ॥ ; समानेऽप्यायासे प्राप्यवैषम्यमुक्तम् ; अथोपायवैषम्यमुच्यत इत्याह मद्याजिनामिति । मद्य- जनशीलानामित्यर्थः । अयमपीति । उपास्यसौलभ्यातिशयप्रयुक्तो पावसौकर्यरूप इत्यर्थः । पत्रपुष्प - फलानां प्रायशो हेतुकार्यभावात् क्रमविन्यासः । तस्य (स्त्र १) तचत्कालानुरूपं यथासंभव किमपि लभ्यमिति भावः । पत्रादीनां समासाकरणादसमुच्चयाच्च परस्परनैरपेक्ष्यं सूचितन; तद्द्योतनाय पत्र वेत्यादि- विकल्पकरणम् । एकैकेन तुप्यति भगवानिति मुच्यते, “अभ्यत् पूर्णादपां कुम्भादन्यत् पादावनेजनात् । अन्यत् कुशलप्रश्नान चेच्छति जनार्दनः || ” ( भा. उ. ८७ १३) इति । सर्वाभावेऽपि तोयं लभ्य- मित्यभिप्रायेण तस्य पश्चादुक्तिः । न ह्येतत् वित्तव्ययादिसाध्यतया दरिद्रादीनां दुर्लभमित्यभिप्रायेण सर्वसुलभमित्युक्तम् । अन्यत्र चाहु: “पत्रेषु पुष्पेषु फलेषु तोयेप्वकीतलभ्येषु सदैव सत्सु । भक्त्येक- लभ्ये पुरुषे पुराणे मुक्त्यै किमर्थं क्रियते न यत्नः ॥” (गा. पू. २१९. ३४ ; न. पु) इति । य इति सामान्यनिर्देशेन सापराघनिश्पराघजडाजडादिविभागमपि न पश्यामीत्यभिप्रेतम् । वक्ष्यति हि, ‘येऽपि स्युः पापयोनयः स्त्रियो वैश्याः’ (३२) इत्यादि । भक्त्येत्यनेन दृष्टादृष्टप्रत्यवायपरिहारफला वर- 1 देवाद्यर्थयागादीनां श्रमसाध्यानामपि भगवदाराधनत्वमुक्तम्, अल्पार्चनादेरपि फलाधिपत्यमाह । 2 भूतानिति । भूतान् प्रेतगणांचेति पुंलिङ्गप्रयोगोऽपि ।

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 9 28. 1 $18 तस्य प्रयतात्मनः तत्प्रदानैकप्रयोजन स्वरूपशुद्धियुक्तमनसः, तत् तथाविधभक्त्युपहृतम्, अहम् सर्वेश्वरो निखिलजगदुदयविभवलय लीलावास समस्तकामः सत्यसङ्कल्पोऽनवाधिकाविशया- संख्येयकल्याणगुणगणः स्वाभाविकानवाधिकातिशयानन्दस्वानुभवे वर्तमानोऽपि मनोरथ- पथदूरवर्ति प्रियं प्राप्येवानामि । यथोक्तं मोक्षवमं, “याः क्रियाः संप्रयुक्तास्स्युरेकान्तगत- बुद्धिभिः । ताः सर्वाः शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति वै स्वयम्” (३५३. ६४.) इति ॥ २६ ॥ यस्मात् ज्ञानिनां महात्मनां वाङ्मनसगोचरोऽयं विशेष:, तस्मात् त्वं च ज्ञानी भूत्वा उक्त लक्षण मक्तिभारावनमितात्मात्मीयः कीर्तन यतनाचन प्रणामादिकं सततं कुर्वाणो लौकिकं हेतुत्वव्यवच्छेदः तत् व्यञ्जयति अत्यर्थेति । प्रयतात्मन् व्याख्याति वरप्रदानेति । “तस्य ताम्रतलौ ताव चरणौ सुप्रतिष्ठितौ । सुजातमृदुरक्ताभिरङ्गुलीभिरल । प्रयतेन मया मूर्ध्ना गृहीत्वा श्रभिवन्दितौ ॥” (मा. व. १९१. १३३ ) इत्यादिष्विव प्रयोजनान्तररागरूपाशुद्धिविरहः प्रयतत्त्व- मित्यर्थः । पुण्येष्वपि फलाभिसन्धिरेव हि मनसोऽशुद्धिः । तदप्याहुः, “तपो न कल्कोऽध्ययनं न कल्कः स्वाभाविको वेदविधि कल्कः । प्रसय विताहरणं न कल्कस्तान्येव भावोपहतानि कल्कः " (मा. आ. १. ३०१ ) इति । भक्त्युपहृतमिति पुनः कीर्तनं भगवदादरणीयत्वे हेतुरयमेवेति ज्ञापनार्थम् । तथा च स्वयमेवाह, “अण्यप्युपहृतं भक्तैः प्रेम्णा भूव मे भवेत् (मम भोगाय जायते) । सूर्यप्यभक्तो- पहृतं न मे तोषाय (भोगाव ) जायते ||” ( भाग. १०.८१. २ ) इति । फलाभिलाषिणामपि काचित् भक्तिरस्तीति द्वद्युदासाय तच्छन्द इत्यभिप्रायेण तथाविभक्त्युपहृतमित्युक्तम् । पत्रादिक्षुद्र- द्रव्यपरिग्रहपरिपन्थिनः प्रकारा अशब्देन विवक्षिता इति दर्शयितुं सर्वेश्वर इत्यादिकम् । अपिशब्दः प्रत्येकमन्वेतव्यः । सर्वेश्वर इति । यथेन्द्रादयः खशक्तिवृद्धये हविरादिकं गृह्णन्ति, न हि तथाऽहम्, सर्वगोचरसदातननिय मनशक्तिशालिस्खादिति भावः । निखिल जगदुदयविभषलयलील इति । न हि मल्ली लोपकरणात् बहिर्भूर्त पलादिकं मधे दीयन इति भाव: । अवाप्तसमस्त काम इति । न हि मे अनवाप्तमवाप्तव्य मस्तीत्यभिप्रायः । सत्यसङ्कल्प इति । न हि ममाशक्यं किचिदन्येनोपहृत स्वीक्रियत इति भावः । अनवधिकेत्यादि । गुणतः स्वरूपश्च निरतिशयानन्दतृप्तस्य मे कियदिदं पतादिक- मिति तात्पर्यम् । स्वाभाविकशब्देन हेतुनैरपेक्ष्यम्, वर्तमानशब्देन चानियर्थ विवक्षितम् । “परिपूर्णो ऽपि भगवान् भक्तैर्यत्किञ्चिदीरितम् । सापेक्षवत् तदादते तेन प्रीतो ददात्यलम् ॥” ( भा. मो. (३५३. ६४ ) इत्यस्यार्थमभिप्रयन् आह मनोरथेति । अनामीत्युपभोगमात्रलक्षणा । तेन निवेद्याभावे पत्रादिकमपि निवेद्यं स्यादिति व्यज्यते । फलान्तरार्थिजनसमर्पितानां " तत्सर्वे देव ( कृत्स्नं तु तस्य ) देवस्य चरणावुपतिष्ठते” ( भा. मो. ३५३. ६३) इति भगवत्पादोपसर्पणमुक्त्वा परनैकान्तिजनदत्तानां भग- तात्यादरेण शिरसा प्रतिग्रहो मोक्षधर्मेऽभिहित इत्याह यथोक्तमिति ॥ २६ ॥ । उक्तार्थफलितपरतया उत्तरश्लोकस्य संगतिमाह यस्मादिति । महात्मनां विशेष उक्तः ; अभ தா -40

$14 श्रीभगवट्रीता - . 8. 97. 9. वैदिकं च नित्यनैमित्तिकं कर्म वेत्थं कुर्विस्याह– 曼 यत् करोषि यदश्नासि यज्युशेत्रि ददाति यत्र । यत् तपस्यसि कौन्तेय तथ कुरुष्व मर्पणम् ॥ वत् देहयातः शेषभूतं लौकिकं कर्म करोषि यच देहधारणायाश्नासि यच वैदिकं होमदानतपाप्रमृति नित्यनैमित्तिकं कर्म करोषि तत् सर्वे मदर्पणं कुरुष्व । अयत इत्यर्पणम् सर्वस्व लौकिकस्य वैदिकस्य च धर्मण कर्तुवं भोक्तृस्वम् आराध्यस्वं च यथा मयि समर्पितं भवति तथा कुरु । एतदुक्तं भवति - यागदानादिषु आराध्यतया प्रतीयमानानां देवादीनां कर्मकर्तुर्मोक्तुः तव च मदीयतया मत्सङ्कल्पायच स्वरूपस्थितिप्रवृत्तितया च मय्येव परम- शेषिणि परमकर्तरि त्वां च न भोक्ता राधकम् आराध्यं च देवसाजातम्, आराधनं चक्रियाजात सर्व समर्पय सव समियाम्यतापूर्वक मच्छेपकरसताम् ‘आराध्या देवत्व- तत्परिगृहीतं भक्तियोग पक्कं भूतं बुद्धिविशेषमनुशास्तीत्यभिप्रायेण इत्थं कुर्विस्युक्तम् । यः करोधीति लोकेन भाव- अर्थ - शास्त्रमाप्त सवै कर्म रात्रिमन्त्रविशेषोऽपि स्मारितः । इममेव च श्लोकं ‘यत्करो- मीत्युपक्रम्य भगवन्निति संमितं मन्त्रमेव केचिदनुसंधते । तत्र यत्करोवीश्येतत् नोक्ली- न्यायात् सङ्कुचित स्वभावमातविषयमित्याह यत् देहेनती । अनासीत्येतत् अर्धप्राप्तवर्गोपलक्षणमित्यभि- प्रायेणाह यच देहधारणायानामीति । यज्जुहोपीत्यादेः शास्त्रमाप्तमस्तोपलक्षणत्वमुपलक्षणीयसंग्राह काकारं च दर्शयति यच्च वैदिकमिति । अत्र यच्छदाः सर्वे करोषीत्यादिक्रियाविशेषानुवादकाः " ॥ अर्पणशन्दस्य भाववाचिये व्यधिकरणबहुव्रीहिक्लेशात् तत्पुरुषत्वौपत्रिककर्मप्रत्ययान्ततां व्युत्पादयति अत्यंत इत्यर्पणमिति । " कृत्यरुयुटो बहुलम् " ( अटा. ६. ३. ११३ ) इति कर्मणि ल्युट् । मय्यर्पितं कुरुवेति शब्दार्थः । अन्यन्त्र स्त्रिय स्थायिनः ततोऽन्यस्मिन् निवेशनं हि समर्पणस् तचात क्षणिके कर्मणि कथमित्यत्राह सर्वस्येति । ननु जीवयैव कर्तृत्वं भोक्त्वं च “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् (न. २. ३. ३३) इत्यधिकरणे स्थापितम् इन्द्रादीनाञ्च आराध्यत्वं श्रुतम् तथाच देवताभेदो मीमांसित: ; अस्तित्वानुसन्धाने आन्तिरेव स्यात् तत् कथमीश्वरे तत् समर्पणमित्याह एतदुक्तमिति । परमकर्तरीति “परातु तच्छ्रुतेः " । (ब्र. २. ३. ४०) इत्यधिकरणार्थ: स्मारितः । कर्तारं मोक्कार- माराधकमिति । क्रियायाः, तत्फलस्य, तत्प्रदातॄणां चेति शेषः । परमकर्तृत्वात् कर्तृस्व समर्पणम् ; परम- शेषित्वादाराध्यत्वादिसमर्पणम् । कर्तृत्वा त्वयि समर्पिते साक्षात्कर्तरि, आराध्यविशेषण भूतेन्द्रादौ च किमनुसन्धेयमिति शङ्कायां समर्पने शिक्षयति ववेति । भक्तिप्रकरणात् प्रीतियुक्तत्वोक्तिः ॥ २७ ॥ 1 कर्तु स्वगतं तदीनमिति मय्यम् । काम्यानुष्ठाने देवेष्वाराध्यत्वं तदधीनमित्यनु- संधानेपि फलामिसंधिरहितानुष्ठाने देवतान्तराणामनुपेयत्वेऽपि परमात्मन्येपाराध्यश्वमनु- बेयम् । काम्यानुष्ठानमपि कुर्वन्तः नित्यनैमित्रिकेषु तद्विशेषणतया देवतान्तरे प्याराध्यत्वं भावयेसुः । महापरक न्तिनस्तु मित्यादौ भगवन्मात्रे माराध्यत्वमिति विवेकः । 2 स्ववानिनिपितादि अर्थात भोजनादि शास्त्र गतं विदितकर्म । G 3 यस अशनं यच होमादीत्येवमर्थः ।

तात्पर्येचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9 28 29 भावगर्भ तामस्यर्थप्रीतियुक्तोऽनुसंधत्स्व - इतेि ॥ २७ ॥ 815 शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः । संन्यासयोगयुक्तामा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ २८ एवं संन्यासाख्ययोगयुक्तमनाः आत्मानं मच्छेवतामन्त्रियाम्पतैकरमं कर्म च सर्व मदाराधनमतुसंदधानो लौकिकं वैदिकं च कर्म कुर्वन् शुभाशुभफलैरनन्तेः प्राचीन- कर्मारूयैवन्धनैर्मत्प्राप्तिविरोधिभिस्तर्वमोक्ष्यसे तैर्वियुक्तो मामेवोपैष्यसि ॥ २८ ॥ मम परममतिलोकं स्वभावं शृणु– す समोऽहं सर्वभूतेषु न मेोऽस्ति न प्रियः । ये अन्ति तु मां मयि त तेषु चाप्यहम् ॥ देवतिर्यनुष्य स्वावरात्मनाऽवस्थितेषु जातितथाऽऽ’ कारता स्वभावतो ज्ञानतथात्यन्तो- ; संन्यासयोगयुक्तात्मेत्ययं फलविधानार्थः पूर्वको कार्थानुवादः नतु ज्ञानकर्मयोगादिवर इत्यभि- येणान्यमाह एवं संन्यासाख्येति । योगशब्दानुसंधानपरः । तदेव प्रक्कतसमर्पणानुवादिना संन्यासशब्देन विशेष्यते । आत्मानमित्यादि तद्विवरण | लौकिक मित्यादि स्वभाव - अर्थप्राप्तयोस्पा- मान्यरूपम् । शुभाशुभफलैः अनुकूलपतिकूलफलैरिवः । जगतैरिति बहुवचनाभिप्रेतकथनम् । समर्पणदुध्या क्रियमाणस्य बन्धकत्वाभावात् शव प्राचीनः । अभिमतगतिनिवृत्तिहेतुर्हि बन्धनमित्यभिप्रायेण भस्प्रातिविरोधिभिरित्युक्तम् । तेनोपायचकियवच्छेदथ । एतेनैव शुभफल- स्यापि कर्मणोऽतिशयितफल प्रतिबन्धकत्वात् स्वं निर्व्यूढम् । मामुपैष्यतीत्येतत्सामर्थ्यात् सर्वैरित्युक्तम् । मोक्ष्यसे इत्युक्त एवार्थः विमुक्तः इत्यनूद्यत इत्यपौनरुक्त्याभयेाहक्ति इति । अत्र विमुक्त- शब्दस्य जीवन्मुक्तिपरत्वं वदन्तस्तसंभवादेव निरसनीयाः । कर्तृत्वफलप्रदत्वादिवत् फलत्वमपि खस्यै- वेत्यभिप्रायेण मामेवोपैष्यसीत्युक्तम् । यद्वा क्रमेण श्राप्यादिम्यव्यवच्छेदार्थ एवकारः । मामे- वैष्यसि (३४) इति च वक्ष्यते ॥ २८ ॥ दुर्लभमोत्कृष्टापकृष्टादिद्रव्यतारतम्यादर्शनेन स्वीकार: पत्रमिति लोकेन प्रोक्तः । तेन सौ- लभ्यमुक्तं भवति । यत्कोपीत्यादिना क्रियमाणस्य सदस्य बुद्धिविशेषमात्रेण तदाराधनत्वसंपत्स्या तदेव दृढीकृतम् । अथ भक्तियोगाधिकारिपदासनपरे होके तु जात्याकारादितारतम्यानादरेण भक्तैस्तस्यैकरस्यमुच्यते । तेन सौशील्यमुक्तं भवति । कंसाविनिग्रहात अक्रूरायनुग्रहात् तत्कुरुष्व मदर्पणम्, मामुपैष्यसीत्याद्युकेश्च जाता रागद्वेषका प्रक्षेप्येत्यभिप्रायेणाह ममेति । अहंशब्द- sa स्वेतरव्यवच्छेदपर इत्यभिप्रायेण अरिलोकमित्युक्तम् । नमोऽहमित्यत्वप्रति वैषम्यं सर्व- शब्देन विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह देवेति । जाहिता देवमनुष्यत्यत्रत्वक्षति आकारतः अभिरूपतीत्पुंस्त्वमविषमात्वादेः । वक्ष्यति हि ‘येऽपि स्युः पापयोनयः खियो वैश्वम् शूद्राः (३२) इति । स्वभावतः इत्यनेन सात्त्विक राजसत्वादिकं विवक्षितम् । देवादीनां भगवत्समाश्रयणं ‘तदुपपि बादरयणस्संभवात् ( ब्र. १ ३. २५) इत्यधिकरणे समर्थितम् तिरख्यामपि गजेन्द्र वानरे- ; 1 अवस्थितष्वित्यैकं विशेषणम् । जातित प्रत्यारस्य द्वितीय विशेषणम् । द्वितीयविशेषण- यक्रमे प्रयुक्तोऽयं चकारः वर्तमानेष्विति द्वितीयविशेषणे योज्यः । अवस्थिनेषु वर्तमानेषु च सर्वेषु भूतेविति । मतो न चकारायोगः ।

816 श्रीभगवद्रीतम 9 29-30. अ. १. स्टापकृष्टरूपेण वर्तमानेषु सर्वेषु भूतेषु समाश्रयणीयत्वे समोऽहम् ; अयं जात्याकारस्य भावज्ञा- नादिभिर्निष्ट इति समाश्रयये न मे द्वेष्योऽखि उद्वेजनीयतया न त्याज्योऽस्ति । तथा समाश्रितत्वातिरेकेण जात्यादिभिरत्यन्तोत्कृष्टोऽयमिति तद्युक्ततया समाश्रयणे न कश्चित् प्रियोऽस्ति न संग्राह्योऽस्ति । अपि तु अत्यर्थमत्प्रियत्वेन मनुजनेन विनाऽऽरमधारणाला भात् मद्भजनैकप्रयोजना ये मां भजन्ते ते जात्यादिभिरुत्कृष्टा अपकृष्टा वा मत्समान गुणवत् यथासुखं मय्येव वर्तन्ते । अहमपि तेषु मदुस्कुष्टेष्विव वर्ते ॥ २९ ॥ तत्रापि – + J अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाकू । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्यवसितो हि सः॥ न्द्रादिषु पुण्याधिक्यनिबन्धनज्ञानविशेषवत्सु प्रथितम् । तस्मात्तिर्यगधिकरणाविरोधः । स्थावरेष्वपि शापादिजातेषु कचिज्ज्ञानं महर्षयः कथयन्ति । ततश्च मनोवृत्तिरूपं समाश्रयण तत्रापि संमवेदेव । ‘न मेयोऽस्ति न प्रियः’ इत्यस्य प्रतिषेधस्य प्रसङ्गसाकाङ्क्षत्वात् जात्यादिभिर्निकर्षोत्कर्षो प्रतिषेध्य- प्रसञ्जकतयोक्तावित्याह अयमिति । तद्द्वेप्यत्वत्रियत्त्रे हि त्याज्यत्वसंप्राद्यत्वार्थे इति तन्निषेधात् तनि- षेधः फलित इत्यभिप्रायेणोक्तम् उद्वेजनीयतया न त्याज्योऽस्तीति न संग्राह्योऽस्तीति च । समा- श्रयणाधीनमियत्वप्रतिषेधभयात् समः श्रितस्वातिरेकेणेत्युक्तम् । यदि न प्रियत्वहेतुतया प्रसिद्धाजा- त्यादिभिरुत्कर्षात् प्रियत्वम्, कुतस्तर्हि : यदि न कुतश्चित् स च मम प्रियः’ इत्यादिविशेष इति शङ्कानिराकरणार्थस्तुशब्द इत्यभिप्रायेगाह अपि त्विति । भक्त्या, भजन्ति इत्यनयो: पौनरुक्त्यपरि- हारायान्वयमा अत्यर्थेति । ये इत्येतदुत्कर्षापकर्षानियनाभिप्रायमित्याह ते जात्यादिभिरिति । तुझ्यानामिवान्योन्यमै करस्यमिह प्रयीत्यादिना विवक्षितमित्यभिप्रायेणोक्तम् मत्समान गुणवत् यथासुख- मिति । ननु स्वामित्वेन त्वामनुसंधाय भजतां कथं स्वयि समानगुणचद्वतिरित्यस्योत्तरं तेषु चाप्यह मित्यनेनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह अहमपीति । सौशील्यातिरेकतो मत्तोऽप्युत्कृष्टा निवाहं, ‘शिरसा देवः प्रतिगृह्णाति (मा. मो ३५३. ६४ ) इत्युक्तप्रक्रिया संभावयामि ततश्च ते मत्परमेश्वरत्वाद्यनुसंधान- निबन्धनसाध्वसविधुराः सुखं मां सेवन्त इति भावः । अहं च ते चान्योन्यं पित्रादिष्विव न्यखभरा इति पिण्डितार्थः । स्वजातिप्रतिनियत धर्मैर्म जनानापकृष्टजातिनिर्देशविरोधः ॥ २९ ॥ i एवं समाश्रयणस्वीकारे जात्याद्यपकर्षोऽकिञ्चित्कर इत्युक्तम् । ततश्चोपरि वृत्तापकर्षोऽप्य- fefore इत्युच्यते अपि चेदिति श्रोकेनेत्यभिप्रायेणाह तत्त्रापीति । ब्राह्मणाद्याचारः शूद्रादेरधर्मः शूदाद्याचारध ब्राह्मणादेः; एवं ब्राह्मणस्य निषिद्धं मधुमांसादिकं शूद्रस्य न निषिध्यते शूद्रस्य निषिद्धं कपि- ’ 1 भक्तयेत्यस्य अत्यर्थमत्प्रियः वेनेत्यर्थः । 2 मत्समानगुणेति निश्यानां मुक्तानाश्च ग्रहणम् । कल्पनया वा तथोक्तिः । 3 मामनन्यभाकू भजते चेत्, दुराचारोपि साधुरेव । समस्तव्य इत्यन्वयो नेष्टः । चेदित्यस्य मध्ये निषिधत्वात् ।

; तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 9.30. 1 817 वत्रतत्र जातिविशेषे जातानां यः समाचार उपादेया परिहरणीयश्च तस्मादतिवृत्तोऽ- प्युक्तप्रकारेण मायनन्यभाक् भजनैकप्रयोजनो भजते चेतु, साधुरेव सः वैष्णवाग्रेसर एव सः । मन्तव्यः बहुमन्तव्यः पूर्वोक्तस्सम इत्यर्थः । कुत एतत् १ सम्यस्यवसितो हि सः यतोऽस्य व्यवसायः सुसमीचीनः – भगवान् निखिलजगदेककारणभृतः परं ब्रह्म नारायणश्वराचरपत्ति- रस्मत्स्वामी मम गुर्मम सुहृत् मम परमं भोग्यमिति सर्वैर्दुष्प्रापोऽयं व्यवसायस्तेन कुतः ; लाक्षीरादिकं ब्राह्मणस्य प्रशस्तम् ; अतः स्वजातिनियमाद्यपेक्षया दुराचारत्वं दोष इत्यभिप्रायेणाह तत्रतत्रेति । विहिताकरणं निषिद्धकरणं चेत्युभयमपि दुराचार इति ज्ञापनाय उपादेयः परिहरणीयवेत्युक्तम् । अत्र चे- दित्यस्य नैरर्यक्यादिपरिहाराय दुराचारोऽपि भजते चेदित्यन्वयः प्रदर्शितः । उक्तप्रकारेणेति । सततकीर्ति- नादि नेत्यर्थः । प्रकरणविशेषितोऽनन्यभागित्यस्यार्थो भज नैकप्रयोजन इति । तेनैव देवतान्तरभजनप्रसङ्गो दूरनिरस्तः । यथेोच्यते, “ब्रह्माणं शितिकण्ठं च याश्चान्या देवताः स्मृताः । प्रतिबुद्धा न सेवन्ते यस्मात् परिमितं फलम् " ( भा. मो. ३५० ३६) इति । ननु " आचारप्रभवो धर्मो धर्मस्य प्रभुरच्युतः " (वि. स.), “आचारहीनं न पुनन्ति वेदा:” (वालिष्ट ६३), “सध्याही नो ऽशुचिर्नित्यमनस्सर्व- कर्म” (दक्ष २२२ ) इत्यादिषु सत्सु दुराचारस्य केनाऽऽकारेण साधुत्वमित्यत्राह वैष्णवाग्रेसर इति । अनन्यभजनं वैष्णय:ग्रेसर प्रयोजकम् । ननु “साधकः क्षीणदोषास्यु: " (वि. ३११. ३) इति भगवत्पराशरवचनात् क्षीणपापानां च कृष्णमक्तिस्मरणात् साधुशनोव कथं वाग्रेसरपर उक्तः । आचारशून्यस्य शिष्टापरिग्रहादसाधुत्वमेवेत्यत्रोतरं मन्तव्यः इत्युच्यत इति दर्शयति बहुमन्तव्य इति । अर्थसिद्धयोद्धव्यतामात्रकथनं निरर्थकम् ; संपूर्वस्य मनिधातोश्च बहुमतिरर्थः उपसर्गार्थाश्च धातु लीना इति भावः । अपरिग्रहे सति खल्वसाधुत्वाशङ्का न तु सोऽस्तीत्याह पूर्वोकैस्सम इति । “विष्णुरेव भूत्वा” (यजु. २. १३. १६) इत्यादौ साम्येऽप्येवकारः प्रयुज्यत इति भावः । पूर्वो- क्तैर्महात्मभिरित्यर्थः । ननु त्वाचारदुराचारयोः पुष्कलविकलोपाययोर्न ताक्तू उपायतस्साम्यम् ; तत एव न फलनोऽपीति शङ्कायां सम्यगित्यादिकमवतारयति कुत एतदिति । यत इति । हिर्द्दताविति भावः । व्यवसायस्य समीचीनता प्राधान्यतो व्यवसेयविषयविशेषेण विशदयति भगवानिति । भगवान् उभयलिङ्गकः । निखिलजगदेककारणभृत इत्यनेन ब्रह्मत्वसाधकं श्रतं लक्षणमुक्तम् । तेन ‘शात्वा भूतादिमव्ययम्’ (१३) इति पूर्वोक्तं च स्मारितम् । सामान्यशब्दस्य विशेषे पर्यवसानं ‘नारायण परं ब्रह्म’ (ना) इत्यादितत्त्वनिर्णायकवाक्यं चाभिप्रेत्य परं ब्रह्म नारायण इत्युक्तम् । चराचरपतिः । ‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्’ (ना), ‘पति पतीनाम्’ (वे. ६. ७) इत्यादि द्रष्टव्यम् । एवं परत्व- व्यवसाय: । अथ सौलभ्याध्यवसायः अस्मत्स्वामीति । नाहं द्विहिर्भूतः खशेषभूतं मामसौ स्वयमेव लब्धुमुपक्रान्त इति भावः । एवं पदद्वयेन सांसिद्धिकः संबन्धो दर्शितः, अत्यन्तमूर्खस्य भम सम्यग्ज्ञानप्रदायी महोपकारकोऽयमित्यभिप्रायेण मम गुरुरित्युक्तम् । अनन्तमहापराधशालिनि मध्यपि शोभनहृदयोऽयमित्यभिप्रायेण मम सुहृदित्युक्तम् । अतिक्षुद्रदुःखमिश्रनश्वर सुस्वकणसनिनो मे निरतिशय- निर्दोषनित्यसुखसागरं खात्मानं प्रकाशितवानित्यभिप्रायेण मम परं भोग्यमित्युक्तम् । गुरुत्वसत्त्वे

$18 श्रीभगवङ्गीता - 9 30-31. तत्कार्ये चानन्यप्रयोजनं निरन्तरं भजनं यति- अतः साधुरेव बहुमन्तव्यश्च । अस्मिन् sasala, area ataकाज तखाऽऽपारम्यतिक्रमः स्वल्पवैकल्यमिति न तावताऽनादरणीयः, अपि तु वहुमाभ्य एवेत्यर्थः ॥ ३० ॥ ननु " नाfera gaftaान करतो नाममाहितः । नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनै- नमःप्नुयात् ॥” (क. २.२४) आचारव्यतिक्रम उत्तरोचरमजनोत्पतिप्रवाह निरुणडीत्यत्राह- क्षितिम्माशच्छा में निप से। ये प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ मत्प्रियत्वकारितानन्यत्र रोवजनेन विधूतपापचैव समूलोन्मूलित रजस्तमोगुणः प्रापकत्वार्थे; मोभ्यत्वं तु प्राप्यत्वाद सर्वे पे इति आचारवदुलेप्यपि ताइशो व्यवसायो न दृश्यते ! आकरेऽपि शिलाशकलमनुपादेयम्, अक्करेऽपि रखमादरणीयमिति भावः । “बहूनां जन्मनामन्ते” (द.७ १९) इति व्याच (…?) श्रीरे च (३८.३०५) “ये जन्मको ट्रेनिः सिद्धाः”, “पारचिते परसतुये । नादीणे जायते पुंसां गोविन्दाभिमुखी स्थितिः " (….) इति । श्रीशुरु नजिकवाह, “ज्ञानं च द्वौ परतिपादकौ । व्यवसायात् ऋते ब्रह्म [] नासादादि तत् परन ॥” (मा.से. ३३४ ४७ ) इति । व्यवसायमात्रेण कथं भजमानैः समानत्यमित्याह तस्कायें चेरि । भवते मानित्यल व्यवसायोऽन्तर्गत, व्यवसित इत्यत्राप्यर्थात् भवनम् । अनन्यभजनमूख हुमन्तव्यवत्तया हि व्यवसायोऽयमुक्त इति भावः । अक्किलानुष्ठाविवत् विकलानुष्ठायी कथं बहुमन्तवसति । तादृशे पुरुये स्वरूपवैकल्य निमितोऽनादर एवं महापराधः स्यादिति भावः । “समापि वापि पूजितो वा द्विजोत्तम” (इ. स. ३२), “सच पूज्यो यथा ह्यम्” (गा. पू. २१९) इत्यादिप्रमाणसूचनाभिप्रायेण निगमयति अपि तु चहुमन्तभ्य एवेति ॥ ३० ॥ ני 1 अस्त्वन्येषां बहुमन्तञ्यः स्त्राव तु कार्यातिद्धिरिति शापूर्वकमनन्तर लोकमवतारयति नतु नास्ति इति । न केवलं प्राप्तिमातनिषेधः श्रुतौ अपि तु यज्ञानस्यापि निषेवोऽभिप्रेत इत्यभिप्राये- णोक्तम् उत्तरोत्तरभजनोत्पत्तिप्रवाह दिरणद्धीति । तथाचोच्यते, “पापं प्रज्ञां नाशयति क्रियमाणं पुनः पुनः । नष्टपज्ञः पापमेव पुनरारते शिव” (ना. उ. ३५.७५) इति । प्रतिबन्धकरजस्तमो - मूलभूतपापनिरासाय द्याचारः ; तस्मिन् पानजनेन ते सति नोपासनप्रतिबन्ध इत्यभिप्रायेणाह मायस्वेति । विकलस्य विलाशातिक्षेपः क्षिप्रशब्दः । धर्मशब्दोऽत्र प्रकरणादनन्य अनपरः । आत्मशव्दश्च तत्करणभूतमनोविषय: । ‘अनन्यमनसः ‘, ’ मन्मना भव’ इति हि पूर्वापरम् | भजनमेव 1 अधे श्लोकः तन्त्रयान्कामादर्शकः । अतः सिद्धानां अन्तः संस्थितिरित्यर्थे तेषा- मन्तोऽय संस्थितिरिति पाठः स्यात् (श्रीपारा १२८५ पुढे सिद्धान्तशब्दे अन्त इत्यस्थ संस्थितिरिस्यर्थी भ्यायदर्शने। श्रीपोरा उस्तु संप्रति “तेषामन्तोऽव जन्मनः” इति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 8. 31. $19 क्षिप्रं धर्मात्मा भवति क्षिप्रमेव विशेधिरहित सपरिकरसद्भजनेकमना भवति । एवंरूपभजन मेव हि ‘धर्मस्यास्य परन्तप’ (३) हृषि उपक्रमे धमेन्दो च्याति निगच्छति शाश्वती- मपुनरावर्तिनीं मत्प्राप्तिविशेष्यात काय प्रतिज्ञां कुरु- मद्भकावुपक्रान्तो विरोध्याचा मिथोऽपि न नफानन विरोधिजातं नाशयित्वा शानी दिने प्रिंतितीति ॥ ३१ कथं भजनोत्पत्तिप्रतिबन्धकनिवर्तकमिति चेन् न परिचत रायवात् भक्त्युपक्रमस्य व हेतुत्वान्; तदेतदाह क्षिप्रमेवेत्यादिना । न धर्मपरः किं न स्यादित्यत्वाद एवंरूपेति । सामान्यशब्दस्य प्राणिविशे विषयत्वमेव काव्यम् प्रयुक्तव्यायमेव शब्दः प्रक्रमे भजन रूपविशेषविषयत्वेति भावः । धनवान पनि थापि परितापरहित - बुद्धि- पूर्वानुवृत-दुराचारसन्तानः कनकइत्यलमातिविशे- ध्याचारनिवृत्तिमिति प्रकरणविशेषता: । ‘नीहि त् ज्ञानमात्रविधावुपसर्गस्य नैरर्थवयात्, “वास्तोष्पते जानीनान् " (यजु. ३.४ १०. ३६) इत्यादिध्यगत्या नैरर्धक्य- स्वीकारादल च ज्ञानविधेः प्रयोजनाभावात् प्रतीयमान्यवार्थयात्यन्तनितत्वस्थापकतयाऽपेक्षित- त्वाचाह कौन्तेय स्वमेवासि प्रतिज्ञां कुर्विति । प्रतिजानामीति प्रतिज्ञानादपि प्रतिजानी- हीति श्रोतुरेव प्रतिज्ञाविधानमत्यन्तस्थैर्याभिशयनित नयोक्तं त्वमेवेति । न मे भक्तः प्रण इयतीत्ययं प्रतिज्ञाविप इति ज्ञापनाय अभिपरिकल्प नाशप्रसङ्गाभावात् ‘अपि चेत् सुदुराचार:’ इत्युक्तरित्या विशेष्यायामपीति । उपक्रान्त- भक्तिरपि हि भक्त इत्युच्यते । कस्याःसमुलेन परिपूर्तिपर्य- . वसित इत्यभिप्रायेणाह अपि वा यथोपरिचरो भगवद्धमास्थितः कदा- चिदेवानामृषीणां त्रिवादे विष्ट (द) महान निपतितः शियं भगवतोदस्तः; यथा च ‘उपमानमशेषाणां साधूनां सावन् ’ (वि. १. १५. १५६) इति प्रसिद्धः प्रह्लादः कदा- चिद्भगवन्तं प्रतियोद्धुं प्रवृत्तशीत्रं प्रत्यबुध्यत (शन. पु. ७. ८) ; यथा च पापिष्ठः क्षत्रवन्धुर्भगवन्नाम- प्रभावादनन्तरजन्मनि जाति स्मरन् ती निर्देशे भगवन्तं शरणमुपगम्य समु (व्यमु १) च्यत (वि. ६.९७ ) । ‘इतिशब्दस्य अस्मिन्नर्थे इत्यनेनान्वयः ॥ ३१ ॥ , . 1 परस्मैदित्येऽपि सारणार्थत्वाभावः च कि. ४.१ कोक इच। अर्धपुष्पा च । 2 अत्र स्वयमप्रतिज्ञाय भक्तनुखेः प्रतिशायां प्रयतः भक्तप्रतिज्ञाया एवाकुण्ठितत्वात् कृष्णो हि स्वप्रतिज्ञां विहाय भीष्मप्रतिज्ञामपालयत् । तदुकं स्वनिगलमपहायेत्यादिना श्रीभागवते इति वादः केवलरसोक्तिः । नार्जुनः घटियां करिष्यति। 3 पिटपशुनादो महर्षीणाम्, प्राणि- वधवादो देवानाम् । मध्यस्थीको उपन् ताक्षं पृष्टषा तदनुसारेण शास्त्र- विरुद्ध मुकवानित्यादिकथा भाग 14 भनु मद्भकावित्यादिकं अर्जुन- कर्तव्यप्रतिज्ञाकारी न भवति मच्टनादित्यालोच्य हवीत्यस्यान्यत्राम्बयमाद इतिशब्दस्येति ।

$20 श्रीमगीता - म. 8. 888884. मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः । लियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा । अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजय माम् ॥३३ स्त्रियो वैश्याः शूद्राश्च पापयोनयोऽपि मां व्यपाश्रित्य परं गतिं यान्ति । किं पुनः पुण्ययोनयो ब्राह्मणा राजर्षयश्च मद्भक्तिमास्थिताः । अतस्त्वं राजर्षिरस्थिरं तापत्रयाभिहततया असुखं चेमं लोकं प्राप्य वर्तमानो मां मजस्व || ३२ ॥ ३३ ॥ भक्तिस्वरूपमाह– मन्मना भव मद्भको मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्यरायणः ॥ ३४ ॥ ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …….. राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ मन्मना भव मयि सर्वेश्वरेश्वरे, निखिलहेय प्रत्यनीककल्याणैकताने, सर्वज्ञे, सत्यसङ्कल्पे अपिवेत्सुदुराचारा इत्यागन्तुकप्रापोक्तिः; अथ जन्मत एव पापिष्ठानां जात्याद्यपकर्षेऽपि खसमा- श्रयणमात्रेण फलसिद्धिं प्रावप्रस्तुतां प्रपञ्चथ तत एव जात्याद्युत्को भक्तिपःकल्ये च कैमुतिकन्यायमुवत्वा जात्यादिभिरुत्कृष्टस्त्वं फले निस्सन्देह उपायमादित्युच्यते मां हीत्यादिलोकद्वयेन स्त्रीवैश्यशूद्राणां परगतिविरोधितया शङ्किताकारानुवादार्थः पावयोनिशब्दः । तत्र ये पापयोनयोऽपि स्युरित्यन्वयः । त्रैवर्णिकस्य विद्यादिमतोऽपि वैश्यस्य शूद्रादिभिस्सह पापयोनित्वेन परिगणनं सलानधिकारित्वात् । ऋत्विज एव हि सर्वे सत्रेषु यजमाना: । आर्त्विज्यं च ब्राह्मणस्य । स च सत्त्राधिकाररूपः उत्कर्षः, " तस्माद्वाजपेय यात्रा सिंजीन: " ( यजु १. ३. २. १४) इति क्षत्रियस्यापि श्रुतः । पापयोनिशब्द- प्रतिशिरस्त्वात् पुण्यशब्दोऽत्र पुण्ययोनिपर प्रदर्शितः । किंपुनरित्यादि कैमुतिकन्यायादना या सत्व- वचनम् । राजर्षिप्रदर्शनमर्जुनस्य फलसिद्धिप्रतिपादनार्थमित्यभिप्रायेणाह अतस्त्वमिति । राजर्षिशब्देन सामर्थ्यं व्यञ्जितम् ; अस्थिरमित्यादिना स्वस्त्विम् । अनित्यशब्दस्य “सततविक्रिया” (परमसंहिता २. १८) इत्युक्तप्रकारेण क्षरण स्वभावविषयत्वज्ञापनायास्थिशब्दः । असुखशब्दस्यात्र पर्युदासवृत्त्या दु:- खपरतां सांसारिक सुखस्यापि दुःखकोटिनिवेशात् सुखराहित्यपरत्वं चाभिपेत्याह तापत्रयेति । इममित्यनेन अतिक्षुद्रत्वं निर्दिष्टम् । प्राप्येत्यस्यानुवादरूपताज्ञापनाय प्राप्य वर्तमान इत्युक्तम् । एवमनित्यत्वा- सुखत्वक्षुद्रत्वानुदर्शनात् भजन वैमुख्यनिवृत्तिर्भवतीत्यभिप्रायः ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ भजस्वेत्युक्तभक्तिस्वरूप निष्कर्षोऽनन्तरं क्रियत इति संगतिं दर्शयति भक्तिस्वरूपमा देति । सामान्येन सर्वासु परविचासुवास्वसथा तदुपयुक्ततया च प्रमाणशतैः प्रतिपादिताः स्वरूपरूपगुणादयोऽत्र अस्माच्छब्देन विवक्षिता इत्यभिप्रायेणाह मयीति । ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् (श्वे. ६. ७), ‘न तस्येशे कश्चन’ (ना) इत्यादेरर्थमाह सर्वेश्वरेश्वर इति । न ह्यसमर्थसेवया किंचिल्लभ्यते ; न च ब्रह्माण्डान्तरा- देरनीश्वरा शेशा नादयोऽपि मोक्षदानशक्ता इति भावः । " क्षेत्रज्ञस्येश्वरज्ञानात् विशुद्धिः परमा मता” ( या स्मृ. ३. ३४ ) इति छुच्यते । हेयास्पदस्य गुणरहितस्य च भजनीयत्वाभावादितव्यावृत्यर्थं तगुण निर्गुणभूमीनां विषयक स्वस्थयोभयतित्वमाह निखिलेति । समस्तानिष्टनिवर्तकत्वादनन्तभोग्य-

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 9 84. + 321 निखिलजगदेककारणे, परस्मिन् प्रमणि, पुरुषोत्तमे पुण्डरीकदला मलायताक्षे, स्वच्छनील- जीमूतसङ्काशे, युगपदुदितदिनकरसहस्रशतेजसि, लावण्यामृतमहोदधौ, उदारपीवर चतुर्बाही, अत्युज्ज्चलपीताम्बरे, अमल करीटम कर कुण्ड लहार के यूरकटकभूषिते, अपार- मयत्वाश्चायमेत्रोपास्य इति भावः । अनन्तमङ्गलगुणोपलक्षकतया ध्येयलक्षणजगत्कारणत्वमोक्षपदत्वौपयिकं गुणद्वयं सर्वज्ञे सत्यसङ्कल्प इत्युक्तम् । “यः सर्वज्ञः सर्वचित् यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मात् एतत् ब्रह्म नामरूपपन्नं च जायते” (मु. १. १. ९) इति, ‘सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः’ (छा. ८. ७. २) इति ; | अनिष्टनिवृत्त्यादौ चाखाजानं सहकारिसापेक्षत्वं च नास्तीति भावः । ‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते’ इस्युपक्रम्य, ‘तत् विजिज्ञासख’ (भृ), ‘कारणं तु ध्येयः’ (अथर्व) इत्याद्यभिप्रायेण निखिलजग- देककारण ’ इत्युक्तम् | निखिल शब्देनान्यादेत्रहरु । देश्व संग्रहः । व्योमातीत निर्गुण वादादिनिशकरण सामान्यविशेषशब्दयोरकैरस्यं चाभिप्रेत्य परस्मिन् ब्रह्मणि पुरूषोतम इत्युक्तन् । अनेन सर्वात्मक सर्वविलक्षणत्वं चाविरुद्धमुपदर्शितं भवति । नारायणानुवा कपुरुषसूक्तादिकं च सशस्तिम् । एतायता विशिष्टं स्वरूपमुक्तम् अथ सर्वशाखादिपठितपुरुषसूक्तादिसिद्धं शुभाश्रयमकरणप्रपञ्चितं च किमह तद्गुणादिकमुच्यते । “तस्य यथा कप्यासे पुण्डरीकमेव मक्षिणी” छा. १. ६. ७) इत्याद्युक्तपरत्व- चिह्नाह पुण्डरीकदला मलायताक्ष इति । स्वच्छेत्यादिना, ‘नीलतोयदमध्यस्था’ (ना) इत्यादिकमनु- संहितम् । स्वच्छत्वं मणिमुकुर सल्लिकाचादिवत् स्वहितप्रकाशपतिविम्बादियोग्य: प्रसादविशेष: । ‘दिवि सूर्यसहलस्य’ (गी. ११. १२) इत्यादि क्ष्यमाणम्, ‘तमेव भान्तम्’ (मु. २.२. त्य० ) इत्यादिश्रुतिं चाभिप्रेत्योक्तं युगपदित्यादि । यद्वा, तेज, प्राचयं प्रतिप्पेक्षत्वं चाभिप्रेत्य युगपदि- त्यादिकमुक्तन् । लावण्येत्यादिना तु तस्यैवानुकूलनोग्यत्वाकर्षकत्वादिकमभिप्रेतम् । चक्षुरानन्दजन- कस्तेजो विशेषो हिलाम्य तत इदमुच्चने, “लोचनैरनुजग्मुस्ते तमादृष्टिपथात् पुन: (तदा) । मनोभिरनु- जग्मुश्च कृष्णं प्रीतिसमन्विताः ॥ अनुमतः मेव तेपरं केशवदर्शने । क्षिप्रमन्तर्दधे शौरिक्षुषां प्रियदर्शन” (भा. स. २.२९-१०), “अमृतस्येव नातृप्यन् प्रेक्षमाणा जनार्दनम्” () “न हि तस्मान्मनः कचिचक्षुषी वा नरोत्तमात् । नरः शक्त्यपाक्रमतिक्रान्तेऽपि राघवे ।।” (रा. अ. १७१५) इति । श्रुत्यादिप्रसिद्धं बारामुदारत्वम् और्जित्यनभिमतफलप्रद । यत्र रूपान्तरं न विशिष्टम्, तत्र बकुर्वसुदेवनन्दनस्य रूपं विवक्षितम् तच सर्वावतारोपलक्षणम् । चतुर्भुजत्यं भगवतः कृष्णस्य पररूपस्य सांसिद्धिकम् ; द्विभुज सहस्रभुजत्वादिकं चाऽऽहार्यनित्याशयेनोक्तं चतुर्वाहाविति । “अथवाऽ पि चतुर्भुजम्”(….)“भुजैश्चतुर्भिस्तमुपेतमेतद्रूपं विशिष्टं दिवि संस्थितं च । भूमौ मतं पूजयताप्रमेयं सदा हि तस्मिन्निवसामि देवाः ।” ( भा. मौ. ५. ३४ ) इत्यादिकमिह माव्यम् । श्रत्यादिप्रसिद्धं दिव्याम्बर- योगमा अत्युज्ज्वलेति । मूर्द्धादिपादान्नदिव्यावयवगत समस्ताभरण वर्गोपलक्षणतया किरीटायतिः । 3 1 सर्वेश्वरेश्वरे इत्यारभ्य पञ्च विशेषणानि पश्य में योगमैश्वरम्, न च मां तानि कर्माणि मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः, ‘मोघाशा मोधकर्माणः’, ‘ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् इत्युक्तवाक्यस्मारकाणि । 829 श्रीभगवद्गीता - म. 9. 84. " कारुण्य सौशील्य मौन्दर्य माधुर्यं गाम्भीर्योदार्यवास्पल्यजलधौ, अनालोचित विशेषाशेषलोक- शरण्ये सर्वस्वामिनि तैलधारावर विच्छेदेन निविष्टमना भव । तदेव विशिनष्टि - मद्भक्तः अत्यर्थमत्प्रियस्वेन युक्तो मन्मना भवेत्यर्थः । पुनरपि विशिनष्टि-मयाजी अनवधिकातिशय- प्रियमनुभवकारितमद्यजनपरो मत्र । यजनं नाम परिपूर्णशेषवृत्तिः । औपचारिकमां- स्पर्शिकाम्यवहारिकादिसकलभोगप्रदानरूपो हि यागः । यथा मदनुभवजनितनिश्वःधिका- तिशयप्रीतिकारितमद्यजनपरो भवसि तथा मन्मना भवेत्युक्तं भवति । पुनरपि तदेव विशि- नष्टि-मां नमस्कुरु । अनवधिकातिशयः प्रयमद्नुभवकारितात्यर्थप्रियाशेषशेषवृत्तौ अपर्यवस्यन् “ध्येय सदा” इत्युपक्रम्य “केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी” (नार. ६२.१७. शंखस्म् ) इत्यादिकनिह द्रष्टव्यम् | मकरशब्दो मकराकारकुण्डलपरः । अपारेत्यादिना सौलभ्योपयोगिनोऽमिताः सुन्दर- त्वादिमिश्राः समाश्रयणीयत्वेऽत्यन्तापेक्षिताः स्वरूपरूपयोर्गुगा उक्ता: । ‘सर्वलोकशरण्याय’ (रा. यु. १७), ‘सुदुष्टो वाऽप्यदुष्टो वा’ (रा. यु. १८), ‘विभीषणो वा सुग्रीव यदि वा रावणः स्वयम्’ (रा.यु. १८३७) इत्यादिकमनुसन्धान कारुण्यादिफलितमाह अनालोचितेति । भाश्रितसंरक्षण स्वला मत्वा प्रवर्तत इत्यभिप्रायेणोक्तं सर्वस्वामिनीति । “कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं विश्वं चराचरम् " (भा. समा ४२.२३) इत्युक्तम् | ‘निदिध्यासितव्य:’ (बृ. ६. ५. ६), ‘ध्यायीत’ (मु. २. २. ६) ‘ध्रुवा स्मृतिः’ (छा. ७.२६. २), ‘आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ( ब्र. ४ १ १ ) इत्याद्यनुसन्धानेन मनदयाल ध्यानाख्यमनोवृत्तिविशेषविषयतामाह तैलधारेति । ‘मय्येव मन आधत्स्व (१२. ८) इति वक्ष्यते । अत्र मामेवैष्यसीति साध्यगतावधारणात् साधनेऽप्यवधारणं विवक्षितमिति गम्यते । तेन चानन्यमनस्त्वादिकं सिद्धम | ass तैलधारादिवदविच्छेदोऽपि फलित इति भावः । 4 ‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः” (क. २. २३) इति श्रत्युपबृंहणतामभिप्रेत्याह तदेवेति । भक्तेरपि ज्ञानविशेपरूपत्वात् विशेषकत्वमुपपद्यत इत्यभिप्रायेणाह अत्यर्धेति । स्वतन्त्रार्थान्तरविधानाङ्कानिरासायाह पुनरपीति । भक्तिखरूपविशेषनिष्कर्षपरत्वात् तदसाधारणशास्त्रविशेषप्रतिपादितपूजा विशेषपरोऽयं यजन- शब्द इत्यभिप्रायेणाह यजनं नामेति । शेषवृत्तिः कैर्यम् । इदं च ‘पलं पुष्पम् ’ (२६) इत्यादिना प्रदर्शितस्य भगवच्छास्त्रप्रपञ्चितस्य संग्रहशासनम् । अतोऽल यजिर्देशपूर्णमासादिविषय इति ‘न अभि- तव्यम् । ‘यज देवपूजायाम्’ इत्येव च पव्यते । ‘देवनामुद्दिश्य द्रव्यत्यागो यागः’ इति चाहु | अमिहोत्रादिव्यतिरिक्तेष्वपि पञ्चमहायज्ञादिषु यजिर्निरूढः । अन्यत्रापि “कृष्णो वाक्यैरिज्यते संमृशानै:” (भा. आनु. १८. ६) इत्यादयः प्रयोगाः । अतोऽल भगवच्छास्त्रादि- प्रपञ्चितविषयोऽयं यनिरित्यभिप्रायेणाह औपचारिकेति । औपचारिका ! नीराजनाइय: ; सांस्पर्शिकाः लवचन्दनादय: आदिशन्देन सदृष्टिकीपादिग्रहणम् । मद्याजीत्यनेन माक्रियापरेण मन्मनस्त्वं कथं विशेष्यत इत्यत्राह यथेति । पुनरपीत्याद्यपि पूर्वयन । पूर्वोक्तादधिकरूपत्यं दर्शयितुम् ; 2 दर्शपूर्णमासादयः, विविदिषन्ति यवनत्यादिना भजनाङ्गतया विनियुक्ताः । अखनादिकं तु भक्तिपरीवादत्वाद् भजनान्तर्गतम् अनिकोटिप्रविष्टमिति भावः । वेदा. सं. सा. दीपिका व्या

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 9 34. + 828 मय्यन्तरात्मनि अतिमात्रप्रह्वीभावव्यवसायं कुरु । मत्परायणः– अहमेव परमयते यस्यायौ मत्परा- यणः मया विनाऽऽत्मधारणा संभावनया मदाश्रय इत्यर्थः । एवमात्मानं युक्त्वा मत्यगपणस्त्रमेवम् अनवधिकातिशयप्रीत्या मदनुभवसमर्थे मनः प्राप्य मामेवैध्याय आत्मशब्दो यत्र मनो- विषय: । एवंरूपेण मनसा मां ध्यात्वा मामनुभूय मामिष्ट्रा मां नमस्कृत्य मत्परायणो मामेव प्राप्स्यसीत्यर्थः । तदेवं लौकिकानि शरीरधारणाधीन वैदिकानि च नित्यनैमित्ति कानि कर्माणि मत्प्रीतये मच्छेषकरमो मयेव कारित इति कुर्वन् सततं मत्कीर्तन यतन- नमस्कारादिकान् प्रीत्या कुर्वाणो मन्त्रियाम्यं निखिलजगत् मच्छेपतैकरसमिति चानुसन्दधानः अत्यर्थ प्रियमद्गुणगणं चानुसन्धायाइम्ह रुक्तलक्षणमिदमुपासनमु गददानो मामेव प्राप्स्यसि || ॥ इति श्रीभगवद्रामानुज रावते श्रीमद्रायेोऽध्यायः ॥ ९ ॥ अपर्यवस्यमित्यन्तमुक्तम् । अत्यर्थशब्देन दास्यस्य स्वरूपप्राप्तता विक्षिता । अतिमात्रशब्देन तस्य निरतिशयभोगरूपस्थं सूचितम् । विविधमणतिसंग्रहाय णमुधातुखरूपनिरूपणेन प्रह्वीभावयन्दः । " प्रेक्षावतः प्रवृतिर्या महीभावात्मिका स्वतः । उत्कृष्टं परमुद्दिश्य तन्ननः परिगीयते ॥ " ( अहि. ५२. १०) इति हि नमश्शब्दो विवृतः । ज्ञानविशेषकत्वव्यवत्यर्थ व्यवसायशब्दः । परायणः इत्यल परशव्द विशेषण सामर्थ्यादवधारणं विवक्षितमित्यभिप्रायेण अहमेवेत्युक्तम् । फलितमाह मया विनेति । एषैव भक्तेः परमा काष्ठा प्राप्तेरव्यवहितपूर्वभाविनीति फलाभिलाषज्ञापनार्थो मत्परायणशब्द इत्यभिप्रायः । एवं शब्दानू दितमाकारमाह अनवधिकेत्यादिना । आत्मानं युक्त्वा इति पदयोरत्रोचितार्थप्रदर्शनं मनः प्राप्येति । युजिरत्र योगार्थः, समाध्यर्थो वा । मन्मना भव इत्युक्तार्थपरत्वम् एवमात्मानमित्यनु- वादेन प्रतीयत इत्यभिप्रायेणाह आत्मशब्दो हीति । मनसोऽत्र निर्देशो ध्यानादिकरणत्वेनेति प्रदर्शयन् श्लोकस्य पिण्डितार्थमाह एवंरूपेणेति । निरन्शियमीमितेत्यर्थः । ध्यानादिकं मद्भक्त इति विशेषणात् भोगरूपमित्यभिप्रायेण मामनुभूयेत्युक्तम् । अथ सुखग्रहणावाध्यायप्रधानार्थगृतसाङ्गो- पानफलशिरस्कभक्तिस्वरूप संक्षेपेण निष्कृय वदन् उपसंहरति तदेवमिति । तत् तस्मादित्यर्थः ; तव दुःख बहुलसंसारसागर पतितत्वात् मम च परत्वसौलम्बादियुक्तस्य समस्त दुःखसागरोत्तारणसांय त्रि- कत्वात्, उपायस्य चात्यन्तसुकरत्वादिगुणयुक्तत्वादित्यर्थः । एवमिनि पूर्वमन्यैरुक्त नकारेणेत्यर्थः । लौकि कानीत्यादि कुर्वन्त्रित्यन्तं यत्करोषि इत्यादेरर्थः मन्नियाम्यमित्यादिकं मया तहमित्यादेरभिप्रेत- कथनम् अत्यर्थप्रयमद्गुणगणमिति समोऽहम् पत्र पुष्पम् इत्यादेरर्थः । गुणानुसन्धानाद्भक्तेः पुरुषसाध्यत्वं युज्यत इत्यभिप्रायेणाह मद्गुणगणं चानुमन्धायाहरहरुक्तरक्षणमिदमुपासनमुपाद- दान इति । इति मन्वा भजन्ते मामित्यादिकमलानुसंहितम् । अहरहरित्यादिकं मन्मना। इत्यादे- विवक्षितम् । आप्रयाणत्वसिद्धयर्थम् अहम्हरित्यादि उक्तम् । उक्तलक्षणमिति । अनन्यप्रयोजननमस्कारा- दिप्रेरकम दे कारकत्वदशापर्यन्तनिरतिशयप्रीतिरूपमित्यर्थः ॥ ३४ ॥ ; * इति श्रीमङ्गीताभाष्यटीकायां ताचन्द्रिकायां नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

824 श्रीभगवङ्गीता म. 10. 1-2. अथ दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ भक्तियोगः सपरिकर उक्तः । इदानीं मक्त्युत्पत्तये तद्विवृद्धये च भगवतो निरङ्कुशै- पर्यादिकल्याणगुणगणानन्त्यम्, कस्स्त्रस्य जगतस्तच्छरीरतया तदात्मकत्वेन तत्प्रवर्त्यस्वं च प्रपञ्चायते– श्रीभगवानुवाच - भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । यत् तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १ मम माहात्म्यं श्रुत्वा प्रीयमाणाय ते मद्भक्त्युत्पत्तिविवृद्धिरूपहितकामनया भूयो मन्माहात्म्य प्रपश्यविषयमेव परमं वचो यत् वक्ष्यामि ; तत् अवहितमनाशृणु ॥ १ ॥ न मैं विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अद्दमादिहिं देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ सुरगणा महर्षयश्वातीन्द्रियार्थदर्शिनोऽधिकतरज्ञाना अपि मे प्रभवं प्रभावं न विदुः दशमसङ्गतिं वक्तुं नवमार्थं सप्तमप्रभृत्यध्याययार्थे वा संग्रबाह भक्तियोग इति । “खकल्याण- गुणानन्त्य - कृत्स्नस्वाधीनता मतिः । भक्त्युत्पत्तिविवृद्धयर्था विस्तीर्णा दशमोदिता” (१४) इति संग्रहश्लोकं व्याकुर्वन् सङ्गतिमाह इदानीमिति । पूर्वत्र सपरिकर भक्तियोग स्वरूपपपश्च नपरतया स्वकल्याणगुणादेः संग्रहेण कथनम्, इह तु तत्प्रपञ्चनमित्यवसरप्राप्तिरपौनरुवत्यं च विस्तीर्णेत्यनेन विवक्षितमिति दर्शयितुम् इदानीं प्रपश्वयत इति पदद्वयम् । अर्जुनस्य वक्ष्यमाणार्थश्रवणयोग्यत्वं तस्यार्थस्य च ( १ ) परमहितसाध- नस्यादिकं च वदन् सोपच्छन्दनं सावधानयति भूय एवेति श्लोकेन । प्रश्नमन्तरेणापि स्वयमेव प्रतिपादने हेतु: प्रीयमाणायेत्यनेनोच्यत इत्यभिप्रयन् तादृशप्रीतेर्विषयं दर्शयति मम माहात्म्यं श्रुत्वेति । बाहुशालिनां हि परोत्कर्षकथनमसूयावहम् भवतस्तु शिशुपालादिव्याकुले जगति भाग्यव शादीशी प्रीतिः सञ्जातेति महाबाहो, प्रीयमाणाय इत्यनयोर्भावः । यद्वा बाहुबलात् यथा ते माद्यशविजय:, तथा मद्विषयप्रीति बलादान्तरशत्रवोऽपि त्वया जिता इति भावः । प्रकरणादर्थस्वभावाच हितं विशिनष्टि मद्भक्त्युत्पत्तिविवृद्धिरूपेति । “सर्वपापैः प्रमुच्यते” (३) “सोऽविकम्प्येन योगेन युभ्यते” (७) इति हि वक्ष्यत इति भावः । उक्तमालस्य पुनरभिधाने प्रयोजनाभावात् भूय एवेत्यनेन प्रक्रान्तगुह्यतमनुबन्ध्यर्थमपञ्चनरूपत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेण भूयो मन्माहात्म्य- प्रपश्यविषयमेवेत्युक्तम् । एतेनैव वचसः परमध्ये हेतुरपि दर्शितः । शृण्वत एवार्जुनस्य पुनः पृथ्विति विधानं विशिष्टश्रवणार्थमित्यभिप्रायेणाह सदवहितमना इति । पूर्वमनसूयवे दोषनिवृत्त्या गहनमात्र- मुक्तम् इदानीमुच्यमाने श्रीयमाणाय गुणसंपत्त्याऽतिगहनमुच्यते ; अतस्त्वयाऽत्यन्तावहितेन भवितव्यमिति भावः ॥ १ ॥ वक्ष्यमाणस्य ज्ञानस्यातिदुर्लभत्वमादरणीयतरत्वायोच्यते न मे विदुरिति श्लोकेन । सुरगणा महर्ष इत्याभ्यां प्रतिषेधौपयिक प्रतिषेध्यसंभावनास्थलप्रदर्शनमित्यभिप्रायेणोक्तम् अतीन्द्रियार्थदर्शिनो sfuकतरज्ञाना अपीति । प्रभवगोचरवेदनमत निषिध्यते न तु प्रभयः, विशिष्टनिषेधे गौरवात्, कर्माधीनोत्पतेरभावादेव तद्वेदनस्य निषेद्धुमयुक्तत्वात् । अनन्तरं च यो माम् (३) इति प्रभावज्ञा- ;

तात्पर्य बन्द्रिकासहियं गीताभाष्यम् 10. 2. 825 मम नामकर्मस्वरूप स्वभावादिकं न जानन्ति ; यतस्तेषां देवानां महर्षीणां च सर्वशोऽहमादिः तेषां स्वरूपस्य ज्ञानशक्त्या देवाहमादिः ; तेषां देवत्वमहर्षिस्वादिहेतुभृतपुण्यानुगुणं मया दत्तं ज्ञानं परिमितम् अतस्ते परिमितज्ञाना मत्त्वरूपादिकं यथावन जानन्ति ॥ २ ॥ J तदेतत् देवाद्यचिन्त्य व याथात्म्यविपयज्ञानं भक्त्युत्पत्तिविरोधिपापविमोचनोपायमाह- नमेवोच्यते, न तु जन्मज्ञानम्, अजमित्येव वचनात् । अत एवावताररहस्यविषयत्वमपि नावान्वितम् । प्रपञ्चितं च तत्प्रागेव; इह त्वन्यत् प्रपञ्चयते ; ततश्चात्र देवर्षिभिरप्यवेद्यः ईश्वरे विद्यमानश्च प्रभवः प्रकर्षेण सत्ता - प्रभाव एव भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेण प्रभावमित्युक्तम् । प्रभावं विविच्याह मम नामेति । जन्मविषयत्वे हेतुरनन्वित इत्यभिप्रायेण (?) ‘यत इत्यनेन हिशब्दस्य हेतुपरता दर्शिता । सर्वशः इति न देवादीनां कार्त्स्यमात्रं विवक्षितम् तस्य बहुवचनासङ्कोचादपि सिद्धेः ; अतस्तदभिप्रेतं व्यञ्जयति तेषां स्वरूपस्येत्यादिना । कथमसौ प्रभावापरिज्ञानहेतुरिति शङ्कायामभिप्रेत हेतुत्वप्रकारं विशदयति तेषां देवत्वेति । वैषम्यनैर्नृण्य परिहाराय परिमितत्वसिद्धये च पुण्यानुगुणत्वकथनम् । “को अद्धा वेद क इह प्रवोचत् । कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः । अर्वाग्देवा अस्य विसर्जनाय । अथा को वेद यत आवभूव । इयं विसृष्टिर्यत आबभूव । यदि वा दधे यदि वा न । यो अस्याध्यक्षः परमे व्योमन् । सो अङ्ग वेद यदि वा न वेद” (अष्ट २.८. ९. ७६ ) इत्यादित्यभिप्रायेणाह अत इति । ‘यन्न देवा न मुनयो न चाहं न च शङ्करः । जानन्ति परमेशस्य तद्विष्णोः परमं पदम् " (वि. १. ९.५५ ) इत्यादिस्मृतिश्च द्रष्टव्या ॥ २ ॥ देवादिभिरप्यवेदनीयत्वकथनस्य क्क्ष्यमाणोपयोगं व्यञ्जयन् योमामिति लोकाभिप्रेतमाह तदे- तदिति । यो वेतीत्यनुवादरूपत्वप्रतीतावप्यर्थतः फलानुवादेनोपायविधाने तात्पर्यमित्यभिप्रायेण उपाय- , 1 “यनइति । अनेन” इस्य विलिख्य तथा असंमुद्र यत इत्यनेनेति संश्लिष्ट मुद्रणादिकमप्युप- पन्नम् । अयमर्थ – यतइत्यनेन हिशब्दस्य हेतुपरत्वं दर्शितम् । तत्प्रदर्शनञ्च उत्पत्तिपरत्वे हेतुरनन्ति इत्यभिप्रायेणेति । यद्वा अभिप्रायेणेत्यन वाक्यसमाप्तिः । पूर्वमन्वय संभवात् । ममनामेत्यादिना प्रभावय विविच्य कथने प्रभावपरत्वे हेतुरन्वितः उत्पत्तिपरत्वनन्वित इत्यभिप्रायेण युक्तं भवति । ननु भगवतो देवादिकं प्रति कारणत्वात् ते पतदीयं न जानन्ति इत्युत्पत्ति प्रभाषे च न जानन्तीति सर्वविश्यका ज्ञानमेवासिवति चेत्-वर्हि प्रभाव श्वोत्पत्तिरपि भगवतोऽस्ते स्यात् । न ह्यस्त तस्योत्पत्तिः । अथोत्पत्तिरवतारः, सोस्त्येवेति चेत्– सहि स प्रभावेऽन्तर्भूत एव । प्रभवशब्दस्य प्रभावार्थकत्वं सर्वमतेम् | अलं तत् । किञ्च अस्य श्लोकस्यैवं प्रवृत्तिः - अहं वक्ष्यामीति किमर्थम्, अन्यस्मादप्यहं ज्ञास्यामीति न मन्तव्यम्, अम्बे हि मयोत्पादिता इति । तत्र यद् वक्ष्यते दशमे तदज्ञानमेत्र तेषां वक्तव्यम् । वक्ष्यमाणञ्चाजत्व- महेश्वरत्वादिकमिति प्रभाव विषय कन्वमवजेनोयमिति । तथाच यतस्ते न विदुः भत्तो वक्ष्यामि मत्प्रभवमित्युको प्रभवोऽस्तीत्येव ज्ञायते । उत्पस्यर्थ हत्ये च कथमजे सा स्यात् । अतो मम- नामकर्मेति भाष्यवाक्ये जन्मनः अघटनं हिशब्दार्थानन्वयाभिप्रायेण । उत्पत्तेरभावादेव ते न विदुरित्युक्त पूर्वेणोचरेण चास्य न संगतिरिति ।

$28 1 श्रीभगवद्गीता – अ. 10. 8. यो मामजमनादि च वेति लोकमहेश्वरम् । असंमूढस्त मषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ३ न जायत इत्यजः; अनेन विकारिद्रव्यादचेतना सत्संसृष्टात् संसारिचेतनाच विस- जातीयत्वमुक्तम् । संसारिचेतनस्य हि कर्मकृताचित्संसर्गो जन्म । अनादिमित्यनेन पदेन आदि- महोजातात्मनो विसजातीयत्वमुक्तम् । मुक्तात्मनो वजत्वमादिमत्; तस्य देयसंबन्धस्य पूर्ववृत्तस्वात् तदर्हताऽस्ति | असोऽनादिमित्यनेन तदनईतया तत्प्रत्यनीक्रतोच्यते : ‘निरवद्यम्’ (श्र. ६. १९) इत्यादिश्रुत्या च । एवं हेयसंबन्धप्रत्यनीकचरूपतया तदनई मां लोकमहेश्वरम् लोकेश्वराणामपीश्वरं मर्त्येष्वसंमूढो यो वेति; इतरसजातीयतयैकीकृत्य मोह: संमोह:, तद्र- हितोऽसंमूढः स मद्भक्त्युत्पतिविरोधिभिरसवैः पापैः प्रमुच्यते । एतदुक्तं भवति - लोके माहेत्युक्तम् | अजशब्दस्य व्यवच्छेद्यप्रदर्शनाय व्युत्पतिं तावदाह न जायत इत्यज इति । विशेषण- सामर्थ्यफलितात् तदुचितात् व्यवच्छेद्यात् व्यावृत्तिमाह अनेनेति । विकारिद्रव्यात् तत्संसृष्टादित्युभाभ्यां व्यवच्छेदयोग्यत्वं दर्शितम् । ‘अजो नित्यश्शाश्वत:’ (वे. ६. १९) इत्यादिभिर्नित्यस्य जीवस्य कथ- म चित्संसर्गमात्रेणाजशब्दव्यवच्छेयत्वमित्यत्राह संसारिचेतनस्येति । ईश्वरस्यापि सर्वशरीरतया तत्त- दचित्संसर्गस्य विद्यमानत्वात् तद्वयुरासाय कर्ममेत्युक्तम् । मुक्तत्वापि स्वरूपानादित्वमस्ति ; ततः कथं स्यवच्छेद्यत्वमित्यलवाह मुक्तात्मनो ह्यजत्वमादिमदिति । अजत्ववेषेणानादित्यमिह विवक्षितम् । स्वरूपानादित्वविवक्षायां तु पौनरुक्त्यमिति भावः । मुक्तदशायामचित्संसर्गे नास्ति, प्राचीनसंसर्गविवक्षायां बद्ध। देर्व्यवच्छेदः स्यात्; अतस्तदानींतनस्यरूपात् व्यावृत्तिः कथमुक्ता स्यादित्य- वाह तस्येति । सहकारिसन्निधौ कुर्वत्स्वभावत्वं सहकार्यभावप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वमपि हि योग्यते- त्यभिप्रायः । कालविशेषावच्छेदरहित निरवद्यत्वविधायकत्या च अयमर्थसिद्ध इत्याह निरवद्यमिति । अन्वयार्थमाह एवमिति । देवैर्महर्षिभिश्च दुर्लभं ज्ञानं मन्दप्रज्ञेषु मर्त्येषु भाग्यवशात् कस्म चिज्जायत इति निर्धारणार्थत्वमुचितम् | उत्तरार्धे च फलनिर्देशेना समूढमर्त्यशब्दयोः समुचितान्यो नास्ति ; “यो मामेषम- संमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्” (१५. १९) इति च वक्ष्यमाणच्छायाइत्र युक्तेत्यभिप्रायेण मत्येवमूढो यो तीत्युक्तम् । असंमृदशब्दार्थं क्वतुमुपसर्गाभिप्रेतमर्थं व्यञ्जयति इतरेति । “एतां विभूर्ति योगे च मम यो वेति तत्त्वतः । सोऽविकम्प्येन योगेन युज्यते नात्र संशयः " ( ७ ) इत्यनन्तरमेव वक्ष्यमाणत्वात् अत्रापि तदुपयुक्तपापविमोक्ष एवाभिषेत इत्यभिप्रायेण मद्भक्त्युत्पतिविरोधिभिरि- स्युक्तम् । लोकमहेश्वरे परस्मिन् प्रतिपन्ने च अपतिपत्रे च न संमोहप्रसङ्गः येन तनिषेधस्यात् । कथं च ब्रह्मरुद्रसनकादिषु जीवत्सु परमपुरुषस्यैव लोकमहेश्वरत्वम् ; कथं वा बद्धमुक्त विलक्षणत्वेऽपि नित्यसूरिवर्गात् व्यवच्छेद इत्यादिशक्कायां संमोहोदयतदभावप्रकारौ विवृणोति एतदुक्तमिति । तत्तदधि- पतीनामपि लोके तचरसजातिदर्शनादत्रापि सामान्यतोऽवगते शङ्कावकाशः । मनुष्यदेवाधिपतिप्रभृतिवत् अण्डाधिपतिप्रभृतेरपि कर्मविशेषमूलपरिमित देशकालविषयभगवत्संकल्पाचीनैश्वर्ययोगितया भगवत एव 1 पयमेव न्यायकुसुमाळाबुदयनाचार्यः । ,

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10. 45. 817 मनुष्याणां राजा इतरमनुष्य सजातीयः केनचित् कर्मगा तदाधिपत्यं प्राप्तः तथा देवाना- मधिपतिरपि तथाऽण्डाधिपतिरपीतर मारिसजातीयः; तस्यापि भावनालयान्तर्गतत्वात् । ‘यो ब्रह्माणं विदधाति’ (वे. ६.८) इति श्रुश्च । तथाऽन्येऽपि ये केचनाणिमाद्यैश्वर्यं प्राप्ताः । अयं तु लोकमहेश्वराः कार्यकारणा व स्वादचेतनायुक्ताच्च चेतनात् ईशितव्यात् सर्व सामिखिलदेयप्रत्यनीकान व घकातिशय संख्येयकन्यः ०. गुणैकतानतया नियमनेक स्वभाव तया च विसजातीय इतीवरसजातीयता मोहरहितो यो मां वेत्त, स सर्वैः पापैः प्रमुच्यते इति ॥ ३ एवं स्वस्वभावानुसन्धानेन मक्त्युत्पत्तिविरोधिपापनिरसनम्, विरोधिनिरसना देवार्थतो मक्त्वति च प्रतिपाद्य स्वैश्वर्यस्व कल्याणगुणगणप्रपञ्चानुसन्धानेन मक्ति विबुद्धिप्रकारमाह- बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षपा खत्यं दमः शमः सुखं दुःखं भवोऽभाषो भयं सामयमेव च ॥ ४ अहिंसा समना ष्टम्तयो दाने यशोऽयशः । भवन्ति भावभूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ ५ उत्तरावधिरहितमैश्वर्यम् । लोकमहेश्वरशब्देन सर्वगोचरेश्वर्यय विवक्षितत्वादेव नित्यानामपि व्यवच्छेद- सिद्धिरिति भावः । सजातीवस्य कथमधिकत्वसिद्धिरित्यत्रोक्तं केनचित्कर्मणेति । कथमण्डाधिपतेः तदधीनत्वरूपस्थितिप्रवृतिभिरितरसंसारिभिस्साजात्यमित्यवाह तस्यापीति । कर्म भावना, ब्रह्मभावना, उभय- भावनेति भावनात्रयम् । तेषामपि भावनालययोगादिकं भगवत्पराशरशौनकादिभिः प्रपञ्चितम् । यथा हिरण्यगर्भादीनुपक्रम्य, “अशुद्धाम्ने समस्तास्तु देवाद्याः कर्मशेनयः " (वि. ६. ७. ७७ ) इति, “आतपर्यन्ता जगदन्तचैवस्थिताः । प्राणिनः कर्मजनिनसंसारवशवर्तिनः । यदस्ततो न ते ध्याने ध्यानिनामुपकारकाः” (वि. ध. १०४. २२) इति । प्रतिबुद्धैरनुपास्यत्यं भगवदधीनत्वं च पञ्चम एव वेदे सुव्यक्तम्, “ब्रह्माणं शितिकण्ठं च याचान्या देवताः स्मृताः । प्रतिबुद्धा न सेवन्ते यस्मात्परिमितं फलम”, “एतौ द्वौ विबुधश्रेष्ठौ प्रसादको जौ स्मृतौ । तदादर्शितपन्थानौ सृष्टिसंहारका रकौ ॥” ( मा. मो ३५० १९) इत्यादिभिः । भावनातयान्वयेन सह हिरण्यगर्भस्य कार्यत्वादिसमुच्चयार्थः चशब्दः । सनकसनत्कुमाररुद्रादिवाकुमारवर्गमभिप्रेत्याह तथाऽन्येऽपीति । अणिमादीति । “अभिमा महिमा च तथा लघिमा गरिमा वशित्वमैश्वर्यम् । प्राप्तिः प्राकाम्यं चेत्यैश्वर्याणि[योग] युक्तस्य ॥ तानि च कर्माधीनभवत्सहरुपाधीनान्येव । रौद्रस्याणिमाद्यैश्वर्यस्य कचिदकृत्रिमत्यो तिरपि जन्मप्रभृति- सिद्धतामाह । अन्यथा, “महादेवः सर्वमेधे महात्मा हुत्वाऽऽत्मानं देवदेवो बमूव” (भा रा. २०१२) इत्यादिभिर्विरोधात् । लोकशब्दो लोक्यत इति व्युत्पत्त्या सर्वसंग्राहक इत्यभिप्रायेणाह कार्येति । निखिलेत्यादिकं महच्छन्दस्याभिप्रेतविवरणम् ; नियमनेकस्वभावतयेति ईश्वरशब्दस्य || ३ || भक्त्युत्पत्तिविवृद्धयर्था इत्यत्र विवक्षितं विवृण्वन्नुक्तेन तत्फलितेन च वक्ष्यमाणप्रकरणस्य च सङ्गतिमाह एवमिति । बुद्धिज्ञानशब्दयोः पौनरुक्त्यपरिहाराय बुद्धिमत्त्वाज्जानातीति प्रयोगानुसारेण

$28 श्रीभगवद्रीता म. 10. 45. बुद्धिः मनसो निरूपण सामर्थ्यम्, ज्ञानम् चिदचिद्वस्तुविशेषविवयो निश्चयः असंमोहः पूर्वगृहीतात् रजतादेर्विसजातीये शुक्तिकादिवस्तुनि सजातीयता बुद्धिनिवृत्ति ; क्षमा मनो- विकात सत्यप्य विकृतमनस्त्वम् सत्यम् यथादृष्टविपये भृततिरूपं वचनम् । तदनुगुणा मनोवृत्तिविहामिप्रेता, मनोवृत्तिप्रकरणाद | दमः बाह्यकरणानामनर्थ विषयेभ्यो नियमनस् शमः अन्तःकरणस्य तथा नियमनम् सुखम् आत्मानुकूलानुभवः ; दुःखम् प्रतिकूलानुभवः ; भवः भवनम् ; अनुकूलानुभवहेतुकं मनसो भवनम् ; अभाव: प्रतिकूलानुभवहेतुको मनसो शक्तिलक्षणया, बुध्यतेऽनयेति व्युत्पत्या वा हेतुकार्य परतया व्याख्याति बुद्धिर्मनसो निरूपणसा- मर्थ्यमिति । असंमोहासत्त्या तद्धेतुभूतं ज्ञानमिह विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह ज्ञानं चिदचिद्वस्तु- विशेषविषयो निश्रय इति । बुद्धिज्ञानशब्दयोरध्यवसायमोक्षधीविषयत्वेन व्याख्यानं शब्दद्वय- सङ्कोचादिप्रसङ्गादनाहतम् | विजातीये सजातीयताबुद्धिः संमोह ; तदुदाहरति पूर्वेति । पूर्वगृहीतात्- आपणादिनिष्ठतयाऽनुभूतादित्यर्थः । इदं च स्मर्यमाणाध्यासोदाहरणम् । न कोपाख्यविकाराभावमा तेश सुषुप्त्यादिषु क्षमाशब्दः, अपितु को पहेतुषु सत्सु तदभावे तत्प्रयोग इत्यभिप्रायेणाह मनोविकारेति । J तावाको शताडनादौ सत्यपीत्यर्थः । ननु कथं हेतौ सति तत्कार्यनिवृत्तिः ; तथात्वे तस्य हेतुत्व- मेव हीयेत ॥ उच्यते । न ह्यवश्यं हेतौ सति कार्येण भवितव्यमिति नियमः अपितु प्रतिबन्ध कर हि- तायां सामग्रयां सत्याम्; अन्यथा प्रत्येकं हेतूनां प्रतिबद्धानां च तत्तत्कार्यजनकत्वे कार्यस्य सदा- सनत्व सार्वत्रिकत्वप्रसङ्गात् ; नित्यविभोश्व कारणस्य सद्भावात् तर्हि कः क्षमाया विस्मय (?) इति चेत्, यथा मणिमन्त्रादिभिः स्फोटसामग्री स्तभ्यते, तथा प्रबलविवेकाख्यप्रतिबन्धकेन को सामग्रया दुर्नि बारायाः स्तम्भनादिति भावः । वस्तुसत्यत्वस्य यथार्थ (सत्यत्वस्य वस्तुयथार्थ ? ) दर्शनमप्यपेक्षितम्, तथाऽपि यथादृश्यचनमात्रे वक्तुर्नापराधः भ्रमस्य दैवागतत्वादित्यभिप्रायेण यथादृष्टविषयमित्येताव- दुक्तम् । परानर्थहेतो: “सत्यं भूतहित प्रोक्तम् " ( च्या स्मृ) इत्यादिभिः सत्यत्वप्रतिक्षेपात् भूतहित- रूपमिति विशेषितम् । भावशब्दस्य मनोवृत्तौ प्रसिद्धिप्रकर्षलम् अग्रयप्रायन चाभिप्रेत्य सत्यशब्दस्याल लाक्षणिकस्वमाह तदनुगुणेति । शमदमशब्दयोरेकैकस्योभयनियमनाभिधान’ सामर्थेऽपि पौनस्वत्यपरि- हाराय विषयभेदे वक्तव्ये नियमनक्रमेण दमशमयोर्बालान्तरकरणविषयत्वोक्तिः । शास्त्रीयेभ्यो नियमनस्य निषिद्धत्वात् अनर्थविषयेभ्य इत्युक्तम् । तथेति । अनर्थविषयेभ्य एव । अनुकूलत्व- मात्र प्रतिकूलत्वमात्रमेव च सुखदुःखयोर्लक्षणम् तथाऽपि मनोवृत्तिरूपत्वसिद्धयर्थमनुभव शब्दः । सुखदुःखभयाभयमध्यपठितत्वात् भवोऽभावः इत्यत्रापि परस्परविरुद्धार्थविषयत्वं संभवत् अपरित्याज्यम् ; ततश्च भवभावशब्दयोः प्रत्यय भेदमालमेव, न त्वर्थमेदः । तत्र चाभाव इत्येव पदच्छेदः । सयोरपि मनोवृत्तिरूपस्थं वक्तव्यम् । प्रस्तुतयोरेव च सुखदुःखयोस्तद्धेतुत्वमुचितम् अत एव मनोऽभिप्राय: J इत्यादि परव्याख्यानं मन्दम् । तदेतदखिलमभिप्रेत्याह अनुकूलेति । भवनमिति उद्धर्षोऽव विवक्षितः, ; 1 जभयसामर्थ्य सद्भावः भाष्य ( 16. 2, 18, 42 ) एवं ज्ञायते । तते शिष्टं द्रष्टव्यम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 10. 45. , $19 वसादः भवम् आगामिनो दुःखस्य हेतुदर्शनजं दुःखम् ; तनिवृत्तिः अभयम् अहिंसा परदुःखाहेतुत्वम् ; समता आत्मनि सुहृत्सु विपक्षेषु चार्थानर्थयोस्सममतित्वम् ; तुष्टिः सर्वेष्वात्मसु दृष्टेषु तोषस्वभावत्वम् ; तपः शास्त्रीयो भोगसङ्कोचरूपः कायक्लेशः दानम् स्वकीयभोग्यानां परस्मै प्रतिपादनम् ; यशः गुणवत्ताप्रथा ; अयशः नैर्गुण्यप्रथा । एतच्चोमयं तदनुगुणमनोवृत्तिद्वयं मन्तव्यम्, तत्प्रकरणात्। तपोदाने च तथा । एवमाद्याः सर्वेष भूतानां भावा: प्रवृत्तिनिवृ ‘सहेत मनोवृत्तयो मत्त एवं मत्मकल्पयत्ता भवन्ति । ४-५ ॥ अवसादप्रतियोगित्वात् । अनवसादानुद्धर्षौ हि सहोतौ वाक्यकारेण, “तलब्धिर्विवेक विमोकाभ्यास- क्रिया कल्याणानवसादानुद्धर्पेभ्यः " (छा व्या.) इति । सुखुदुः खशब्दाभ्यां पौनरुक्त्यभ्युदासाय मयाभयः शव्दयोस्तदविशेषविषयतां दर्शयति आगामिन इति । आगामिप्रत्यवायोत्प्रेक्षाल तस्यैव ज्ञानविशेषस्य प्रतिकूल रूपत्वाददुः खत्वम् । न झन्यो दुख्या गुगोऽस्मद्दर्शने । परदुः- खा हेतुत्वमित्यत्र दुःखशब्देना हितं विसि चिकित्सादौ हितरूपदुःखकरणस्य हिंसात्वाभावात् । पतिं चैतत् प्रागेव (१४) । अभया हिंसयोरभावरूप नोरपि भावान्तरत्ववेषेण मनोवृत्तिरूपत्व भाव्यम् । मत्वप्रकारेषु बहु सत्खपि हिंसासङ्गात् हिंसा विषयभूतशत्रुस्मृतिजोता; ततश्च द्वेषायभावेन शत्रु मित्रादिसाम्य प्रदेशान्तरप्रतिमिह विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह आत्मनीति | ‘सममतिरात्म- द्विपक्षपक्षे ( ३.७ २०) इति भगवत्पराशरवचनमिह तत्तत्पदेः सारितम् | अर्थानर्थयोरिति । आत्मार्थपरार्थयोरानर्थपरा नर्थयोश्चेत्यादि । तुप्रेस्समता सहपाठात शां समृद्धिमतामपि संग्रहाय सर्वशब्दः । सर्वत्र सन्तोष एव त्मनः स्वारमिकः प्राप्तः प्रातिकूल्यभावनाद्युपाध्यधीनं हि वैरादिकमित्यभि प्रायेण तोषस्वभवत्वनित्युक्तम् इदं च मैन्यादिषु चतुर्षु मुद्दित, ख्यचितपरिकर्म । बाह्यागमादिमूलक्लेशस्य तपस्वव्यवच्छेदाय के शास्त्रीय इति । शास्त्रीयस्यैव भोगसङ्कोचस्य व्याध्यादिवशात् अक्लेशात्मकत्वे तपस्स्यं नास्तीति व्यञ्जनाय कायक्लेश इत्युक्तम् । दाने परकीयानाम् स्वकीयानामपि देवभूतानां व्यवच्छेदाय स्वकीयभोग्यानामित्युक्तम् । परस्मै प्रतिपादनं परस्वत्वापादनमित्यर्थः । अथशब्दे नञो विरोधपरले प्रयोगप्रकर्षसिद्धमाह नैर्गुण्यप्रथेति । सदोषत्वप्रथेत्यर्थः । प्रथात्वमात्रमुभयसाधारणम् ; अतो गुण गुण्याभ्यां विशेषणम् । एतच्चेत्यादिकं पूर्ववत् । सिंहावलोकित केनाह तपोदाने च तथेति । मनोवृतिविशेषावित्यर्थः । उक्तमायुदासायोपलक्षणतामभिप्रेत्याह एवमाद्या इति । अभि प्रायेऽपि भावशब्दप्रयोगादल भावशब्दस्य मनोवृत्तिविषयता । सर्वेषां कर्तृकरणादीनां प्रवृत्तेः स्वाधीनत्वे- ऽपि मनोवृत्त्युदाहरणं पाकरणिकमतिरूपमनोवृतेरपि स्व सङ्कल्पमूलत्वज्ञापनार्थम् । प्रवृत्तिनिवृत्त्योरस्वाधीनत्वे कैमुत्यार्थमाह प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतव इति । मत्त एवेत्यत्र परोक्तसन्निधिमात्रादिव्युदासाय पञ्चम्यवगतं हेतुत्वं व्यापारमुखेनेत्याह मत्सङ्कल्पेति । पृथग्विधानां परस्परविरुद्ध नामप्यहमेको हेतुरिति एवकाराभिप्रायः || ब्रह्मनन्दकृतम्य छान्दोग्यव्याख्यानस्य वाक्पामति नाम । वोधायनस्तु सूत्रव्याख्यारूपवृत्तिकारः । 2 मैत्री करुणा मुदिता उपेक्षा इति चत्वारि वित्तपरिकर्माणि यो 37-42 "

7 छनि । 880 श्रीभगवद्गीता - म. 10. 6. सर्वस्य भूतजातस्य सृष्टिस्थित्योः प्रवर्तयितारश्च मह कल्पायत्तप्रवृत्तय इत्याह- 1यस्त पूर्वे बत्वारो मनवस्तथा । मद्भावा मानसा जाता येषां लोक हमाः प्रजाः ॥ ६ पूर्वे सप्त महर्षयः अतीतमन्वन्तरे ये भृग्वादयस्पप्त महयो नित्यसृष्टिप्रवर्तनाय ब्रह्मणो मनस्संभवाः, नित्यस्थितिप्रवर्तनाय ये च सावर्णिका नाम चत्वारो मनवः स्थिताः, येषां सन्तानमये लोके जाता इमाः सर्वाः प्रजाः प्रतिक्षणमाप्रलय. तु अपत्यानामुत्पादकाः पाल- काथ (उत्पादिकाः पालिकाथ) भवन्ति ते मृग्वादयो मनवश्च मद्भावाः मम यो भावः स एव येषां भावः ते मद्भावाः, मन्मते स्थिताः, मस्सङ्कल्पानुवर्तिन इत्यर्थः ॥ ६ ॥ सृष्टिस्थितिहेतुतया प्रसिद्धेषु महत्स्वपि हेतुभूतेषु स्वतन्त्रत्वशङ्का न कार्या, अन्यसङ्करूप- प्रसूतापमूलत्वमनुसन्धेयमित्यस्योदाहरणतया मह इत्युच्यत इत्यभिप्रायेणाह सर्वस्येति । येषां लोक इमाः प्रजाः इथनं सर्वस्य भूतजातस्येत्यादि । सृष्टिस्थित्पोरिति महर्षिषु मनुषु च क्रमादन्वेतव्यम् । सप्तर्षीणां पूर्वत्वाविशेषमि छ अतीतमन्वन्तर इति । मृग्वादय इति ‘महर्षीणां भृगुरहम् ’ (२५) इति तस्प्रधानत्वं हि वक्ष्यते । ‘सप्त प्राण-इश्येते पुराणे निश्चयं गता: ’ (वि. १. ७. ६ ) इत्यादिस्मारणाय सप्तशब्दः | आर्षेयवरणे बरणीयानां गोत्राणां प्रवर्तयितार इत्यभिप्रायेणाह नित्यसृष्टिप्रवर्तनायेति । नैमितिकसृष्ट्यादिव्यवच्छेदाय नित्यशब्दः । ब्रह्मणो मनस्संभवा इति । सौयाले (1.) ‘स मानसान् सप्त पुत्रानसृजत्’ इत्यादि । ननु ब्रह्मदिवसे चतुर्दश मनवः क्रमादधिकुर्वन्ति, एकस्मिन् मन्वन्तरे एक एव तत् कथं चत्वार इति । अत्राह ये च सावर्णिका नामेति । ब्रह्मसावर्णो रुद्रसावर्णो धर्मसावर्णो दक्षसावर्णः इति दक्षस्य दुहितरि तैचतुर्निर्मानसा जनिता: । मद्भावा इत्येतावदत्र विधेयम्; अन्यत् सर्वं पुराणादि [ प्र ] सद्धमन्यते इति ज्ञापनाय यच्छन्दः । सन्तानमय इति । ‘जनो लोकः प्रोक्तः’ इति पाठाल्लोकोऽत्र सन्तानः । येषां लोके जाताः यत्पुत्रपौत्रादिभ्यो जाता इत्यर्थः । इमाः इति निर्देशः कालान्तरवर्ति नित्य सृष्टेरपि संग्राहकः; न तु व्युदासक, ईश्वरम्य तत्राप्यापरोश्यादित्यभिप्रायेणाह प्रतिक्षणमाप्रलयारिति । उत्पादकाः पालकाक्षेति महर्षीणां मनूनां च यथाक्रमं निर्देशः । उरगदिकाः इत्यादिखीलिङ्गपाठे तु तत्तत्प्रजा- भिर्यथासंभव मन्त्रयः । मम यो भावस्य एव येषां भाव इति । भावसामानाधिकरण्यकहितोक्तिरियम्, मध्यमपदलोपी वा समासः । राज्ञो भाव एव किङ्करस्य भाव इतिवत् अभिप्रायसाम्यापेक्षां व्यपदेश 1 न्नु मन ल कथम, अन्येगमुत्पत्यादिप्रयोजनादिव्यामय इति । 2 सावर्णिका इ । ’ प्रसूनां समाहागे ब्रह्मक्षत्र महिना’ (अ. वु सं 6 9) ति पाचगनादौ विगविणे च तुष्य हे नयश्वत्वारो पनव सवर्णो नरः प्रसिद्ध इति ग्रहणे चामपि दक्षदुद्दिल रूपविशेषवत् सावर्णिकन्यं तथोपपद्यत वेति विमृश्यम् । एवमनु- पूर्वायेऽपि न क्षति । पूर्वे भगवदधानइवेत उत्तरे किमुत । 3 स्त्रीलिंग पाठे मिनि यच्छतिवाक्यं भ्रान्त पुंलिंगडे तु घटिताप प्रज मित्यारभ्य बन्ववेत्यन्नं आन्तं वा तच्छन्द्य तवाक्यन P

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10.7-9. 881 एतां विभूर्ति योगं च मम यो वेति तखतः । सोऽधिकम् [ध्ये ]न योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ विभूतिः ऐश्वर्यम् । एतां सर्वस्य मदायत्तोत्पत्तिस्थितिप्रवृत्तिनारूपां विभूतिम्, मम प्रत्यनीक कल्याणगुणगणरूपं योग च यस्तश्वतो वेति सोऽविकम्पे (रूप्येन अप्रकम्प्येन भक्तियोगेन युज्यते । नात्र संशयः । मद्विभूतिविषयं कल्याणगुणविषयं च ज्ञानं मक्तियोग वर्धनमिति स्वयमेव द्रक्ष्यसीत्यभिप्रायः ॥ ७ ॥ विभूतिज्ञानविपाकरूप भक्तिवृद्धि दर्शयति- अहं सर्वस्य प्रभवो मतः सर्वे प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां युधा भावसमन्विताः ॥ ८ अहं सर्वस्य विचित्रचिदचित्प्रपश्चस्य प्रभवः उत्पत्तिकारणम्, सर्वे मत्त एव प्रवर्तते इतीदं मम स्वाभाविकं निरंकुशैश्वर्ये, सौशील्य मौन्दर्य वात्सल्यादिकल्याणगुणगणयोगं च इति दर्शयति मन्मते स्थिता इति । खाच्छन्द्यादभिप्रायसाम्यं भृत्यादिवद्बुद्धिपूर्वानुवर्तनमाले च व्युदस्यति मत्मकल्पानुवर्तिन इति ॥ ६ ॥ एतां विभूति योगं चेति पूर्वोक्तार्थस्य’ बुद्धिस्थक्रमेणानुवादः । स्वकल्याणेत्यादि मंग्रह लोके (१४) त्वयमेवार्थो यथाक्रममुक्तः तदनुसारेण पदार्थवाक्यार्थावाद विभूतिरैश्वर्यमित्यादिना । सर्वस्य मदायचोत्पत्तिस्थितिप्रवृत्तितारूपां विभूतिमिति । तन्निरूप्यत्वात् तत्तत्सामानाधिकरण्यम् । उत्पत्ति- स्थित्योरपि सङ्कल्पाधीनत्वान्नियमनविषयत्वम् प्रवृत्तिरिह स्वकार्यार्थव्यापारः, स्पन्दादेर सार्वत्रिकत्वात् । ‘विभूतिर्भूतिरैश्वर्यम्’ (नाम. १. ख ) इति नैघण्टुका: । विभुशब्दश्च नियन्तरि प्रयुक्तचरः । अतो विभवने मिह नियमनमेव वक्ति, तस्य भावार्थतास्वारस्यात्, अनपवादाच्च । वस्त्वन्तरसामानाधिकरण्य- चद्विभूतिश देषु तु नियन्तव्यविषयता वक्ष्यते । युज्यत इति व्युत्पत्त्या उभयलिङ्गत्वमिह योग उक्तः । ईश्वरेऽनीश्वर भूपारतन्त्र्यदुःखाज्ञानाद्यारोपम्, अनीश्वरे चेश्वराधीनखातन्त्र्यादे स्वत सिद्धत्वाद्यारोपं च परित्यज्येति स्वतः इत्यस्य भावः । अविकम्पेनेत्यत्र स्वतः कम्पराहित्यमालव्युदासेन वाधकशतै- रप्यविचाल्यत्वं दर्द यतुम् अप्रकरूप्येनेत्युक्तम् । पूर्वापरपरामर्शादुपासकान्वित योगशब्दस्य योग विशेष- निष्टतामाह भक्ति गेनेति । शास्त्रसिद्धस्याप्यर्थस्य साक्षात्कारे सत्येव ह्यत्यन्तवैश्यमित्यभिप्रायेण नात्र संशयः इत्यस्या विशदयति मद्विभृतीति ॥ ७ ॥ घर उक्तार्थस्यानन्तरमुदोड़ रण प्रदर्शनमुखेन प्रपञ्चनं क्रियत इत्यभिप्रायेणाह विभूतिज्ञानेति । सदेव हि ज्ञानं भक्तिरूपेण परिणमेव इत्यभिप्रायेण विभूतिज्ञानविपाकरूपत्योक्तिः । असकोचात् कार्य- भूत ब्रह्मादिसमस्तगोचरः सर्वशब्द इत्यभिप्रायेण विचित्रेत्यादिकमुक्तम् । प्रभवशब्दस्यावोत्पत्तिक्रियादिन मानपरत्वव्युदासायाह उत्पत्तिकारणमिति । अत्र वक्ष्यमाणप्रकारेण सृष्टयपयुक्त कल्याणगुणयोगोऽपि गर्भितः । ब्रह्मादेरपि स्वप्रवृत्तिसामध्ये मदधीनमिति मत्तस्र्वमित्यनेन विवक्षित मित्यभिप्रायेणाह स मत एवेति । पूर्वोक्तविभूत्याद्यनुरूपतां दर्शयति इनीमित्यादिना । खाभाविकनिक शब्दा- • महर्षय इति विभूतिनिरूपणम् ततः प्राक् क याणगुणानामिति भावः । 882 श्रीभगवद्गीता - अ. 10. 9-10. मत्वा बुधा: ज्ञानिनः भावसमन्विताः मां सर्वकल्याणगुणान्वितं भजन्ते । भावः मनो- वृत्तिविशेषः । मयि स्पृहयालवो मां भजन्त इत्यर्थः ॥ ८ ॥ कथम् १ मश्चित्ता महराणा बोधयन्तः परस्परम् । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्त च ॥ १, मचिताः मयि निविष्टमनसः, मगतप्राणाः मद्गतजीविताः, मया विनाऽऽत्मधारण- मलभमाना इत्यर्थः स्वैः स्वैग्नुभृतान् महीयान् गुणान् परस्परं बोधयन्तः मदीयानि दिव्यानि रमणीयानि कर्माणि च कथयन्तः तुप्यन्ति च रमन्ति च वक्तारस्तद्वचनेनानन्य- प्रयोजनेन तुष्यन्ति ; श्रोताग्य तच्छवणेनानवाधिकातिशयप्रियेण रमन्ते ॥ ९ ॥ ; तेषां सतनयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १० भ्याम् अर्वाचीनेश्वरम्यवच्छेदाय श्रुतिसिद्धा हेतु साध्यत्वानवधिकत्वोक्तिः । वक्तृरूपावतारसौलभ्यपरा- स्मच्छन्दाभिप्रेत मां भजन्ते इयुच्यमानमजनस्यात्यन्तोपयुक्तं योगशब्दार्थमाह सौशील्येत्यादिना । सौशील्यवात्सल्येति दिव्यात्मगुण वर्गस्य प्रदर्शनार्थम् सौन्दर्ये त्या कर्षकतम दिव्यमङ्गलमहगुणवर्गस्य । बुधशब्देनात प्रकृतज्ञानविशेषयन्तः प्रागुक्ता महात्मानो विवक्षिता इत्यभिप्रायेण ज्ञानिन इत्युक्तम् । मस्वा भावसमन्विता इत्यन्वयः एवंविधज्ञानस्य भक्तिसाधनत्वे तात्पर्यात् मामित्यनेनाल भजन दशानुसन्धेयगुणगणविशिष्टस्वरूपं विवक्षितमित्यभिप्रायेणोकं सर्वकल्याणगुणान्वितमिति । अने कार्यस्य मावशब्दस्य प्रकृतानुगुणमर्थमाह भावो मनोवृत्तिविशेष इति । तमेव विशेष विशदय लि मयि स्पृहयालच इति ॥ ८ ॥ ; भावसमन्वितत्वप्रपञ्च न मे वानन्तरं क्रियत इत्यभिप्रायेण तदाकाङ्क्षां दर्शयति कथमिति । मक्ति- परिपाककर्माविशेषसिद्धाकारप्रदर्शनं मचित्ताः इत्यादिभिधतुर्भिर्विशेषणैः क्रियत इत्यभिप्रायेण मयि निविष्टमनस इत्यादिकमुक्तम् । मनप्राणाः इत्यस्य तात्पर्यप्रदर्शनाय पर्यायं तावदाह मतजीविता इति । भक्तगतस्य जीवितस्य कथं तद्गतत्वमित्यत्राह मया विनेति । बोधनकथनशब्दयोरेकविषयत्वे पौनरुवत्यात् विषयभेदो वाच्यः; तत्र च बोधयन्तः इत्यनेन अज्ञातार्थज्ञापन का यन्तः इत्यनेन च इतिवृत्तवर्णनं च (?) स्वरसत. प्रतीयत इत्यभिप्रायेण स्वैः स्वैरित्यादिकमुक्तम् । दिव्यानीति अतिमानुषत्य प्रयुक्ताद्भुतत्वं विवक्षितम् । तस्यैव भोग्यत्व रमणीयानीत्यनेनेोक्तम् । तुष्यन्ति च मन्त चेत्यनयोर्द्वयोरपि कथकविषयत्वेऽनतिभिन्नार्थतया मन्दप्रयोजनत्वात् कस्यचित् कथकविषयत्वमन्यस्य कथ नःक्षिप्त श्रोतृविषयत्वं च युक्तम् तत्र च खपयोजनान्तरसाधकपरप्रीत्य हि लोके कथाप्रयोगो दृष्टः, तोषशब्दश्याधिक स्पृहा निवृत्त्यर्थः, ततोऽल तुष्यन्तीत्यनन्यप्रयोजनकथक विषयम् पारिशेष्यात् रमन्ती- त्यस्य श्रत्रणमूलत्वं लब्धम् । तुप्यन्ति च रमन्ति चेत्यनयोः मञ्चितः इत्याद्युक्तैककर्तृकरसं कथन श्रवण- योरेकस्मिन्नेव कालभेदेन ‘संभवान्न परित्याज्यम् । तदेतदखिलमभिप्रेत्याह वक्कार इत्यादि रमन्त इत्यन्तम् || ; भगवद्गुणविभूतिज्ञानस्य भवत्युत्पत्तिविवृद्धिहेतुत्वमुक्तम् तथाविवविवृद्ध मक्तेर्भगवत्प्राप्तिपूर्व 1 कालमदने त । त्रकार एव श्रोतारश्च भूम्या रमन्न इत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 10 10.11 888 तेषां सततयुक्तानाम् मयि सतनयोगमाशयमानानां मां भजमानानामहं तमेव बुद्धियोग विपाकदशापनं प्रीतिपूर्वकं ददामि येन ते मामुपयान्ति ।। १० ।। ; तेषामेवानु पर्थम पज्ञा जं नमः । न यागन्धावस्था ज्ञानदीपेन भवता ॥ ; किया, म ते पामेवानुग्रहार्थमहम्, आत्ममावस्थः तेषां मनोवृत्ती विषयतयाऽवस्थित मदीयन् करपाण गुण गणांखाविन् मद्विपयज्ञानाख्येन भःखता दीपेन ज्ञानविशेधिप्राचीन- भाविविशदतम’ साक्षात्काररूपाचस्थ विशेषहेतुत्वं भगवत्प्रसाद । वान्तरव्यापारकमुच्यते तेपामि । माय सततयोगमः शं रमानानामि । न हि सतत समाधानरूपो योगः शक्यः सततशब्देन प्रतिदिवस विवक्षा च न स्वारसिकी; न च प्राप्तिरूपसततयोग इदानीं वृत्तः अत आशंसार्थत्वमेव युक्तमिति भावः । तमेवेति । आशसाविषयान्तर्गत मेत्रेत्यर्थः । सततयोगः शंसचैव भजने प्रीतिरूपत्वस्य फलितत्वात् श्रीतिपूर्वकमित्यस्य भजनान्दये प्रयोजनं मन्दम् ददामीत्यनेनान्वये तु भजनावान्तरपारकथनेन “परमोदारत्वादिभगवद्गुणगणप्रकाशनेन च महत् प्रयोजनमित्यभिप्रायेण प्रीतिपूर्वकं ददामीत्यन्वय उक्तः । मामुपयान्तीत्यत्रा परामृष्टपद पदार्थ वयापतर्वाख्याता ॥ १० ॥ i उक्त बुद्धियोगोत्पत्तिमतिबन्धनिरसनं तेष मेवेति लोकेनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह किचेति । अनु- कम् शब्देनात्र अनिष्टनिति पूर्वकेष्टा सिहेतुः ‘मदनुग्रहाय (११ १ ) इति वक्ष्यमाणप्रसादविशेषो विवक्षितः, सहजकारुण्यमालपरत्वे अर्थशब्दस्य व्यर्थत्वादित्यभिप्रायेगोक्तम् अनुग्रहार्थमिति । अत्र च अहशब्देनानुग्रह किज्ञानशक्तिकरुणादिव्यमङ्गलविग्रहादिविशिष्टस्वरूपं विवक्षितम् । मनोवृत्तावितिः । आमावशब्दस्यात आत्मस्व-खुख नावादिपरत्वेऽधिकप्रयोजनं नास्ति मनोवृतिविषयत्वं तु बुद्धि योगस्यात्तोपयुक्तमिति भावः । व्य तस्येश्वरस्य कीदृशी अपूर्वा स्थित रित्यत्रो विषयतयेति 2. दीप- तथा रूपितस्य ज्ञानस्य भावत्वं परितः प्रकाशनम् तच्च प्रकारविशेषप्रकाशनं भवितुमर्हति । तथा- विधविशदानुभवप्रज्ञान निवृत्तिः शब्दादिप्राकृतगुणप्रवण प्रनिवृत्तिश्चेत्यभिप्रायेणाह मदीयान् कल्याण- गुणगणां विष्कुर्वनति । हेतुकार्यभावेन व्यपदेशादज्ञ नतमश्शव्दयोरतार्थान्तरं वाच्यम् ; कर्मणि च ज्ञनविरोधित्वेन अज्ञानशब्दः यथोक्तम् ‘अविद्या कर्मसंज्ञान्या’ (त्रि ३. ७. ६१ ) इति । कर्मजन्यं भगवत्साक्षात्काररूपप्रकाशमतिबन्धकं च तमः अर्थभावात् विषयान्तरप्रावण्यमेव । निरतिशय- भोगज्ज्ञानस्य भोग्ान्तरमावण्यनिव कित्वं युक्तम् ‘स्थिनेऽरविन्दे’ (स्तो २७ ) इत्यादिन्यायात् ; तदेतदभिप्रेत्योक्तं ज्ञानविशेधीत्यादि । तमशब्देन तमोवृतिलक्षणादिपक्षोऽप्यनेन निरस्तः । यद्यपि | बुद्धियोगशब्दों दर्शनसमा वा कारध्यानपर । न तु परज्ञानपरः । तस्य ध्यानीयावस्था- विशेषरूपत्वाभावात् । येनं मानुष्यान्तीति बुद्धयोगस्योपाय वोकेश्च । अनन्तरश्लोकोकं fararaण्यावारकत्वमेतत्पूर्वस्थित विशदतमभजनस्यापि । 2 ननु कामिनास्मृति लेततेरिव स्वतश्व साक्षात्कारावस्थ संभवात् किं वि यात्र भगवत्प्रसादापेक्षयेत्याशं कायामन्यदाह परमेति । वस्तुः प्रसादोऽपि दृष्टया स्वतस्संबन् न हेतुश्वं जहाति । 3. अनुग्रहाथै तदधिगमाधि करणो का निपुनिवृत्ति समर्थ बुद्धियोगोत्पादनार्थम् ।

884 श्रीभगवद्गीता - म. 10, 11, 18, कर्मरूपाज्ञानजं मव्यतिरिक्त पूर्वाभ्यस्तविषयप्राण्यरूपं तमो नाशयामि ॥ ११ ॥ अर्जुन उवाच- एवं सकलेतरविसजातीयं मगवदसाधारणं शृण्वतां निरतिशयानन्दजनकं कल्याण- गुणमयोगं तदैश्वर्यक्तितिं च श्रुत्वा तद्विस्तारं श्रोतुकामोऽर्जुन उवाच – परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् । परं ब्रश परं धाम परमं पवित्रमिति यं श्रुतयो वदन्ति स हि मवान्। [परं ब्रह्म ?] “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति, तद्विजिज्ञासख राहूत” (मृ), “ब्रह्म वेदाप्नोति परम्” (आ), “स यो ह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव मवति” 44 विषयप्राण्यनिवृतिपूर्वकं भजनम्, तथाऽपि संस्कारशेषादनुवृत्तं सूक्ष्मं प्रावयमिह भजनविनाश्यतयोक्त- मिति नान्योन्याश्रयः ॥ ११ ॥ परं ब्रझेत्यादेः अमृतमित्यन्तस्यार्जुनवाक्यस्य पूर्वोतर संगतिं दर्शयति एवमिति । यो मामजम् (३) इत्याचनुसन्धानेनोक्तं सकलेतरेत्यादि । ‘तुष्यन्ति च रमन्ति च’ (९) इत्यनेनेोक्तमाह शृण्वतां निरतिशयानन्दजन कांर्मा ‘विस्तरेणात्मनो योग’ (१८) ‘विस्तरस्य मे’ (१९), इति प्रष्ट्रपति- वक्तृभ्यां विस्तरशब्दप्रयोगेऽपि वक्ष्यमाणस्यार्थप्रपञ्चरूपत्वात् शब्दपश्चोपलक्षितार्थप्रपञ्चे अवत्यविस्तर- शब्दस्य तात्पर्यनिति दर्शयितुं द्विस्तारं श्रोतुकाम इत्युक्तम् । विस्तरं श्रोतुकामय र्जुन. संग्रहो कस्यार्थस्य प्रतिपन्नतां तस्य सत्यत्वाध्यवसायेनानसूयुतां च दर्शयति परंब्रह्मेत्यादिभिः । अत्र तावत् भवानिति प्रथमान्तत्वात् आहुरित्युत्तरल न संबन्धः परं ब्रह्मेत्यादीनां प्राथम्यादिनोद्देश्यत्वं भवानित्यस्य च विधेयत्वं प्रतीतम् ; उद्देश्यस्य च पूर्वमेव मिद्धिरपेक्षिता; तदाह यं श्रुतयो बदन्ति, पहि संवानिति । त्रिष्वपि क्रमाच्छ्रीरुदाहरति । ‘यो वा’ इत्युपास्यब्रह्मलक्षणवाक्यम्; तत्पुरोवाले नोपास्त्रं ब्रह्मैव प्राप्यमिति प्रदर्शनाय परशब्दविशेषणसिद्धये च ब्रह्मविदिति वाक्यमुपासम् । उभ. पनातिस्फुटं वाक्यं स यो नि । मैत्र भवतीत्येतत् शारीरकमध्ये ( १. १. ४) व्याख्यातम, “प्रकारकये च तत्त्वव्य- बहारो मुख्य एव यथा से गौः” इति । ब्रह्मात्यन्तसाम्यात् ब्रह्मव्यपदेशो ‘मुख्यप्राय इत्यर्थः । सेव गौरति दृष्टान्तोऽपि साधर्म्यमूल्यपदेशविषयः । यद्वा ब्रह्मैव भवतीत्यत्राप्येवकार इवशब्दार्थोऽपि स्वादिति केचित् ; ‘इक्वद्वैवमेव’ इति निघण्टुसद्भावात्; “वैष्णवं वामन नालभेत स्पर्धमानो विष्णुरेव भूत्वेमान् लोकानभिजयति” (यजु. २ ३ १६) इत्यादिप्रयोग सद्भावाच्च । न ह्यल पशुयागमात्रेण विष्णुरेवासौ जात: ; नापि स्पर्धमानस्य मोक्षाधिकारः न च विष्णुरेव भवतीति तावदेव फलं निर्दिष्टम् ; किंतु “इमान् लोकानभिजयति” इति सांसारिकफलमुकम् । अतः पराकमा दिगुणयोगेन विष्णुरिव भूत्वेमान् लोकानभिजयतीति वाक्यार्थ इति । अतः, (ब्रह्मैव भवति’ इति साधर्म्यहेतुकं सामानाधिकरण्यम् | “परमं साम्यमुपैति” (मु. ३. १. ३) इति हि श्रुतिः । वक्ष्यति च “मम ।

" तात्पर्य चन्द्रिकासहिये गीताभाष्यम् 10 18-18. + 335 (सु. ३.२.९) इति । तथा परं घाम घामशब्द ज्योतिर्बचन परं ज्योतिः “अथ यदतः परो दियो ज्योतिर्दीप्यते” (छा. ३.१३ ७), परं ज्योतिरूप स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत” (छा. ८. १२.२), तं देवा ज्योतिषां ज्योति’ (६.४.१६) इति । तथा च परमं पवित्रम् परम पावनम् मर्तु र शेष कल्मशश्लेषकम् विनाशकर च ‘यथा पृष्कम्पलाश श्रापो न लिष्यन्ते एवमेवंविदि पाप कर्म न लिप्यते’ (छा. ४. १४. ६, ‘तद्यथेषीका तूलमनी प्रोत प्रदूयेवं हास्य सर्वेपमानः प्रदूयन्ते’ (छा. ५. २४. ३) “नारायण पर ब्रह्म तच्छं नारायणा परः । नारायण पशे ज्योतिरात्मा नारायणः परः” (ना) इति हि श्रुतयो वदन्ति ॥ पुरुपं शाश्वतं दिव्यनादिदेवमजं विभुम् ॥ १२ 1 मादुरुत्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा । असितो देवला व्यासः स्वयं चैत्र प्रषि मे ॥ २३ ऋपयश्च सर्वे गवतस्ययाथात्म्यविदस्वामेव शाश्वतं दिव्यं पुरुषमादिदेवमजं त्रिभु- साधर्म्यमागता: " ( १४.२ ) इति । श्रतिप्रदर्शनार्थे विषयमुपादाय शोधयति तथेत्यादिना । सामानाधिकरण्यप्रयोगात् बस्त्वन्तर सामा नाधिकरण्यसहपाठाभावात् भगवत्तत्तच्छ्रुतिप्रतिपादितपरत्वप्रकार- व्यञ्जने तात्पर्याच अत्र धामशब्दस्य स्थानादिपरत्वमयुक्तमित्यभिप्रायेणाह घामशब्दो ज्योतिर्वचन इति । “विष्णुसंज्ञ सर्वाधारं घाम” (मत्राय ) इत्यादि [ ? ] घामशब्दप्रयोगेऽपि परं धामेति विशेषणा- दर्शनात् पर्यायान्वयमुखेन तत् प्रदर्शयति परज्योतिरिति । “अथ यदतः” इत्यादिवाक्येनाप्राकृत- लोकादिविशिष्टत्वम्, “पादोऽस्य सर्वा भूतानि” (छा. ३. १२. ६) इत्यादिव्यपदेशसिद्धपुरुषसूक्त- प्रकरणार्थ्याच्च समीहितमखिलं सिद्धम् ; परंज्योतिरुपसंपद्य’ इति वाक्येन मुक्तप्राप्यत्वादिकम्, परंज्योरिति विशिष्टप्रयोगश्च सिद्धः । तं देवा ज्योतिषां ज्योतिः’ इत्यादिना देक्षेपास्यत्वमुखेन ज्योतिषां ज्योतिष्टेन च परत्वमर्थलब्धम् । भगवदसाधारणं परमशब्दविशेषितं पावन दर्शयितुं पवित्र- शब्दस्यात संज्ञात्वच्पदा मायाह परमं पावनमिति । विनाशकर मित्यत्र कल्मषशब्दो बुद्धधा निष्कृप्यानुसन्धेयः । प्रदूयन्ते नश्यन्तीत्यर्थः । सूत्रं च " तदधिगम उसरपूर्वापयोरलेषविनाशी - पदेश तू” (ब्र. ४. १. १३) इति । तत्त्वनिर्णचैक स्पिर नारायणा नुवाक श्रावयेनापि परब्रह्मत्वादिकं भवानिति निर्दिष्टदेवता विशेषस्यैव संवादयति नारायणेति । अनयोर्वाक्ययोः प्रथमो नारायण शब्दौ लुप्तविभक्तिको ‘तत्रं नारायणः परः’ इत्यादिसहपाठवशात् स्तवं प्रथमान्तत्वं च प्राप्तम् । तथैव सविभक्तितया श्रत्यन्तरेऽधीयते, “नारावणः परं ब्रह्म” (महो ) इत्यादि । एतेन पञ्चमीसमास्तां वदन् भगवदद्वेषी प्रत्युक्तः, सर्वश्रुतिस्मृतिन्यायविरोधाच इति । श्रुतयो वदन्तीत्यत, “यतो वा इमानि” (सू. १) इत्यादिकमस्किलमन्तव्यम् मध्ये तत्तदर्थवेश्यायावान्तरवाक्यम् । 1 1 एवं श्रुति सिद्धोऽर्थः स्मृतीतिह । सपुराणायमानमहर्षिवचनात् श्रुतिवदन्यानपेक्षसर्वज्ञवचनाच सिद्ध इत्याह पुरुपमिति सार्धेन सर्वशब्देनाविगीतत्वं विवक्षिनम् । पशवतत्त्वापविद इति ऋषि- शब्दाभिप्रतोतिः । तेन आसतमत्यक्तं भवति । स्वानित्येतत् ब्रह्मरुद्रादिविशेषान्तरख्युदासार्थमित्यभिप्रायेण

886 + १ श्रीभगवद्गीता 10 12-18. पुरुष

महु तथैव देवर्षिर्नारदः असितः देवल व्याज्य । “ये च वेदविदो विप्रा ये चाध्यात्मविदो जनाः । ते वदन्ति महात्मानं कृष्ण धर्म सनातनम् || पत्रिणां हि गोविन्दः पवित्रं परमुच्यते । पुण्यानामपि पुण्योऽसौ मङ्गलानां च मङ्गल । त्रैलोक्य पुण्डरीकाक्षो देवदेवः स्वमेवेत्युक्तम् यद्वा अवतीर्ण त्वामेवेत्यर्थं । शाश्वतं नित्यम् दिव्यं परमन्यो मनिलयम्, ‘परात्परं पुरियं पुरुषमीक्षते (प्र. ५ ५ ) इत्यादिपपादितम् । शाश्वतं दिव्यं पुरुषमिति व्युत्क्क- मोपादानं दिवि वर्तमानस्य पुरुषस्य पुरुषसूक्तोदितामृत त्रिपाद्विमू विशिष्टवेषेण शाश्वतस्यमिह विवक्षित. मिति व्यञ्जनार्थम् । आदिश्वासौ देवश्वेति आदिदेव जगत्कारणभूतः क्रीडारुपजगद्व्यापारश्चेत्यर्थः । स्मरन्ति च ‘क्रीडतो बालकस्येव’ (वि. १. २. १८), ‘क्रीडा हरेरिदं सर्वन् ’ ( भा. मो. २०६ - ५८), ‘बालः क्रीडनकैरिव’ (भा. स. ६१. ३१) इति । सूत्रतं च, ‘लोकवतु लीलाकैवल्यम्’ (त्र. २. १. ३३) इति । एतेन ब्रह्मादीनामपि देवजात्यनुप्रविष्टानां परमपुरुषली लोपकरणत्वं कर्यलं चोक्तं भवति । ‘नारायणाहुना जायते नारायणात् स्त्रो जायते’ (ना. उ.), ‘एको ह वै नारायण असीन्न ब्रह्मा नेशान:’ (महो. १. १), ‘तस्माच्च देवा बहुधा संप्रभूताः साध्या मनुष्याः पशवो वयांसि (मु. २.१.७), द्वौ प्रसादक्रोधजौ स्मृतौ (मा. शा. मा ३५० - १९), ‘आवां तवाने संभू (मा. मो. ३५०, १९. १३१-४८) इत्यादेः कारणवाक्यन्यर्थ उक्तः; शोधकवाक्यार्थ- मुपलक्षयति अजमिति । कर्मकृतजन्मादिरहितमित्यर्थः । खरूप. पेक्षया वा नकारत्वमुच्यते । विशुम् “आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः " (ह. वि. १३२.४८) इति प्रक्रिया व्याप्तम्। नियन्तारमिति वा ; एतेन कारणत्वाद्यनुगुणत्र्या तिनियमनादिकमन, र्यानित्राह्मण दिसिद्धं स्मारितम् । एते पत्रै, “एष सर्व- भूतान्तरात्माऽपह पाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः " (सु. ७) इति श्रुतिः सुचिता । मर्व इति सामान्यतस्संप्रहेऽप्याप्ततमत्वविवक्षया नारदादेः पृथगभिधानम् । देवर्निशब्देन जात्याऽविम तरत्वं प्रकाश्यते । तत्राप्यसौ, “देवर्षीणां च नारदः” (गी. १०.२३) इति प्रकृष्टः । असितः । देवलश्च तस्य पिता । व्यासश्चात्र भगवान् पाराशनः । ‘आहुस्त्व मृषयस्सर्वे " इत्यादिकं संवादयति येचेति । वेदविदः कर्म मागवेदिनः, अध्यात्मविदः वेदान्तार्थवेदिनः कृष्णं महात्मानं सनातनं धर्म वदन्तीत्यन्वयः । महान्मशब्देन सर्वातिशायिपरमैश्वर्यादिकं विवक्षितम् महान् आत्मेति परमात्मत्वं दा। स वा एष महानज आत्मा’ (बृ. ६. ४. २२) इत्यादेः यागदानादयो हि देशकालः दिपरि- मिस फलदायिनः खयं चानित्याः अयं तु नित्यनिरतिशत्रफलदायी, नित्यश्चेति मनातनशब्देन घर्मस्य विशेषणम् । पचित्रशब्दोऽत्र पावनिवईणपरः । पुण्यशब्दोऽभिमतफल विशेष साधनपरः । मङ्गल- शब्दश्व स्वसन्निधिमात्रेणातिसमृद्धिहेतु भूत कल्याणवस्तुपरः । त्रैलोक्यं पुण्डरीकाक्ष (भा.व. ८६. २८) इति कार्यकारणभावेन शरीरात्मभावेन वा सामानाधिकरण्यम् | नो लोकास्त्रैलोक्यम् ; बद्ध- मुक्तनित्या इत्यर्थः । यद्वा उपलक्षणतया भूम्यन्तरिक्षादिकमुध्यते । पुण्डरीकाक्षशब्देन अन्तररादित्य- विद्याप्रतिपादितविलक्षणविग्रहत्वं दर्शितम् । “तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवमक्षिणी” (छा. १. + ;

" 64 तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 10. 12-18_14. 837 सनातनः । आस्ते हरिरचिन्त्यात्मा तत्रैव मधुसूदनः ||” (भा. व. ६६), “एष नारायणः श्रीमान् श्रीशणवनिकेतनः । नागपर्यङ्कमुत्सृज्य ह्यागतो मधुगं पुरीम् ॥” (“भा. व. ८६. २४) पुण्या द्वारवती तत्र यत्रास्ते मधुसूदनः । साक्षादेवः पुराणोऽयौ स हि धर्मस्वातनः” २८) । तथा यत्र नारायणो देवः परमात्मा सनातनः । तत्र कृत्स्नं जगत् पार्थ (सर्व) तीर्था- न्यायतनानि च । तत् पुण्यं तत् परं ब्रह्म तत् तीर्थं दत् तपोवनम् । तत्र देव सिद्धाः सर्वे चैव तपोधनाः ॥ आदिदेवो महायोगी यत्राssस्ते मधुसूदन । पुण्यानामपि तत् पुष्यं मा भृत् ते संशयोऽत्र वै ॥” (भा. व. ८८), “कृष्ण एव हि लोकानामुत्पतिरपि चाप्ययः । कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं विश्वं चराचरम् ॥” (भा. स. ४.२३) इति । तथा स्वयमेव ब्रवीषि च “भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिधा i” (७. ४) इत्यादिना, “अहं सर्वस्य प्रभवो मतस्वं प्रवर्तते” (१०८) इत्यन्तेन ॥ १२ ॥ १३ ॥ यन्मां वदसि केशव। न हि ते भगवन् व्यक्ति विदुर्देश न दानवाः ॥ १४ ६. ७) इत्यस्य च वाक्यस्य द्रमिड भाग्योदितेषु षट्स्वर्थेषु सिद्धान्तत्वेन माध्यकारपरिगृहीताः त्रयो- Sर्था । तथा हि वेदार्थसंग्रहे दर्शितम्, “गम्भीराम्भस्समुद्भूत- सुमृष्टनाल-रविकर विकसित पुण्डरीक- दलालायतेक्षणः” इति । इदं च वरदगुरुभिस्तत्त्वसारे (इलो. १९-२६) प्रपञ्चितम् । नारायणशब्देन परतत्त्व निर्णयैकपरनारायणानुवाकसूचनम् । श्रीमान् क्षीरार्णवनिकेतनः इत्याभ्याम्, “ह्रीश्च ते लक्ष्मीच पत्न्यौ” (ना), “अम्भस्यपारे” (ना), “यमन्तस्समुद्रे” (ना) इत्यादिकं स्मारितम् । उत्सृज्यागतः इत्यव- तारमातत्व विवक्षितम् कृष्णावतारदशायामपि क्षीरार्णवगतनाग पर्यङ्कशायिविग्रहस्य तत्रैव स्थितत्वात् । साक्षादिति । न त्वौपचारिकः, आत्मान्तरव्यवहितो वेत्यर्थः । तथेति प्रकरणान्तरत्वव्यक्त्यर्थम् । ‘देवर्षिरिदस्तथा’ इति व्याख्येयविभागावगमात् उक्तवाक्योपादानमपि तथाविभागेन कुर्मह इति च दर्शितम् । तत्र स्त्रमित्यादि नारायणस्यैव सर्वाश्रयत्वात् सर्वप्रकाशतिशययोगित्वाद्वा । तत्पुण्य. मित्यादिकं ब्रह्मशब्दानुरोधेन नारायणविषयं वा, प्रकरणविशेषेण तदाश्रितस्थानप्रशंसनं या । स्वयमेवेति । स्वतस्सर्वज्ञो ब्रह्मादीनामपि गुरुस्त्वमेवेत्यर्थः । भूमिरापः (छ. ४) इत्यादिषु सर्वशेषित्वं सर्व- कारणत्वं सर्वशरीरित्वमित्यादिकमुक्तम् ॥ १२ ॥ १३ ॥ , , 1 भार एष नारयणः, पुण्या द्वारवती, ये न वदविदः इतिक्रमः । तेनैव क्रमेण कचिदिहापि मुद्रण | परन्तु चन्द्रिकानुसारिकोशानुसारेणात्र मुद्रणं कृतम् । छोको कार्यक्रमेण विवरण | तत्र प्रथमोपवित्रत्वादिदशकं प्रथमसुवास, पश्चादुक्तादिदेवत्वादिज्ञापकं पञ्चादुडाउन मिति कात् । 2 तन्न उज्जयन्तं शिखरिणि । 3 यव–वदरिकाश्रमे । 4न में विदुः सुरगणा इति भवदुक्तमपि तथ्यमिति भावः । दानवग्ग्रहणं दृष्टान्तार्थम् । 5 असंभवतया द्रमिडाचार्यवत- मनयम, भानुबिम्बं ध्यानस्थानम्, कपिजघनल भगवदक्ष, दरविकमितमिति (1-1-7) अन्तरधिकरण । 6 पूर्व 86 अध्याय ६ 88 अध्याये । –43 श्रुत-

888 श्रीभगवद्गीता म. 10. 14-15.

" अतः सर्वमेतत् यथावस्थितवस्तुकथनं मन्ये न प्रशंसाभिप्रायम्; यन्मां प्रति अनन्यसाधारणमनवधिकातिशयं स्वाभाषिकं तवैश्वर्ये कल्याणगुणानन्त्यं च वदसि । अशो भगवन् निरतिशयज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजसा निघे, ते व्यक्ति व्यञ्जनप्रकारं न हि परिमि तज्ञाना देवा दानवाश्च विदुः ॥ १४ ॥ स्वयमेवात्मनाऽऽम्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम । भूतभावन भूमेश देवदेव जगत्पते ॥ १. हे पुरुषोत्तम, आत्मना आत्मानम् त्वां स्वयमेव स्वेन ज्ञानेनैव वेत्थ । भूतभावन ; सर्वेषां भूतानामुत्पादयिता, भूतेश सर्वेषां नियन्ता देवदेव देवतानामपि परमदैवत, सङ्गत्यर्थमाह अत इति । आसतमै राम्नायैर्महर्षिभिः भवताऽपि चोक्तत्वादिति भावः । ऋतं मन्ये इत्यस्याभिप्रेतमाह न प्रशंसाद्यभिप्रायमिति । अन्येषु हि तद्गुणारोपणेन प्रशंसेत्यभिप्रायः । मा मित्यनेन ‘शिष्यस्तेऽहं शाधि मां स्वां प्रपन्नम् ’ ( गी २ ७) इत्यादिकमभिप्रेतम् । वदिरिह शिष्ट- मनुवदन् शास्यर्थे वर्तमानो द्विकर्मकः । एवं शिष्टस्यानुभाषणं शासनविशेषपार्थनार्थम् । अनन्य- साधारण मनवाधिकातिशयमिति विशेषणाभ्यां समाधिकराहित्यम्, स्वाभाविकमिति अनन्याधीनत्वं विवक्षितम् । अतो न विदुरित्यन्वयः । ‘ज्ञानशक्तिबलैश्वर्यवीर्यतेजांस्यशेषतः । भगवच्छब्दवाच्यानि विना हेर्गुणादिभिः ॥ " (वि. ६.५ ७९) इति भगवत्पराशरवचनानुसारेण देवादिभिरवेद्यत्वाय भगवच्छन्दार्थं दर्शयति निरतिशयज्ञानेत्यादिना । व्यक्तिशब्दोऽत्र “किमात्मिकैवैषा भगक्तो व्यक्तिः” (र.बा.) इत्यादिष्विव न विग्रहादिपरः, अप्रसक्तत्वात्, अनन्तरं च अपृच्छद्यमानत्वात् अतः, ‘वक्तुमर्हस्य- शेषेण’ इत्यनन्तरं विवक्षोः, ‘अन्ये त्वत्प्रतिपादनप्रकारमपि न जानन्ति किं पुनः प्रत्यक्षादिवत् प्रकाश- नमित्ययमर्थोऽपेक्षितत्वात् स्वीकार्यः’ इत्यभिप्रायेणाह व्यञ्जन प्रकारमिति । ‘अक्षरक्षरयोव्यक्तिम् ह (१)च्छा- म्यरिनिषूदन । उपलब्धुम् ’ (मो. घ. ३०८.२) इतिवत् । परिमितज्ञाना इति हिशब्दतात्पर्योक्तिः ॥ १४ " , देवादीनां भगवद्वैभवे वक्तत्वयोग्यता प्रतिक्षिता; अथ भगवत एवं स्ववैभववचनयोग्यतामा ह स्वयमेवेति लोकेन । अत्र पुरुषोत्तमेति संज्ञा शेषं तु तत्संज्ञान्यषयकगुणपरमिनि विभजनाय पूर्वमेव पुरुषोसमेत्युक्तम् । अत्र स्वमेव त्वां वेत्थ योऽसि ‘सोऽसि’ (काठ. १. ३. १ ) इति श्रुतिस्मरणा- द्यभिप्रायेण अस्मानमित्यस्य स्वमिति प्रतिपदम् । स्वयमेवेत्यनेन फल्लिोक्तिः स्वेनैव ज्ञानेनेति । आत्मना अन्यैरननुगृहीत इत्यर्थः । यथाऽभ्येषां ‘मलस्स्मृ ज्ञानम्’ (गी. १५. १५) इति, न तथाऽस्येति भावः । यद्वा आस्मनेत्यस्य व्याख्या ज्ञानेनेति ; “आत्मा जीवे” इत्यारभ्य ‘यलेऽर्केऽमौ ६ महौ वायौ’ इति पाठात् । माषनशब्दस्य चिन्ताद्यर्थपरत्वव्युदासायाह उत्पादयितरिति । भूतेश- जगत्पतिशब्दयोः पौनरुत्यशङ्काव्युदासाय नियन्तृस्वस्वामित्वकथनम् । रक्षणे व्युत्पन्नस्यापि पति- शब्दस्य शेषित्वे रूढिः । “स कारणं करणाधिपाधिपः " ( वे, ६, ८), “तमीश्वराणां परमं महेश्वरं 1 आत्मना स्वयमन्युभयं कुन इति विसृश्य, स्वयं स्वे-स्कायें नत्वर्थी भाषितः । स्वप्रकाशात्म धर्मातिरिक्तधर्मवत्तया स्वग्रहणं धर्मभूतज्ञानेनैव ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10 16-17. 839 यथा मनुष्य मृगपक्षिसरीसृपादीन् सौन्दर्य सौशील्यादिकल्याण गुणगणैर्देवतानि अतीत्य वर्तन्ते, तथा तानि सर्वाणि देवतान्यपि तैस्तैर्गुणैस्तीत्य वर्तमान, जगत्पते जगत्स्वामिन् ॥ १५ ॥ वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या द्यात्मविभूतयः । याभिर्विभूति मिलोंकान् मांत्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ दिव्याः स्वदसाधारण्यों विभूतयो यार, तास्त्वमेव। शेषेण वक्तुमर्हसि। त्वमेव व्यञ्जये- त्यर्थः । याभिरनन्ताभिर्विभूतिभिः यैर्नियमनविशेषैर्युक्ता इमान् लोकान् त्वं नियन्तृत्वेन व्याप्य तिष्ठसि ॥ १६ ॥ कथं विद्यामहं योगी त्वां सदा परिचिन्तयन् । केषुकेषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन् मया ॥ तं देवतानां परमं च दैवतम् । पतिं पतीनां परमं परस्तात् विदाम देवं भुवनेशमीड्यम् ॥” (श्वे. ६.७) इति श्रुतिसिद्धाश्वत्वारोऽर्थाः भूतभावनेत्यादिभिश्चतुर्भिः प्रतिपाद्यन्त इति ज्ञापनाय देवतानामपि परमदैवतेति श्रुतिगतैः पदैव्र्व्याख्यातम् । देवशब्दस्य जातिविशेषवाचकत्वेन प्रतिसंबन्धिशब्दत्वा- भावात् द्वितीयो देवशब्द उत्कर्षविशेषविषयतया औपचारिक इति मुख्यगौणानुगतमुपचारनिमित्तं दर्शयति यथेति । अन्योन्यवैलक्षण्यस्या किंचित्करत्वाय, अत्यन्तवैलक्षण्यज्ञापनाय च मृगपक्षिसरीसृप- ग्रहणम् । यथा देवादीनां कीटः, तथा परमात्मनो देवा अपि । “कीटाः समस्ताः सुरा दृष्टे यत्र…’ (मुकुन्दमाला) इति ह्याहुः । सौन्दर्य सौशील्येति विग्रहगुणानामात्मगुणानां चोपलक्षणम् ॥ १५ ॥ आत्मशब्दोऽन्यविभूतित्वव्युदासार्थ इत्याह त्वदसाधारण्य इति । विभूतयः इति प्रथमा- न्तत्वेन वक्तुमईसीत्यनेन अन्वयायोगात् विभूतयो या इति यच्छन्दाध्याहारः । यद्वा दिव्या हि, अतोऽवश्यवक्तव्या:; अतः ताः (त्व) वक्तुमर्हसीति वाक्यावृत्विज्ञापनार्थः । अई मीति योग्यत्वनिर्देशेन तत्प्रार्थन विवक्षितम् । ईश्वरेणाप्यशेषेण वक्तुम्, अर्जुनेन च श्रोतुम् अशक्यत्वात् वचनतः प्रसादतश्च प्रकाशनमात्र- मिह प्रार्थ्यते ; ‘न हि ते भगवन् व्यक्तिम् (१४) इति हि पूर्वमुक्तमित्यभिप्रायेणाह स्वमेव व्यञ्ज- येत्यर्थं इति । बहुवचनासङ्कोचात् अशेषेणेति निर्देशाच्च आनन्त्यमिह विवक्षिनम्, ‘नास्त्यन्तो विस्त- रस्य’ (१९) इत्य: द्युत्तरत्रश चेत्यभिप्रायेण अनन्ताभिरित्युक्तम् । विपूर्वो भवतिः भावप्रत्ययान्तो नियमनवाचीत्युक्तम् । न चात्रार्थान्तरं घटते, नियन्तव्य सामानाधिकरण्याद्यभावादित्यभिप्रायेण यैर्निय- मनविशेषैरित्युक्तम् । प्रभूतनियमनविषये कौतुकातिरेकद्योतनाय विशेषशब्दः । तृतीयाया इह कर- णाद्यर्थत्वायोगात् इत्थम्भूतलक्षणार्थत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेण युक्त इत्युक्तम् । अत्र विभूतिशब्दस्य नियन्तव्यपरत्वे अश्वत्थादीनां न लोकव्यासिकारणत्वम्; न च तद्विशिष्टस्य, तैस्सह वा तदितरख्याप्तिः ; न च व्याप्तौ नियन्तव्याना मिश्थंभूतलक्षणत्वम्, नैरर्थकयात् नियमनविशेषाणां तु श्रुत्यनुसारात् आका- शादिव्याप्तिव्यवच्छेदार्थस्वाश्च तदुपपत्तिरित्यभिप्रायेणाह नियन्तृत्वेन व्याप्येति । ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानाम् ’ (य. आ. ३.१०), ‘अन्तरो यमयति…. अन्तर्याम्यमृतः ’ (बृ. ५. ७) इत्यादि हि श्रयते । व्याप्य तिष्ठसीत्यनेन, ‘व्याप्य नारायणः स्थितः’ (ना) इति श्रुतिः स्मारिता ॥ १६ ॥

340 श्रीभगवट्रीता म. 10 17-18. अहं योगी - भक्तियोगनिस्सन् भक्त्या त्वां सदा परिचिन्तयन् चिन्तयितुं प्रवृत्तः चिन्तनीयं त्वां परिपूर्णैश्वर्यादिकल्याणगुणगणं कथं विद्याम् ? पूर्वोक्तबुद्विज्ञानादिभाव- व्यतिरिक्तेषु केषु केषु च मावेषु मया नियन्तृखेन चिन्त्योऽसि ? ॥ १७ ॥ विस्तरेणाऽऽनो योग विभूति घ जनादन। भूमः कथय तृप्तिर्हि ण्यतो नास्ति मेऽमृतम् ॥ ‘अहं सर्वस्य प्रभवो मस्त प्रवर्तते’ (१२. ८) इति संक्षेपेणोक्तं तव स्रष्टवादियोग विभूति नियमनं च भूयो विस्तरेण कथय । त्वयोच्यमानं त्वन्माहात्म्यामृतं शृण्वतो मे तृशिर्नास्ति हि प्रमातृप्तिस्त्वयैव विदितेत्यभिप्रायः ॥ १८ ॥ श्रीभगवानुवाच – इस कामिविभूतीशुभाः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्स्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ हे कुरुश्रेष्ठ ! महीया कल्याणीविभूतीः प्राधान्यतस्ते कथयिष्यामि । प्राधान्यशब्देन- उत्कर्षो विवक्षतः; ‘पुरोधसां च मुख्यं माम्’ (२४) इति हि वक्ष्यते । जगत्युत्कृष्टाः योगिशब्द: प्रकरणविशेषात् त्वां यदा परिचिन्तयवित्यादेस्सामर्थ्याच्च योगविशेषविषय इत्याह मक्तियोग निमिति । सनित्यनेन निष्पन्नयोगिपरत्वमपि व्यावर्तितम् । अत्र योगिन्निति परेषां पाठोऽनार्थः । सदेति विशेषणसामर्थ्यात् भक्तयेति सिद्धम् । वेदनात्पूर्वं चिन्तनाशक्तेः, कथं विद्यामित्यस्य चिन्तनहेतुत्वात्, “लक्षणहेत्वोः क्रियायाः " (अष्टा ३.२.१२६) इति शतुरनुशा सनाच्च चिन्तयितुं प्रवृत्त इत्युक्तम् । स्वामिति धर्मिविशेषस्य प्रतिपन्नत्वात् प्रकारविशेषेषु बुभुत्सेति ज्ञापनायोक्तम् परिपूर्णेत्यादि । प्रभो यज्ञातविशेषज्ञापनार्थ इत्यभिसन्धायोक्तं पूर्वोक्तेत्यादि । भावे- व्विति सप्तम्यभिप्रेतोक्तिः प्रकृतानुकर्षण या नियन्तृत्वेनेति ॥ १७ ॥ प्रतिकूलजनानां नरकादिगमयितृत्वात् अनुकुलजनैः स्वाभिलषितं याच्यमानत्वाद्वा जनार्दन। | विस्तर वुभुत्सा हेतुज्ञापनार्थे योगशब्दविवक्षित व्यक्तधर्थे च भूयश्शब्दफलितमाह अहं सर्वस्येति । अमृतशब्दोऽला तृप्तिसमभिव्याहारात् माहात्म्ये भोग्यत्वपरः । भोग्यतमत्वावोक्तं स्वयोच्यमानमिति । वन्मुखचन्द्र निस्सृतमिति भावः । हिशब्दाभितं विवृणोति ममेति ॥ १८ ॥ एक्मतृप्त्या पृच्छन्समर्जुनं प्रति अतिप्रसन्नो भगवांस्तस्याभिजनादिवर्णनमुखेन योग्यतां दर्शयन् विभूतेर्विस्तरेण प्रत्येकं वक्तुं श्रोतुं च अशक्यत्वात् केनचिदुपाधिविशेषेण संगृहीता विभू- तीर्वक्ष्यामीत्याह हन्तेति । ते अनसूयुत्मीयमाणत्वातृप्तत्वादिगुणपूर्णायेति भावः । गुणत्वादि- प्रतियोगिकशेषित्वादिप्राधान्यविवक्षायां वक्ष्यमाणसमस्तोदाहरणव्याप्त्यभावात् गुणानां च प्राधान्येन व्यपदेक्ष्यमाणत्वात् संग्राहकमर्थविशेषमाह प्राधान्यशब्देनेति । तस्यैव विवक्षित्वं वक्ष्यमाणेन संवा- दयति पुरोधसःमिति । पिण्डितार्थमाह जगतीति । विस्तरेण कथयेति पृच्छन्तं प्रति प्राधान्यतः कथयिष्यामीति कथमुच्यत इति शङ्कायां नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे इत्युच्यते । विभृतीनामिति शेषः । ‘विभूतेर्विस्तरो मया’ (89) इति हि वक्ष्यते । नास्तिशब्दाभिप्रेतमशक्यत्वं दर्शयति

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 10 19.20. 7 341 कान वक्ष्यामि विस्तरेण वक्तुं श्रोतुं च न शक्यते तासामानन्त्यात् । विभूतित्वं नाम नियाम्यत्वम् सर्वेषां भूतानां बुद्ध्यादयः पृथग्विधा भावा मत्त एवं भवन्तीत्युक्त्वा, ‘एतां विभूर्ति योगं च मम यो वेति तत्स्वतः’ (७) इति प्रतिपादनात् । तथा तत्र योग- शब्दनिर्दिष्टं त्वादिकं विभूतिशब्द निर्दिष्टं तत्प्रवर्त्यत्वमिति वक्तं पुनश्व, “अहं सर्वस्व प्रभवो मत प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः " (८) इति ॥ १९ ॥ तत्र सर्वभूतानां प्रवर्तनरूपं नियमनमात्मतयाऽवस्था येतीममर्थम्, योगशब्दनिर्दिष्टं सर्वस्य स्रष्टत्वं पालयितृत्वं संहर्तृत्वं चेति[च] ] सुस्पष्टमाह– २० अारमा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । अह्मादिश्च मध्ये च भूतानामन्त एव च ॥ विस्तरेण वक्तुमिति । नेदं वक्तृत्रोलोरसामर्थ्यनिबन्धनमित्याह तासामानन्त्यादिति । तदेतदुक्तं नास्त्यन्त इति । वक्ष्यमाणेषु पदार्थेषु विभूतिशब्दप्रयोगनिमित्तमाह विभूतित्वं नामेति । निय- न्तव्यवस्त्वन्तरविषयो विभूतिशब्दो विभवनकर्मपरः । अन्यत्र च ’ ब्रह्मा दक्षादयः काल:’ (वि. १. २२. ३१), ‘विष्णु मन्वादयः कालः’ (३२), ‘रुद्रः कालान्तकाद्याध्ध’ (३३) इत्यादिषु ‘जनार्दनविभूतयः’ इति नियन्तव्येषु विभूतिशब्दो दृष्ट इति भावः । कुत इत्यत्राह सर्वेषामिति । प्रस्तुतं तादधीन्यं तच्छन्देन परामृश्यत इति भावः । समनन्तर लोकेनापि तस्य लोकस्य तदर्थ- परत्वं दर्शयति तथेति । नन्वस्य श्लोकस्य व्याख्याने पूर्व, (४) ‘सौशील्यवात्सल्य सौन्दर्यादिकल्याणगुण- गणयोगम् इत्युक्तम् इह तु योगशब्द निर्दिष्टं सप्टृत्वादिकमुच्यते तत् कथं घटते ॥ इत्थम् । उभयतोभयमपि आदिशब्देन संगृहीतमित्येकार्थत्वात् । अत एव हि ‘एतां विभूर्ति योगं च’ (७) इत्यत्र ‘हेयप्रत्यनीककल्याणगुणगणरूपं योगं चेति’ प्रयोजकेन संगृहीतम् । एतां विभूति- मित्यादेः पूर्वं नियमनपरत्वेन व्याख्यानेऽपि अल तदुपादानं समृद्धद्याद्यर्थान्तरव्युदासेन सोपसर्ग- धात्वर्थव्यञ्जनार्थम् । ‘विस्तरेणात्मनो योग विभूतिं च’ इत्यत्र तु ‘याभिर्विभूतिभिः’ इति तत्पूर्वप्रश्न- वाक्यस्थ विभूतिशब्दे का वारस्यात्रियमनार्थतोक्ता । अतः प्रश्नोतरपरयोरीषद्वैरूप्यं सक्षम् ॥ १९ ॥ ‘विस्तरेणात्मनो योगं विभूति च’ इति पृष्टमर्थद्वयं विस्तरेण वक्तुं तस्योत्तरद्वयम् अहमात्मेति लोकेन संगृयोच्यत इत्यभिप्रायेणाह तत्रेति । एतेन प्रागुक्तेषु वक्ष्यमाणेषु च सामानाधिकरण्य- निर्देशेषु यथासमयं निमितद्वयमुक्तं भवति । आत्मतयाऽवस्थित इति फलितान्वयपदर्शनम् । अनेकार्थोऽप्यात्मशब्दः शरीरमतिसंबन्धिनि प्रसिद्धिप्राचुर्यात् प्रतिसंवन्धिरूपं शरीरमपेक्षते ततश्च 1 अत शांकरे, “गुडाका निद्रा तस्या ईशः जितनिद्र रत्यर्थः । धनकेश इति वा” इति व्याख्यातम् । 2 अन दिव्यमंगलविग्रहविशेषरूपविष्णुमूर्तिमाने विभूतित्वम् । तदात्मनः परमात्मैक्यात् तदनियन्तव्थत्वात् । 3 पूर्वलोके माध्ये सौशील्यवात्सल्य सौन्दर्ये तिपाठो ग्राह्यः, ततत्वशास्यनु- सागरात् तदनुसाराश्च । आत्मगुणद्वयमध्ये विग्रहगुणनिवेशनस्यानुचितत्वाश्च । 342 श्रीभगवद्गीता – अ. 10. 20. सर्वेषां भूतानां मम शरीरभूतानाम् आशये हृदये अहमात्मतयाऽवस्थितः । आत्मा हि नाम शरीरस्य सर्वात्मना आधार, नियन्ता, शेषी च तथा वक्ष्यते, ‘सर्वस्य चाहूं हृदि सन्निविष्टो मत स्मृतिनिमपोहनं च’ (१५.१५), ‘ईश्वरस्सर्वभूतानां हृदेशेऽर्जुन तिष्ठति । श्रमयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥’ (१८. ६१) इति । श्रयते च “य: सर्वेषु भृतेषु तिष्ठन् सर्वेभ्यो भूतेभ्योऽन्तरो ये सर्वाणि भूतानि न विदु, यस्य सर्वाणि वृत्त्यन्तर्गतोऽपि भृतशब्दो बुद्ध्या निष्कृप्यान्वेतव्य इत्यभिप्रायेण सर्वेषां भूतानां मम शरीरभु- तानामित्युक्तम् । ईश्वरस्य जीवशरीराणि भूतानि जीवांश्च प्रति कथमात्मत्वमित्यत्रात्मलक्षणं दर्शयति आत्मा हीति । त्रयमप्येकं लक्षणमित्येके । तत्र श्रुत्याद्यनुसारेण जन्मादित्रयस्य ब्रह्मलक्षणत्व हवशक्तिमान्यवच्छेदार्थतया त्रयाणां साफल्यं भाव्यम् । लक्षणत्रयमिति चान्ये । तत्र त्वेवं विवेक: 1 ( 2 ) …. " यस्य वेतनस्य यत् द्रव्यं सर्वात्मना स्वार्थे नियन्तुं धारयितुं च शक्यम् " ( श्रीमाध्ये. २. १९) इत्यादि शरीरलक्षणवाक्यमपि मान्यम् । शरीरलक्षणान्तराणि च तत्र विस्तरेण प्रतिक्षिप्तानि । चैत- विशिष्टं प्रति अपृथक्सिद्ध विशेषणभूत द्रव्यं शरीरमिति भाग्याभिप्रेतोऽस्माकं निष्कर्षः । अत्र सर्वभूत- शब्देन शरीरमात्र निर्देशशङ्काव्युदासाय आशय शब्दस्य च हृदयविषयत्वव्यञ्जनाय आधारत्य नियन्तृत्वादे- रात्मरक्षणत्वसिद्धयर्थं च आह तथेति । ‘सर्वस्य चाहम् ’ (गी. १५. १५) इत्यस्यानन्तरं ‘द्वाविमौ पुरुषौ ’ (१६) इत्युपक्रम्य, ‘क्षरस्सर्वाणि भूतानि’ इति वचनात् सर्वभूत शब्दोऽचिद्विशिष्टक्षेत्रज्ञपर इति निश्चीयते ; वद्वत्रापि । तथाऽस्मिन्नेव प्रकरणे, ‘उत्तमः पुरुषस्स्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः’ इत्युक्तवा ‘यो लोकलयमा विश्य विमर्त्यव्यय ईश्वरः || ” ( १७ ) इत्युक्तम् । अत्र बिभर्तीश्वर इत्याभ्याम् आधारत्वनियन्तृत्वे स्पष्टे ; ईश्वरशब्दरूढया च स्वामित्वसिद्धिः ; न खलु गरुडादिषु भुजङ्गादीन्नियच्छत्सु तदीश्वरशब्दः । ईश्वर- शब्दस्याहं शब्दस्य चात्रैकविषयत्वं श्लोकद्वयोपादानेन दर्शितम् । अत्र हि सर्वभृतशब्दो जीवपर एव; ‘यन्त्रारूढानि मायया’ ( गी. १८. ६१ ) इत्यभिधानात् । भ्रामयन्नित्यनेन नियन्तृत्वादिसिद्धिः । हृदेशस्थित्या च ‘मयि सर्वमिदं प्रोतम् (७. ७) इत्याद्युक्तधारकत्वादि सूचितम् । एवं चिदचिदात्मक समस्तवस्तु शरीरत्वं सर्वभूतशब्दान्ययेनैव वदन्तीं श्रतिं दर्शयति यस्सर्वेषु भूतेष्विति । चिदंश प्रति शरी , 1 विवेक इत्येतदनन्तरं विवेकप्रकारनिरूपकवाक्यजातं भ्रष्टमिति चिन्यते । अन्यथा- ऽनश्वयात् । तचवाक्यजातं श्रीमद्रस्यनयसारे प्रधानप्रतितन्त्राधिकारे धारकत्वनियन्तृत्वशेषि- स्वोपपादक वाफ्यात तुल्यं भवितुमर्हति । 2 न्याय सिद्धानेऽपीदमुक्तम् । 3 बेदानां सामवेदः, इन्द्रियाणां मनः इत्याद्यनुसारेण सर्वाचेतननियमनस्यापि वक्तव्यत्वेऽि अब भूतेति प्राणिमात्रकथनं जीवरहितेष्ववेतनेषु परमात्मसद्भावेऽपि जीवशरीरेषु जीवतिरिक्ता- मसद्भावो न वक्तव्य इति मतिनिरासाय । न हि भूतानां प्राणिनां तत्तच्छरीरभेदेन भिन्नानां सर्वाशयस्थितस्य परमात्मनश्चैक घटत इति योधयितुं भूतानामिति बहुत्वम आशयस्थितः इत्येकत्वञ्च । तथाचाचेत नान्तस्स्यितेरुपलक्षणमिदम् । एतत्पूर्वोतरार्धाभ्यां कचिनिर्धारणधष्ठी कविरन्यथाऽपीति विधामेदो हाप्यते ।

1 वास्पयंचन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् 10. 20. 848 भूतानि शरीरं यस्सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयति, एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः " (बृ.५.७.१५) इसि, “य आत्मनि तिष्ठन् आत्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानम- न्तरो यमयति, स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः” (शत १४. ५. ३०) इति च । एवं सर्वभूताना- मारमतयाऽवस्थितोऽयं तेषामादिर्मध्यं चान्तश्च - तेपामुत्पत्ति स्थितिप्रलयहेतुरित्यर्थः ॥ २० ॥

एवं भगवतः स्वविभूतिभूतेषु सर्वेष्वारमतयाऽवस्थानं तत्तच्छन्दसामानाधिकरण्यनिर्दे- शहेतुं प्रतिपाद्य विभूतिविशेषान् सामानाधिकरण्येन व्यपदिशति । भगवत्यास्तथाऽवस्थिते हि सर्वे शब्दास्तस्मिन्नेत्र पर्यवस्यन्ति यथा देवो मनुष्यः पक्षी वृक्षा इत्यादयः शब्दाः शरीराणि प्रतिपादयन्तस्तत्तदात्मनि पर्यवस्यन्ति । भगवतस्तत्तदात्मतयाऽवस्थानमेव तत्त च्छदसामानाधिकरण्यनिबन्धनमिति विभृत्युपसंहारे वक्ष्यति ; “न तदस्ति विना यत् स्या न्मया भृतं चराचरम्” (३९) इति सर्वेषां स्वेनाविनाभाववचनात अविनाभावश्च रित्वं प्रपञ्चयत् वाक्यमुपादते य आत्मनीति | आत्मत्वेनावस्थानस्योपादानत्वनिमित्तत्वोपयोगात् पूर्वार्धेन संगमयन् उत्तरार्धं व्याख्याति एवमिति । एवमात्मतयाऽवस्थितोऽहमित्यनेन निर्विकारस्य स्वस्यैवोपादा- नत्वस्थापनम् । देशतः कालतो या आदिमध्यान्तत्वमात्रमनुचितमिति तदुपचरितमाह तेषामुत्पत्तीति ॥ 1 आदित्यानामहं विष्णुरित्युपक्रम्य ’ यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन’ (३९) इत्यन्तं सा. मानाधिकरण्यप्रघट्टकम् अहह्मास्मा (२०) इति लोकेन सङ्गमयन्नवतारयति एवं भगवत इति । एतेन अहमात्मेत्यादिकाः समस्ताश्चतस्रो विभूतयः इति मतान्तरं निरस्तम् । विभूतिविशेषानिति । प्राधा- न्यत इति पक्रान्तम् । ननु शरीरवाचिनः शरीरादिशब्दा नात्मनि पर्यवस्यन्ति तद्वदत्रापि इति लक्षणा- स्वीकार एव न्याय्यः, न शक्तिकल्पना, लाघवाचेत्यत्राह भगवतीति । हिन्दो वर्थः । अपृथ- विसद्ध विशेषणयाचिनः शब्दास्ततद्द्वारा धर्मिण्यपि मुख्यवृता इति प्रयोजकरुपेण गुणादिष्वपि सिद्ध- त्वान्न शक्तिकल्पनागौरवमिति भावः । तदेतदुक्तं पर्यवस्यन्तीति । शरीरवाचिशब्दानां खरसतस्त- तदात्मनि पर्यवसानमपृत्रविद्धयुगधिकं दर्शयति यथेति । शरीरादिशब्दास्तु गुण इत्यादिशब्दवत् निष्कर्षकशब्दत्वात्र धर्मिणि पर्यवस्यन्ति । एतदभिप्रायेणोक्तं देवो मनुष्यः पक्षी वृक्ष इत्यादयः शब्दा इति । अभ्यासादिहेतुकसामानाधिकरण्यशङ्का मपनयति भगवतस्तत्तदात्मतयेति । न पक्र- मोपसंहारविरुद्धोऽर्थो मध्ये स्वीकार्य न च ब्रह्मणः सर्वहेयमयत्वं श्रमाद्वा तत्रतो बानीकर्तुं युक्त- मिति भावः । अविनाभाववचनादिति । आत्मना विना हि शरीरभूतं न भवतीति भावः । अमिना विना घूमो नास्ति, गुगिना विना गुणो नास्ति इत्युक्ते अग्न्यादिरेव परमार्थः, धूमादिस्तु मिथ्या- भूत इति बा, अम्याद्यात्मक इति वा प्रत्ययो हि न भवति तद्वदत्रापीति । ननु ‘यज्ञदतं विनाऽन्ये गृहे न सन्ति’, ‘रज्जु बिना सर्वादिकं नास्ति इत्युक्ते यथैकस्यैव सत्त्वं तदतिरिक्तानां चासस्यं प्रतीयते, तदलावि किं न स्यादित्यवाह अविनाभावश्चेति । असंजातविरोधि काल समुदितोपक्रमविरुद्धतया उपसंहारस्य ; }

844 श्रीभगवद्गीता 10 21. नियाम्यतयेति, ‘मत्तस्सर्वे प्रवर्तते’ (८) इत्युपक्रमोदितम् । 1 आदित्यानामहं विष्णुज्योतिषां रविरंशुमान् । मरीचिमेरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ २. द्वादशसंख्या संख्यातानामादित्यानां द्वादशो य उत्कृष्टो विष्णुर्नामादित्या, सोऽहम् । ज्योतिषां जगति प्रकाशकानां यः अंशुमान् रविः आदित्यगणः, सोऽहम् । मरुतामुत्कुष्टो नोदय इत्युपक्रमाधिकरण (पू. मी. 8.8.1.) सिद्धमिति भावः । नियाम्यतयेत्यनेन धूमा तिव्याप्तिवैषम्यमपि दर्शितम् । एवमेतावता ग्रन्थेन, ‘अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ’ (२० ) इति सर्वशरीरवर्तिनां जीवानां ब्रह्मस्वरूपैक्यमुच्यत इति कुदृष्टिमतमुन्मूलितम् । आदित्यानाम् अदित्यपत्यानाम् । “अजघन्यो जघन्यजः " (….) इत्यादिवचनानुसारेण द्वादशो य उत्कृष्ट इत्युक्तम् । अत्र च उतरेषु च निर्धारणार्थविशेषप्रदर्शनार्थ उत्कृष्टशब्दः । स च ‘पुरोधसां च मुख्यम् ’ (२४) इति वक्ष्यमाणमुख्यपर्याय या अपेक्षितप्रदेशे सर्वत्र निहितः । अत चोद्धियमाणानां पदार्थानां केषांचित्प्राधान्यं प्रत्यक्षम् केषांचिदागमिकम् । कचिदव्यवहितं कचि ज्जीवयवहितं च सामानाधिकरण्यम् । ज्योतिश्शब्देन तारकामात्रग्रहणे ततो बर्हिभूतस्य तत्संबन्धर- हितस्य च रवेर्निर्धारणाद्ययोगात् प्रकाशकानामिति सामान्येनोक्तम् । जगत्कारणभूत परज्योतिरपेक्षया रवेः खद्योतकल्पत्वात् तद्वयवच्छेदाय जगतीति विशेषितम् । अंशुमानिति निर्धारणौपयिकातिशयि- 1 कश्यपात् अदित्यां जाताः मर्यमाइयो द्वादश (वि. पु. 1. 15. 132 ) तेषु इन्द्रो विष्णुश्चान्तर्गतौ । भगवदं शत्वात् विष्णुः पूर्वमुक्तः । अदितिपुत्रानन्तरं दितिपुत्राः, ज्योतिष्षु रवेरनन्तरस्वास चन्द्र उक्तः । ननु विभूतित्वं नाम तत्कार्यत्वे सति तदभिन्नत्वम् न तु निया- म्यत्वम् । विशेषेण कार्यरूपेण भवनं विभवनमिति शब्दार्थश्च घटते । एवञ्च विष्णुरित्यत्र रामः शस्त्रभृतां वृष्णीनां वासुदेव इत्यादौ च नार्थक्लेशः । रामादेः कार्यत्वस्या मेदस्य चाक्षतत्वात् । अन्यत्र प्रकर्षवद्धर्मिनिर्देशे या प्रकर्षप्रयोजक धर्मनिर्देशे वा तत्र सर्वत्रान्तर्यामिपर्यन्त- विवक्षया स्थितमेव विशेषणे विभूतित्वमिति चेत्-एवमपि विभूतिर्भूतिरैश्वर्यमिति कोधानु- सारेण ऐश्वर्यरूपार्थलाभाथ नियाम्यत्वमपि विवक्ष्यते । तश्च नियाम्यत्वं धर्मिणि धर्मावे वा यथायथमिति । न कुत्रापि शब्दार्थान्यथाकरणमिति रामस्थळे वक्ष्यते । 1 f अव निर्दिष्टानां विभूतीनामेवनिर्देशक्रमनियामकं तश तज्ञ वुद्धिस्थत्वमेव । पूर्वस्य समनन्तरा- थोपस्थापकत्वं यत्किचित्संबन्धवशादेव स च संबन्धः विमर्शकबुद्धिभेदेन भिद्येत । अतः स कवित प्रदर्श्यते । कचिदुपेक्ष्यते । यथायथं स्वयं विमृश्यः । रविशब्दस्य मण्डलेमानपरत्वे अंशुमत्वं लाक्षात् । मण्डल पुरुषपरत्वे तव मण्डलेद्वारा । पुरुषाणामपि विभूतित्ववयापनाय आदित्यगण इत्युक्तम् । ननु गणशब्दस्य गणमात्रपरत्वे तदभेदः अहमर्थे दुर्वखः । गणान्तर्यामीत्यर्थो न भवनि नदन्तर्गतस्य विष्णोरन्तर्याम्यभावादिति चेत् — पूर्वमेव विष्णुना लहाभेदस्योक्तत्वात् भत्र तददि- रिक्तादित्यगण पवाज्ञातविभूतिस्वज्ञापनाय विवक्षित इति न संकटं किञ्चित् । अदितिपुत्राः पूर्वाधकाः अथ दितिपुत्राः मरुतः | अंशुशब्दवत् मरीचिशब्दस्यापि किरणरूपार्थसद्भावात् सद्वारा तत्पदोपस्थितौ तदद्वारा मरीचिपुरुषोपस्थितिः । पुनज्योतिर्ग्रहण नक्षत्राणामिति । नक्षत्राणामिति रात्रिप्रकाशमान भ्रमज्ज्योतिः परत्ये निर्धारणषष्ठी स्यात् । परंतु लक्षणा । +

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10 22. 345 मरीचिर्य:, सोऽहमस्मि नक्षत्राणामहं शशी । नेयं निर्धारणे षष्टी ‘भृतानामस्मि चेतना’ (२२) इतिवत् । नक्षत्राणां पतिर्यचन्द्रः सोऽहमस्मि ॥ २१ ॥ 7 1 | वेशनां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः । इन्द्रियाणां मनश्वास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ २२ वेदानाम् ऋग्यजुस्सामाथर्वणां य उत्कृष्टः सामवेदः सोऽहम् । देवानामिन्द्रोऽहमस्मि । तप्रकाशयोगो मतुपा विवक्षितः, अन्यथा पौनरुपत्यात् । रविशब्दस्य द्वादशादित्यसाधारणत्वादेकवचनं समुदायाभिप्रायमिति प्रदर्शनायोक्तम् ’ आदित्यगण इति । मरुतो वायवः एकोनपञ्चाशत् दितिपुत्राः, येषां सप्ताः सप्त गणा भवन्ति । शशिनोऽपि यदि नक्षत्रत्वं स्यात्, उदा हि तस्मात् वर्गात् तस्य निर्धारण-. मित्यभिप्रायेणाह नेयमिति । कस्तीलार्थ इत्यलाह नक्षत्राणां पतिरिति । ‘प्राधान्यतः ’ इति ग्रुपका - तमिति भावः । ननु पूर्वा परेषु सर्वेषु निर्धारणार्थेषु मध्ये कस्यचित् संबन्धमात्रपरत्वमयुक्तम् ; नक्षत्रशब्देन निशि प्रकाशमात्र ‘छलिन्यायायाद्यन् ‘सुकृतां वा एतानि ज्योतींषि यन्नक्षत्राणि (यजु. ५. ४.१.३) इति श्रुतेः । चन्द्रमण्डलस्यापि वा स्वर्गिणां भोगस्थानत्वान्नक्षत्रत्वम्, ‘यो वा इह यजते अमुं स लोकं न क्षते । तन्नक्षत्राणां नक्षत्रत्वम् | देवगृहा वै नक्षत्राणि’ (अष्ट. १.५.२.१०) इति तत्लाह भृतानामस्मि चेतनेतिवदिति। मुख्ये संभवति लक्षणा न न्याय्या । न चात्र सर्वत्र निर्धारणार्थता ‘भूतानामस्मि चेतना’ - (२२), ‘सर्गाणामादिरन्तश्च मध्ये चैवाहमर्जुन’ (३२), ‘वादः प्रवदतामहम् ’ (३३), ‘अहमेवाक्षयः काल:’ (३३), ‘उद्भवश्च भविष्यताम्’ (३४), ‘द्यतं छलयतामस्मि तेजस्तेजखिनामहम् । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि’ (३६) इत्यादिषु निर्धारणाभावात् । अतोऽत्र चन्द्रस्य नक्षत्रजातीयत्वाभावात् षष्ठद्यभि- हितस्य संबन्धसामान्यस्य प्रमाणसिद्ध विशेषे पर्यवसानमिति भावः ॥ २१ ॥

गीतहिं सामशब्दार्थः तस्य वेदेषु निर्धारण कथमिति शङ्कान्युदासाथ सामवेदोऽस्मीति निर्देश इति प्रदर्शयति ऋग्यजुरिति । सामवेदस्योत्कर्षो गीतिप्रधानत्वसहस्रशास्वत्वादिभिः अन्येषां तु तदभावात् तावन्मात्रेणापकर्षः ; न तु प्रामाण्यतारतम्यात् । “ऋक् वा इदमग्रे साम चास्ताम् । सेव नाम ऋगासीत् अमो नाम साम । सा वा ऋक्सामोपावदन्मिथुनं संभवाव प्रजात्या इति । नेत्यब्रवीत् साम ज्यायान्वा असो मम महिमा (ऐ-बा) इति गीतिरूपस्य साम्नः प्राधान्यात् गीत्यात्मकस्य सामवेदस्य प्राधान्यम्; “ऋभ्यो जातं वैश्यं वर्णमाहुः यजुर्वेद क्षत्रियस्याऽऽहुर्योनिम् । सामवेदो 1 1 निर्घायस्याभ्यापेक्षयोत्कर्षः दिव्य विभूतित्वप्रशेजकः । विष्णुव्य तरिकाशमादित्यानां तदपेक्षया निकर्षेषि ज्योतिरन्तरापेक्षोत्कर्षास दिव्य विभूतित्वमिति मन पनात् सर्वत्रैच स्वनि- कृष्णपेक्षा स्वस्मिन् तद्भवतीति सिद्धम् 2 तावन्निरूपितपतित्वमुत्कर्षः । सर्वत्र काय भगवदधीनत्वं विवक्षितम् । 3 छत्रिणोयान्तीत्यत्र एकसार्थवादित्यरूपेण छत्रघच्छत्र घुमय- ग्रहणयत् नक्षत्रानक्षत्रोभयग्रहणं निशिप्रकाशरूपेणेत्यर्थः । 22 ज्योतिषामिव वेदानामप्यर्थप्रकाशकन्धात् तनुपस्थितिः शब्दविपर्यासाद् देवानाम् । देवशब्द उपनिषदि सर्वत्रेन्द्रियपरोऽपि प्रसिद्ध इति इन्द्रियाणाम् । अथ तत्कार्यत्वात् ज्ञानस्य । S-44

346 श्री मगवद्गीता. म. 10. 28. A एकादशानामिन्द्रियाणां यत् उत्कृष्टं मनइन्द्रियम्, तदहमस्मि । [ भूतानामस्मि चेतना ! ] इयमपि न निर्धारणे । भूतानां चेतनावतां या चेतना, सोऽहमसि ॥ २२ ॥ ; रुद्राणां शङ्करामि विदेशो यक्षरक्षस्लाम | वसूनां पावश्वास्मि मेरुः शिखरिणामहम ||२३ रुद्राणामेकादशानां शङ्करोऽहमस्मि । यक्षरथम श्रवणोऽहम् । वसूनामष्टान ब्राह्मणानां प्रसूतिः " (काठ. ३. ९.५९) इति च । देवा इति खर्गवासिनो विवक्षिता: ; ब्रह्मादि- महायोगात् । चामवशब्दस्येन्द्रशब्देन व्याख्यानमतिशयद्योतनार्थम् “इदि परमेधर्ये” इति । .” इन्द्रियेभ्यः परार्धा अर्थेभ्यश्च परं मनः " (क. ३. १०), “एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च” (मु. २. १. ३) इत्यादिषु मनस इन्द्रियेभ्यः पृथगभिधानात् कथम् ‘इन्द्रियाणां मनश्चामि इति निर्धारणमित्यत्राह एकादशानामिन्द्रियाणां यदुत्कृष्टं मन इन्द्रियमिति । अयमभिप्रायः - “इन्द्रियाणि दशकं च” (गी १३.५), “एकादर्श मनश्चाल” (वि. १. २. ४७ ) इत्यादिषु मनसोऽपीन्द्रियत्वेन व्यपदेशात् काचित्कः पृथमयपदेशो गोवलीवदेनयादिति निर्धारणोपपत्तिरिति । न हि भूनेषु चेतना- संज्ञकं किञ्चिद्भूतमस्तीत्यभिप्रायेणाह इयमपीति । षष्ठीति शेषः । ‘तेजस्तेज स्वनाम्… सत्त्वं सत्त्ववताम्’ ( ३६ ) इत्यादिवत् निशिष्टे सारभूतविशेषणांशो विवक्षित इत्यभिप्रायेण चेतनावतामित्युक्तम् । ननु भूतानां षष्ठत्वेन चेनासंज्ञं किमप्यन्यत्रोच्यते यथा ‘महाभूतानि खं वायुरभिरापस्तथा मही । षष्ठस्तु चेतनाधातुरात्मा सप्तम उच्यते । अष्टमं तु मनो ज्ञेयम्’ (मो घ. ३३७- ४६ ) इति ; तथा ’ षष्ठस्तु चेतनाधातुमैन इत्युपदिश्यते’ (भा आ. २१४. १९) इति च । अल मनसोऽधिष्ठान तथा चेतनायः स्वदपृथग्वचनमित्यविरोधः । अतो ‘भूतानाम ‘स्म चेतना’ इति निर्धारणार्थत्वं युज्यत इति ॥ मैत्रम् । न हि षष्ठनिर्देश मात्रान्महाभूतत्वम्; अन्यथाऽपि संख्यानिवेश संभवात् । अत्र च सप्तमतया अष्टमया च निर्दिष्ट महाभूतत्वः नभ्युपगमत् चेतना शब्दस्य च अप्रसिद्ध वाद प्रसिद्ध स्वी कारस्देचितत्वात् । अत संवन्धमावविवश्यैव अत्र पछी युक्तेति ॥ २२ ॥ रुद्राणामिति रुद्रप्येकस्य शङ्कसंज्ञयवोत्कर्षद्योतनः । यक्षराक्षसजात्यो रावदूर विश्क’त् यक्ष- नामित्युक्तम्, न तु निवेशस्य राक्षसत्वगन्धः । यद्वा ‘नक्षत्राणामह शशी’ इतिवत् जातिद्वयपतित्व- मात्रमिह विक्षितम् । बित्तेभसंज्ञया च धनदस्यासाधारणैश्वको नम्। “स्थावराणां हिमालय: " इति पर्वतपात्राणां परस्तः द्वक्ष्यमाणत्वात् मे ६. ख. रण. मित्यत्र शिवः शब्देन पर्वतविशेषो विय 1 मनु म श्वेत योर इलोके पृथक्कथनं सम्यकू उदाइतश्लोके चेतधातुन इति कथम पृथग्वचनमित्यत्राह मोति । 2 अदूरेति । तथा च यक्षरक्षः पदमुभय साधारणधर्मा- वच्छिन्नपम् । तस्य धर्मस्य विशेऽपि सस्वनिर्धारणोपपतिरिति भावः । 23 ज्ञानप्रदत्वात् रुद्रग्रहणम् । कुबेरस्यम्बकसख इति तस्य । तद्वस् तत्सखस्य क्रोधरूपेण तङ्गमस्य तनिटिनं निवासिनः पावकस्य तस्य हिरण्यरेतस्वात् हिरण्यरूपस्य मेरो:: भोगिना- मुकौ भोगस्यानोपस्थित्वा स मेरुतिः ।

तात्पर्यं चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10. 24 85 पावकोऽहम् । शिखरिणां शिखरशोभिना पर्वतानां मध्ये मेरुहम् ॥ २३ ॥ 847 पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् । सेनानीनाम स्कन्दः सरसाम स्म सागरः ॥ पुरोधसामुत्कृष्टो बृहस्पतिर्यः सोऽहमस्मि । सेनानीनां सेनापतीनां स्कन्दोऽहमस्मि । सरसां सागरोऽहमस्मि ॥ २४ ॥ 1 महर्षीणां भृगुरहं निरामस्स्यैकमक्षरम् । यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां दिपालयः ॥ २५ महर्षीणां मरीच्यादीनां भृगुग्हम् । अर्थाभिधायिनः शब्दा गिरः; तासामेकमक्षरं क्षित: शक्तश्चार्य शब्दो विशेषं दर्शवितुमित्यभिप्रायेणोक्तं शिखरशोभिनां पर्वतानामिति । प्रशंसा- परः प्रत्यय इति भावः । प्रशस्त रत्नकाञ्चनादिमयशिखरविशेषयोगान्मेरोरतिशयः ॥ २३ ॥ बृहस्पतिसंज्ञया बृहतां पतिरित्यतिशयसिद्धिः; गिरां पतिसौ । सेनानीशब्देनात्र कर्मवश्य- सेनापतिसंग्रहः । स्कन्दस्य देवसेनानीत्यलक्षणोऽतिशयः । सरइशब्देन प्रवाहव्यतिरिक्तस्थास्तुसलिला- शयमात्रस्य विवक्षितत्वात् सागरसंग्रह: ; स्रोतसां पृथग्वक्ष्यमाणत्वात् ॥ २४ ॥ देवर्षीणां (२६), मुनीनाम् ( ३७ ) इत्यादेर्दक्ष्यमाणत्वात् अत्र महच्छब्देन विशेषणाच महर्षीणामिति ऋषिगणविशेषो विवक्षित इत्यभिप्रायेण मरीच्यादीनामित्युक्तम् । गिशमिति न शब्दमात्रं विवक्षितम् ; समुद्रघोषादिषु तत्प्रयोगाभावात् । अत एव नाक्षरमात्रम्, ‘अक्षराणामकारोऽस्मि’ इति पृथग्वक्ष्यमाणत्वाच्च । तत एव एकमक्षरमित्यप्यकारव्यतिरिक्तविषयम् । ‘ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म’ (गी. ८. १३) इत्यादिषु प्रणवेऽप्येकशब्दविशेषितोऽक्षरशब्दः प्रयुक्तः - इत्यभिप्रायेणाह अर्थामि- वायिन इति । अर्थाभिधायिषु प्रणवस्योत्कर्ष: सर्वोत्कृष्टार्थाभिघायित्वादिना । शङ्कुना पर्णानामिव सर्वासां वाचां प्रणवेन संतृत्वश्रुतेश्च यज्ञेषु जपयज्ञस्य प्राशस्त्यमन्यव सिद्धम् ‘विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणै: " (मनु २.८५) इति । किंच “कुर्यात् वृतपशुं संख्ये [सने] (1) कुर्यात्पिष्टपशुं तथा । न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत् कथंचन ||” (मनु. ५. ३७) इति, “पशुवज्ञैः कथं हिंलैः मादृशो यष्टुमर्हति " ( भा. मो. १७५. ३४), “हिंसात्मकस्तु किं तस्य यज्ञैः कार्ये महात्मनः । प्रखापे च प्रबोधे च पूजितो येन केशयः ॥” इत्यादिवचनबलादहिंसात्मकयज्ञानर्हाणां हिंसात्मकयज्ञानुज्ञानम् । तत्रापि विधितः प्रवृत्तेः अपकारानभिसन्धानात् उपकारश्रतेर्देवताप्रीणनत्वाश्च न प्रत्यवायः । फलार्थिनां तु तत्फल- 2 अनेन एकान्तिनः अहिंसात्यकयाधिकारिणः, दवनान्तराराघकास्तु उपरचर सू- पायानरीत्या तद्देवताभिलाषपूरणाय हिंसात्मकमाचरन्तातिज्ञायते । सर्वेषामपि मैं ब्रमहाजनाना- महिंसात्मक पत्र यागः । 24 तत्र देवहितोपदेष्टतया बृहस्पतेः तद्वत् तद्धितकर्तृतया सेना मेश्चोपस्थितिः। सञ्चारि- सैम्यसागरमूला स्थास्नु जल मुख्यसाग रोपस्थितिः । 25 सागरवत् लक्ष्मीजनकत्वाद् भृगोः । तस्य प्रणवार्थविष्णुप्रवणत्वातिशयात् एकमक्षरं स्मृतम् । तद्वत् जप्यत्वान्मन्त्राणां सर्वमन्त्रजपस्य । जपतप- स्स्थानत्वात् हिमवतः (रामा. 4. 11. 12. “शैलराजो महारण्ये तपस्विशरणं परम्” इति ।

848 श्रीभगवङ्गीता 10 88. 29 · प्रणवोऽस्मि । यज्ञानामुत्कृष्टो जपयज्ञोऽस्मि । पर्वतमात्राणां हिमवान् अहम् || २५ || अश्वरथस्सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च मारदः। धषणां चित्ररथः सिखानां कपिलो मुनिः ॥२६ उरवसमश्वानां विद्धि मामनोद्भवम् । ऐरावनं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ॥ ७ आयुधानामदं वज्रं घेनूनामस्मि कामधुक् । प्रजनास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ अनन्तचारित नागानां वरुणो यादसामहम् । पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमनामहम् ॥ २९ वृक्षाणां पूज्योऽश्वत्थोऽहम् । देवर्षीणां नारदोऽहम् । कामधुक् दिव्या सुरभिः । I मल्पमस्थिरम्, दुःखमिश्रं च | अहिंसात्मकास्तु यज्ञाः विशिष्टाधिकारिसापेक्षा भगवतोऽतिप्रीणनत्वाद- पवर्गप्रत्यासन्नाः । अत एव परिचरादयः पिष्टपशुभिरिष्टवन्तः । एवमितरेषु यज्ञेषु हिंसादिप्रसनोऽधि- कारिविशेषादिना विषयव्यवस्था पदमित्यादिर्महान क्रेश:: अपयज्ञे तु तत्प्रसङ्गाभावात् अध्याक्षेपेणार्थ- प्रतीत्या सबीजयोगद्वारा सहसा समाधौ निवेशनाच्च यज्ञान्तरेभ्यो जपयज्ञः प्रशस्ततमः सर्वाश्रमसाधारण्यात्, “जप्येनापि तु संसिध्येत् ब्राह्मणो नात्र संशयः । कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैतो ब्राह्मण उच्यते” (मनु. २. ८७ ) इति । विधुरादेरपि सिद्धिहेतुत्वाच्च । पर्वतविशेषाणां पूर्वमुक्तत्वात् वृक्षाणां वक्ष्यमाणत्वाच्च तदुभयव्यवच्छेदार्थम्, हिमवत शैलर राजस्व सिद्धयनुरोघार्थे चोक्तं पर्वतमात्राणामिति ॥ २५ ॥ 7 ननु सर्ववृक्षाणमित्येतदनुपपन्नम् पारिजाताद्यपेक्षया अश्वत्थस्य निकृष्टत्वादित्यलोकं पूज्य इति । पारिजातादीनामध्यश्वत्थवत् पूज्यत्वं नास्तीति भावः । देवा मन्वदर्शिनो देवर्षयः, देवर्षिषु नारदस्य बहुप्रकारोऽतिशयो बहुषु प्रदेशेषु महाभारत एवं प्रपञ्चितः । चित्ररथः गन्धर्वराजः । सिद्धानामित्यादि । पूर्वसंचितसुकृतविशेषवशात् जन्मप्रभृतिसिद्धाणिमाद्यैश्वर्याः सिद्धाः । ‘आदि- विद्वान् सिद्ध:’ इति कपिलमाहुः । " ऋषि प्रसूतं कपिलं” (वे. ५. २) इति च श्रुतिः । " ददृशुः कपिलं तत्र वासुदेवं सनातनम् " ( रा. बा. ४०. २४) इति चाहुः । अयमपि परशुरामादिवत् ॥ अमृतोद्भवमिति जन्मत: प्रकर्षसूचनन् । अमृतमत्र जलम् मध्यमानावस्था सुधैव मा। गजेन्द्रशब्देन दिग्गजा विवक्षिता: । तेषु प्रधानतया दिवपालेश्वरस्य शचीपतेरौ पवाद्यः ऐशबत. । अमृतोद्भवत्वं च काकाक्षिन्यायादेरावतेऽप्यन्वेतव्यम् । रथन्तरसामोद्भवत्वं वा द्रष्टव्यम् । नराधिप- शब्देनैव निर्वाहकत्व लक्षणो ऽतिशय सिद्धः । आयुधानामित्यर्वाचीनायुधपरम् । सुदर्शनाद्यपेक्षया दधीचेर स्थिसंभवस्य वज्रस्यापि निकृष्टत्वात् । घेनूनां दोखीणाम् । दिव्या सुरभिरिति । यौगिकः 1 26 हिमाचलवत् स्थावरत्वात् अश्वत्थस्य । स्थावरत्वप्रत्यनीकतया सदा त्रैलोक्यसञ्चारिणो नारदस्य । तद्वत् गानप्रावीण्यात् गन्धर्वाणाम् । सिद्धगन्धवैति उपस्थित्वतिशयात् सिद्धानाम् । सिद्धत्व- मणिमाद्यैश्वर्यम् । तदतिशयः कपिले । मननात् - अनुमानत एव सर्वतत्वसाधनात् तस्य मुनित्वम् ॥ 27 कपिले अभ्यग्राहित्वारोपेण सगरपुत्त्रभस्मीभावात् अश्वोपस्थिती वैदवसः । अमृतोद्भवत्वप्राणित्वादिसाम्यात् पैरावतस्य । गजानां रक्षणातिशयात् नराधिपस्य ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10. 29 - 81. 849 जननहेतुः कन्दर्पवाहमस्मि । सर्पाः एक शिरसः + नागा: बहुशिरसः । यादांसि जलवासिनः, तेषां वरुणोऽहम् । दण्डयतां वैवस्वतोऽहम् ॥ २६—२९॥ प्रादात्यानां कालः कलयतामहम् । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥३० अनर्थ[कालावच्छेद ? ] प्रेप्सुतया’ गणयतां मध्ये काल मृत्युरहम् ॥ ३० ॥ पवन परनामस्मि गमः शत्र म झ मकरश्चास्मि स्त्रोतसमस्मि जाह्नवी ॥ ३१ कामधुकशब्दोऽत्र व्यक्तिविशेषनिष्ठ इति भावः । प्रजनशब्देन जननहेतुत्वं कन्दर्पस्य साधारणोऽतिशय उक्तः । स मदायत इत्यर्थः । अप्रजार्थकन्दपैन्यवच्छेदार्थो वा प्रजनशब्दः । पर्याययो सर्प नाग- शब्दयोः कथं पृथग्व्यपदेश इत्यवाह सर्पा एकशिरलः नामा बहुशिग्स इति । यदश्शब्देन वरुणस्यापि संग्रहार्थमाह यादांसि जलवासिन इति । यद्वा जलजन्तुमात्रं विवक्षितम् तेषां पतित्वेन संबन्धो वरुणस्य तत्साजात्याभावाद्वाह्यः । अर्थमा पितृराजः । संयमतां श्रसवच्छता नित्यर्थः तदाह दण्डयतामिति ॥ २६ ॥ २९ ॥ A ; " + ; “उपमानमशेषाणां साधूनां यः सदाऽभवत्” (वि. १. १५. १५६) इत्यादिना प्रहादोत्कर्षः । ‘अहमेवाक्षय: काल:’ (३३) इति नित्यस्य कालतत्त्वस्य परस्ताद्वक्ष्यमाणत्वात् यमस्य च पूर्वमुक्तत्वात् तयतिरिक्तः पुरुषविशेष इह कालशब्देन विवक्षितः अचेतनस्य च कालस्य गणयितृत्वं न युज्यते ; कलयतामित्यस्य विज्ञातृमानपरत्वे तेषु कालस्य निर्धारणमयुक्तम् अतस्तदुचितमर्थविशेषं दर्शयति अनर्थेति । न हि मरणातिरिक्तोऽनर्थ इति भावः । मृगेन्द्र शब्देनैव सिंहस्यातिशयस्तिद्धः । पक्षिषु वैनतेयस्य वेगातिशयात् वेदमयत्वादिना चोत्कर्ष: ॥ ॥ ३० ॥ पवतामित्यनेन पवनासाधारणक्रिया विवक्षिता चेत्, निर्धारणं नोपपद्येतेति तदुपपत्तये | प्रेप्सुपदं न स्वरसम् । गणयन्तो नामर्थ स्वयं प्राप्तुमिच्छन्ति । गण्यमानानामपि सत्रेच्छा - भवति । शब्द इव सन्प्रत्ययस्येच्छार्थकत्वत्यागेपि अन्वयो दुर्घट पष । जिर्थमादाय अनर्थ- प्रापणेच्छुतमेति स्यात् । यद्वा 34 श्लोकचन्द्रिकायामित्र कालावच्छेदपदं मध्ये स्यात् । 2 संयति धाररूपाभावादक्लेशायाह संयच्छतामिति । 28 राज्ञामायुधमेवालंकार इति आयुधोपस्थितिः । विश्वामितायुधैरजय्याऽऽसीदिति कामधेनुः वसिष्ठस्योपस्थिता । वज्रवत् इन्द्रस्वत्वाद्वा दिव्यसुरभेः । तद्द्वारा दिल्लीपादेः संतान- लाभात् धेनूनां सवत्सत्याच्च प्रजनोपस्थितिः । कामात्क्रोध इति क्रोधोपस्थितौ तद्भूत्रिसर्पश्रेष्ठस्य कामधेन्वाविर्भावाय सागरमन्थभूतस्य च वासुकेः । 29 जात्येषपात् नागानाम, तद्वत् जनवासित्वात् जजस्तूनाम | वरुणलोकसंनिकर्षात् पितृलोकस्थानानाम् । तन प्रधानस्य यमस्य । 30 यमपरिहरणीयतया ‘परिहर मधुसूदन प्रपन्नान्’ इति तदुक्के मुख्यस्य प्रह्लादय, याम्यस्य कालस्य, तद्वत् मरण तोर्मृगेन्द्रस्य, मृगवत् पक्षिणां निकृत्वात तद्राजस्य । यमनि- 31 चैनतेयवत् संनय बायो: । अतिवेगेन शरग्रहण संघानोचनादिनहिताय श्रीराम रामय शत्रुसैन्य इव नवोनोभिमुखी वृत्तियेकरस्येति तदुक्तिः । मकरसञ्चारस्थान स्रोत हति तय ।

350 श्रीभगवद्गीता - 10. 31-82. पवताम् गमनस्वभावानां पवनोऽहम् । शस्त्रभृतां रामोऽहम् । शस्त्रभृत्त्वमत्र विभूतिः, अर्थान्तराभावाद | आदित्यादयश्च क्षेत्र आत्मत्वेनावस्थितस्य भगवतः शरीरतया धर्मभूता इति सखमृच्वस्थानीयाः ॥ ३१ ॥ सर्गाणामादितञ्च मध्यं चैवामर्जुन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रश्नापदम् गमन स्वभावानामित्युक्तम् । अजस्रगमनशीलानामित्यर्थः । पवनप्रेरिता एव हि तारकादयोऽप्यजर्स परिभ्रमन्ति । सोमपवनादिष्ववाल (१) शोधनान्वयिगमनमिहाविवक्षितम् । रामश्शस्त्रभृतामहमिति परशुरामस्यापि जेता रावणहन्ता रामो विवक्षित इति तदुचितम् अमोघशस्त्रत्वलक्षणमतिशयमाह शवमत्र विभूतिरिति । पूर्वोत्तरेष्विव राम एव विभूतिः किं न स्यादित्यवाह अर्थान्तराभावादिति । अचिद्विशेषस्य चेतनान्तरस्य वा शस्त्रभृच्छन्द (भृद्रामशब्द ) वाच्यस्यात्त्रासंभवादित्यर्थः । अर्थान्तराणां मध्ये वासाधारणधर्मविशेषनिर्देशे रीतिभङ्गः स्यादित्यवाह आदित्यादयश्वेति । शस्त्रभृत्त्रस्यान्येषां च भगवन्तं धर्मिणं प्रति वरित्वमविशिष्टमित्येकैव रीतिः ; निर्धारणा निर्धारणभेदवत् मुखभेदमात्रं न दोष इति भावः । तत्र ‘आदित्यशब्देन’ ज्योतिषां रविरंशुमान् (२१) इत्युक्तो रविर्विवक्षितः । ‘आदित्यानामहं विष्णुः इत्युक्तस्यादित्यो रामतुल्यः । मकरो मत्स्यराजः । स्रोतस्सु जाग्याः विष्णुपदोद्भवत्व सर्वज्ञ- शिरोधृतत्वलोक्य प्रवृत्तत्वादिभिरतिशयः ॥ ३१ ॥ 1 परशुगणे औत्र एव । आवेशावनारत्वादवतारेषु गणना । रामपदेन तद्ग्रहणे धर्मेष गृह्येत - परंतु अर्जुनस्य मानभंगः स्यात् । प्रकृष्टरामप्र: संभवत् नोपेक्षयम् । तत्र स्वस्य स्व- विभूति त्वायोगात् धर्मपरत्वम् । सर्वगतशस्त्रभृवानां मध्ये रामगत शस्त्रभृखं मद्विभूतिरिति भावः। आदित्यानामहं विष्णुरित्यत्रापि अदित्युत्वनाव :र्माणां मध्ये विष्णुगतवद्ध तथात्वम् । भदित्यु- स्वशरीराणां मध्ये विष्णुरूपदिव्य विग्रहो मद्विभूतिरिति वा । तवापि स्त्रभृत्वविशिष्ट- विग्रग्रहणम् । एवमुपरि वासुदेव इत्यत्रापि । वाच्यार्थस्तु विष्णुः रामः वासुदेव इति पदानां यः प्रसिद्धः स एव न धर्मादिकम् । अत एव अहमित्यनेन सामानाधिकरण्यम् । न हि विभूतिशब्द सामानाधिकरण्यमत्र दृश्यते । शंकरादिपदानामहंशब्दसामानाधिकरण्याय मपर्यव- सानच्या तद्विशिरूपार्थविवक्षा । अत्र विष्ण्वादिपदे प्रतीतार्थमात्रम् अधिकस्य दुर्बचरात् अनपेक्ष्यत्याश्च । तत्र शंकरादिरूपप्रसिद्धार्थेषु नियाम्यतया विभूतिश्ववत् मन्त्र विष्पवादौ तद्योगात् तद्विशेषणे धर्मे विग्रहे या विभूविश्वविवक्षा ग्राह्येम्येतावदेवात्रोच्यनं । न तु शब्दार्थान्यथाकरणं किञ्चिदपि । शस्त्रभृतामिति प्रयोगात् वृष्णीनामितिवत् वंशपुरुषानिर्देशात् राम प्रत्यक्ष, “मय रामस्य रामस्त्रम्” इति प्रसिद्धमतिशयिनशस्त्रभूवमेव विभूतिः । वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि’ इयत्न वसुदेवादुत्पतिर्विभूतिः । वसुदेवोऽस्मीति सश्ये वसुदेवस्य विभूतित्वं स्यात् । वृष्णोनां कृष्ण एपोऽहमिति सत्ये कृष्णदिग्यविग्रहस्तथा स्यात् । आदित्यानामहं विष्णुरित्यक्ष विष्णुत्वं विग्रह एव । “विष्णुत्वमुपजग्मिवान्” इति यथा । देवत्वमनुष्यत्वादयो हि शब्दशः तत्तद्विग्रहयस्वपराः । ६ 2 तत्तत्सृष्टिस्थिति संहृत्य समर्थापेक्षया समर्थेषु विभूतित्वातिशयः । 3 पवतां पावयि- तृणामिति शांकरार्थे निषेधति पचनेति । अन पाठो द्रष्टव्यः । अन इहेति पदद्वये एक न स्यात् । 32 लोकत्रयध्यापिया गङ्गया कालभ्येऽपि लोकपाथनहेतुना उत्पत्यादिदशावयवत्सगों- पस्थितिः । सफलं सर्गात हेतु वेदान्तविद्यालामः सा च धारयेति तत्तदुपस्थितः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10 82 88. ५ 351 सृज्यन्त इति सर्गाः तेषाम् आदिः कारणम् ; सर्व सृज्यमानानां सर्वेषां प्राणिनां daas agrisहमेवेत्यर्थः । तथा अन्तः सर्वदा संहियमाणानां तत्रतत्र संहारोऽप्यहमेव । तथा च मध्ये पालनम् ; सर्वदा पात्यमानानां पालयिता श्रहमेवेत्यर्थः । जल्पवितण्डादि कुर्वतां तस्यनिर्णयाय प्रवृत्तो वादो यः सोऽहम् ॥ ३२ ॥ 1 अक्षगण मकारोऽस्मि इन्द्रस्वमासिकस्य च । अहमेव क्षगः कालः घाताऽहं विश्वतोमुखः ॥ अक्षगणां मध्ये ‘अकारो वै सर्वा वाक्’ इति श्रुतिसिद्ध सर्ववर्णानां प्रकृतिस्कारो- ऽहम् सामासिकः समाससमूहः ; तस्य मध्ये द्वन्द्वपमासोऽहम् स ह्युभयपदार्थप्रधान- सर्गशब्देन सृष्टिमात्र विवक्षायान् आदिरन्तश्चेत्यादिनाऽन्वयायोगात् कर्मार्थोऽत्र सर्गशब्द इत्याह सृज्यन्त इति सर्गा इति । आदिमध्यान्त शब्दानामला वयव विशेषाद्यर्थता न युक्ता, अनति- शयितार्थत्वात् । नापि कालविशेषार्थता, कालस्य वक्ष्यमाणत्वेनात्र पृथग्व्यपदेशप्रयोजनाभावात् । न चोत्पत्त्यादिक्रियामात्रार्थता, ‘उद्भवश्च भविष्यताम्’ (३५) इति वक्ष्यमाणेन पौनरुक्त्यप्रसङ्गात् । न चेश्वर- स्यैव कारणत्वादिकनिहोच्यते, ‘अहमादिश्च मध्ये च’ (२० ) इत्युपक्रमेण कृतकरत्वात् । न चेदं सामान्यतस्तनिगमनम् उपर्युपरि वचनात् । तस्मात् लोकसिद्धोत्पत्यादि हेतु परत्वमेवोचितं लक्षणया । तत्राप्युपादानकारणस्य ‘बीजे मां सर्वभूतानाम्’ (७-१०) इत्युक्तत्वाच्च निमित्तकारणमात्रमिह विवक्षितम् । सर्गाणामित्यविशेषवचनेन सर्वदेशकालवर्तिसृज्यप्रतियोगिक सर्वनिमित्तकारण वर्गस्य स्वाधीनत्वमभिप्रेतम् । तदेतदखिलमभिसंहितं सर्वदेत्यादिवाक्यत्रयेण | अध्यात्मविद्या जीवपरमात्मयाथात्म्यविद्या । सा विषयत: फल्तश्च विद्यान्तरेभ्य उत्कृष्टा । प्रवदतामिति नान्योन्यविवादमात्रं विवक्षितम् ; तत्र वादा रूय- विशेषस्यास्मरणात् । अध्यात्मविद्या विद्यानामिति विद्या प्रसङ्गात् तदर्थकथाविषयत्वोपपत्तेः । न च ‘सत्त्वं सत्यताम्’ इतिवत् वादरूपकथाविशेषवत्त्वमभिप्रेतम् अन्यापेक्षयाऽतिशयंसूचनसंभवे तत्परित्यागा- योगात् । अतः प्रवदतामिति कथात्रय साधारणरूपमिह विवक्षितम् ; तदाह जल्पवितण्डादि कुर्वता- मिति । तवनिर्णयाय प्रवृत्त इत्यनेन स्वरूपफलविजिगीषुकथातोऽतिशयितापवर्गपर्यवसितफलरवेन वादस्योत्कर्ष दर्शनम् ॥ ३२ ॥ ; बहुवृचोपनिषदि (एतरे. २.३.४) श्रयते, अइति ब्रह्मेति । तथा ‘अकारो वै सर्वा वाक् ; सैषा स्पर्शोभिज्यमाना वही नानारूपा भवति’ इति प्रत्येव प्रपञ्चितं प्रकृतित्वमाह सवर्णानां प्रकृति- रिति । निर्धारण निकत्वसिद्धयर्थं प्रत्ययार्थं दर्शयति सामासिकस्समाससमूह इति । ‘पूर्वोतरा- न्यपदार्थप्रधानेभ्यो ऽव्ययीभाव तत्पुरुषबहुव्रीहिभ्यो द्वन्द्वस्योत्कर्षमाह स ह्यभयेति । अक्षयशब्देन ‘कला 1 पूर्वपदार्थप्रधानः निर्माक्षिकमित्यादिरम्यीमावः उत्तरपदार्थप्रधानो राजपुरुष इत्यादिः अन्यपदार्थप्रधानः पीताम्बर इत्यादिर्वहुवीहिः । तत्पुरुषः; 33 घारे उपयोगात् अक्षराणाम, अमेकपदघटितत्वात् समासस्य समासस्यानित्यस्त्रोको नित्यस्य कालस्योपस्थितिः । ततो नित्यतुल्यस्य दीर्घः घातुः । 352 श्रीभगवद्गीता - अ. 10. 84-85. स्वेनोत्कृष्टः । कला मुहूर्नादि ‘मयोऽक्षयः कालोऽहमेव । सर्वस्य स्रष्टा हिरण्यगर्भश्चतुर्मुखोऽहम् ॥ मृत्युस्सर्वष्टरश्राहम उद्भव भष्यताम् । कीर्तिश्र्वाक् च नारीणां स्मृतिर्मेधा घुनिः क्षमा ॥ · सर्वप्राणहरो मृत्युश्वाहम् । उत्पत्स्यमानानामुद्भवाख्यं कर्म चाहम् | [नागीण]] श्री हम् कीर्तिश्चाहम् ; वाक्चाहम् स्मृतिवाहम् मेघा चाहम् धृतिश्राहम् क्षमा चाहम् ॥ ३४ ॥ बृहत्साम तथा साम्यां गायत्री छन्दसामहम । मास मार्गशोऽहमृगं कुनाकरः ॥ मुहूर्ताः काष्ठाश्च’ (ना), ‘कलामुहूर्तादिमयश्च काल:’ (वि. ४ १ ८४ ) इति श्रुतिस्मृत्यादिसिद्धबहु- विधविकार रूपलो कक्षय हेतु भूतानन्तावच्छेदे सत्यपि खरूपतोऽनाद्यन्तत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह कलेति । ‘अनादिर्भगवान् कालो नान्तोऽस्य द्विज विद्यते’ (वि. १. २. २६), ‘कालोऽस्मि लोकक्षयकृत प्रवृत्तो नान्तो न चादिर्न च मेऽस्ति मध्यम्’….इत्यादिभिरिदं कालाधिष्ठातृत्वं व्यक्तम् । धातृशब्दरूढ्या विश्वतोमुखत्वविशेषणेन च हिरण्यगर्भ एवावोच्यत इत्यभिप्रायेणाह सर्वस्येति । धातृशब्देनैवाण्डान्त- वर्तिसमस्त विधातृत्वलक्षण उत्कर्षः सिद्ध इति प्रदर्शनाय सर्वस्य स्रष्टेत्युक्तम् । एतेन कर्मफलविवातृ- त्वेन व्याख्यान्तरं निरस्तम् । विश्वतः इति दिक्चतुष्टयमात्रमिह विवक्षितमिति ज्ञापनावोक्तं चतुर्मुख इति । वेदचतुष्टयमवर्तनादिकं चानेन सूचितम् ॥ ३३ ॥ ; कर्मानुरूपदण्डन- कालावच्छेदाधिकृतयोर्यमकाला ख्यपुरुषयोरुक्तत्वात् यमादेशकारिमाणाधि कृतपुरुषविशेष इह मृत्युपर्वहरः इत्युच्यत इति ज्ञापनाय सर्वप्राणहर इत्युक्तम् । प्रलये सर्व संहर्तेश्वर इह मृत्युरिति कैश्चिदुक्तं मन्दम् ‘भूतानामन्त एव च’ इत्युक्तत्वात् । उद्भवसहपाठादव मृत्युशब्दो मरणपर इति केचित् । उद्भवशब्दः स्वरसत उत्पत्तिक्रिया परः उद्भवस्थानादिकं चाल पृथगेव निर्दिष्ट- मिति क्रियापरत्वमेवोचितमित्यभिप्रायेण उद्भवाख्यं कर्मेत्युक्तम् । कीर्त्यादयो नेह गुणविशेषा विव- क्षिता; तेषां पुरुषेप्यपि च उद्भूतत्वेन नारीणामि त विशेष []]]योगात् । न च नारीशब्दोऽत्र स्त्रीलिङ्गपदार्थमात्रपरः, मुख्ययाधाभावात् । अतो नारीविशेषनिर्धारणमेव क्रियते । तत्र च श्रिय एव सर्वनारीभ्योऽतिशचितत्वात् सैव प्रथमं वक्तव्या; कीर्तिश्श्रीरिति [तु] पाठक्रमोऽर्यक्रमेण बाध्यत इत्यभिप्रायेण श्रीरहं कीर्तिश्वाहमित्युक्तम् । एताश्च भगवदसाधारणशक्तयः । अन्यत्र तु तत्त- दभिमानविशेषात् तत्तच्छब्दः ॥ ३४ ॥ सामसु बृहत्सान्न उत्कृष्टत्वं श्रुत्यैव सिद्धम्, ‘बृहच वा इदमप्रे रथन्तरं च आस्तां वाक्च वै तन्मनश्चास्तां वाग्वै रथन्तरं मनो बृहत् । तद्बृहत्पूर्वं ससृजानं स्थन्तरमत्यमन्यत तद्रथन्तरं गर्भमघत ’ ( ऐ. बा. ४. १९. ६) इति । गायत्र्याइछन्दसां मातृत्वेनोत्कर्षः श्रतिषु छन्दोविचित्यां च प्रपञ्चितः । 1 प्रयत्न स्वरूपे, न तु चिकारे, इनि नयधुमणि: (पु. 178) । 34 ततो नाशस्य, तत उत्पत्तेः, स्थितिकाल संपाद्यकीय देश्वोपस्थितिः । 35 कीर्यादिहेतोः साम्न, तशधार संबन्धिनइछन्दला, छन्दोध्ययनार्थदक्षिणायनान्त्यस्य मार्गशीर्षस्य प्रकारान्तरेण मान्यन्य वसन्तमः सस्य ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् 10. 85 87.

353

सानो बृहत् साम अहम् | छन्दसां गायत्र्यहम् । कुमारः वसन्तः || ३५ ॥ द्यूतं उयतामस्मि तेजस्गेजस्विनामहम् । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सवं सत्त्ववन्ता मद्दम् ॥

छलं कुर्वतां छलास्पदेष्ववादिलक्षणं द्यतमहम् । जेतृणां जयोऽस्मि । व्यवसायिनां व्यवसायोऽस्मि । सभ्यतां सत्यमहम् । सत्त्वम् महामनस्त्वम् || ३६ ||

।

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः । मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ वसुदेवसूनुत्वमत्र विभूतिः अर्थान्तराभावादेव | पाण्डवानां धनंजयोऽर्जुवेऽहम् । यथा बहुवृचोपनिपदि, “अग्रे वै छन्दसां गायत्री” इति । मासेषु मार्गशीर्षस्यातिशय: वर्षगर्भाधान- कालत्वात् मासाधिदेवेषु केशवादिषु प्रथमस्य केशवस्य मासत्वात् व्रत ( ऋतु) वर्गारम्भकालत्वाच्च । कुसुमाकरशब्देनैव वसन्तस्य प्रत्यक्षसिद्धः सर्वप्राणिसुखहेतुरतिशयो द्योतितः । " वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” (आ. श्री.), “वसन्ते दीक्षयेत् विप्रं ग्रीप्मे राजन्यमेव च” (….) इत्यादिभिश्च ॥ ३५ ॥

छलयतामित्यत्र ‘तत् करोति’ (अष्टा वा ३.१.२५) इति निजित्यभिप्रायेण छलं कुर्वता- मित्युक्तम् | अक्षसंचारादिमात्रेण जयपराजयारोपादिह च्छलत्ववाचो युक्तिरित्यभिप्रायेण अक्षादिलक्षण- मित्युक्तम् | ‘तेजस्तेजस्विनाम्’ इत्यादिवत् ‘दीव्यतां द्यूतमहम्’ इत्यनभिधानात छळयतामिति छलकरणमाल- वचनाच्च छस्थानान्तरेभ्यः क्रयविक्रयऋणदायसं वित्संगरादिभ्यो द्यूतस्यातिशयितत्वं विवक्षित मित्यभिप्रायेण छलास्पदेष्वित्युक्तम् । वचनास्पदेष्वित्यर्थः । अक्षादि इत्यादिशब्देन सजीव निर्जीव समस्त द्यूतवर्गसंग्रहः । या निर्जीवमात्रग्रहणाय अक्षादिलक्षणमित्युक्तम् । तस्य चातिशक्तित्वमनायासेन धर्माविरोधेन, अभ्युप गमादेव समस्तधनहरणादेशयत्यात् । तेजस्विस स्वच्छन्दयोः पूर्वोतरयोस्तेजस्त स्वाभ्यामवरुद्धत्वात् तव जयग्यवसाय [शब्द ] योरन्वयानौचित्यात् तदुचितौ जेतृव्यवसाविशन्दौ पूर्वापर छाययाऽर्याक्षिप्ता- वित्यभिप्रायेण जेतृणां व्यवसायिनामिति चोक्तन् । ‘द्रव्यामुव्यवसायेषु सत्त्वमस्त्री तु जन्तुषु’ (नाम. ३. ना) इत्यादिभिः सत्त्वशब्दस्यानेकार्थसिद्धेः व्यवसायस्य चोकत्वात् सत्त्ववच्छन्द नसिद्धानुरोधेनार्थविशेषं दर्शयति सत्त्वं महामनस्स्वमिति । एतेन पराभिभवसामर्थ्यलक्षणात् तेजसोऽपि सत्त्वस्यान भेद उक्तः ॥

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मीत्यत्रापि रामवत् साक्षात्स्यावतारत्वादाह वसुदेवसूनुत्वमत्र विभूति- रिति । अर्थान्तराभावादेवेत्येवकारेण रामप्रसङ्गे हेतोः प्रागेवोक्तत्वं सूचितम् । ननु वमुदेवसुनुव मिति केयं विभूतिः । न हि सूनुत्वमात्रेणातिशयः, अतिप्रसङ्गात् । न च वसुदेवाख्यपितृविशेषसूनु- स्वेन तस्याप्यनेकसाधारणत्वेन निर्धारणायोगात् । न च वासुदेवशब्दप्रसिद्धिमाण, तावन्मात्रस्य अतिशयं प्रत्यप्रयोजकत्वात् ; न चेह वसुदेवसूनुश्खमुपदेश्यम्, अर्जुनस्य संप्रतिपन्नस्वादेव । अतस्सा- क्षावतारत्वं नोचितम् । अत एव वृष्णीनामहमस्मीति नोक्तमिति ॥ अनोच्यते । वासुदेवशब्दोऽत 36 धनार्जनकालात् बसन्तस्य तदार्जनोपायस्य छलेस्य, तद्वत् तदुपायस्य तन्मूलकतया अर्जुनादी प्रसक्कस्य च युद्धस्योपयोगिनस्तेजसः, तत्फलस्य च जयप्रभृते रूपस्थितिः । 37 संप्रति व्यवसाय हेतुककर्मयोगसाध्यसत्त्वहेतोः स्वस्य वासुदेवस्य तादृश जयाद्या- 40-45

854 श्रीभगवद्गीता - 10. 38. मुनय: मननेनाऽऽत्म (नार्थ) याथात्म्यदर्शिनः ; तेषां व्यामोऽहम् । कवयः विपश्चितः ॥ ३७ ॥ इण्डो दमयतामस्मितिरस्मि जिगीषताम् । मौन बेबास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥ नियमातिक्रमणे दण्डं कुर्वतां दण्डोऽहम् । विजिगीषूणां जयोपायभूता नीतिरस्मि । लक्षणया वसुदेवगृहे चतुर्भुजतयाऽवतारप्रभृति अतिमानुषगुणविग्रह पराक्रमादिरूप’ मागोपाल सिद्धमति- शयं लक्षयति । तस्य चार्जुनं प्रत्यभिधानं दृष्टान्तार्थम् । सर्वनाम्नः अस्मच्छन्दादपि साक्षान्नान्नोऽत्यन्तासन्नस्वा दिभिरतिशयोऽत्र विवक्षितः ॥ धर्मे युधिष्ठिरस्य सर्वातिशायिस्वात्, बले च भीमसेनस्य, आभिरूप्यादिषु च माद्रीसुतयो: (१) अर्जुन इति प्रसिद्धनामधेयेन विशदीकरणम् । तेन स्वाभिमुखमर्जुनं प्रति स्वमिति निर्देशाभावात् किं धनंजयाख्योऽन्य इति शङ्कान्युदासः । न ह्यत्र पारोक्ष्यप्रसङ्गः, अपरोक्षत्यैव सर्वस्याव सर्वदर्शिना वचनादिति । ऋषिश्वं ह्यदृष्टविशेषादलीन्द्रियार्थदर्शित्वम् ; तच्च प्रायशः प्रागेवोक्तम् । अतो सुनीनामित्यनेन तदतिरिक्त: [अर्थ: [] निर्वाचनबलात् ‘एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति’ (बृ. ६.४.२२) इति श्रुत्यनुसाराच्च विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह मुनयो मननेनात्मयाथात्म्यदर्शिन इति । तथाविधश्व भगव्यासस्यातिशयः तद्वावनैरेव सिद्धः, “अ. लोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः । इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणस्सदा ॥” (गा. पू. २२२.१; मा. अनु. १०६) इत्यादिभिः; “तपोविशिष्टादपि वै वसिष्ठान्मुनिसत्तमात् । मन्ये श्रेष्ठतमं त्वाऽद्य रहस्यज्ञानवेदनात् ॥” (मा. आ. १. ९६ ) इति च । अयमपि कश्चित् विभवावतारो गण्यते, “वेदविद्भगवान् कल्की पातालशयनः प्रभुः” (अहि. ५, ५६ ) इति । कवीनामिति न निबन्धुत्वं विवक्षितम् तथा सति वाल्मीकिप्रभृतेरसर्वा-िशायित्वात् । अतः क्रान्तदर्शी विविक्षित इत्यभिप्रायेणाह कवयो विपश्चित इति । उशनसो विपश्चित्सु वैलक्षण्यं नीतिनिपुणत्वादिभिः । प्रसिद्धं तत्, “न कश्चिन्नोपनयने युमान् अन्यत्र भार्गवात् । शेपसंतिपतिस्तु बुद्धिमत्स्वतिष्ठते ॥” (भा. आ.) इत्यादिषु ॥ ३७ ॥ 1 नियमातिक्रमण इति दण्डवकथनम् अदण्ड्य वेषयदण्डस्यातिशयेन नरकहेतुत्वात् । नीतिरस्मि नीतिमतामिति वक्तव्यम् जिगीषतामित्यनेन तु कीदृशोऽन्वय इत्यवाह विजिगीषूणां जयोवायभूता नी तरिति । बुद्धिव्यापारविशेषो विवक्षितः । लोकविदितम्य वाङ्नियमनरूपस्य मौनस्य गुन्याभावान्न निर्धारणमुचितम् मौनशन्दन्यात्मविद्यादिविषयत्वे तु प्रसिद्धित्यागः स्यात् ; श्रयस्य घनञ्जयस्य घनञ्जयार्थोपाद स्थाथ पश्चात् काशनी: मिस्य बनार्थम नसमको, स्वमायुद्ध क्राम्न ग्रहणसमर्थ मार्गस्योपस्थतिः । | सनुवं पुत्रखं तपःफलविग्रहवं निग्रह पवेति विलक्षणविग्रहकृतकार्याचति- शवग्रहः । 2 मंत्र ‘युधिष्ठिरादिष्विव नगनविशेषद शिंकासपद भ्रंश इव । 3 तगगृहीता- पूर्वाथग्रहण प्रतिपादनञ्च ये । 4 गोप्यं हि गुह्यम । न हि मौने गोप्यत्वमस्तीति । 38 भार्गवोपदिशास्त्रगम्यावर्थो दण्डनं जयोपायश्च । गोप्यार्थगोपन चैम: सर्वमिदमेहिक- प्रेयसे । पत सर्व वस्तुतो यदर्थम्, तत् परमफलार्थ संपाद्यं ज्ञानमन्ते विशिष्योच्यते ॥

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 10. 39. गुह्यानां संवन्धिषु मौनमस्मि । ज्ञानवतां ज्ञानं च ॥ ३८ ॥ + 355 यापि भूतानां वीजं तदर्जुन। न तदस्ति बिना यत् स्यान्मया भूतं चराचरम् ॥ ३९ सर्वभूतानां सर्वावस्थावस्थितानां तदवस्यावीजभूतं प्रतीयमानमप्रतीयमानं च यत्, तत् अहमेव । भूतजातं मया आत्मतयाऽवस्थितेन विना यत् स्यात् न तदस्ति । ‘अइमात्मा गुडाकेश सर्वभृताशय स्थितः १ (२) इति प्रक्रमात्, ‘न तदस्ति विना यत् स्यान्मया भूतं चराचरम्’ इत्यत्र ‘यान्मयाऽवस्थानमेव विवक्षितम् : सर्वे वस्तुजात सर्वावस्थं मया आत्मभूतेन युक्तं ‘स्थादि ( युक्त ‘म १ ) त्यर्थः । अनेन सर्वस्यास्य सामानाधिकरण्यनिर्देशस्वाऽऽस्मतयाऽवस्थितिरेव हेतुरिति प्रकटितम् (प्रकटयति ) ।। ३९ ।। न च गुह्यधर्मत्वं मौनस्य, येन ‘सत्त्वं सत्यवताम्’ इतिवत् स्वादित्यत्राह गुह्यानां संबन्धिषु गोपनेषु मौनमस्मीति । गुणानां गोपनीयत्वं मौनस्य चापकर्णमन्त्रणादपि गोपनोपायस्य संपतिनम् । ततश्चात्त्र संबन्धमा पी गोप्यगोवकभावरूपविशेषे विश्रान्ता । ‘भूतानामस्मि चेतना’ इति (२२) चैतन्यमात्त्रस्य पूर्वमुक्तत्वात्, अल झानं ज्ञानवतामिति पुरुषार्थीपयिकांतिशयितज्ञानविशेषोऽभिमतः, “तत् ज्ञानम्, अज्ञानमतोऽन्यदुक्तम् " (वि. ६. ५. ८७) इतिवत् ॥ ३८ ॥ ; सर्वभूतानां वीजमिति न प्रधानमात्रमुच्यते; तस्य साक्षात्सर्वभूतवी चत्वाभावात् । नावि त्रीद्यादिलक्षणं बीजम् तस्य सर्वभृतशब्दसंगृहीतेषु जङ्गमेप्वनन्वयात् । ततश्चाविशेषेण तत्तत्कार्यावस्थ- व्यापेक्षया तत्तत्कारणावस्योपादानद्रव्यमात्र मिह विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह सर्वावस्थेति । एतेन प्राकृतनैमित्तिकसृष्ट्यादे: ‘अहमादिच’ (२०) इत्यादिनोक्तत्वात् इह नित्यसृष्टिहेतु भूततत्तव्यशरीरकत्वेन तद्धेतुत्वमपि प्रदर्शितम् । यच्चापीत्यनेनाभिप्रेतमाह प्रतीयमानमप्रतीयमानं चेति । अप्रतीयमानम् अनुमानादिवेद्यमित्यर्थः । न तदस्तीत्यादौ स्वव्यतिरिक्तास्वादिविधिपरत्य श्रभव्युदासायाविना भावार्थ- तोक्तिः । उपक्रम विरोध्युपसंहारो नोदेतुमलमित्यभिप्रायेणाह भूतजातमिति । आत्मतयाऽवस्थितेन अविनाभावमुपपादयति अहम व्यतिरे को कलिशेष दर्शयति पर्वमिति । उपकमोप संहारथी रविनाभावकथनम्य भगवदमित्रे प्रयोजन वह अपनेति । कचित्कचिद् कर्या रिक्तस्सामानाधि करण्यमपि तदाश्रयद्रव्यस्य भगवच्छरीरखादिति प्रागेव (७८.) प्रतिमस्माभिः || ३९ ॥ T काल वयेषु निर्धा- 1 युक्तं स्यादित्यत्र स्यादिति न स्यात् । 2 स्वतिरिक्त आदित्याना पहुं विणुत रणघट्टे, टीकागतमनानुपधेयम् करणन्य व्यतिरिकामे व निपाद रणेन किमिदं दिव्यविभूतित्वमुच्यन ! 31 भूतसाघमोयस्य लोकभ्यवहारयथार्थज्ञानादेः सामजुनापेक्षितस्योक्यनन्तरं भूतानि प्रति बीजभूतस्याप्युक्तिरिति । मादित्यानामिस्था भ्योतषु उत्तरोत्तरोर्पास्थितिरीतिरेवं दिन- मात्रेण दर्शिता । माषेकावकारी दम्पतया विमृतां पुनः बहुविधः संबन्धो बुद्धिगोबरो भवेत् ।

856 श्रीभगवद्गीता 10 40-41. · शोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप । एष तूद्देशतः प्रोको विभुतेर्विशे मया ॥३० मम दिव्यानां कल्याणीनां विभूतीनामन्तो नास्ति । एष तु विभूतेर्विस्तरो मया कैचिदुपाधिभिः संक्षेपतः प्रोक्तः ॥ ४० ॥ यद्यत् विभूतिमत् सत्यं श्रीमत् ऊर्जितमेष या । तच देवावगच्छ त्वं मम वेजोंशसंभवम् ॥ ४१ यद्यत् विभूतिमत् ईशितव्य संपलं [सत्वं १] भूतजातं श्रीमत् कान्तिमत्, घनघान्यसमृद्धं वा, ऊर्जितं कल्याणारम्मेषूद्युक्तम् तत् मम तेजोंशसंभवमित्यवगच्छ । तेजः पराभिभवन- सामर्थ्यम्, ममाचिन्त्यशक्तेर्नियमन शक्त्येकदेशसंभव मित्यर्थः ॥ ४१ ॥ I अथवा बहुनैतेन किं ज्ञानेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ॥ ४२ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु विभूतिविस्तरयोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ बहुना एतेन उच्यमानेन ज्ञानेन किं प्रयोजनम् । इदं चिदचिदात्मकं कृत्स्नं जगत् कार्यावस्थं निश्शेषवचनाशक्यतां प्रागुक्तामेव स्मारयति नान्तोऽस्तीति । दिव्यशब्देन देशविशेषवर्ति- स्वादिविवक्षायां पूर्वमनियतदेशवर्तिनाम् अदिव्यानां प्रपञ्चनं विरुध्येतेत्यत उक्तं कल्याणीनामिति । ‘विभूतीरात्मनश्शुभाः’ (१९) इति झुपक्रान्तम् । उद्देशतः एकदेशतः प्रयोजकाकारैः विभूत्युद्धा- रेणेत्यथ । तदभिप्रायेणाह कैचिदुपाधिभिस्संक्षेपत इति ॥ ४० ॥ ; प्राधान्यतः (१९) इत्युपक्रम्य प्रपञ्चितमर्थमनुक्तानामवश्यवक्तव्य प्रधानविभूतीनां संग्रहाभि- प्रायेणोपसंहरति यद्यदिति श्लोकेन । विभूतिशब्दस्य प्राकरणिकमर्थमनुसंधायोक्तम् ईशितग्य संपद्ममिति । सच्चशब्दोऽव जन्तुपरः । वीप्साभिप्रायव्यञ्जनाय जातशब्दः । विभूतिमच्छ्रीमच्छन्दयोः पौनरुवत्यं परिहरति कान्तिमदिति । नियन्तव्यविशेषविवक्षया वा गोबलीवर्दन्यायात् पुनरुक्तिपरिहार इत्यभिप्रायेणाह धनधान्यसमृद्धं वेति । ऊर्जितमित्युत्कृष्टत्वादिसामान्यविवक्षायामितरपाठवैयर्थ्यात् विशिष्टमर्थमाह करयायेति । ऊर्जाशब्दो दीनत्वेन सन्नाहशीलत्वपरः । विभूतिमदित्यादि बलादिमतां प्रदर्शनम् । मम तेजशसंभवमित्युक्ते विग्रहगततेजोद्रव्यैकदेशोपादानत्वं प्रतीयेतेति तन्निरासाय प्रकृतौपयिकं तेजश्शब्दार्थमाह तेजः पराभिभवन सामर्थ्यमिति । कोऽयमत्राभिभवो नाम ? तत्र च कथ- सद्भावः इत्यत्राह ममेति । अचिन्त्यशक्तेरित्यनेन चिन्तायोग्यांशनिष्कर्षाय ममेत्यस्याभिप्रायो विवृतः । तेन सर्वगोचरत्वाभङ्गुरत्या घटितघटनत्वादिसिद्धिः । यथा शैलान्दोळनदोहरिनश्चण्डमारुतस्य तृणप्रेरणादिकं वेगलेशमात्रभवम्, तद्वदिहेति भावः । तेजसोंऽशः संभबो यस्य तत् तेजशसंभवम् ॥ एवं ‘प्राधान्यतः’ (१९) इत्युपक्रान्तमुपसंहृतम् अथ संक्षेपेण प्रधानाप्रधानसमस्त विभूति- संग्रहमाह अथवेति श्लोकेन । उच्यमानेनेति । एतच्छन्द उक्त्यवसानराहित्यपर इति भावः । विभूतिपर्यवसानज्ञानरूपं प्रयोजनं न सिध्येदित्यभिप्रायेणाह किं प्रयोजनमिति । इदमित्यनेन तचत्प्रमाणप्रतिपन्नवैचित्र्यं सूचितमित्यभिप्रायेण चिदच्चिदात्मकमित्युक्तम् । कार्येत्यादिना कृत्स्न- 1 कस्यचिदंशस्य उद्धृत्योपदेशो निदेशो वा उद्देशः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् अ. 10. 48; अ. 11. 857 कारणावस्थं स्थूलं सूक्ष्मं च स्वरूपसद्भावे स्थितो, प्रवृत्तिभेदे च यथा मत्सङ्कल्पं नातिवर्तेत, तथा मम महिम्नोऽयुताघृतशिन विष्टम्याद्दमवस्थितः । यथोक्तं भगवता पराशरेण, “यस्थायु- तायुनांशांशे विश्वशक्तिरियं स्थित” (वि. १. ९.५३ ) इति ॥ ४२ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाध्ये दशमोऽध्यायः (विभूत्यध्यायः) ॥ १० ॥ श्रीः अथ एकादशोऽध्यायः (विश्वरूपाध्यायः) ॥ ११ ॥ एवं भक्तियोगनिष्पत्तये तद्विवृद्धये च सकलेवर विलक्षणेन स्वाभाविकेन भगव- दसाधारणेन कल्याणगुणगणेन सह भगवतः सर्वात्मत्वं तत एव तद्द्व्यतिरिक्तस्य करस्नस्य चिदचिदात्मकस्य वस्तुजातस्य तच्छरीरतया तदायत्तस्वरूपस्थितिप्रवृत्तित्वं चोक्तम् । तमेतं मदसाधारणं स्वभाव कृत्स्नस्य तदायत्तस्वरूपस्थितिप्रवृत्तितां च भगवत्सकाशादुपस्य शब्दाभिप्रेतविवरण | स्थूल सूक्ष्मं चेति कार्यकारणावस्थयोर्यथाक्रममन्वयः । स्वरूपेत्यादिना विष्टम्भन प्रयोजनकथनम् । अनित्वेषु स्वरूपसद्भावः उत्पत्तिः ; नित्येषु स्त्वसद्व्यतिरेकः । नित्यानां स्वरूपमपि हि भगवतो नित्येच्छासिद्धम् । इदं च प्रागेव वपश्चितम् । अन्न स्वरूपैकदेशावतरादिरूपांश- व्युदासाय, नियमनप्रकरणयलाच मम महिन इत्युक्तम् । अत्र महिमशब्देन प्रकृतं नियमनसामर्थ्यमेव विवक्षितम् । अत एव तेजो शसंभव मित्यनेनैकार्थ्यम् । एकशब्दोऽत्रातिक्षुद्रत्वपर इत्यभिप्रायेणोक्तम् अयुतायुतां शेनेति । स्वम्मनमत्र स्वैरान्निवारणम् स्ववशीकरणरूपमधिष्ठानं वा । एकांशेनेत्यत स्त्रोक्तमर्थं संवादयति यथोक्तमिति । विश्वशक्तिः विश्वमेव शक्तिः तत्तत्कार्योपयुक्त विशेषणभूतं विश्वमित्यर्थः । तेर्जी शस भवमित्यनन्तरमभिधानात् एकांशेनेत्यस्याप्यंश शब्दस्य तद्विषयत्वमेव न्याय्यमिति भावः ॥ ४२ ॥ ; इति… श्रीमङ्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां दशमोऽध्यायः ॥ विश्वरूपाध्याय मवतारयितुं विभूत्यध्यायार्थे संगृह्याह एवमिति । भक्तियोगनिष्पत्तये तद्वि- वृद्धये चेति प्रयोजनकथनेन अनन्तरमर्जुनस्य दिदृक्षा भक्तिविवृद्धयधीनेति सूचितम् । सकलेतरविल- क्षणेनेति । सकले तर वैलक्षण्यरूपेणेत्यर्थः । यद्वा सकलेतरस्वभावविलक्षणेनेत्यर्थः । एतेनानवाधिकातिशय- त्वमुक्तं भवति ; “अनन्यसाधारणं स्वाभाविकमनवाधिकातिशयम् " (१०. १४. भा) इति पूर्वोक्तस्यात प्रातिलोम्येन प्रत्यभिज्ञानात् । सकलेतरविलक्षणेन भगवद पाधारणेनेत्यनयोर्यथेष्टं हेतुसाध्यभावेन अन्वयात् समाधिकराहित्यतात्पर्वाच्च नानर्थक्यम् । श्रुतार्थनिश्चयाधीनभक्तिविवृद्धिफलभूतदिदृक्षामूल मुराराध्यायोपोद्घातरुपमर्जुनवाक्यमवतारयति तमेतमिति । तं सर्वातिशायिनम् एतम् उक्तप्रकारम् । भगवत्सकाशादित्यनेन निश्चयहेतुभूतमाप्तत्वं सूचितम् । न ह्याचार्यान्तरसकाशादुपश्रवणे दिदृक्षायां सत्यामपि दर्शनप्रार्थनं घटत इति च भावः । एवमेतत् (३) इत्यादिश्लोकार्थाभिप्रायेणाह एवमेवेति

.1 958 श्रीभगवङ्गीता – अ. 11, 12, एवमेवेति निश्चित्य तथाभूतं भगवन्तं साक्षात्कर्तुकामोऽर्जुन उवाच । तथैव भगवत्प्रसादा- दनन्तरं द्रक्ष्यति । ‘सर्वाश्चर्यमय देवमनन्तं विश्वतोमुखम् तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नं प्रविभक्त- मनेकधा’ (११. १३) इति हि वक्ष्यते । अर्जुन उवाच - … · तथा च- मदनुग्रहाथ पर मुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् । यत् त्वयोक्तं वचस्तेन मोहाय विगतो मम ॥ र देहात्माभिमानरूपमोहेन मोहितस्य ममानुग्रहैकप्रयोजनाय परमं गुह्यम् परमं रहस्यम् अध्यात्मसंज्ञितम् आत्मनि वक्तव्यं वचः, ‘न खेवाहं जातु नासम्’ (२.१२) इत्यादि, ‘तस्माद्योगी भवार्जुन’ (६.४६ ) इत्येतदन्तं यत् त्वयोक्तम् तेनायं ममात्मविषयी मोह सर्वो विगतः दुस्तो निरस्तः ॥ १ ॥ भवाप्ययौ हि भूतानां विस्तरशेो मया त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाध्ययम् ॥ २ निश्चित्येति । ननु, ‘एवमेतत् यथात्थ’ इति पूर्वोक्तमभ्युपगम्य ‘द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमेश्वर ‘म्’ इत्यर्थान्तरस्य रूपविशेषस्य दिदृक्षावचनमिव भाति ततश्च कथं ‘तथाभूतं भगवन्तं साक्षात्कर्तुकामः’ इत्युच्यते ; तत्राह तथैवेति । श्रुतप्रकारेणेत्यर्थः । तद्विवृणोति सर्वाश्चर्येति । ‘अहं सर्वस्य प्रभवः’ (१०. ८) इत्यादिना ‘विष्टभ्वाहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्’ (४२) इत्यन्तेन प्रतिपादितो पर्योऽव विग्रहविशेषानुबन्धेन प्रत्यक्षं प्रत्यभिज्ञायत इति भावः । , अव साक्षात्कारं प्रार्थयितुं मदनुग्रहा येत्यादिभिस्त्रिभिः श्लोकैः कृतज्ञतामास्तिक्यं भक्तिमत्त्वं च दर्शयति । तत्र प्रथमेन अध्यात्मशब्दादिस्वारस्यात्, भवाप्ययौ इत्यादेः सप्तमाद्यर्थस्य पृथग्वचनाच्चात्म- तत्त्वतदवलोकनोपाय श्रवण तत्फलानुवादः क्रियत इत्यभिप्रायेणाह देहास्मेति । मोहो विगत इत्यनन्तर- मभिधानात् मच्छब्देन मोहविशिष्टखरूपं विवक्षितमित्यभिप्रायेण मोहितस्येत्यन्तमुक्तम् । मदनुग्रहाये- त्यनेन नान्यत् तेनानवाप्तमवाप्तव्यमस्तीत्यभिप्रेत मित्याह ममानुग्रहै क प्रयोजनायेति । युद्धप्रोत्साहनमाल- शङ्काऽप्यनेन निरस्ता । परमशब्दविशेषितगुहाशब्देन, ‘मौनं चैवास्मि गुद्यानाम् ’ (१०. ३८) इत्युक्त- गुह्यत्वप्रतीतित्युदासाय रहस्यशब्देन व्याख्या । गुझतमभक्तियोगशेषत्वात् परमत्व विशेषणमिति आवृत्त्या (आहत्य) परमशब्दपाठेन सूचितम् । आत्मनि प्रतिपादकत्वेनाधिवसनात् वचसोऽभ्यास्मस्वमित्यभिप्रेत्य आत्मनि वक्तव्यमित्युक्तम् । उपोद्घातात् मध्यमषट्कप्रस्ताव श्लोकार्थाच्चावच्छिद्य जीवात्मप्रधानमंश- मध्यात्मशब्दान् दितमाह न स्वेवाहमिति । अध्यात्मसंज्ञितमित्येतदनुसारात् अयमित्यपरोक्षनिर्देशा- भिप्रेतमुक्तं ममात्मविषय इति । विगत इत्यनेन सोपसर्गेण सवासनं निश्शेषविनाशो विवक्षित इति प्रदर्शनाय सर्वशब्दः । दृग्तो निरस्त इति । संस्कारस्यापि तिरस्काराद्रपुनरकुर विनष्ट इत्यर्थः ॥ १ ॥ भवाप्ययौ हीत्यादेः प्रकृतत्वस्वभ्युदासेन पृथगर्थत्वव्यञ्जनायाह तथा चेति । सम- | देवरपरम ईश्वरपदस्य संख्या रुद्रार्थकत्वात् तत्संबन्धरूपवरं स्यादिग्न प्रष्टुराशयः । 2 मादिपदेन यत्तदुभरश्लोकादिरूपस्याध्यर्जुनवाक्यस्य प्रहणच । प्रकृतिनि- पूर्व- लोकार्थ प्रति श्वित्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 11 2 8. 959 समप्रभृति दशमपर्यन्ते यतिरिक्तानां सर्वेषां भूतानां त्वतः परमात्मनो भवाप्ययौ उत्पत्तिप्रलय विस्तरशेो मया श्रुतौ हि । कमलपत्राक्ष, तव अध्ययं नित्यं सर्वचेतनाचेतन- वस्तुशेपित्वं ज्ञानवलादिकल्याणगुणगणैस्तत्रैव परतरत्वं सर्वाधारत्वं चिन्तितनिमिषितादि- सर्वप्रतिबैव प्रवर्तयितृत्वमित्यादि अपरिमित माहात्म्य च श्रुतम् । हिशब्दो वक्ष्य- मादिरक्षाद्योतनार्थः ॥ २ ॥ एवमेत् यथाऽऽस्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपवैश्वरं पुरुषोतम ॥ I हे परमेश्वर, एवमेतदित्यवधृतम्, यथाऽऽत्थ त्वम् आत्मानं ब्रवीषि । पुरुषोत्तम आश्रित वात्सल्यजलधे तवैश्वरं स्वदसाधारणं सर्वस्य प्रशासितृत्वे, पालयितृत्वे, त्रट्टत्वे, प्रभृति दशमपर्यन्त इति । भाव्यकारः स्वानुसंहिताध्यायोक्त्या तत्रत्यवचनमुपलक्षयति । बहुवचना- सङ्कोचसूचितम् अहं कृत्स्नस्य (७. ६) इत्यादिनोक्तमाह त्वद्व्यतिरिक्तानामिति । निवृत्तमानुषत्व- भ्रमस्यार्जुनस्य वचनलात् स्वत्त इत्यनेन भवाप्ययौपयिकरूपत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेण परमात्मन इत्युक्तम् । अध्ययशब्दस्य पञ्चम्यनन्वयात् भवाप्ययशब्देन संसारमोक्षादिप्रतीतिः स्यादिति तद्वचुदासा- योक्तम् उत्पत्तिप्रलयाविति । निमित्तोपादानसाधारणहेतुमाले पञ्चमीति अध्ययान्वयः । त्वत्तः श्रुतौ इत्यभ्यस्तु मन्दप्रयोजन इति भावः । विस्तरशः विस्तरेणेत्यर्थः । कमलपत्राक्षेत्यनेन मन्तरादित्यविद्यादि- प्रतिपादित पुण्डरीकाक्षत्वविशिष्टा प्राकृतविग्रहवत्त्वमस्मिन् अवतारेऽपि स्पष्टमुपलभ्यत इति सूचितम् । पुण्डरीकाक्षस्यैव हि सर्वलोक कामेशत्वादिकमव्ययं माहात्म्यं तत्र श्रूयते । माहात्म्यमित्यत्र तवेति विपरिणतानुषङ्गः । अव्ययशब्देन कालतो विषयतः सङ्ख्यातः प्रकर्षतश्चानवधिकत्वं प्राक्सिद्धमिहाभि- प्रेतमित्यभिप्रायेगोकं नित्यमित्यादि अपरिमितमित्यन्तम् । ‘भूमिराप:’ ( ७.४), ‘मत: परतरं नान्यत् ’ (७), ‘मयि सर्व’, ‘बुद्धिर्ज्ञानम् (१०. ४) इत्यादिभिरिदं शेषित्यादिकं पापचितम् । हिशब्दो वक्ष्यमाणदिदृक्षः द्योतनार्थ इति । हेतुत्वप्रसिद्ध्याद्यानुगुण्याभावात् प्रकृतानुगुणोऽयमर्थ इति भावः॥२ परमेश्वरेत्यनेन वाक्यार्थविश्वासहेतुभूतं परमाप्तत्वादिकं विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह हे परमे श्वरेति । तद्व्यञ्जनाय स्वसंवादमालार्थत्वव्युदासेन श्रुतप्रतिष्ठाज्ञापनाय च आह एवमेतदित्यवधृतमिति । आश्रितजने दोषदर्शिनः कापुरुषा इति ह्याहु: । अतोऽत्र दिदृक्षमाणे स्वस्मिन् दोषानादररूपनिरति- शयपौरुष पुरुषोत्तमशब्देन विवक्षितमित्यभिप्रायेण श्राश्रितवात्सल्यजलध इत्युक्तम् । पुरु सनोतीति या व्युत्पत्तिरिहाभिप्रेता । ‘आविश्य बिभर्ति (१५. १७) इति वक्ष्यमाणं वा ज्ञापितम् । एवं पर त्वसौलभ्ये समाख्याभ्यामुक्ते । ते इति निर्देशे सत्यपि ऐश्वमिति वचनमीश्वरस्वस्वभावाभिकय- कत्वपरमित्यभिप्रायेण स्वदसाधारण मित्युक्तम् । तस्यैव प्रावपश्चितप्रक्रियया विवरणं सर्वम्येत्यादि । एवं स्वभावशिष्टो ही श्वशब्दार्थ इति भावः । प्रशासितृत्वाद रूपस्यावस्थानं नाम तत्तदनुरूपैर्गुणसन्न हनचेष्टितैस्ततदभिव्यञ्जकत्वम् । यद्वा प्रशासितृत्वेऽवस्थानं " यथ है केशवे - वृत्तिमवशाः प्रतिपेदिरे । (भा. स. ३९.३८) इति न्यायेन स्वदर्शनमात्रेण विपरीताध्यवसायं विनिवत्यै सम्यक्प्रवृत्तिहेतु- ,

360

श्रीभगवद्गीता - अ. 11. 4. संहर्तु भर्तृत्वे, कस्याणगुणाग्ले, परतरत्वे, सकले तर विसजातीयन्वेऽवस्थितं रूपं टुं साक्षात्कर्तुमिच्छामि ॥ ३ ॥ मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमेति प्रभो। योगेश्वर ततो मे स्वं दर्शयात्मानमव्ययम् ॥ ४ तत् सर्वस्य स्रष्टृ, सर्वस्य प्रशासित, सर्वस्वाधारभूतं स्वद्रूपं मया द्रष्टुं शक्यमिति यदि मन्यसे, ततो योगेश्वर - योगो ज्ञानादिकल्याणगुणयोगः ; ‘पश्य मे योग मैश्वरम्’ (८) इति हि वक्ष्यते - स्वद्व्यतिरिक्तस्य कस्याप्यसंभावितानां ज्ञानवलैश्वर्यवीर्यशः क्ततेजसां निधे ! आत्मानं स्वामध्ययं मे दर्शय । अध्ययमिति क्रियाविशेषणम् । त्वां सकलं मे दर्शयेत्यर्थः ॥४ त्वात् + पालयितृत्वेऽवस्थानं तु सत्त्वप्रवर्तनादिमुखेन । स्रष्टत्वेऽवस्थानं स्वावयवेभ्यो ब्रह्मरुद्रादीनां चातुर्वर्ण्यादीनां च प्रसूतेः । संहर्तृत्वेऽवस्थानं तु वक्ष्यमाणप्रसनादिना । भर्तृत्वेऽवस्थितिस्तु, ‘तत्रैकस्थम्’ (१३) इत्यादिभिः स्फुटीभविष्यति । कल्याणगुणा करत्वेऽवस्थानं नाम अवतारविग्रहवत् अज्ञत्वाद्यभि- नयानत्वम् | परत्वेन शङ्कितानां ब्रह्मरुद्रादीनां स्वैकदेशेऽवस्थानस्य ‘ब्रह्माणमीशम् ’ (१५) इत्या- दिना वक्ष्यमाणतया परतरखेऽवस्थाने युक्तम् । सकलेतरविसजातीयत्व इति तु उक्तसमस्तनिग मनम् ; तत्फलितं वा; परमेश्वरपुरुषोत्तमसंबुद्ध्यभिप्रेतकथनं वा । पश्य मे योगमैश्वरम् (९. ५) इति शुद्धतमारम्भे वयमुक्तस्य आपातप्रतीतार्थस्य दर्शनप्रार्थनानुसारेण रूपमैश्वरमिति खरूपपरतथा योजनायाम् ऐश्वरमित्येकमौपचारिकम् ; इतरत् सबै मुख्यम् । स्वरूपानुबन्धेन तु विग्रहादिक्षा गर्भिता । रूपशब्दः स्वरूपरूपादिसमस्ता साधारणाकारपरो वा । रूपं प्रकारमित्यर्थः । द्रष्टुमित्युक्ते दर्शन समानाकारे- sपि ज्ञाने दर्शनशब्दप्रयोगात् तद्व्यवच्छेदार्थे चाक्षुषज्ञानमात्रपरत्वं च व्यवच्छेतु माचात्कर्तुमित्युक्तम् ॥ 1 सर्वस्य स्रष्टित्यादिना तच्छन्द परामृष्टश्रुताकारोक्तिः । अत्रापि खरूपपरत्वे मुख्यता; रूपपरत्वे, प्रकारमात्रपरत्वे च प्राग्वदनुसन्धेयम् । योगो ज्ञानादि कल्याणगुणयोग इति । अत्र अणिमः द्यैश्वर्य- शक्तिरपि गुणानुप्रविष्टा; योगनिर्वाहकत्वादिमात्रं तु दिक्षताकारान्तरङ्गत्वाभावादव न विवक्षितमिति भावः । दर्शयिष्यमाणो ह्याकारोऽत्र दिदृक्षितः । न चार्जुनायाष्टानयोगादि अर्थान्तरं प्रदर्श्यते । योग- शब्दश्च प्रत्यभिज्ञायत इत्यभिप्रायेणाह पश्येति । प्रभुशब्देन, ‘यदि त्वं मन्यसे तदा न किञ्चित् ते दुष्करम् इति अभिप्रेतं (तदभिप्रेत ) गुणविशेषवत्त्वं दर्शयति स्वद्ध्यतिरिक्तस्येत्यादिना । अथवा योगेश्वर शब्दाभिप्रेतोक्तिरियम् । अश्वपतिः धनपतिरित्यादिवत् गुणभूयस्त्वापेक्षया गुणानामपि नियमनेन वा योगेश्वरशब्द इति भावः । त्वामिति । आत्मशब्दस्यार्थान्तरं त्वयुक्तम् ; माम् (८) इति च वक्ष्यत इति भावः । अव्यय शब्दस्मात निष्प्रयोजनत्वशङ्कान्युदासाय क्षरमपश्चाख्यतदूपप्रदर्शनविरोधपरिहाराय, विशेषतो दिदृक्षोरपेक्षितार्थपरत्वं दर्शयति अन्ययमिति क्रियाविशेषणमिति । ततः किमित्यत्राह त्वां सकलमति । समस्तगुणविभूतिविग्रहादिविशिष्टरूपमित्यर्थः ॥ ४ ॥ 1 रूपं परं दर्शितमात्मयोगादिति योगशब्दः प्रयोश्यत । 2 उकस्येति पदप्रयोगात् ‘पश्य मे’ इति नवमाध्यायवाक्यं प्राह्यम् ।

श्रीभगवानुवाच- तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीतामाण्यम् 115-6 एवं कौतूहलान्वितेन हर्षगद्रदकण्ठेन पार्थेन प्रार्थितो भगवानुवाच- " , 361 पश्य में पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि ॥१५ पश्य मे सर्वाश्रयाणि रूपाणि अथ शतशः सहस्रशश्च नानाविधानि नानाप्रकाराणि, दिव्यानि अप्राकृतानि नानावर्णाकृतीनि शुक्रुष्णादिनानावर्णानि नानाकाराणि च पश्य ॥ पश्यादिशनसून रुद्रान् अश्विनौ मदतस्तथा । बहून्यपूर्वाणि पश्याऽऽश्चर्याणि भारत ॥ ६ ममैकस्मिन् रूपे पश्य आदित्यान् द्वादश, बसून अष्टौ रुद्रान् एकादश, अश्विनौ द्वौ, मरुतचैकोनपञ्चाशतम् । प्रदर्शनार्थमिदम् इह जगति प्रत्यक्षदृष्टानि शास्त्रदृष्टानि च अर्जुनस्य भगवत आत्मप्रदर्शने हेतु प्रश्नादिमकारफलितमवस्थाविशेषं दर्शयन् पश्येत्यादिभगव- द्वावयस्य संगतिमाह एवमिति । वक्ष्यमाणप्रकारमनुसन्धायाह सर्वाश्रयाणीति । बहुव्रीहित्वान्नपुंसक- त्वम् | आदित्यमण्डलादीनि अनन्तानि अधिकरणानि । यद्वा, आश्रय शब्द उपचारात् विवक्षाभेदेन वा आश्रितपरः । शतसहस्रशवेत्यनेन परव्यूहविभवाद्यवच्छेदकोडी कृतानन्ता प्राकृत विग्रहवस्वं दर्शितम् । यदेकादित्यमण्डलवर्ति रूपम्, तत्समानमनन्तब्रह्माण्डेष्वादित्यमण्डल वन्यसंख्यातं रूपम् । एवं श्रीविश्वरूपादिरूपान्तरेष्वपि । “रूपरूपं प्रतिरूप” (क. ५. ९) इत्यादिश्रुत्याऽयमप्यर्थो विवक्षित इति केचित् । यथा द्रक्ष्यसि तथा करिष्यामीत्यभिप्रायेण पश्येत्युक्तिः । नानाविधानी- त्यनेन प्रत्येक भूषणायुपाघ्छन भुजसंख्यादिप्रकारविशेषानन्त्यमत्र विवक्षितमित्याह नानाप्रकाराणीति । अप्राकृतानीति । अत्र दिग्यशब्देन दिवि वर्तमानत्वादिकं न विवक्षितम् पृथिव्यादिव्याप्तेरपि वक्ष्यमाणत्वात् द्रव्यवैलक्षण्यं चावश्यवक्तव्यमित्यभिप्रायः । वासुदेवादिषु चतुर्षु युगभेदेन सितरक्तपीत्कृष्णरूपपरिवृतेः, अवतारान्तरेषु च तत्तत्फलार्थिध्यानानुगुण्याच्च नानावर्णत्वम् । आकृति- शब्देन सुरनर तिर्यगादि समान संस्थानविशेषो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह नानाकाराणीति ॥ ५ ॥ ; ‘शतशोऽथ सहस्रशः’ इति स्वासाधारणानन्तरूपपनेऽपि प्रकृतोपयोगाय इहैकथमित्येकस्यैव रूपस्य विशेषतः प्रदर्शविष्यमाणत्वमनुसन्धायाह ममेकस्मिन्निति । पश्यादित्यानित्यादिना प्रधान- देवा: तयस्त्रिंशत् प्रथमं निर्दिश्यन्त इत्यभिप्रायेण द्वादशेत्यादिसङ्ख्या विशेषप्रदर्शनम् । वक्ष्यमाणानु- सारेण दृष्टमात्राश्रयत्वव्युदासायाह प्रदर्शनार्थमिति । अर्जुनेन अन्यैश्वापति (श्च प्रति ?) पन्नाना * मिति शेषः । अदृष्टपूर्वाणीत्येतश्रुतपूर्वाणामप्युपलक्षणम्, अनवगतत्वमात्रेण वा सामान्यतस्संग्रह इत्यभि- 1 ऐश्वरं रूपमेकं स्वया दृषम् । तस्यानन्तरूपघटितत्वात् तान्यपि पश्येत्यर्थः । अथत्वात् वाक्यद्वयं कृतम् । तत्र शतश इत्यस्य पृथक्कृत्य पूर्वान्वये विशेशभावात् सहस्रश इत्यनेन तत्समुच्चयः कृतः । 2 भगबहू सुरत्वाद्यभावात् तत्समानत्योक्तिः । ३ श्लोक तथाशब्दः अदृष्टपूर्वैः सर्वदृष्टपूर्वपदार्थसमुचायक इति भावः । 4 प्रतिपन्नानामिति । अदृष्टपूर्वपदेन अप्रतिपन्नानां कण्ठोक्कत्वादिति भावः । 57-46 862 sitematen. 11. 7-9, श्रीभगवद्गीता - यानि वस्तूनि तानि सर्वाणि, अन्यान्यपि सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु च शास्त्रेष्वसृष्टपूर्वाणि , बहून्यार्याणि पश्य ॥ ६ ॥ कस्यं जगत् कृत्स्नं पश्याच सचराचरम् । मम देहे गुडाकेश यचान्यद् द्रधुमिच्छसि ॥७ इह ममेकस्मिन् देहे, तत्रापि एकस्थम् एकदेशस्थं सचराचरं कृत्स्नं जगत् पश्य ; यश्चान्यत् द्रष्टुमिच्छसि तदप्येकदेकदेश एव पश्य ॥ ७ ॥ ’ न तु मां शक्ष्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा । दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे कोमैश्वरम् ॥ ; अहं मम देदेकदेशे सर्वे जगत् दर्शयिष्यामि स्वं स्वनेन नियतपरिमितवस्तुग्राहिणा प्राकृतेन स्वचक्षुषा, मां तथाभूतं सकलेतर विसजातीयमपरिमेयं द्रष्टुं न शक्ष्य से (सि) । तव दिव्यम् अप्राकृतं मद्दर्शनसाधनं चक्षुर्ददामि । पश्य मे योगमैश्वरम् - मदसाधारणं योगं पश्य ; ममानन्तज्ञानादियोगमनन्तविभूतियोगं च पश्येत्यर्थः ॥ ८ ॥ एवमुक्ा ततो राजन् महायोगेश्वरो हरिः । दर्शयामास ‘पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ९ एवमुक्त्वा सारथ्येऽवस्थितः पार्थमातुलजो महायोगेश्वरो हरिः महाश्रये योगानामीश्वरः पर- प्रायेणाह सर्वेषु च शास्त्रेष्वदृष्टपूर्वाणीति । एतेन अतीन्द्रिये वस्तुनि सामान्यतः शास्त्रावगतेऽपि साक्षात्कारैकसमधिगम्या बहवो विशेषाः सन्तीति सूचितम् ॥ ६ ॥ दे इत्येकवचनान्तनिर्देशेनैव प्रदर्शयिप्यमाणः एको देहो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह इह ममै मन देह इति । एकवचनेन प्रदर्शनियमाणविशेष निर्देशेन च देहेकत्वत्याभिहितत्वात् एकस्य पदेन तदेकदेशे स्थित विक्षिता । एकस्यावयविनोऽवयवभूतमिति कैश्चिदुक्तं तु [जगत: प्राकृतत्वात् ?] भगवद्वग्रहस्य अत्रःकृतस्य समर्थनाच निरस्तमित्यभिप्रायेणोक्त तल. प्येकस्य मे कदेशस्थमिति । यद्वा कृत्स्नम्य एकस्थत्ववचनात तदेकदेशस्थितिः फलिता । यश्चान्यत् द्रष्टुमिच्हसीत्यनेन पाण्डव- धार्तराष्ट्रजादिकमपि गर्मितम् । तत्रापि समुच्चयसामर्थ्यात् देहैकदेशः श्रितस्वमाह तदवीति ॥ ७ ॥ ‘न तु मां शक्ष्यसे’ इत्यत्र तु शब्दद्योतितमशक्तिहेतुं पूर्वश्लोकोक्तमा कृप्य दर्शयति अहमिति । अनेनैवेत्यस्व विवक्षितमाह नियति । दिव्यप्रतिपक्षत्वात् प्रकृतेनेत्युक्तम् । तथाभूतमित्यादि । मामित्यनेनात्र ग्रहादिशिष्टत्वं विवक्षितमिति भावः । अत्र व्यशब्दविवक्षितमाह अप्राकृतमनि । मद्दर्शनसाधनमित्यप्राकृतत्व फलि ोक्तिः । ऐश्ववपदाभिप्रेतमाह मदमाधाम्यमिति । प्रकरणादिफलित- मैपदानुगृहीतं च योगशब्दार्थमाह अनन्तेति । नियमनशक्तिश्ववम् तदनुकधी च योगस्त दुचि गुयोग एव । चक्षुषो दिव्यत्वात् ज्ञानाति गुणदर्शनम्। अनन्त्वादिविशेषेण पश्यामीति वक्ष्यति भावः ॥ ८ ॥ महायोगेश्वगे 1 दशयामासे इरिरित्यनयोस्तिरस्कारकं पूर्वप्रतिपन्नं रूपमाह सारथ्येवस्थितः परीनोपायकं वि ये चक्षुग्दादित्यर्थः । 2 गर्भितमिति । न तदर्थमेव यथा- यदित्युक्तम् द्रडुमिच्छ्सीति प्रयोगात् । तदपि द्रष्टव्यमिति अर्जुनेनानुदात् उपरि अपूर्वतयैव तदुलेखात् । अन्यदिति त्रष्टृत्व संहतम्यरूप दिष्यक्रियादि सामन्य विवक्षणान्तु तप्यन गर्मितमिति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11 10 11. 863 भूतो नारायणः परममैश्वरं स्वासाधारणं रूपं पार्थाय पितृष्वसु पृथायाः पुत्राय दर्शणमाम । तत् विविधविचित्रनिखिलजगदाश्रयं विश्वस्य प्रशासितृ च रूपम् ; तच्चेदृशम् - T ; अनेक वक्त्रनय सममेव । तदर्शनम् । भनेकदिव्याभरणं दिव्याने कोद्यतायुधम् ॥ २० ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् । सर्वाश्च मयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ २१ ॥ देवं द्योतमानम्, अनन्तम् कालत्रयवर्ति निखिलजगदाश्रयतया देशकालपरिच्छेदानहम्, पार्थमातुल इति । एतेन दिव्यरूपप्रकाशन हेतुभून वारसहयादिमूचनं च । महत्त्वेन विशेषणादस्यत्वम् । महच्छन्दस्य च योगेश्वर विशेषणत्वादपि योगविशेषणत्वमत्रोचितमित्यभिप्रायेगाह महायोगाना- मिति । अन्वेष्वप्याश्च योगस्य तदधीनत्वमीश्वरशब्देन विवक्षितम् । ‘महायोगेश्वरो हरेः’ इति पदद्वयाभिप्रेतं सामान्यविशेषवाक्यार्थं दर्शयति परब्रमभूतो नारायण इति । ‘पश्य मे योगमैश्वरम्’ ‘परमं रूपमैश्वरम्’ इत्यनयोरदूरविप्रकर्षेण घटनादैकार्थ्यम् । ‘ऐश्वरं रूपं दर्शयामास’ इत्युक्ते स्वेतरस्य कस्यचिद्रूपमिति श्री स्वादिति तद्व्युदासायोक्तं स्वासाधारणमिति । रूपशब्दस्यालापि सानुबन्ध- स्वरूपपरतया तदभिव्यञ्जकविग्रहपरतया स्वरूपादिसमस्ता साधारणाकारमात्रपरतया वा निर्वाहो ग्राह्यः | अत पार्थशब्देन स्वरूपप्रदर्शनार्थः प्रीतिहेतुस्संबन्धोऽभिप्रेत इति प्रदर्शना याह पितृष्वसुः पृथायाः पुत्रायेति । परममैश्वरं रूपमित्युक्तं विवृणोति तत् विविधेति । निखिलजगदाश्रयत्वं स्वरूपतो विग्रद्वारा च। यहा अनेकेत्यादेरुत्थानप्रदर्शनमिदम् तत एव हि तचेदृशमिति संहितम् । इहैकस्य- मित्यादिभिस्सिद्रोऽयमर्थः । प्रशासिद शब्देनाधिष्ठातृत्वं विवक्षितम् ॥ ९ ॥ ’ ; “क्लाभरणायुधेप्यनेकत्वं जातिवेकियादपि द्रष्टव्यम् । नानाजातीय बहुवक्त्रयोगो हि श्रीविश्वरूपध्याने भगवच्छास्त्रेषु पठ्यते । अन्यथाऽनेक नयनत्वनिर्देशो निरर्थकस्स्यात्; वक्त्रानेकत्वेनैव तत्सिद्धेः । अनेकमद्भुतं दर्शनं यस्य तदनेकाद्भुतदर्शनम् अनवधिकातिशयाश्चर्यतया दृश्यमानमित्यर्थः । दिव्यत्वमप्राकृतत्वम् । सर्वाश्चर्यमयम् आश्चर्यमून सर्वतत्त्वाश्रयभूतमित्यर्थः । अत एव अनेकाद्भुत दर्शनमित्यनेनापुनरुक्तिः । " जगदेतन्महाश्वयं रूपं यस्य महात्मनः " वि. ५. १९.७ इत्यादि मान्यम् । देवशब्दस्यावानुभ्युक्तजाति विशेषादिमात्रनिष्ठतान्युदासार्थं विग्रहविशिष्ट प्रदर्शनार्थे च द्योतमानमित्युक्तम् । आनन्त्यप्रकारं तद्धेतुं चाह निखिलेत्यादिना । कृत्स्नजगदात्वस्य कण्ठोक्करखात् फलित काय वयस्वमपि । तदुभयफलित देशकालपरिच्छेदानत्वमत्र " यथासंभवं विग्रहद्वारमद्वारक च। [वस्तुपरिछेदरहित्यरूपम् ? आनन्ये तु स्वरूपगतम्। विग्रहविशेषणवर्गमध्यवर्तित्वादन्तशब्दोऽपि 1 परममैश्वरमित्यनेन लब्बां दशयते अब्षांशकथनार्थमुम्बइलोके इति प्रथितु- मिति भावः । 2 श्लोकोकक्रमात् वस्त्राभरणेति पाठ एवं युक्तः । न तच भरणेति । माना- जातीयेति अनेकaraक बहुनेत्रद्यत्तादिजातीत्यर्थः । 3 हे शिरः कण्ठमध्यका पदादि- विभागार्थे मध्येमध्ये विग्रहासंबन्धत्यावश्यकत्वात् चित्र देशपरिच्छेदोऽपीदस्तीति भावः ।

864 श्रीभगवद्गीता म. 11, 11-18. विश्वतोमुखम् विश्वदिम्बर्तिमुखम् स्त्रोचितदिव्याभ्वरगन्धमाल्याभरणायुधान्वितम् ॥ १११ 1 सामेव देवबन्द निर्दिष्टां द्योतमानतां विशिनष्टि- दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेत् युगपदुत्थिता । यदि भाः सदृशी सा स्यात् भासस्तस्य महात्मनः ॥ तेजसोऽपरिमितत्वदर्शनार्थमिदम् ; अक्षयतेजस्स्वरूपमित्यर्थः ॥ १२ ॥ + तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नं प्रविभकमनेकधा । अवश्यत् देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ १३ ॥ तत्र अनन्तायामविस्तारे, अनन्तचाहूदरवक्त्रनेत्रे, अपरिमिततेजस्के, अपरिमितद- व्यायुधोपेते, खोचितापरिमितदिव्यभूषणे, दिव्यमाल्याम्बरधरे दिव्यगन्धानुलेपने, अन- मार्यमये, देवदेवस्य दिव्ये शरीरे अनेकधा प्रविभक्तं ब्रह्मादिविविधविचित्र देवतिर्यनुष्य- स्थावरादिभोक्तृवर्गपृथिव्यन्तरिक्षस्वर्ग पातालातल वितल सुतलादिभोगस्थानभोग्यभोगोप विग्रहविषयः । दृष्ट्राऽद्भुतमित्यत्र “अनन्तायामविस्तारमत्यद्भूतमस्युग्रम्” इति रूपविषयमेव वक्ष्यति । ततश्चात्यन्तपूयुत्यादिमात्त्रप्रदर्शने तात्पर्यमित्यन्ये । एवम् ‘अनन्तायामविस्तारे’ इति वक्ष्यमाण एतदनुवादोऽपि निर्वासः । विश्वव्यापिनोऽप्यस्य विग्रहस्य शक्तिविशेषात् सर्वखाप्रतिघातो युक्तः । अष्टैश्वर्यशालिनां योगिनामपि भूमायुन्मज्जति निमज्जतीति सिद्धिविशेषोऽभिधीयते । अतोऽस्य प्रकृत्यादिकृत्सजगदाश्रयत्वं वक्ष्यमाणं नानुपपन्नम् । अत एवास्त्रभूषणरूपेण सर्वाश्रयत्वमिहोच्यत इत्येतदपि नाशङ्कनीयम, तल देववेवस्य शरीरे इत्यत्र शरीर विशेषणतयाऽनन्तायामविस्तारत्वाद्युक्तेः । न च वटपलशायिविमवत् अघटित घटनाशक्त्या सूक्ष्मरूपेण वाऽल्पीयस्यपि सर्वान्तर्भावप्रकाशनमित्यपि वाच्यम्, तथाऽनुकेस्तद्विपरीतोक्तेश्च । अतो यथाश्रुत एवार्थः । एतच्धारम्भमाप्य एव अचिन्त्य - शब्देन स्थापितमिति । अनेकचक्लेत्युक्तमेवात्र विश्वतोमुखशब्देन विशेष्यत इत्यभिप्रायेणाह विश्वदिग्बर्तिमुखमिति । साक्षाद्विग्रहविषयत्वात् “विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखः " (ना.) इत्यादिविव नात्र सर्वत्र मुखशक्तियोगोऽपि विवक्षितः । सर्वत्र मुखयुक्तमिति च परोक्तमयुक्तम् पाणिपादादिषु मुखाभावादिति भावः । अविशदविशदोपलम्भकमेण पाठक्रममनाहृत्य देवमित्यादिकं पूर्वं व्याख्यातम् । स्वगताकारप्रतीतेः परस्ताद्धि पृथसिद्धद्रव्यविशिष्टता प्रतीतिः तथैव च प्रदर्शनमुचितमित्यभि- प्रायेणाम्बरादिकं पूर्वमुक्तमयि परस्तादर्शितं स्वोचितेत्यादिना । अत्रापि पाठकमोलनाम्बरादिक्रमेण निर्देशो ऽन्तरङ्गत्वमहिर अवतारतम्यप्रदर्शनाय । अत्र दर्शयामासेति पूर्वेणान्वयः ॥ १० ॥ ११ ॥ ; " दिवीत्यादिश्लोकस्य सङ्गतिमाह तामेवेति । निर्दिष्टस्य भास्वरत्वस्य निरतिशयत्वलक्षणो विशेष उच्यत इत्यर्थः । सङ्ख्याविशेषेण परिच्छिन्नत्वशङ्काव्युदासायाह तेजस इति ॥ १२ ॥ 1 मूर्तानां समानदेशताविरोधात् कथं जगत्स्थळे विग्रह त्यत्राह विश्वेति । 2 मचटिनघट नाशक्तिः न मिथोविरुद्ध भाषाभावघटनशकिः किंतु अल्पत्याने कावाचार- यकदृष्टयातिमञ्जनम् । सूक्ष्मरूपं सर्वस्य, वृशन्ययोजयत् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11 18 16 365 करण मेदभिनं प्रकृतिपुरुषात्मकं कृत्स्नं जगत्, ‘अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तस्सर्वे प्रवर्तते’ (१०.८), " इन्त ते कथयिष्यामि विभूतीरात्मनश्शुभाः " (१९), “अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशय- वि” ( २ ), आदित्यानामहं विष्णुः " (२१) इत्यादिना, “न तदस्ति विना यद स्था- न्मया भृते चराचरम्” (३९), “विष्टभ्यामिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्” (४२) इत्यन्ते- नोदितम् एकस्थम एकदेशस्यम् ; पाण्डवो भगवत्प्रसादलब्धतद्दर्शनानुगुणदिव्यचक्षुरपयत् ॥ ततरुल विस्मयाविष्टो दृटरोग घनञ्जयः । प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ १४ ॥

ततो धनञ्जयो महाश्वर्यस्य कृत्स्त्रस्य जगतः स्वदेदेकदेशेनाश्रयभूतं कस्स्नस्य प्रवर्तयि- तारं च आश्चर्यतमानन्तज्ञानादिकल्याणगुणगणं देवं दृष्ट्टा विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा शिरसा दण्डवत्प्रणम्य कृताञ्जलिर भाषत ॥ १४ ॥ अर्जुन उवाच- पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वास्तथा भूतविशेषसङ्गान् । ब्रह्माणमीशं कमलासनस्यश्च सन् उरगांश्च दीप्तान् ॥ १५ ॥ + 7 देव : तव देहे सर्वान् देवान् पश्यामि तथा सर्वान् प्राणिविशेषाणां संधान् तथा ब्रह्माणं चतुर्मुखमण्डाधिपतिम् तथेशं कमलासनस्थं-कमलासने मणि स्थितमीशं तन्मतेऽवस्थित तथा देवखान् सर्वान् ऋषीन्, उरगांध चातुकितक्षकादीन् दीप्तान् ॥ १५ ॥ अनेक बाहू दरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वनोऽनन्तरूपम् । नानं न मध्ये न पुनस्तवादि पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥ 11 अनेक बाहूदरवक्त्रनेवम् अनन्तरूपं त्वां सर्वतः पश्यामि विश्वेश्वर-विश्वस्य नियन्ता, विश्वरूप- विश्वशरीर ! यतस्त्वमनन्तः (स्वरूपः १), अतस्तव नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादि च पश्यामि ॥ १६ ॥ …. …. ………… ; सर्वतोऽनन्तरूपमित्यन्वये सर्वतः इति शब्दस्य वैयथ्यं स्यात् सर्वतः पश्यामीत्यन्वयस्तु दिव्यचक्षुरुभानुगुणत्वात् युक्तः । विश्वरूपत्वे हेतुपरो विश्वेश्वरशब्द इत्यभिप्रायेणाह विश्व नियन्तरिति । व्याप्य नियन्ता हि शरीरी । नान्तं न मध्यमित्यादौ विद्यमानस्यादर्शनेन विवक्षितम् ; अर्जुनस्य दिव्यचक्षुर्लाभेन तदयोगात् । अतोऽत्र अनन्तरूपमिति हेतुगर्भविशेषणात् विषयाभावादेव शशशृङ्गा देरिवादर्शनमुक्त नित्यभिप्रायेणाह यत इति । इदं च विश्वरूपेत्यनेनापि विवक्षितम् । अन देशत: कालतश्चादिमध्यान्तनिषेधो भाव्यः । आद्यन्तरूपावच्छेदाभावात् तदुभयनिरूपणीयमध्या- भावोऽपि सिद्धः ॥ १६ ॥ 1 अनन्तरूपत्वमखशरीरत्वं विश्वरूपत्वादिति शांकरम्। 2 द्वादशश्लोकप्रभृति षोड- शइलो मागपर्यन्तः तात्पर्य चन्द्रिकाभागो नष्ट इति भाव्यम् । तावव्याख्यानासंभवात् ।

H- 866 श्रीभगवङ्गीता - म. 17 18. किरीटिनं गदिनं चक्रिणं व तेजोराशि तो दीप्तिमन्तम् । पश्यामि त्वा (स्व) दुर्निरीक्षं समन्ताद् दीप्तानलाई द्युतिमप्रमेयम् ॥ १७ ॥ तेजोराशि सर्वतो दीप्तिमन्तं समन्तादुर्निरीक्षं दीप्तानलार्कयुतिमप्रमेयं खां किरीटिनं मदिनं चक्रिणं च पश्यामि ॥ १७ ॥ स्वमक्षरं परमं वेदितव्यं नस्य विश्वस्य परं निधानम् । es: शाश्वतधर्मागोता सातवं पुरुषो मतो मे ॥ १८ ॥ उपनिषत्सु “द्वे विद्ये वेदितव्ये” (मु. १.१.४) इत्यादिषु वेदितव्यतया निर्दिष्टं परममक्षरं त्वमेव अस्य विश्वस्य परं निधानम् विश्वस्यास्य परमाधारभूतस्त्वमेव स्वमव्ययः व्ययरहितः यत्वरूपो यद्रणो यद्विभवश्च त्वम् तेनैव रूपेण भर्वदाऽवति । शाश्वतधर्मगोसा ↑ + किरिटिन मित्यादेः पाठक्रममनाहृत्य उपलम्भार्थकनानुरोधेनान्ययमाह तेजोराशिमित्यादिना । तेजोराशिम् इति धर्मिस्वरूपनिर्देशः । सर्वतो दीप्तिमन्तं – ’ तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’ (क.५.१५) इत्यादिवत् सर्वव्यापिप्रभायोगिनम् । समन्तादिति कृत्स्नविग्रहमदेशविवक्षयाऽभिहितम् । दीप्तानलार्कद्यति- मिति दुर्निरीक्षत्वे हेतु: । अव प्रतिशब्देन किरणरूपं तेजो विवक्षितम् । अतः दीप्तिमन्तमित्यनेनापौन रुक्त्यम् । यद्वा पूर्व सर्वव्यापित्वे तात्पर्यम्; इह तु दुष्प्रेक्षत्व हेतु भूतितीव्रत्वे । अप्रमेयम् ईक्वे यत्ताभ्यां परिच्छेत्तुमशक्यम् । एतावता सामान्योपलम्भकथनमित्यभिप्रायेण अप्रमेयं स्वामित्यवच्छि धोक्तम् । अदृष्टपूर्वरूपदर्शनेऽपि स्वदसाधारणचिह्नेः त्वां प्रत्यभिजानामीत्यभिप्रायेणाह किरीटिन afe af च पश्यामीति । किरीटिनमिति भूषणवर्गोपलक्षणम् । तत्रापि किरीटनिर्देशस्तस्य सर्वेश्वरत्वव्यञ्जकत्वात् । किरीटकर ण्डिका मेदेन द्विघा हि मकुटजातिः तत्र किरीट उत्कृष्टघार्यः । गदिनं चक्रिणमिति आयुधवर्गोपलक्षणम् । तत्रापि चक्रादेर्व्यपदेशो भगवदसाधारणत्वेन प्रसिद्धत्वात् ॥ f ; ५ स्वरमित्यादिना भगवत्प्रभावदर्शनात् एवमक्षरवेदितव्यान्ययसनात नपुरुषादिशब्दैर्मुण्ड- कोपनिषद | दिस्ना रणमित्यभिप्रायेणाह उपनिषत्स्विति । निर्दिष्टमिति “अथ परा यया तदक्षरमधिग- भ्यतें” (मु. १. १. ५) इत्यादिनेति शेषः । “विष्णुसंज्ञ सर्वाधारं धाम” (मै. उ) इत्यायनुसन्धानेनाह विश्वस्यास्य परमाधारभूत इति । निधीयतेऽस्मिन्निति निधानम् ; निधानानामपि निधानत्वात् परं निधानम् । ‘आधारभूतं विश्वस्य’ इत्याद्युक्तजीवव्यवच्छेदार्थः परशब्दः । “भूतमात्रा: प्रज्ञामाला स्वर्पिताः, प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिता : " ( कौ. २. ९) इति हि श्रूयते । अनन्याधारत्वाय परमशब्देन व्याकिया । अभ्ययशब्देन ‘तदव्ययम्’ (मु. ११.६), ‘अनन्तमव्ययं कविम्’ (ना) इत्यादिकं स्मारितम् । स्वरूपस्य गुणस्य विभवस्य वा यदाकदाचित्प्रच्युतिर्हि व्ययः; स सर्वोऽप्यस्य नास्तीत्य- विशेषिताभ्यय शब्देनोच्यते दृश्यमा नाकारानुवादिस्वंशब्द निर्दिष्टविशेषकर वादन्ययशब्दस्य जीवादि- साधारणस्वरूपमात्रनित्यतोक्तावतिशयामाबाद इत्यभिप्रायेणाह यत्स्वरूपो यद्गुणो द्विमवधेति । अत्र

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11– 18-18. 367 शाश्वतस्य नित्यस्य वैदिकस्य धर्मस्य एवमादिभिरवता रेस्त्वमेव गोप्ता । सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे- ‘वेदाहमेतं पुरूपं महान्तं ’ (१), ‘परात्परं पुरुषम्’ (सु. ३.२. ८) इत्यादिपूदितः सनातन पुरुष- स्त्वमेवेति मे मतः ज्ञातः । यदुकुलतिलकस्त्वमेवंभूत इदानीं साक्षात्कृतो मयेत्यर्थः ॥ १८ ॥ अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्य मंत्रम् । परमित्वा दीप्तहुताश६क खतेजसा " दं तपन्नम् ॥ ६२ ॥ अनादिमध्यान्तम् आदिमध्यान्तरहितम् । अनन्तवीर्यम् अनवधिकातिशयवीर्यम् ; वीर्य- शब्दः प्रदर्शनार्थ: : अनवधिकातिशयज्ञानवलैश्वर्यवीर्यशक्तितेजसां निधिमित्यर्थः । अनन्त- बाहुम् असंख्येयचा हुम् । सोऽपि प्रदर्शनार्थः अनन्तवाहूदग्पादवक्त्रादिकम्। शशिपूर्यनेसम् विभवशब्देन नित्यविभूतिर्विवक्षिता विभूतियुगलविवक्षायां तु द्रव्यस्वरूपस्यान्यूना रिक्तत्वमात्रमिह विवक्षितमिति भाव्यम् । शश्वद्भयः शाश्वतः शाश्वतत्वे हेतुः नित्यागममूलत्वमित्यभिप्रायेण वैदिकस्ये- त्युक्तम् । “नारायणश्शाश्व (स्सात्त्व) तधर्मगोस। " ( मा मो. ३३६ ५) इत्यादिष्यपि वैदिक एव विशेषधर्म उच्यत इत्यभिप्रायः । प्रत्यक्षशास्त्राभ्यामवगतोऽयमर्थ उच्यत इत्यभिप्रायेण एवमादिभिर- वारैरित्युक्तम् । पुरुषविषयेण श्रद्वियेनोपास्यत्यप्राप्यत्वप्रदर्शनम् | आदिशब्देन ‘येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यम्’ (मु. १.२.१३ ) इत्यादिक कोडीकृतम् । सनातनशब्देन सत्यशब्दोपहृणम् । मतः इति स्वाभिमानमात्रप्रतीतिव्युदासायाह ज्ञात इति । अत्र लोके त्वमिति प्राचीन मांसच्चक्षुः प्रतिपन्नाकारा- नुवादः शेषेण तु दिव्यचक्षुर्ला मसाक्षात्कृता कारकथनम् प्रभावमात्रज्ञानस्य प्रागेव सिद्धखादित्यभि- प्रायेणाह यदुकुलेति । मत शब्दोऽत्र सामान्यरूपः (पर: ) पश्यामीत्युक्त साक्षात्कार। ख्य विशेष पर्यवसित इत्यभिप्रायेण इदानीं साक्षत्कृत इस्युक्तम् ।। १८ ॥ ; " 1 अनादिमध्यान्तमिति नमस्तदन्यपरत्वे, “सर्गाणामादिन्तश्च मध्ये चैवाहमर्जुन” (१०.३२), “अहमादिश्व मध्ये च भूतानामन्त एव च (१०. २०) इत्यादिभिर्विरुध्येत; अतो निषेवपरतामाह आदिमध्यान्तरहितमिति । नान्यं न मध्यमित्यादिकं स्वरूपविषयम् इदं तु विग्रहविषयमित्यपौन- रुक्त्यम् । यद्वा उत्पत्तिस्थितिनाशरूपविकार निषेधः कचित् अन्यत्र तत्तद्धेतुनिषेध इत्यादिरूपेण विभजनीयम् । अथवाऽव कालाभिमानिरूपदर्शनात् “अनादिर्भगवान् काल:” (वि. १२.२६) इत्यादिवत् कालाख्यविभूतिनित्यत्वविवक्षा । चीर्यस्यानन्त्वं नाम तारतम्यपयुक्तावच्छेदनिवृतिरित्यभि- प्रायेणाह अनवधिकातिशयत्रीर्यमिति । निर्दिष्टमः परत्वन्युदासाय सनियोगशिष्टानामन्यतरोक्ता- वितरदपि सिध्यतीत्यभिप्रायेणाह वीर्यशब्दः प्रदर्शनार्थ इति । अनेकबाहुं (१५) इति बाहुनानात्व- मात्र पूर्वमुक्तम् अनन्तत्राहुमिति तु संख्यानिवृतिरुच्यत इत्यपौनरुक्त्यभिप्रायेणाह असंख्येयबाहु- मिति । अनेकन हृदरबनल नेत्रमिति पूर्वनिर्दिष्टसमुदाये कस्यचिदसंख्येयत्वविधानमितरेषां सर्वेषामपि प्रदर्शनार्थमित्यभिप्रायेणाह सोऽपीति । शशिसूर्य नेत्रमित्यत्र चन्द्रसूर्ययोरेव न नेत्रस्वरूपणम्,

368 श्रीभगवद्गीता - अ. 11 19. शशियत् सूर्यवच प्रसादप्रतापयुक्त सर्वनेत्रम् । देवादीन् अनुकूलान् नमस्कारादि कुर्वाणान् प्रति प्रसादः तद्विपरीतान् असुरराक्षसादीन् प्रति प्रतापः “रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः” (३६) इति हि वक्ष्यते । दीप्तहुताशक्क्तम् प्रदीशकालानलवत् संदा- रानुगुणवक्तम् । खतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् । तेजः पराभिभवन सामर्थ्यम् : स्वकीयेन तेजसा विश्वमिदं तपन्तं स्यां पश्यामि एवम्भूतं सर्वस्य स्रष्टारं सर्वस्वाधारभूतं सर्वस्य प्रशासितारं सर्वस्य संहर्तारं ज्ञानाद्यपरिमित गुणसागरम् आदिमध्यान्तरहितमेवंभूत दिव्यदेहं त्वां यथोपदेशं साक्षात्करोमीत्यर्थः । एकस्मिन् दिव्यदेहे अनेकोदशदिकं कथम १ । इत्थमुपपद्यते । एकस्मात् कटिप्रदेशात् रूपणप्रकरणाद्यभावात् ; अस्य च ‘रूपस्यानन्तनयनविशिष्टत्वात् । अतः साधर्म्यमेव विवक्षितम् । तत्रापि केषांचिच्छशितुल्यत्वं केषां चित्सूर्य तुल्यत्वमिति विभाजकाभावात् सर्वेषामुभयतुल्यत्वं विवक्षितमित्याह शशिवदिति । युगपत्प्रसादप्रतापयोर्विरुद्धयोर्विषयं व्यवस्थापयति देवादीनिति । तदेव वक्ष्यमाणेन स्थापयति रांसीति । दीप्तानलार्कद्युतिम् (१७) इति प्रागभिधानेऽपि पुनः दीप्तहुताशवत्थमिति विशेषतोऽभिधानं वक्त्रसाध्यजगद्मसनाख्य विशेषतात्पर्येणेत्यभिप्रायेणाह प्रदीप्तकालानलवदिति । संागनुगुणेति साधर्म्यकथनम् । अत्र हुताश एव वक्त्रमिति परोक्तनिरसनाय कालानलसत्रिभा- नीति वक्ष्यमाणानुसन्धानेन कालानलवदित्युक्तम् । पावकश्च वसुगणेऽन्तर्भूतः “पृथगुक्तः । विश्वमिदं तपन्तमिति वचनादल तेजश्शब्देन अन्यानपेक्षत्वं न विवक्षितम्, प्रकृतानुपयोगात्; अतस्तदुचितमर्थ- माह तेज इति । ‘कालः पचति भूतानि’ ( भा. मो. २३९. २५) इत्यादेः इदं निदानसूचनमित्यभि- प्रायेणाह स्वकीयेनेति । पूर्वं श्रुतमनन्तरं दिव्यचक्षुषा साक्षात्कृतं सर्वमाकारं संकल्य्याह एवमिति । एकस्य देहस्य अनेक बाहुमुखादियोग: श्रुतपूर्वो दृष्टपूर्वश्व; उदरादेरनेकत्वं तु कथमिति चोदयति एकस्मिन्निति । परिहरति इत्थमिति । श्रुतानुरूपं सर्वमुपपादनीयमिति भावः । एकस्मादित्यादि । अयमभिप्राय:- ‘अनेकवाहूदर बक्लनेलम्’ (१६) इत्यवयवानेकत्वमात्रवचनात् रूपमेकमिति गम्यते; एक- विग्रहविषयपूर्वापर परामर्शाच न च पश्य मे पार्थ रूपाणि (५) इत्युपक्रमादिाप्यनेकविषयमने कोदर स्वादिकमिति वाच्यम्। तथा सति अनेकविग्रहमित्येतावतो वक्तव्यत्वात् । न ह्यनेकेषु शरीरेप्यनेक बहूदरत्वादिकं विशेषतो वक्तव्यम् । न च भगवच्छास्त्रे अनेकोदरादिम न दृष्टमिति वाच्यम्; तस्य शास्त्रस्येदानीं निश्शेषप्रवृत्त्यभावात् । नारदादिदृष्टरूपाण्यपि नेदानीं न पश्यामः । इतोऽन्यथाऽपि (हि) श्रीविश्वरूपं नारदेन दृष्टम् ; ततोऽन्यदेव धृतराष्ट्रण दृष्टम् । अतो यथा संहिता भेदेन बाराहनार- सिंहादेरन्यथाऽन्यथा सन्निवेशवर्णभुजादिवैचित्र्यम्, द्वत् श्रीविश्वरूपविप्रहेऽपि चचनवलादेव तथातथा 1 अत्रानेकशशिसूर्याभावादित्यर्थः । माभिमतमिति । 3 भगवच्छास्त्रे उपलभ्यमाने । 2

पृथगिति । अतोऽशानसारश्य- 4 इतः - भत्र गीतायामुक्तात् । तात्पर्यचन्द्रिकासहित पीठामध्यम् 11. 20. $69 अनन्यपरिमाणादुतः यथोदितोदगदयः, अधश्च यथोदितदिव्यपादाः तत्रैकस्मिन् ’ मुखे नेत्रद्वयमिति च न विरोधः ।। १९ ।। एवंभूतं दृष्ट्ा देवादयोऽहं च प्रव्यथिता भवाम इत्याह- द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्यास स्वकेन दिशश्च सः । ऽद्भुतं रूपमुनवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥ २० ॥ शब्दः पृथिवीशब्दधोभी उपस्विनानामधस्तनानां च लोकानां प्रदर्शनार्थी । द्यावापृथिव्योः अन्तरम् अवकाशः । यमिश्रवकाशे सर्वे लोकास्तिष्ठन्ति, सर्वोऽयमवकाशो दिशश्च सर्वास्त्वयैकेन व्याप्ताः । दृष्ट्राऽद्भुतं रूपमुद्रं तवेदम् अनन्तायामविस्तारमत्यद्भुत मत्युग्रं च रूपं दृष्ट्टा लोकत्रयं प्रव्यथितम् युद्धदिदृक्षया आगतेषु ब्रह्मादिदेवासुरपितृगण- सिद्धगन्धर्वयक्षराक्षसेषु प्रतिकूलानुकूलमध्यस्थरूपं लोकत्रयं सर्वं प्रव्यथितम् अत्यन्तभीतम् । वैकियमङ्गीकुमः । अतः शाखामूलनानात्वेऽपि काण्डैक्यात् वृक्षैक्ययत् पाहूदरादिभेदेऽपि भेदोक्तिरहित- कटिप्रदेशैक्यादिह रूपैक्यम् इति । एतच्च सबै यथोदितशब्देन सूचितम् । एकस्मिन मुखे नेत्रद्वय- मिति । एकैकस्मिन्नित्यर्थः ॥ १९ ॥ एवंभूतमिति अत्युग्ररूपमित्यर्थः । प्रव्यथितविशेषणानुसारेण लोकशब्दोऽत जनविषय इत्याह देवादय इति । “दृष्ट लोका: पव्यथितास्तथाऽहम् " ( २३ ) इति वक्ष्यमाणवेिक्षणेन अहं चेत्युक्तम् । अनन्तत्वस्य बहुशोऽभिहितत्वादव च्छित्रलोकद्वयव्याप्तिवचनं तदुपलक्षितलोक वर्गद्वयप्रदर्श- नार्थमित्यभिप्रायेणाह शब्द इति । “अन्तरमवकाशावधिपरिधानान्तर्थिभेदतादर्थ्ये” (नाम. ३. ना. ३४७ ) इत्यनेकार्थ- अन्तरशब्दस्य प्रस्तुतानुगुणमर्थमाह अवकाश इति । शक्तिविशेषादिवशात् सप्रतिघत्वविशेषाद्यभावाभिप्रायेणावकाशं विवृण्वन् पिण्डितार्थमाह यस्मिन्निति । अनन्तायाम विस्तारमिति पूर्वोोकस्यानुकर्षणम् । अयमभिप्रायः - पूर्वापर काव्य योर्विग्रहैकविषयतया, मध्ये स्वरूप- व्याप्तिकथनप्रयोजनाभावात् विग्रहस्य चातिमहत्त्वेन कण्ठोक्कत्वात् तद्विषयोऽयं व्याप्तिव्यपदेश इति । नाव लोकत्रय शब्देन पृथिव्यादिकं विवक्षितम् तत्र प्रव्यथितत्ववचनायोगात् । अतः ‘मश्चाः क्रोशन्ति’ इतिवत् तद्वर्तिनः प्राणिनो वक्तव्याः । ततश्च लक्षणा । अतोऽपि लोकशब्दस्यैव मुख्यत्वेन जनविषयत्वं वरम् । जनस्य लिखे च शत्रु मित्रोदासीनरूपेण सुप्रसिद्धम् । तस्य च सर्वस्य जनस्यात्र समयायो युद्धदिदृक्षया सिद्धः । अत एव लोकलयवर्तिकतिपय पुरुषव्यथादर्शनेन लोकलयनिर्देश इति न श्रमि तव्यम् । नापीदमर्जुनस्योत्प्रेक्षणम् दृष्टस्यैव सर्वस्य वचनात् । तदेतद्राह युद्धेति । अत्र देवासुरादि- ग्रहणं मानुषव्यवच्छेदार्थम् युद्धायागतानां सर्वेषां भगवद्विग्रहादर्शनात् । सोपसर्गस्य धातोर्विवक्षितमाह अत्यन्तभीतमिति । महात्मशब्दस्य गम्भीर बुद्धिविशेषवत्सु प्रसिद्धत्वात् विग्रहस्योप्रत्ववत् आशयापरि .” कवि मुखे नेत्रद्वयम अन्यषु मुखेषु नेत्रमेव न, आघक वात प्रतीतिव्युदासा- याह एकैकस्मिन्निति । ST-47

870 श्रीभगवद्गीता- ■. 11. 20–21. महात्मन् अपरिच्छेद्यमनोजते । एतेषामप्यर्जुनस्येव विश्वाश्रय’ रूपसाक्षात्कार सावनं दिव्यं agnaar दत्तम् । किमर्थमिति चेत्, अर्जुनाथ स्त्रैश्वर्ये सर्व प्रदर्शयितुम् । अत इद- मुध्यते वाऽद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन्’ इति ॥ २० ॥ भमी द्दित्वा सुरसा विशन्ति केचिद्धताः प्राञ्जलयोगुणन्ति स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिलिस स्तुवन्नित्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ २१ ॥ अमी सुरसंघाः उत्कृष्टास्त्वां विश्वाश्रयमवलोक्य हृष्टमनसा त्वत्समीपं विशन्ति । तेष्वेव केचिदत्युग्रमत्यद्भुतं च तवाऽऽकारमालोक्य भीताः प्राञ्जलयः स्वज्ञानानुगुणं स्तुतिरूपाणि वाक्यानि गृणन्ति उच्चारयन्ति । अपरे महर्षिसंघाः सिद्धसंघाश्च परावतश्व- च्छेदस्यापि भयहेतुत्वात् अलायमेवाथे उचित इत्यभिप्रायेणाह अपरिच्छेद्येति । ननु " दर्शयामास पार्थाय " ( ९ ) इति पक्रान्तम् तत् कथं देवासुरादीनामपि मानुषवत् मांसचक्षुषां भगवद्विग्रह- साक्षात्कार उच्चन इत्यत्राह एतेषामपीति । अर्जुनस्य शिष्यभूतस्यात्यन्तोपसन्नस्य निरतिशयभक्तेः स्वविग्रहप्रकाशनं प्राप्तम् ; तदर्थं च तस्यैव दिव्यचक्षुर्दवम् वक्ष्यति च, “देवा अध्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः " (५२) इति; अतः सामान्येन सर्वस्य जनस्य दिव्यचक्षुःप्रदाने कारणं न पश्याम इत्यभिप्रायेण शङ्कते किमर्थमिति । परिहरति अर्जुनायेति । देवादीनामपि दिदृक्षासंभवात् सर्वेषामवतार- साक्षात्कारवत् सुकृतविपाकसन्निपातात् क्षुद्राणामिव महतामपि भयावहत्वादिना निरङ्कुशैश्वर्यप्रकाशनेन प्रकृतोपयोगाच दिव्यचक्षुर्दानमिति भावः । तदेवार्जुनवाक्येन संवादयति अत इदमिति ॥ २० ॥ अमी हि त्वा सुरसंघा विशन्तीत्यत्र न संहारादिकं विवक्षितम् स्तुत्यादिभिः सहपाठात् धार्त राष्ट्रादिवत् आसन्नोपसंहाराभावात् परोक्तस्यावतीर्णसुरसङ्घविषयत्वस्य वीचन्ते इत्यादिभिर्विरोधाच ; अतोsa समीपगमनरूपसेवाप्रकारोऽभिधीयत इत्यभिप्रायेणाह अमी सुरसङ्घा इत्यादिना । केचिद्भीता इत्यनेन धार्यरहितानां पृथगभिधानात् अनेन वाक्येन अक्षोभ्याशया हर्षवन्तो विवक्षिता इति व्यञ्जनाय ब्रह्मादीनां सर्वेषां देवानां सेवार्थागमनं प्रथममुच्यते । उत्कृष्टा इति तु सुरशब्द- व्यञ्जितोक्तिः । विनाशार्थप्रवेशव्यवच्छेदाय हृष्टमनस इत्युक्तम् । वक्ष्यमाणवक्त्र प्रवेशव्यवच्छेदायाऽऽह स्वत्समीपमिति । केचिदिति पृथक्करणस्य समुदायविशेषसाकाङ्क्षत्वात्, सुरसङ्घा इति च प्रसक्तत्वात्, जात्यन्तरा’ ननुवादाच्च तेष्वेवेत्युक्तम् । अत्युग्रमत्यद्भुतं चेति भीत्यादिहेतुभूतप्रकृता कारकथनम् । पुष्कलाभिरिति वक्ष्यमाणत्वादिह तदभावो विवक्षित इत्यभिप्रायेण स्वज्ञानानुगुणमित्युक्तम् । स्तुतिरूपाणीत्यादिना गृणन्ति इत्यस्यापेक्षितकर्माभ्याहारः । श्रुत्यादिसिद्धस्तुतिपाठमा नपरत्वा याऽऽह उच्चारयन्तीति । एतेनापि केचिदित्यस्य देवविशेषविषयत्वं सिद्धस् अन्येषां तु भूतानां पलायनस्य वक्ष्यमाणत्वात् । महर्षीत्यादिना पृथग्यपदेशविशेषणादिफलितम् अवरशब्देन व्यञ्जितम् । महर्षिस 1 मनेन विश्वरूपेस्यस्य विश्वाश्रयरूपेत्यर्थ उको भवति ।

नात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11, 22-24. 871 याथात्म्य स्वस्तीत्युक्त्वा पुष्कलाभिर्भ[ग]वदनुरूपाभिः स्तुतिभिः स्तुवन्ति ॥ २१ ॥ रुद्रादित्या पत्र व साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चष्मपाश्च । गन्धर्वयक्षासुर सिद्धा वीक्षते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ २२ ॥ ऊष्मपाः (अष्ट. अपाः पितरा, “ऊष्मभागा हि पितरः” (अट. १. २. १०. ६१ ) इति श्रुते।। एते सर्वे विस्मयमापन्नास्त्वां वीक्षन्ते ॥ २२ ॥ रूपं महत् ते बहुवक्त्रनेवं महाबाहो बहुबाहूरुपादम् । बहूदरं बहुदेष्ट्र-कराले टष्ठा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम ॥ २३ ॥ बीमाभिरतिभीषणाकारं लोकाः पूर्वोक्ताः प्रतिकूलानुकूल मध्यस्थास्त्रिविधाः सर्व एव अहं च तवेदमीदृशं रूपं दृष्ट्रा श्रतीव व्यथिता भवामः ॥ २३ ॥ दीव व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् । दृष्ट्रा हित्वा प्रव्यथितान्तरात्मा घुर्ति न दिन्ानि शमं च विष्णो ॥ २४ ॥ …… नमइशब्द: ‘तदक्षरे परमे व्योमन्’ (ना), ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’ (ना), भृग्वादिगणाः; सिद्धसंघाः सनकमुख्याः महर्षित्वादिसूचितं पुष्कलस्तुतिहेतुमाह परावरतस्व- याथात्म्यविद इति । … (21) “जितं ते” इत्यादिवत् भक्तिपरवशानां मङ्गलाशासनं वा । सेव्यसं- दर्शनमात्रे सेवकस्य वक्तव्यः खस्तिशब्दः स्तुतिस्तु तदनन्तरं गुणप्रकर्षोक्तिः । अत एव, “गोत्राह्मणेभ्यो जगतो वा स्वस्ति” इति परोक्तं प्रकृतासङ्गतम् । अत्र स्तुतेः पौष्कल्यं प्रामाणिक सर्वेश्वरत्वादि- कथनमित्यभिप्रायेणाह [ग] वदनुरूपाभिरिति ॥ २१ ॥ देवजातिभेदसमभिव्याहारानुगुणमृध्मपशब्दार्थमाह पितर इति ॥ २२ ॥ रुद्रादित्या इत्यादिना विस्मय उक्तः रूपं महत्ते इति भीतिरुच्यते । पूर्वोकलो फल य- शब्दस्यालत्यलोकशब्दस्य च प्रत्यभिज्ञयैकविषयत्वं दर्शयति लोकाः पूर्वोक्ता इति । इदमीदृशमिति प्रकारिणः प्रकाशणां च निर्देश: । प्रस्थानप्रसरणादिषु प्रशब्दस्य निषेधपरत्वदर्शनात् प्रव्यथिता । इत्यत सद्व्युदासायाह अतीवेति । व्यथिताः चलिताः भीता वा ॥ २३ ॥ ; आकाशपर्यायाणामनेकेषां परस्मिन् पदे प्रयोगमभिप्रेत्याह नभश्शब्द इति । त्रिगुणेति विशे- 1 (1) उपरि बाकारसत्त्वात् अत्र, “स्वस्तीत्युक्त्वेति स्वस्य शुभवार्थना” इत्येवंरूपं वाक्यं स्थित भ्रष्टमिति चिन्त्यते । प्रतोsधारणञ्चावश्यकम् । परमैकान्तिनां स्वार्थ प्रार्थनायाः प्रसक्यभावात् पक्षान्तरमाह जितं ते इति । भक्तिपरवशानामिति । दिव्यबन्धेऽपि श्रीमनाथ- सूरिक्ति: ‘पहाड पलाण्डु इत्यादिरेवंरूपैव हि । कथं निकृष्टेन जीवेनोत्कृष्टं भगवन्तं प्रति आशासनं क्रियते इत्याशंकाशमनाय भक्तिपारवश्योक्तिः । विभवादिविलक्षणे विश्वरूपेऽति- परत्वदर्शनेऽपि मान्यते, प्रीस्यतिशयादिति भावः । वस्तुतो विवेके सत्येव स्वत्युक्तिर्घटते सेवकषदिति चाह सेम्येति । तदपि प्रीति रूपभक्तिपारवश्यादेव । 872 श्रीभगवङ्गीता- . 11, 24-25 4 ‘क्षयन्तमस्य रजसः पराके’ (यजु. २, २. १२.६८), ‘यो अत्याध्यक्षः परमे व्योमन् ’ ( अष्ट. २. ८. ९. ६) इत्यादिश्रुतिसिद्धत्रिगुणकृत्यतीतपरमव्योमत्राची सविकारस्य प्रकृति- तत्त्वस्य, पुरुषस्य च सर्वावस्यस्य कृत्स्नस्याश्रयतया नमस्स्पृशमिति वचनात् ‘द्यावापृथि- क्योरिदमन्तरं हि व्याप्तम्’ इति पूर्वोक्तत्वाश्च । दीसम् अनेकवर्णे व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रं त्वां दृष्ट्वा प्रथितान्तरात्मा अत्यन्तभीतमनाः धृतिं न विन्दामि देहस्य धारणं न लभे । मनसश्रेन्द्रियाणां च शमं न लभे । विष्णो व्यापिन् ! | सर्वव्यापिनमतिमालमत्यद्भुतमतिघोरं चवटा प्रशिथिल पर्वावयवो व्याकुलेन्द्रियश्च भवामीत्यर्थः ॥ २४ ॥ । दंष्ट्राकरालानि से मुखानि दृष्ट्वैव कालानला पानि । दिशो न आने न ल व श स देवेश जय वास ॥ २५ ॥ 1 " युगान्तकालानलवत् सर्वसंहारे प्रवृत्तानि प्रतिघोराणि तव मुखानि रष्ट्रा दिशो न षणात् परमव्योम्नः शुद्धसत्त्वमयत्वसूचनम् । अत्र प्रसिद्धप्राकृताकाशपरत्वे, गार्गिविद्योत का शशब्दवत् मूलप्रकृतिविषयत्वे वा को दोष इत्यत्राह सविकारस्येति । “इकस्थं जगत् श्रुतं यच्चान्यत् द्रष्टुमिच्छसि " ( ७ ) " बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्य” (६) इत्यादिकं धुक्तमिति भावः । हेत्वन्तरमाह द्यावापृथिव्योरिति । प्रसिद्धद्युपृथिन्यादिसर्वलोकव्यापकत्वं हि तत्रोक्तम्; अन्यथा पुनरुक्तिः स्यात् । अतः प्रकृतिपुरुषादि सर्वाश्रयवेषेण नमस्स्पृकृत्वोक्तिः ‘अप्राकृतव्योमस्पर्शित्वविषयेति भावः । अनेकवर्णस्वमिह प्रतिनियतान- न्याय व विशेषवर्तिभि सितरक्तादिभिर्वर्णैः किम्मीरत्वम्। तथैव द्यन्यल श्रीविश्वरूपविग्रहस्यानेकवर्णत्वमुक्तम् । अन्नमयाद्यपेक्षया मनोमयस्यान्तरत्वात् चेतनस्वरूपविषयत्वे प्रव्यथित शब्दा दनतिरिक्तप्रयोजनत्वात् अत्र अन्तरात्मशब्देन मनो विवक्षितमित्यभिप्रायेणोक्तम् अत्यन्त भीतमना इति । अचेतनेऽप्यन्तः करणे भीतिव्यपदेशश्चेतनत्वारोपेण भीत्यतिशयद्योतनार्थः । “न रूमे न शर्म” (२५) इति सुखस्य वक्ष्यमाणत्वात् वृतिशब्दोऽत्र न प्रीतिपर्यायसुखविशेषविषयः । धारणे च प्रसिद्धोऽयम् । अतो वार्यानिर्देशेऽपि प्रक- रणादर्थवभावाच्च देवविषयमिदं धारणमित्यभिप्रायेण देहस्य धारणमित्युक्तम् । मनसथेन्द्रियाणां यपि, सामर्थ्यात् शमशब्दप्रसिद्धया च लब्धम् । अन्यथा तत्रापि पुनरुक्तिः स्यादिति भावः । विष्णु- शब्दस्यात संज्ञामानपरत्वादप्युपयुक्तनिर्वचनसिद्धार्थपरत्वमुचितमित्यभिप्रायेणाह व्यापिनिति । पिण्डितार्थ - माह सर्वव्यापिनमिति । अतिमात्रम् - महापरिमाणमित्यर्थः ॥ २४ ॥ 1 i अवयवान्तरेभ्यो मुखानामतिभीषणत्वव्यञ्जनाय दंष्टेति श्लोक: स्वस्यातिभीतरकप्रदर्शनेन प्रसा दनार्थं च । सर्वसंहारे प्रवृत्तानीति कालानलसाधम्र्योक्तिः; कालाभिमानिरूपतया तयापारानुष- सूचनं च । अतिघोगणीति दंष्ट्राकरालानीत्यस्यार्थः । करालशब्दो दन्तुरत्वं विकृतत्वं भीषणत्वं बाऽऽह । जननिवासशब्दे बहुब्रीहिवियक्षायाम् इहैकस्यमित्यादिप्रकृतसर्वाधारत्वानुवादो न स्यात् । 1 स्पर्शीति । तत्रैकस्थं जगदिति लोके ब्रह्मादीत्यारभ्य प्रकृतिपुरुषात्मकं कृरां जगदिश्येष भाषणात् ब्रह्माणमीशमिस्वारस्य गीतायां भाष्यादी व प्राकृतमात्रप्रपञ्चनाथ न निस्य विभूतिरर्जुनाय प्रदर्शिता । अतः स्पृशमित्येवोकम् । न तु न भोष्यापिनमिति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11. 25 - 87. 375 जाने : सुखं च न लगे । जगतां निवास देवेश ब्रह्मादीनामीश्वराणामपि परममहेश्वर ! मां प्रति प्रसन्नो भव । यथाऽहं प्रकृति गतो भवामि, तथा कुर्वित्यर्थः ॥ २५ ॥ एवं सर्वस्य जगतः स्वायत्त स्थितिप्रवृत्तित्वं दर्शयन् पार्थसारथी राजवेषच्छबना वस्थितानां धार्तराष्ट्राणां यौधिष्टरेप्यनुप्रविष्टानां च असुगंशानां संहारेण भूभारावतरणं स्वमनीषितं स्वेनैव करिष्यमाणं पार्थाय दर्शयामास । स च पार्थो भगवतः स्रष्टृत्वादिकं सर्वैश्वर्ये साक्षात्कृत्य तस्मिमेव भगवति सर्वात्मनि धार्तराष्ट्रादीनामुपसंहारमनागतमपि तत्प्रसादलब्धेन दिव्येन चक्षुषा पश्यमिदं चोवाच- अमी चत्वा (सर्वे) धृतराष्ट्रस्य पुनः सर्वैः सहैवावनिपालसः । भीष्मो द्राणः सूत्रपुत्रस्तथाऽसौ लहासदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ २६ ॥ वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । केचित् विनाशनान्तरेषु संदश्यमे चूर्णिनैरुत्तमाङ्गैः ॥ ७ ॥ अमी धृतराष्ट्रस्य पुत्राः दुर्योधनादयस्सर्वे भीष्मो द्रोण सूतपुत्रः कर्णश्च तत्पक्षीयैग्वनि- तत्पुरुषविवक्षायां तु प्रकृतैकार्थ्यमित्यभिप्रायेणाह जगतां निवासेति । देवेशशब्देन, ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरम् ’ ( श्वे. ६. ७) इति श्रुतिप्रसिद्धसर्वेश्वरेश्वरत्वं यथोपदेश साक्षात्कृतमिति सूचितमित्यभिप्रायेणाह ब्रह्मादीनामित्यादि । अनेन ब्रह्मादयोऽपि त्वां वीक्षितुं न शक्नुवन्ति, किमुताहं क्षुद्रजन्तुरित्यभिप्रेतमिति व्यञ्जयति मां प्रतीति । किमर्जुने भगवतः क्रोधः, येन प्रसादः प्रार्थ्यत इत्यत्र प्रसादफलमाह यथाऽहमिति || २५ ॥ अमी इत्यादिश्लोकपञ्चकार्थोत्थानहेतुं तस्य पूर्वेण संगतिं चाह एवमिति । अवश्यम्भावितया स्वमनीषितमित्युक्तम् । स्वमनीषितभारावतरणज्ञापनाय भीषणरूपाविष्कारः; तेन च युद्धप्रोत्साहन सिध्येदिति भावः । वक्ष्यमाणमर्जुनादेरुपकरणमात्रत्वं तद्व्यापाराभावेऽपि शक्यत्वं चाभिप्रेत्य स्वेनैव करिष्यमाणमित्युक्तम् । तदानीं युद्धभूमौ स्थितानां वक्ष्यमाणभगवद्भक्त्त्रप्रवेशस्या घटिततथा इन्द्रजालादि- शङ्कां परिहरति स च पार्थ इति । भगवतः सर्वगोचराष्ट्रत्वादिसाक्षात्कारे घार्तराष्ट्रादिकतिपयजन्तु - संहारो नात्यद्भुत इत्यभिप्रायेणाह तस्मिमेवेति । " सर्व समानोषि ततोऽसि सर्व : " (४०) इति वक्ष्यमाणप्रकारेण सर्वशरीरतया सर्वभूतस्सत्यसङ्कल्पो भगवानेव धार्तराष्ट्रादिविलयेऽपि सर्वविधं कारणम् ; लौकिक [नाम]तीन्द्रियेण रूपेण प्रसन् भगवानेव प्रधानतमो हेतु:, दृष्टास्त्वर्जुन शरादयः काकतालीय- यन्निमित्तमात्रमिति भावः । अनागतमपीत्यादि । लौकिकं हि प्रत्यक्ष वर्तमाननियतमिति भावः । इदमिति । धार्तराष्ट्रादिविशेषविषयमित्यर्थः । यद्वा वर्तिष्यमाणमपि साक्षात्कारात् वर्तमानवत् व्यपदिशतीति भावः । अस्मदीयैरिति पृथगभिधानादवनिपालसङ्घैरित्येतत् परपक्षविषयमिति व्यञ्जनाय तत्पक्षीयै- रित्युक्तम् । दुर्योधनादीनां सर्वेषामिव तत्पक्षीयाणामपि सर्वेषां वधस्य युद्धे करिष्यमाणत्वात् सर्वै- रित्युक्तम् । अयमदीयैरिति वचनात् स्वपक्षस्थानामपि वधः स्वेषां चावस्थानं विवक्षितम् । परेषु

874 श्रीभगवट्रीतम, 11. 87. पालसमूहै। सर्वे, अस्मदीयैरपि कैश्चित् योधमुख्यैस्सह त्वरमाणा दंष्ट्राकरालानि भयानकानि तव वक्त्राणि विनाशाय विशन्ति तत्र केचित् चूर्णितैरुत्तमाङ्गे देशानान्तरेषु क्लिना- संदृश्यन्ते ॥ २६ ॥ २७ ॥ । सर्वेरिति विशेषणात् स्वकीयेषु योधमुख्यैरित्युपादानाच्च पाण्डवपक्षीयाणां युद्धे निश्शेषवधाभावः कैश्विदित्युक्तः । शीघ्रं संहरणस्य तत्तदपराधत्वरा मूलत्वं त्वरमाणपदेन विवक्षितम् । यद्वा समरसंरम्भादिः सर्वोऽपि व्यापारस्तेषां स्ववधार्थ इति भावः । भयानकानीति पृथगुक्तत्वात् कराल शब्दोऽत्र सान्तरालत्व- विकृतत्वपरः, दन्तुरस्वपरो वा; ‘कराले दन्तुरे वक्रे’ इत्यादि । अभी च त्वेत्यत्र क्रियानिर्देशाभावेऽपि “मा ‘भवन्तमनलः पवनो वा (…) इत्यादिष्विवाध्याहारेणैव क्रियान्वयो गुण एव । यद्वा विशन्तीति वक्ष्यमाणपदमत्रापि पठितव्यम् । अथवा, ‘दृष्टा प्रव्यथितान्तरात्मानो धृतिं न विन्दन्ति’ इति विपरिण तानुषङ्गेण वाक्वसमाप्तिः; न पुनः लोकद्वयमध्येकवाक्यतया विवक्षितम् पूर्वलोके स्वेति कर्मदया निर्देशात् परत्र वक्त्राणि त इत्युक्तेः । अमी सर्वे धृतराष्ट्रस्य पुत्राः इति वा भाष्याभिप्रेतः पाठः, ‘दुर्योधनादयस्सर्वे’ इत्युकः । अत एव हि विशन्तीत्यनेनैकवाक्यतया व्याख्यातम् | रक्षणार्थं भगवति प्रवेशच्युदासाथ वक्ष्यमाणपरामर्शात् विनाशायेत्युक्तम् । तत्र धार्तराष्ट्रादिष्वित्यर्थः । यद्वा तेषु बक्लेध्वित्यर्थः । केचित् विनाशाय विशन्ति केचित्तु विनष्टास्संदृश्यन्ते इत्युक्तं भवति ॥ “विद्धयेनमिह वैरिणम्” ( ३. ३७ ) इत्यस्यानन्तरं यादव प्रकाशीयैः, “इह केचित् पश्च लोकान् पठन्ति’ इति विलिख्य व्याख्यातम्— “अर्जुन उवाच - भवस्येष कधे कृष्ण कथं चैष विवर्धने । किमात्मकः किमाधारस्तन्मयाऽऽचव पृच्छतः ॥ १ ॥ श्रीभगवानुवाच - पत्र सुक्ष्मः परश्शतुर्वेद्दिनामिन्द्रियैरसह । सुखं तत्र प्रवासीनो मोहयन् पार्थ तिष्ठति ॥ २ ॥ कामक्रोधम घोरः स्तम्भङ्घर्षसमुद्भवः । अहङ्कारोऽभिमानाम्मा दुस्तराः पापकर्मभिः ॥ ३ ॥ हर्षमय निवत्यैष शोकमस्य ददाति च । भयं चास्य करोत्येष मोहश्र मुहुर्मुहुः ॥ ४ ॥ स एष कलुषः क्षुद्राक्षी (छिप्रेक्षी) घनञ्जय । रजः प्रवर्तितो मोहात् (प्रवृत्तो मोहात्मा) मानुषाणापत्रः । ॥” इति । अत्र च - “मानारूपैः पुरुषैवध्यमाना दिसते किम् । यौधिष्ठिरा धार्तराष्ट्रश्च योधाः शस्त्रः कुत्ता विविधैः सर्व एव ॥ ६ ॥ दिव्यानि कर्माणि तत्राभूतानि पूर्वाणि पूर्वेऽप्युपयः स्तुवन्ति । नाम्योऽस्ति कर्ता जगतस्त्वमेको घाता विधाता च विभुर्भवश्च ॥ ७ ॥ तवाद्भुतं किंनु भवेदसां किंवा शक्यं परतः कीर्तयिष्ये । कर्ताऽसि लोकस्य यतः स्वयं विभो त्वतः सर्वे स्वयि सर्वे त्वमेव ॥ अन्यद्भुतं कर्म न दुष्करे ते कममानं न च विद्यले ते | 1 मे दहतु पात्तयतु इति यथाई पृथग्वा, याचतामिति सामान्यतो वा क्रियाभ्याहारः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11 28 29 यथा नदीनां चयोऽम्बुवेगाः समुद्रमेषाभिमुख इन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ ८ यथा प्रदतज्वलनं पाविशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ ॥ 375 न से गुणानां परिमाणमस्ति न तेजसो नापि बलस्य नद्धैः ॥ २ ॥” इति । अत्र दिव्यानीत्यादयः श्लोका नारायणार्थैरपि लिखिता: । ‘प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहव’ (३९) इत्यस्यानन्तरमन्यश्च श्लोक:- “अनादिमान् अप्रतिमप्रभावः सर्वेश्वरः सर्वमहाविभूतिः । न हि त्वदन्यः चिस्तीह देव लोकवयं दृश्यतेऽचिन्त्यकर्मा ॥ ३० ॥ इति । एते श्लोकाः सन्ति न वेति देवो जानाति । पूर्कयाख्यातृभिरनुदाहृतत्वात् अध्ययन प्रसिद्धय- भावाच्च भाष्यकारेरनाहताः। न च गीताशास्त्रस्य लोकसङ्ख्या व्यासादिभिरुक्ता । अर्थाचीना- स्वविश्वसनीया इति ॥ २६ ॥ २७ ॥ त्वरमाणाः इत्युक्तस्वव्यापारमुलविनाशत्वे, सर्वेषां चैकस्मिन्त्रवोपसंहारे तस्य चैकस्य सर्वसंहा रानुगुणसामान्याकारेणावस्थानमाले च दृष्टान्तद्वयं लोकद्वयेनोच्यते यथेति । पाण्डवादीनां सर्वेषामपि

1 नचेति । एवं मुक्तकण्ठाचार्यैकत्वात् संख्याकथनमत्रीचीनम् । यस्तु भीष्मपर्वणि गीतापर्व समाप्यनन्तरं भीष्मवधपर्वारम्भे गीता लोकसंख्या निर्देशोऽस्ति, यथा-” गोता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रसञ्जयैः । या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्मात् विनिस्सृता ॥ सर्वशास्त्रमयी गीता सर्वदेवमयो हरिः । सर्वतीर्थमयी गङ्गा सर्ववेदमयो मनुः । गीता गङ्गा च गायत्री गोबिन्देति हृदि स्थिते । चतुर्गकारसंयुक्ते पुनर्जन्म न विद्यते ॥ षट्शतानि सविंशानि श्लोकानां प्राह केशवः । अर्जुनः सप्तपञ्चाशत् सप्तषष्टि तु सञ्जयः । धृतराष्ट्रः श्लोकमेकं गीताया मानमुच्यते ।” इति । अत्र हि 620.57, 67. 1. इति संख्यासमुचये 745 पञ्चचत्वारिंश- दुसरसप्तशतीति संख्या लभ्यते इति सोऽयं पश्चात्कृतः प्रक्षेष पयेति ध्येयम् । प्राचीन लिपिमुद्रितकोशेषु, तालकोशेषु चैतदनुपलम्भादपि प्रक्षेप इति सिद्धम | अन कृष्णार्जुनसञ्जय घृतराष्ट्राणामेव श्लोक+म्बोक्तिरपि न घटने । एवं हि महाभारते सर्वे यकार एव श्लोकव्याहारिण इति व्यासस्य महिमा लाधु संपादितः स्यात् । शांकरेऽपि “भगवता तथोपदिष्टं भगवान् वेदव्यासः सर्वज्ञो गीताख्यैः सप्तभिः श्लोकशतैरुपनिबबन्ध” इति ध्यासस्यैव श्लोककत्वं स्पदृघुटम् । ननु इलोकेयताऽपि अन ज्ञायत इति वेद- सव्याख्यातरीत्याऽपि श्लोकानां सप्तशत्यधिकखात् अष्टमशनका भाव मात्र सप्तशत्यभ्यूनत्वे का तात्पम् । न तु सर्वगीताश्लोकेयत्तावधारणे। कृष्णोपदिष्टमात्र विषये श्लोकाश्च न तावत्संख्याका लक्ष्यन्ते । अतः पद्यानात्मक वाक्यैः तत्तदुक्तार्थ वेषये श्लोका व्यासकृता इत्येव वर्णनीयम् । कथञ्च गीतापर्यातिरिकपर्वविषये एवं गणना न व्यासविद्दिता । देशभेदेन गीतापाठ मेदात श्लोकाधिक्यञ्च भूमिकायां द्रष्टव्यम् । अपिचैतेषां गीतान्तिमाध्याय एव स्थितिर्युक्ता न भीष्म- aurores | नूनं कैरपि प्राच्यैरध्याच्या तत्वात् गीतापर्वणि प्रक्षेपे प्रक्षितता सुखमवगम्येते ति मिया उत्तरपरम्भे प्रक्षेपको योजयामासेति व ध्येयम् । 1 मनुः गायत्रीमन्त्रः 1

876 श्रीभगवद्गीता -a. 11. 30. एते गजलोकाः, बचो नदीनामम्बुप्रवाहाः समुद्रमिव, प्रदीप्रज्वलनमिव च शलभाः, तव वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति स्वयमेव त्वरमाणा आत्मनाशाय विशन्ति ॥ २८ ॥ २९ ॥ लेलिह्य से प्रसमानः समम्तालो भन् समग्रान् वदङ्गिः । से ओभिरापूर्य जगत् सननं भासस्तत्रोप्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ३० ॥ राजलोकान् समग्रान् ज्वलद्भिर्वदनै समानः कोपवेगेन तद्रुधिरावसिक्तमोपुटादिकं लेलिह्यसे पुनःपुनर्लेहनं करोषि । तवातिघोरा भासः रश्मयः तेजोभि स्वकीयैः प्रकाशैः जगद समग्रमापूर्य प्रतपन्ति ॥ ३० ॥ विनाशानभिधानात् जगत् प्रवपन्तीत्येतावन्मात्रस्य चानन्तरमुक्तेः नश्लोकवीरा इत्युक्त एवार्थो लोका इत्युक्त इत्यभिप्रायेण एते गजलोका इति सकलय्य कथितम् | अम्बुवेगा इत्यत्र वेगशब्दस्याल वेगवद्विषयत्वव्यञ्जनाय प्रवाहशब्दः । पतङ्गशब्दस्यानेकार्थस्यात शकुन्तादिविषयत्वव्यावर्तनाय शलमा इत्युक्तम् । अभिविज्वलन्तीति पदं पूर्वश्लोकस्वमपि समनन्तर लोकगतज्वलनदृष्टान्तौपयिकमिति व्यञ्जनाय ज्वखनदृष्टान्तादनन्तरं पठितम् । समृद्धवेगा इत्येतत् प्रागुक्तत्वरमाणपदसमानार्थमित्यभिप्रेत्य स्वयमेव त्वरमाणा इत्युक्तम् । पतङ्गानां प्रदीपादिषु पक्षवेगादिभिर्नाशिकत्वस्यापि संभवात् सद्व्यवच्छेदः प्रदीप्त- ज्वलनमिति वचनेन विवक्षित इति व्यञ्जनाय आत्मनाशायेत्युक्तम् । नदी प्रवाहस्य नाशो नाम पृथम्भूतप्रवाहाकार त्यागः, येन नदीप्रवाहव्यपदेशस्तस्मिन्नेव द्रव्ये निवर्तते ; पतङ्गानां तु द्रव्यान्तरख्य- पदेशयोग्यमस्मता थपतिरिति प्रकार भेद पदर्शनाय दृष्टान्तद्वयाभिधानम् । (४) यद्वा स्वेच्छया निवर्तितुमश- वयमित्येवमभिप्रायः प्रवाहदृष्टान्तः; तथाविधस्य विनाशस्य स्वेच्छामूलव्यापार हेतु करवव्यञ्जनाय पतन- दृष्टान्तः । (8) ईश्वरस्यापि च सर्वभवेशेऽप्यपरिपूर्णत्व विवक्षया समुद्रनिदर्शनम्, सहसा विध्वंसनाय तु ज्वलनोदाहरणम् ॥ २८ ॥ २९ ॥ ; ईश्वरः किं संहरणेऽत्यन्त निर्व्यापारः, येन स्वयमेव त्वरमाणा इत्युच्यत इत्यस्योत्तरं लेलिह्य से इति लोकेनोच्यते । संहरणादेर्निदानं तत्तचेतनानां व्यापारविशेषः तत्तदुपाधिक कोपादिविशिष्टस्तु भगवान् संहृत्यादिकं करोतीति भावः । गजलोकानिसि पूर्ववत् भाव्यम् । ‘समग्रान् । युद्धाय समवेता- नित्यर्थः । लेलिह्य से इत्यस्य सविदीर्षानुभाबश्यव्यञ्जनाय कोपवेगेनेत्युकम् । तद्रुधिरेत्यादिना प्रसनलेहनाभ्याम् अर्थसिद्धमुच्यते । क्रियासमभिहारे हि यङो विधानम् ; “पौनःपुन्यं भृशार्थो वा क्रियासमभिहारः” इत्यभिप्रायेणाह पुनः पुनर्लेइनमिति । भास्तेजश्शब्दयोः पौनरुवत्यशङ्का - युदासाय esमय इति, स्वकीयैः प्रकाशैरिति चोक्तम् । समग्र-सर्वमित्यर्थः । प्रठपन्ति संतापयन्ति । प्रसनार्थे पचन्तीति भावः । यद्वा ब्रह्मादीनामपि पश्यतां दुस्सहत्त्वमात्रे तात्पर्यम् || ३ 。 || एवमत्यन्तघोराकारदर्शन सोढुमशक्तो धनञ्जयः स्वसर्वैश्वर्यप्रकाशनप्रवृत्तम्य तादृशघोररूपाविष्कारे 1 समग्रान् संगतं सेनामुखं यैस्तन् । न हि सर्वग्रह।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11. 31-32 आध्याहि मे को भवान् उग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्ये न हि प्रजानामि तब प्रवृतिम् ॥ १ ॥ " f 877 " दर्शयाऽऽत्मानमव्ययम्” (४) इति वैश्वर्यं निरङ्कुशं साक्षात्कर्तुं प्रार्थितेन भवता निम्बकुमैश्वर्ये दर्शयता अतिघोररूपमिदमाविष्कृतम् । अतिघोररूपः को भवान् किं कर्तुं प्रवृत्त इति मवन्तं ज्ञातुमिच्छामि । तवाभिप्रेतां प्रवृत्ति न जानामि । एतदाख्याहि मे । नमोऽस्तु ते देववर ! प्रसीद - नमस्तेऽस्तु सर्वेश्वर ; एवं कर्तुम् अनेनाभिप्रायेणेदं संहर्ट- रूपमाविष्कृतमित्युक्त्वा प्रसन्नरूपश्च भव ॥ ३१ ॥ , आश्रितवात्सल्यातिरेकेण विश्वैश्वर्यं दर्शयतो भवतो घोररूपाविष्कारे कोऽभिप्राय इति पृष्टो भगवान् पार्थसारथिः स्वाभिप्रायमाह, ‘पार्थोद्योगेन विनाऽपि धार्तराष्ट्रप्रमुखमशेषं राजलोकं निहन्तुमहमेव प्रवृत्त इति ज्ञापनाय मम घोररूपाविष्कारः, तज्ज्ञापनं च पार्थ- घुद्योजयितुमिति | श्रीभगवानुवाच - कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्धो लोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्तः तेऽपि रथा न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यमोकेषु योधाः ॥ ३२ तात्पर्यकथनं पुनः प्रसन्नरूपपरिग्रहार्थं प्रसादं चापेक्षते आख्याहीति श्लोकेन । भक्तस्य मे भयानक रूप- प्रदर्शने कोऽभिप्राय इत्यज्ञानात् प्रश्न इत्याह दर्शयेत्यादिना । उपदेशसाक्षात्काराभ्यां भगवतः प्रतिपन्नत्वात् को भवानिति प्रश्नो न खरूपसंज्ञादिविषयः, ‘न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्’ इति प्रवृत्तिप्रश्नाभिप्रायेणाज्ञातांशश्चालैव निर्दिश्यत इति तद्विषयजिज्ञासथैवार्य प्रश्नो युक्त इत्यभिप्रायेण किं कर्तुं प्रवृत इत्युक्तम् । “कृष्णरूपप्रच्छन्ना गतदैत्याभिव्यक्त [तदात्वाभिवृद्ध] स्वरूपान्तरादिशङ्कायं प्रश्नः” इति कैश्चिदुक्तमेतेन निरस्तम् । तदानीं परिदृश्यमानविग्रहादिप्रवृत्तिमात्रव्युदासाय अभिप्रेता- मित्युक्तम् । देववर शब्देन ब्रह्मरुद्राद्यपेक्षयाऽपि समुत्कृष्टत्वं वदताऽत्यन्तोत्कृष्ट विषये स्वरसभावित्वं नमस्कारस्य द्योत्यत इत्यभिप्रायेण सर्वेश्वरशब्दः । यथोक्तमहिर्बुध्न्येन, " नन्वन्यः परमश्शेषी शेषा नन्तार ईरिता: । नन्तृनन्तव्यमावोऽयं न प्रयोजनपूर्वकः ॥” (५२. ७) इति । श्लोकस्य पिण्डितार्थ- । माह एवं कर्तुमिति । प्रमीदेत्यनेन फलितमुच्यते प्रसन्नरूपवेति । एतदेव हि पश्चात्, “तदेव मे दर्शय रूपम् " (४५) इत्यादौ प्रपञ्चविष्यते ॥ ३१ ॥ कालोऽस्मीत्यादिश्लोकत्रयस्यार्थ संकलय्याऽऽदौ संगमयति आश्रितेत्यादिना । आश्रित- वात्सल्य तिरेकेणेत्यनेन घोररूपाविष्कारानौचित्यं द्योत्यते । एवं कर्तुम्, अनेनाभिप्रायेण (३९) इति निर्दिष्टयोर्निश्श्रेणिकाक्रमेणोत्तरं ददाति पार्थोद्योगेनेत्यादिना । कालशब्दस्यात कलामुहूर्तादिमयकाल + 1 पार्थेति । नेदं साक्षादर्जुनं प्रति वाक्यम त्वदुद्योगेनेत्यप्रयोगात् नापि भाष्यक स्ववाक्यम अहमिति निर्देशायोगात् । किंतु कृष्णेन स्वमनसि भावनम् । 2 अत्र पार्थेत्यादि एवं कर्तुमित्ये- तद्विवरणम; तज्ज्ञापनञ्चेति अनेनाभिप्रायेणेत्यस्य । ST-48

878 श्रीभगवद्भीतान 31 82 88. कलयति गणयतीति काला; सर्वेषां धार्तराष्टप्रमुखानां राजलोकानामायुरवसानं गणयमहं तत्क्षयकृत् घोररूपेण प्रवृद्धो राजलोकान् समाहर्तुम आभिमुख्येन संहर्तुमिह प्रवृत्तो- ऽस्मि । अतो मत्संकल्पादेव त्वामृतेऽविश्वदुद्योगात् ऋतेऽपि एते धार्तराष्ट्रप्रमुखास्तव प्रत्य- नीकेषु येऽवस्थिता योधाः, ते सर्वे न भविष्यन्ति - विनङ्क्षयन्ति ॥ ३२ ॥ तस्मात् स्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् । मनिहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सम्यसाचिन् ॥ ३३ तस्मात् त्वं तान् प्रति युद्धायोष्ठि । तान् शत्रून् जित्वा यशो लभव : धर्म्यं राज्यं च समृद्धं शुक्ष्व । मयैवैते कृतापराधाः पूर्वमेव निहता: इनने विनियुक्ताः । त्वं तु तेषां द्रव्यमानपरत्वे भगवता सामानाधिकरण्यायोगादिन्द्रमाणाधिकरणन्यायेन तदन्तर्यामिविषयत्वं वा, आकाशप्राणाधिकरणन्यायेन यौगिकार्थत्वं वा, सृष्टिस्थितिका लग्य | वृत्त [सर्व ] संहर्तृकालाभिमानित्वविशिष्ट- भगवत्स्वरूपानुसंघाना साधारण (?) ध्येयविग्रहविशेष विशिष्ट (निष्ठ) तापरस्थं वा स्वीकार्यम् । तत्र त्रिष्वपि कालशब्दस्व यौगिकोऽर्थः प्रतीयमानः प्रकृतापेक्षितस्यादपरित्याज्य इत्यभिप्रायेणाह कलयतीति । संबन्धाद्यर्थादपि गणनस्यात संहरणानुगुणत्वात् गणयतीत्युक्तम् । प्रकृतविशेषपरतया योजयति सर्वेश- मिति । लोकशब्दस्य राजलोकशब्देन व्याख्यानं पूर्ववत् । प्रबुद्ध इति रूपमहत्त्वं विवक्षितमित्याह घोररूपेण प्रवृद्ध इति । यद्वा प्रसनोन्मुखावस्थ इति भावः । समाहर्तुमिति पदेन समुदायकरणादिकं न विवक्षितम् ; प्रस्तुत संगतत्वात् । नापि संहरणमानम् लोकच यकृदित्यनेन पुनरुक्तिप्रसङ्गात् । अतः संहरणमेव मध्यनिविष्टेनाप्युपसर्गान्तरेण विशेष्यत इत्याह आभिमुख्येनेति । अपरोक्षत इत्यर्थः । भृत्यैश्शत्रुनिरसनयन परोक्षः संहारोऽयमिति भावः । आभिमुख्यमात्रमेव वा संहारहेतुरिति भावः । “मनसैव जगत्सृष्टि संहारं च करोति यः । तस्यारिपक्षक्षपणे कियान् उद्यम विस्तरः” (वि. ५. २२.१५) इत्याद्यनुसारेणाह अतो मस्संकल्पादेवेति । निमितभूतम्या प्रियमाणाकारः स्वामिति विवक्षित इत्यभि- प्रायेण स्वदुद्योगमुतेऽपीत्युक्तम् । न भविष्यन्तीत्युक्ते नोत्पत्स्यन्त इति प्रतीतिः स्यादिति तद्व्यवच्छे- दायोत्तरकालसचा निषेघपरतामाह विनङ्क्षचन्तीति ॥ ३२ ॥ यदि मदुद्योगम् ऋतेऽवि धार्तराष्ट्रादयो न भविष्यन्ति तर्हि किमर्थं मामुधोज यसीत्यत्रोतरं तमाश्वमिति लोक: । मद्भक्तस्य ते जययशोराज्यादिलाभार्थ स्वदुयोजनमिति परिहाराशयः । जित्वा शज्ञनिति यशोराज्ययोस्साधारणहेतुः । वैषम्यनैर्नृण्यपरिहारेण जिघांसा हेतु प्रदर्शनार्थं कृतापराधा इत्युक्तम् । मनु पूर्वमेव निहता इति प्रत्यक्षविरुद्ध न्; तथा सति तद्धननार्थं निमित्तमात्रं भवेत्युद्योजन च व्यर्थमित्याह इनने विनियुक्त इति । हनने विनियोगस्तदर्थसंकल्पः ; हन्तव्यत्वेन संकल्पिता इत्यर्थः । सङ्कल्पस्यामोघत्वात् फलसिद्ध्यविनाभावेन निहतत्वोक्तिः । एवमपि निष्ठार्थो घटते ; ईश्वर संकल्पप्रभृति फलपर्यन्ते क्रियासमुदाये संकल्पांशस्य निष्पन्नस्यात् । एकदेशे च समुदायशब्द प्रयोगोपपत्ते: ; स्थाली-

तात्पर्येचन्द्रिकासहितं गीसामाध्यम् 11. 84. 879 इनने निमित्तमात्रं भव । मया इन्यमानानां शस्त्रादिस्थानीयो भव । सव्यसाचिन् । पच समवाये : सव्येन शरसचनशीला सव्यसाची; सध्येनापि करेण शरसमवायकरा : करद्वयेन योद्धुं समर्थ इत्यर्थः ॥ ३३ ॥ द्रोणं च भो च जयद्रथे च कर्णे तथाऽन्यानपि योधमुख्यान् । भया तांस्त्वं जहि मा व्यधिष्ठाः युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥ द्रोणभीमकर्णादीन् कृतापराधतया मयैव इनने विनियुक्तान् त्वं जहि त्वं इन्याः । एतान् गुरून् बन्धूंश्व अन्यानपि भोगसक्तान् कथं इनिष्यामीति मा व्यथिष्ठा: —तानुद्दिश्य धर्माभयेन बन्धुस्नेहेन कारुण्येन च मा व्यथा कथाः । यतस्ते कृतापराधा मयैव दनने विनियुक्ताः, अतो निर्विशङ्को युध्यस्व । रणे सपत्नान् ‘जेतासि जेष्यसि । नैतेषां बधे नृशंस- वागन्धः ; अपितु जय एव लभ्यत इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ काष्ठादिव्यापारेषु प्रत्येकं पचतिप्रयोगवत् । अलाऽऽशंसायामादिकर्मणि[वा?]क्त इत्येके । निमित्तमात्रमित्यु- पादानत्वनिषेधः प्रतीयते तत्र च प्रसङ्गाभावात् प्रतिषेधोऽपि नोपपद्यत इत्यताह मया हन्यमानानामिति ! मयैवोपकरणीकृतेन तत्प्रतिपत्तिमता भवता पापनैर्नृण्यपराजयादिशङ्का न कार्येति भावः । मातशब्दः प्राधान्यव्यवच्छेदार्थ इत्यभिप्रायेणाह शस्त्रादिस्थानीय इति । सव्यसाचिपदेन संबोधनं युद्धौपयिका- साधारणातिशयद्योतनार्थमित्यभिप्रायेण व्युत्पादयति पच समवाये इत्यादिना । सम्यशब्दस्य करणार्थतां घातोः प्रकृतोचितं कर्मविशेषम्, ताच्छील्यार्थतां च प्रत्ययस्य दर्शयति सव्येनेति । समवायोऽत्र शरसंघा- नम् । परिसंख्यान्यायात् दक्षिणेन शरसमवायं कर्तुमशक्त इति शङ्कामपनयन, सभ्य शब्दस्य पादादि- साधारणस्य प्रस्तुतौपयिकं विशेष्यमप्याह सभ्येनापि करेणेति । अयोगव्यवच्छेदार्थे सव्योपादानम्, न त्वन्ययोगव्यवच्छेदार्थमिति भावः । फलितमाह करद्वयेनेति । भूमार निर्हरणार्थे तवेदृशं सामर्थ्य मया संकल्पितमिति समर्थ शब्दाभिप्रायः ॥ ३३ ॥ अर्जुनस्यास्थानस्नेहकारुण्यधर्माधर्मभयमूलं ‘कथं भीष्मम् ’ (२. ४) इत्यादिकं साक्षात्प्रतिवक्ति द्रोणं चेति । मा व्यथिष्ठाः इत्यत्र पूजाद्यर्हान् मन्वान इति वाक्यशेषाभिप्रायेणाह गुरुनिति । गुरून् बन्धून् भोगसकानिति पदैर्धर्माधर्मभयबन्धुस्नेहकारुण्यानां हेतुप्रदर्शनम् । अव च धर्माधर्म- भवादिन्यथाहेतुरित्याह तानुद्दिश्येति । ‘धर्माधर्मभयादिकं तु पृष्ठतः करोमि द्रोणादयो हि तैस्तैर्हेतु- भिर्दुर्जयाः शत्रवः; युद्धसिद्धिश्व चञ्चलेति [ भयाभावेऽपि गुरुबन्धु-भोगसक्तहननात् नरकादि स्वादिति ?] भीरुरस्मि’ इति यदि ब्रवीषि तर्हि मा भैषीरित्यभिप्रायेण मा व्यथिष्ठाः ग्रुध्यस्वेत्यादिकमुच्यत इत्याह यतस्त इति । जेतासीत्यत्र द्वितीयया तृज [न्ता] योगात् तृनश्च भविष्यदर्थत्वा सिद्धेलुंडन्त तयैकपद्यम् ; तनानद्यतनविवक्षाऽपि नास्तीत्यभिप्रायेणाह जेष्यसीति । शङ्कितानिष्टनिष्टा च लोकतात्पर्य- मित्याह नैतेषामिति । अर्जुनस्यापजयशङ्काभावात् ‘मा व्यथिष्ठाः’ इत्यादिकमारम्भोकनृशंसत्वशङ्कां परिहा- 1 सपत्नानेव जेष्यसि ; न तु स्नेहकारुण्णपानीकर्तव्यान् । अतो न बुता ।

180 सब्जय उवाच– पतच्छ्रुत्वा simmagiai—«. 11, 35.86.

‘वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी । नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं समद्रदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ३५ एतत् आश्रित्वात्सन्यजलधेः केशवस्य वचनं श्रुत्वा अर्जुनस्तस्मै नमस्कृत्य भीतभीतो भूयस्तं प्रणम्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी सगद्द्रदमाह ॥ ३५ ॥ स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत् प्रहृष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसमः ॥ ३६ स्थाने युक्तम् । यदेतत् युद्धदिदृक्षयाऽऽगतमशेषदेवगन्धर्वसिद्धयक्ष विद्याधरकिनार कि पुरुषादिकं जगत् त्वत्प्रसादात् त्वां सर्वेश्वरमवलोक्य तवं प्रकीर्त्या सर्वे प्रहृष्यति, अनु- रज्यते च यच त्वामवलोक्य रक्षांसि मीतानि सर्वा दिशः प्रद्रवन्ति सर्वे सिद्धसंघाः सिद्धायनुकूलसंघाः नमस्यन्ति च तदेतत् सर्वं युक्तमिति पूर्वेण संबन्धः ॥ ३६ ॥ युक्ततामेवोपपादयति-

कस्माच्च न नमेरन् महात्मन् गरोयले ब्रह्मणोऽप्यादिक । रार्थमिति भावः । अनुकूलेषु ह्यानृशंस्यं शस्यत इत्यभिप्रायेण सपनशब्द इति चाभिप्रेतम् ॥ ३४ ॥ एतच्छुखेति लोके नमस्कारद्वयहेतुं पदानामुचितान्वयप्रकारं च दर्शयति तदाश्रितेति । वचनश्रवणमास | दवशस्य प्रथमो नमस्कारः; भीतभीतस्य वक्ष्यमाणवाक्यप्रारम्भार्थी पुनः प्रणामाञ्जली । अपेक्षामात्रेण खविग्रहादिप्रकाशनवत् खाभिप्रायस्याऽऽविष्कारमपि वात्सल्येनैव कृतवानित्यभिप्रायेणाह आश्रितवात्सल्यजलधेरिति । ब्रझेशरक्षकत्वादिभिः केशवः आश्रित संसारकर्षणादिभिः कृष्णः । भगवच्चरणारविन्दवन्दनेन किरीटजुष्टं शिरः कृतार्थतां गतमित्यभिप्रायेणात्र किरीटिपदप्रयोगः । " भारः परं पट्टकिरीटजुष्टमप्युत्तमाङ्गं न नमेन्मुकुन्दम्” (भाग २. ३. २१) इति हि महर्षिणोक्तम् ॥ ३५ ॥ स्थाने हृषीकेशेति श्लोकः श्रीविष्णुपञ्जरादिषु विनियुक्तो मन्त्रः प्रसिद्धः । स्थाने इत्यस्य अधि करणार्थताप्रतीतिव्युदासायाह युक्तमिति । अत्र जगच्छब्दविवक्षितार्थं तस्य प्रकीर्तिमूलमहर्षनिदानं च व्यक्ति यदेतदिति । प्रहृष्यतीत्यनेन प्रियातिथिलाभादाविव अक्षिमनः प्रीतिर्विवक्षिता अनुरज्यते इति तु पित्रादिषु पुत्रादेखि लेहः इत्यपुनरुक्तिः । स्वामवलोक्येत्यनेन रक्षसां भीतिहेतुपदर्शनम् । प्रकीर्त्यत्यस्यानुषङ्गस्तु विरुद्धत्वादयुक्तः । अन्यकर्तृकप्रकीर्खेति तु कल्पनागौरवम् । अवलोकनं तु, ‘वीक्षन्ते त्वाम् ’ (२२) इति देवासुरादीनां सर्वेषामुक्तमिति भावः । सिद्धशब्दोऽवानुकूलवर्गप्रदर्शनार्थ इत्यभिप्रायेण सिद्धाद्यनुकूलसंघा इत्युक्तम् ॥ ३६ ॥ ; कस्मादित्यादिकं पूर्वेण संगमयति युक्ततामिति । ते इत्यस्य प्रथमाबहुवचनत्वामव्युदासाथ .तुम्यमित्युक्तिः । प्रणतिकर्तारस्तु अर्थसिद्धा अनुषन्ता एवेति भावः । ब्रह्मशब्दस्यानेकार्थेषु प्रयोगात् इह 1. प्रकीय-प्रकर्षेण कीर्तनेन । 2. अभ्येषामनन्तव्य हेतुरस्तीति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11. 37. 881 महात्मन् ते तुभ्य गरीयसे ब्रह्मणः हिरण्यगर्भस्यापि आदिभूताय कर्ते हिरण्यगर्मा- दयः कस्माद्धेतोर्न नमस्कुर्युः ॥ ३६ ॥ अनन्त देवेश जगनिवास यमक्षरं सदसत् तत्परं यत् ॥ ३० अनन्त देवेश जगनिवास त्वमेवाक्षरम् । न क्षरतीत्यक्षरं जीवात्मतत्वम् । " न जायते त्रियते वा विपश्चित्” (क. २. १८) इत्यादिश्रुतिसिद्धो जीवात्मा हि न रति । सदसच त्वमेव सदसच्छन्द निर्दिष्ट कार्यकारणभावेनावस्थितं प्रकृतितत्त्वम्, नामरूपविभागवच या कार्या वस्थं सच्छन्दनिर्दिष्टं तदनईतया कारणावस्थमसच्छन्द निर्दिष्ट च त्वमेव । तत्परं यत् तस्मात् प्रकृतेः प्रकृतिसंबन्धिनश्थ जीवात्मनः परम् अन्यत् सुकात्मतत्त्वं यत्, तदपि स्वमेव ॥ ३७. स्मादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् । अतस्त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणः स्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् । निधीयते त्वयि विश्व- मिति त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् विश्वस्य शरीरभृतस्वात्मतया परमाधारभूतस्त्वमेवेत्यर्थः || सर्वप्रणन्तव्य त्वोपयोगाय हिरण्यगर्भपदेन व्याख्या । आदिकर्त्रे इति सविशेषणनिर्देशेन व्यवच्छेद्यमृत- नूतन हिरण्यगर्भ कर्तृसंभावनाश्रमत्र्युदासाय आदिभृतायेति व्यस्थोक्तम् । कर्तृशब्देन निमित्तत्व- स्योक्तत्वात् आदिशब्द उपादानत्वपर: ; स्वस्य कारणान्तरनिषेधार्थो वा । नमश्शब्दयोगवत् नमनमाल- योगेऽपि चतुर्थी विद्यत इति ज्ञापनाय नमस्कुर्युरित्युक्तम् । “पञ्चशिखाय तथेश्वर कृष्णायैते नमस्यामः " (सां. कौ) इत्यादिवत् ॥ ३६ ॥ स्वममिति (१८) प्रागप्युक्तत्वादत्र स्वमक्ष रमिति तदतिरिक्तार्थपरत्वमुचितम् तस्पर- मित्यस्य सामर्थ्याबात अक्षरसद सच्छन्दा नामवरतत्त्वविषयत्वं न्याय्यम् तत्र च भावाभावशब्दाभिलप्य विकारयोगितया सदसच्छन्दयोरचित्परत्वं निर्विकारतया अक्षरशब्दस्य जीवात्मविषयत्वं चोचितमित्यभि. प्रायेणाह न क्षतीति । जीवस्वरूपस्य निर्विकारत्वे श्रुतिं दर्शयति न जायत इति । कार्यकारण योस्सदसच्छन्देन व्यपदेशः, “असद्वा इदमग्र आसीत्, ततो वे सदजायत” (आ. ७) इत्यादिश्रुतिसिद्ध इत्यभिप्रायेण कार्यकारणभावकथनम् । एकस्मिन्नेव द्रव्ये सदसच्छब्दप्रयोगनिदानमाह नामरूपेति । अक्षरं सदसदिति निर्दिष्टोमयपरामर्शी तच्छन्दः । विशेषकाभावात् तिलतैलदारुवह्यादिवत् परस्परमिलिततदुभयापेक्षया परत्वं च मुक्तात्मनः प्रसिद्धमिति सदसत्तत्परं यदित्यनूद्यत इत्यभिप्रायेण मुक्तात्मतच्चमित्युक्तम् । ( ३७ ) प्रकृतिपुरुषशरीरकत्वम्, मुक्तात्मनस्तादधीन्यं च कारणत्वसाधकमित्याह अत इति । सर्वतत्वात्मकत्वादित्यर्थः । जगन्निवासशब्देन (शब्दे ) जगत् निवासो यस्येति विग्रहः । अतो निधान शब्देनात आधारत्वमेवानुक्कं विवक्षितमिति प्रदर्शन।याधिकरणव्युत्पत्तिं दर्शयति निधीयते वीति । तेन त्वमक्षरमित्यादिसामानाधिकरण्यकारणं विश्वशरीरिस्वं विवक्षितमित्याह विश्वस्य शरीर- T 2 अन सानिध्यशुद्धः पाठः । " कपिला महामुनये मुनये शिष्याय तस्य चाऽऽसुरये पञ्चशिक्षाय तथैश्वरकृष्णायैते नमस्यामः” इति श्लोकः । 882 श्रीभगवान 11. 8830. साऽसि वैयं च परं च घाम या ततं विश्वमनस्वरूप ३८ जगति सर्वो वेदिता’ वेयं च सर्वे स्वमेव । एवं सर्वात्मतयाऽवस्थितस्त्वमेव परं च प्राप्य स्थानमित्यर्थः । त्वया ततं विश्वमनन्तरूप । स्वयाऽऽस्मत्वेन विश्व चिदचि वाम स्थान न्मित्रं जगत् ततं व्याप्तम् ॥ ३८ ॥ अतस्त्वमेव वाय्वादिशब्दवाच्य इत्याह- वायुर्थमोऽसि णशशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं (पितामहस्वं) 2 प्रपितामहा । + सर्वेषां प्रपितामहस्त्वमेवः पितामहादयश्च । सर्वासां प्रजानां पितरः प्रजापतयः प्रजा- पतीनां पिता हिरण्यगर्भः प्रजानां पितामहः, हिरण्यगर्भस्यापि पिता एवं प्रजानां प्रपिता भूतस्येति । एतेन निधान शब्दस्याताव्यक्तपरत्वं कैश्विदुक्तं निरस्तम् ॥ । J वेनासीत्यादौ परमात्मनो वेदितृत्वादिमात्रविधानेऽतिशयाभावात् कारणावस्थद्रव्यान्तर्या- मित्वस्य चोक्तत्वात् कार्यावज्ञातृज्ञेयान्तर्यामित्व मेवात विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह जमति सर्वो वेदिता वेद्यं चेति । धामशब्दस्यानेकार्थस्यापि स्थाने प्रसिद्धिप्रकर्षात् स एवार्थ उचितः । स्थानं चप्राप्यमिति प्रसिद्धम् । अतः परत्वेन विशेषितमाप्यत्वमेवात्र विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह प्राप्यस्थान- मिति । यद्वा परमप्राप्यं भगवदसाधारणं स्थानं विवक्षितं स्यात् ; तेनापि पूर्ववत् सामानाधिकरण्यव्य- पदेशः । आमनन्ति च तदप्राकृतं स्थानम्, “अरव ह वै व्यचार्णवौ ब्रह्मलोके तृतीयस्यामितो दिवि । तदैरंमदीयं सरः तदश्वत्थस्सोमसवनस्तदपराजिता पूर्वझणः प्रभुविमितम्” (छा. ८.५. ३) इति, तथा, “सहस्रस्थूणे विमिते दृढ उसे यत्र देवानामधिदेव आस्ते” (तला) (जैमि त्रा 4. 344) इति । सामान्यतो विशेषतश्व प्रवृत्तयोः पूर्वोत्तरसामानाधिकरण्ययोर्मध्यस्थेन त्वया ततमित्यादिना शरीरात्मभाव एव निबन्धनमिति स्रष्टमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह स्वयाऽऽत्मत्वेनेति ॥ ३८ ॥ 1 “इन्द्रं मित्रं वरुणममिमाहुरथो दिव्यस्सुपर्णो गरुत्मान् एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्त्यग्निं यमं मातरिश्वानमाहुः " (ऋ. २. ३. २२.४६), “तदेवाभिस्तद्वायुस्तस्सूर्यस्तद् चन्द्रमाः, तदेव शुक्रममृतं तम खदापः स प्रजापतिः” (ना) इत्यादिश्रुत्युपबृंहणाभिप्रायेण ‘त्वया ततं विश्वम्’ इति निर्दिष्टं शरीरात्मभावं वायुर्यमो ऽभिः इत्यादिसामानाधिकरण्यहेतुत्वेनाह अतस्त्वमेवेति । संबन्धिविशेषा- नुपादानात् प्रपितामहत्वं सर्वप्रतिसंबन्धिकमित्यभिप्रायेणाह सर्वेषां प्रपितामहस्त्वमेवेति । चशब्दः पितामहादिसमुच्चयार्थक इत्यभिप्रयन् आह पितामहादयधेति । सर्वप्रपितामहस्य कस्यचिदभावेन तच्छरीरकत्वेन प्रपितामहत्वायोगात् अन्यथा तदाह सर्वासां प्रजानां पितर इत्यादिना । प्रजापतयः 1 धार्थ पय घेतेति प्रयोगौचित्यात् अन ज्ञातेत्यर्थलाभाय वेदितेति भाष्ये प्रयोगः । 2 अत्र मध्ये त्वमिति निर्देशांत वाय्वादिसामानाधिकरण्यं व्यवधानेन, प्रपितामहसामाना- धिकरण्यं साक्षादिति विभज्यते । माध्ये पितामद्दादीति शब्दप्रयोगाव टोकातश्च प्रजापतिशब्दस्याने पितामह इति मान्ाह्निविपाठः भाष्यादिसंयत इव । अन्यथा अर्थकथनमिति ध्येयम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाध्यम 11 99 49, $85 महः । पितामहादीनामात्मतया तत्तच्छब्दवाच्यस्त्वमेवेत्यर्थः ॥ ३८ ॥ अत्यद्भुताकारं भगवन्तं दृष्ट्ा हर्षोत्फुल्लनयनोऽत्यन्तसाध्वसावनतः सर्वतो नमस्करोति ॥ नमो नमस्तेऽस्तु सद्दनकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व । fararatर्यामितविक्रमस्त्वं सर्व समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ३२ ४० [अनन्तवीर्य ] अ[पर]मितवीर्य, अपरिमितपराक्रमस्त्वं सर्वमात्मतया समाप्नोषि ततः सर्वोऽसि । यतस्त्वं सर्वे चिदचिद्वस्तुजातमात्मतया समाप्नोषि अतः सर्वस्य चिदचिद्वस्तु- जातस्य स्वच्छरीरतया त्वत्प्रकारत्वात् सर्वप्रकारस्त्वमेव सर्वशब्दवाच्यो ऽसीत्यर्थः । ‘स्वमक्षरं सदसत्’ (३७), ‘वायुर्यमो ऽग्निः’ (३९) इत्यादिसर्वसामानाधिकरण्यनिर्देशात्मतया व्याशिरेव हेतुरिति सुन्यतमुक्तम्, “त्वया तसं विश्वमनन्तरूप” (३८), “सर्वे समषि ततोऽसि सर्वः” इति च ॥ ४० ॥ खेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे लखेति । अज्ञानता महिमानं तथै मण प्रमादात् प्रणयेन वाऽपि ॥ यश्वापदासार्थमसत्कृतोऽसि विहारय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाऽप्ययुक्त तत्समक्षं तत् क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ e ४२ सवानन्तवीर्यत्वामितविक्रमत्व सर्वान्तरात्मत्वष्टृत्वादिको यो महिमा, तमिममजा- दक्षादयः । चशब्दसमुच्चितपितामहत्वं तु तच्छरीरकतयेत्याह पितामहादीनामात्मतयेति ॥ ३८ ॥ नमो नमस्तेऽस्तु इत्यादिनोतनमने विश्वरूपप्रदर्शनप्रकटितपरस्य सौलभ्यानुभवजनितभय- हर्षादेव हेतुरित्यभिप्रायेणाह अत्यद्भुताकारमिति ॥ ३९ ॥ अनन्तस्य वीर्यमिव वीर्यं यस्येत्यन्यथाप्रतिपत्तिवारणायाह अ[परि]मितवीर्यति अमित- शब्दस्यामितपरत्वे शास्त्रादिसिद्धिबिरोधात् अपरिमितपराक्रमेत्युक्तम् । सर्वे समाझोपीत्यक्ष आकाशादिवत् व्याप्तिव्युदासाय, ‘अन्तः प्रविष्टश्शास्ता जनानां सर्वात्मा’ (य. आ. ३. ११.२१) इत्यादिश्रुत्युक्त | स्मत्वपर्यवसितनियमनार्थव्याप्तिर्विवक्षितेत्यभिप्रयन् माह सर्वमात्मतयेति । ‘पुरुष एवेदं सर्वम्’ (पु), ‘आत्मैवेदं सर्वे’ (छा. ७. २५. २), ‘नारायण एवेदं सर्वम्’ (ना. उ. ) इत्यादि- श्रुतिस्थ सर्वशब्दसामानाधिकरण्योपबृंहणाय, ‘सर्वत एव सर्व’ इति पूर्वोक्त सर्वशब्दसामानाधिकरण्यं न बाधाद्यर्थम् अपितु शरीरात्मभावनिबन्धनविशिष्टैक्यपरमित्युक्तमित्यभिप्रायेणाह यतस्त्वमित्यादि । सकल वेद वेदान्ततदुपबृंहणेषु भगवद्वाचिशब्दानां सर्वचिदचिद्वस्तुयाचिसामान्यविशेष सकलशब्दसामानाधि- करण्यस्यापि शरीरात्मभाव एव निबन्धूनमिति एतत्प्रघट्टफलितमित्यभिप्रायेणाह त्वमक्षरं यदसदित्यादि ॥ J इदं शब्दविशेषितमहिमशब्दः प्रकृतमहिमानुवादीत्यभिप्रयन् आह अनन्तवीर्यत्वामितविक्रमस्वे- 1 अस्तवीर्यामितविक्रम इत्येकं पदं शांकरे । 2 हे सखे इति संबुद्धिवादार्थः श्लाके संधिः।

884 श्रीभगवद्गीता – 11, 41-48. नतः सया प्रमादाद मोहात्, प्रणयेन चिरपरिचये वा सखेति मम वयस्याः इति मत्वा, हे कृष्ण, हे यादव, हे सखे इति त्वथि प्रसमं विनयापेतं यदुक्तम्, यच्च परिहासार्थे सर्वदेव सत्काराई स्त्वमपरकृतोडांस, विहारशय्यासन भोजनेषु च सहकृतेषु एकान्ते का समर्थ वा यत् ’ असस्कृतोऽसि ; तत् सर्वे स्वामयमेयमहं क्षामये ॥ ४१ ॥ ४२ पिताऽसि श्लोक चराचरस्य त्वमस्य पूज्य गुरुगंरीयान् । न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुरोऽम्पो लोकन्नये ऽप्य निमप्रभाव ॥ अप्रतिमप्रभाव ! त्वमस्य सर्वस्य चराचरस्य लोकस्य पिताऽसि । ग्रस्य लोकस्य गुरुधासि अतस्त्वमस्य चराचरस्य लोकस्य गरीयान् [पूज्यः ?] पूज्यनमः । न त्वत्समो ऽस्त्यभ्यधिकः त्यादि । प्रमादशब्दस्य ज्ञानपरत्वे अजान तेत्यनेन पौनरुक्त्यात् सजातीयत्वभ्रमपरत्वमभिप्रेत्य प्रमादान्मो- हादित्युक्तम् । सखेति बुद्धिहेतुत्वस्वारस्यात् प्रीतिवाचिनाऽपि प्रणयशब्देन तदौपयिकचिरपरिचयोप- चारो युक्त इत्याशयेनाह प्रणयेन चिरपरिचयेनेति । ‘सयुजा सखाया’ (मु. ३.२.१) इति श्रुतिप्रतिपन्न सखित्वबुद्धमहादिजन्यत्वासंभवेन सखेति मत्वेत्येतत् लौकिकवयस्वत्वबुद्धिपरमित्याशयेनाह मम वयस्य इति मत्वेति । हे कृष्णेत्यादिकं प्रसभोवत्या कारसमर्पकमित्याशयेनान्वयं दर्शयन् प्रकृतोचित- विनयाभावपरत्वमाह हे कृष्णेत्यादि(दिना)। यश्चेत्यत्र चशब्दाभिप्रेत । सत्का बहुत्वसिद्ध्यर्थं यदसत्कृतो ऽसीत्यस्याssवृत्त्या वाक्यभेदमङ्गीकृत्य अर्थमाह यच्च परिहासार्थमित्यादिना । तत एव तत्सर्वम् इति तस्य बहुत्वमुच्यते । परिहासार्थमप्यसत्कारो महद्विषयेऽपराध एवेत्यभिप्रायेण मध्यमपुरुषाक्षिप्तार्थ- माह सर्वदैव सत्कारास्त्वमिति । एकशब्दफलितोक्तिः एकान्त इति ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ त्वया क्षामणे कृतेऽपि, क्षमेऽहमिति केन निश्चितम् मदन्यः कश्चिदाश्रीश्ता- मिति भगवदभिप्रायमुन्नीय तदुचरत्वेन हेतुफलभावेन प्रवृते लोकद्वये प्रथमश्लोकस्थाविशेष- णानि अप्रतिमप्रभावत्वोपपादकानीत्यभिप्रायेण अप्रतिमप्रभावेति प्रथममुक्तम् । पितृगुरुपूज्यशब्दानां संबन्धिसापेक्षत्वेन लोकशब्दस्य सर्वलाभ्ययमाह अस्य लोकस्य पिताऽसीत्यादिना । निरुपाधिक- पितृत्वगुरुत्वे पूज्यतमत्व हेतुरित्यभिप्रायेणाह अत इति । पूज्यत्वे गरीयस्त्रमनवच्छिन्न [स्व ?]मिति 1 भाष्ये यच्छन्दनयसङ्गावेऽपि यत्समक्षमिति व पाठप्रायः अन व चन्द्रिकार्या - स्याप्यावृत्तिरेवक्ता शांकरे तत्समक्षमित्येव पठित्वा तदिन क्रियाविशेषवामित्युक्तम । अरि- विशेषणतया तदसत्कारविषयीकृतोऽसीत्येवमर्थाभिप्राणैव उत्तराधे माध्ये वाक्यमेवाश्रयणमिव । असत्कारम्य पुत्रः कथन एव तच्छन्दवारम्यात् । यच्छनयमखेऽपि इयं नावश्यम । तरि पछयघटनेव भाये वा तमेव । भाष्ये टीका वा तुरून्तात्री नतः । तत् तस्मादित्यर्थोऽपि नापेक्षितः यथा हामार्थमिति वाक्ये विहारादिकन्यकाल विषयम् । तदनुक्की न्यूनता च स्यादिति पृथग्वाययकरणम् । 2 अमेये ते चुकम् | साहशोऽहं कथं वशीकार्थः; कथमहं क्षमें हत्या पित्वादिसंवन्धं मारयति पितेति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामान्यम् 11. 48 44. 885 कुतोऽन्यः - लोकत्रयेऽपि त्वदन्यः कारुण्यादिना केनापि गुणेन न स्वत्ममोऽस्ति । कुतोऽभ्यधिक १ ४३ ॥ 1 तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कार्य प्रसाइये स्वामीशमी उम् । पितेव पुत्रव्य सखेव सक्युः प्रिय: प्रिमायासि देव सोढुम् ॥ + ४४ यस्मात्सर्वस्य पिता पूज्यतमो गुरुव कारुण्यादिगुणैश्च सर्वाधिकोऽसि, नसमात् स्वामीशमीडयं प्रणम्य प्रविधाय च कार्य, प्रसादये यथा कृतापराधस्यापि पुत्रस्थ, यथा च सख्युः प्रणामपूर्व प्रार्थितः पिता वा सखा वा प्रसीदति तथा त्वं परमकारुणिका ज्ञापनाय प्रवृत न स्वरसमोऽस्तीति वाक्यं व्याख्यास्यन् प्रयोजनातिशयसत्त्वात् लोकत्रय- शब्दस्यालान्वयमा लोकत्रयेऽपि स्वदन्य इति । अत्र लोकत्रय शब्देन कृत कम कृतके कृतका कृतकमित्युक्त लोकत्रयं वा, लोक्यतेऽनेन प्रमाणान्तराप्राप्तार्थ इति व्युत्पस्या वेदलय वा विवक्षितम् । साम्यस्य भेदघटितत्वात् न स्वत्समोऽस्तीत्यनेनैव अन्यस्मिन् भगवत्साम्यनिषेध. लाभात् अन्य पदानर्थक्यमित्याशङ्कापरिहाराय ‘अन्यस्त्वत्समो नास्ति, त्वमेव तब समः’ इत्यर्थलाभार्थी स्वदभ्यः इत्युद्देश्य समर्पकत्वेनान्यशब्दस्यान्वय उक्तः । तेन कार्यस्वकर्मवश्यत्वादिना भगवदन्यत्वेन प्रसिद्धानां विधिशिवादीनाम्, “हिरण्यगर्भस्समवर्तताग्रे (जु. ४. १.८ ३१), “अजस्य नाभावध्येक- मर्पितम् " (यजु. ४ ६ २. ८), “वदा तमतन्न दिवा न शत्रिन सन्न नासत् शिव एव केवलः " (वे. ४. १८) इत्यादिषु सतद्वाचिशब्दश्रवणेन कारणस्यादिना भगवत्साम्यावातप्रतीतादपि “आकाश स्तलिङ्गात् " ( १. १. २३), “श्राणस्तथाऽनुगमात्” (२९), “शास्त्रदृष्ट्या तूपदेशो वामदेववत्” (३१, “साक्षादप्यविरोध जैमिनिः” (१२. २९) इत्यादिन्यायानुरोधेन, “एप सर्वभूतान्तरात्मा अपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण: " (सु. ७), “एको ह वै नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशान: " ( महो. १. १ ) इत्यादिश्रुतिसिद्धसर्वान्तरात्मत्वापहतपाप्यत्वादिविशिष्टभगवदसाधारणधर्मप्रतिपादक- वाक्यस्य हिरण्यगर्भाजशिवादिशब्दानां भगवत्परतया न तेषां भगवत्साम्यगन्धोऽपीति लभ्यते । केनापि गुणेनेति । किमुत सकलकल्याणगुणैः, जगत्कारणत्वमोक्षप्रदत्वादिना चेति भाषः । अनेन साम्यैक्योतीर्ण- व्यक्त्यन्तरत्वपक्षा निरस्ता वेदितव्याः ॥ ४३ ॥ r " " तस्मादिति । पूर्वश्लोकोक्त निरुपाधिक पितृत्वपूज्यतमत्व गुरुत्वादिकं हेतुखेन परामृशतीत्यभिप्रायेणाह यस्मात्त्वं सर्वस्य पितेत्यादिना । प्रणभ्येति प्रपदनमुच्यते । पूर्वोक्त पितृत्वादिपरामर्शिना तस्मादित्यनेन अहमित्यनेन च आनुकूल्य संकल्पाचानि सूचितानि । प्रणिधाय काय नित्यनेन ‘वृद्धि मनसा ध्यायति’ (यजु. ६. १.७ ३८.) इत्युक्तरीत्या करणमूर्तिः सूचिता । प्रणम्य प्रसादये । प्रसादार्थ प्रणमा मीत्यर्थः । प्रमाध्ये. मोतुमित्याभ्यामर्थसिद्धं वदन् दृष्टान्तदन्तिकयोस्साधर्म्यमुपपादयति यथा कृतापराधस्यापीत्यादिना ॥ ४४ ॥ · 1 प्रणिधाय प्रकर्षेण भूमौ निधाय । ST-49

886 श्रीभगवङ्गीता - अ. 11. 45-46 ‘प्रियाय मे सर्व सोडुमर्हसि ॥ ४४ ॥ अपूर्व हृषितोऽस्मि दृष्ट्रा व्यथितं मम । तदेव में दर्शवदेव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास | 1 ६५ अदृष्टपूर्वम् - अत्यद्भुतमस्युग्रं च तव रूपं दृष्टा हृषितोऽसि प्रीतोऽख मयेन प्रव्य- थितं च मे मनः । अतस्तदेव तच सुप्रसन्नं रूपं में दर्शय । प्रसीद देवेश जगन्निवास - मयि प्रसादं कुरु देवानां वमादीनामपीश, निखिलजगदाश्रयभूत ॥ ४५ ॥ किरीटिनं गदिनं चकस्तमिच्छामि खां द्रष्टुमहं तथैत्र । तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वसूनें ॥ ४. तथैव = पूर्ववत्, किनीटिनं गदिनं चक्रहस्तं त्वां द्रष्टुमिच्छामि । अतस्तेनैव पूर्वसिद्धेन चतुर्भुजेन रूपेण युक्तो भव । सहस्रबाहो विश्वमूर्ते इदानीं सहस्रबाहुत्वेन विश्ववत्वेन दृश्य- बिचित्रस्यापि [ अ ] दृष्टपूर्वस्यैवाश्चर्य विषयत्वदर्शनात् अष्टपूर्वमित्यनेन फलितमाह अत्यद्भुतमिति । ‘भयेन च प्रव्यथितं मनो मे’ इत्यनेनाक्षिप्तम ‘आख्याहि मे को भवानुरूपः’ इत्यत्रोक्तं विशेषणमाह अत्युग्रं चेति । भयेन चेत्यत्र चशब्दस्य निप्ययोजनत्वादुक्तन्यथा हेत्वन्तर समुच्चयार्थत्वमयुक्तमिति उक्तप्रीतिसमुच्चयार्थत्वमभिप्रेत्य व्यवहितान्त्रयमाह प्रव्यथितं च मे मन इति । पूर्वार्धोक्तस्य व्यथासहित- प्रीतिजनकत्वस्योत्तरार्धर्थहेतुत्वमभिप्रेत्याह अत इति । तच्छब्दस्य पूर्वप्रसिद्ध कारपरामर्शित्वेन तदभि प्रेतमाकारमाह सुप्रसन्नमिति । अनेन केवलप्रीतिहेतुत्वं सूचितम् । प्रपन्नस्य रक्षणमवश्यं कार्यमित्यभि- प्रायेण मे दर्शयेत्युक्तम् । देव देवेशेति संबोधनद्वयेन ‘तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं दैवतानां परमं च दैवतम्’ (श्वे. ६. ७) इति श्रत्यर्थोऽभिप्रेत इत्याशयेन देवानां ब्रह्मादीनामपीशेत्युक्तम् । दृश्यमान- रूपस्य ‘वैकथं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा’ (१३) इति जगदा श्रयत्वेन दृश्यमानत्वात् जगन्निवासे त्यनेन तदुच्यत इत्यभिप्रयन् आह जगदाश्रयभृतेति ॥ ४५ ॥

तथैवेत्यस्य, पूर्वं जगदाश्रयमत्यद्भुतं रूपं द्रष्टुमैच्छम् तथैव पूर्वरूपं द्रष्टुमिच्छामीत्यर्थअनं युदस्यन् अतीतावस्थाविशिष्टस्य कथं प्रदर्शनमिति शङ्कां च अर्थात् परिहरन् अम्बयमेदेन तत् व्याचष्टे तथैव पूर्ववस्किरीटिनमिति । पूर्वदृष्टसजातीयमेव द्रष्टुमिच्छामीत्यर्थः । रूपेणेत्यत्र तृतीयायाः करणार्थत्वा संभवात् रूपेण युक्तो भवेत्युक्तम् । सहस्रबाइदर विश्वमूर्तिविशिष्टस्य चतुर्भुजरूपयुक्तत्वासंभवं कालमेदेन परिहरति इदानीमिति ॥ ४६ ॥ 1 यथा वा प्रिय प्रियायाः अपराध क्षमते, तथा सोदुमिति शांकरम स्वरामान्तराध्याहार- दोषात् प्रियाया इति पदच्छेचे प्रियायाईसीति संध्ययोगाश्च किष्टम् । प्रियाय में इति । प्रियभूय मह्यमिति वा मसिद्धये इति वाऽर्थः । 2 अमेन सारथ्यदशायामपि शंखवत् मायकादेर्शप धारणं ज्ञायते । 3 अदृष्टपूर्वस्यैवेति पाठान्तरम् । उलिपाठे पूर्व यत् विचित्र तत्राणाश्चर्य- स्वमस्तीति अदृष्टपूर्वन्यमभुनत्ये अतिशयापादकार। अतः अत्यद्भुतमित्युक्तमित्यर्थः । अत विचित्रस्य दृष्टपूर्वस्यापीति पाठो युक्तः । दृष्टपूर्वस्य विधितस्याप्यदृष्टपूचस्येवेति पाठः स्थितः स्यात् । अष्टपूर्वपदादेव हेतुभूतमद्भुतत्यमिष व्यथाहेतुरुप्रत्वमपि लभ्यमेव ।

नात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् 11 47-48. 387 मानरूपस्त्वं तेनैव रूपेण युक्तो भवेत्यर्थः ॥ ४६ ॥ श्रीभगवानुवाच- मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् । तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥ ★ ४७ यन्मे तेजोमयं तेजसां राशि, विश्व विश्वात्मभूतम् अनन्तम् अन्तरहितम् प्रदर्श- नार्थमिदम् आदिमध्यान्तरहितम् ; आद्यम् मयतिरिक्तस्य कृत्स्नस्यादिभृतम् त्वदन्येन केनापि न दृष्टपूर्वे [ परं ?] रूपम् - तदिदं प्रसन्नेन मया मद्भक्ताय ते दर्शितम् ; आत्मयोगात् आत्मनस्सत्यसंकल्प त्वयोगात् ॥ ४७ ॥ अनन्यभक्तिव्यतिरिक्तः सर्वैरप्युपायैर्यथावदवस्थितोऽहं द्रष्टुं न शक्य इत्याह- तेजोमयमित्यत्र मयटः प्राचुर्यार्थत्वमभिप्रेत्याह तेजसां राशिरिति । विश्वात्मभूतमिति । विश्वव्यापकमित्यर्थः ; अचेतनस्य हि नाऽऽत्मत्वं संभवति । ‘अनादिमध्यान्तम्’ (१९) इति पूर्वमुक्तत्वात् अनन्तमित्येतदितरोपलक्षणमित्याह प्रदर्शनार्थमिदमिति । आद्यमित्यत्र प्रतिसंबन्धिविशेषानिर्देशात् कुन स्याssदिभृतमित्युक्तम् । स्वदन्येनेत्यनेनार्थसिद्धमाह केनापीति । प्रसादस्य निर्हेतुकत्वे वैषम्य- नैर्घुण्यप्रसङ्गात् सव (ते) इत्यनेनाभिप्रेतं प्रसादहेतुमाह मद्भक्ताय त इति । योगशब्दस्य ध्यानपरत्व- व्युदासाय व्याचष्टे आत्मनस्सत्यसङ्कल्पत्वयोगादिति ॥ ४७ ॥ कथमेतदूपस्य मदन्येन केनाप्यदृष्टपूर्वत्वम् येनकेनचिदुपायेनान्यैरपि दर्शनसंभवादित्यत एतदुपपादकत्वेनोत्तरश्लोकमवतारयति अनन्यभक्तिव्यतिरिक्तैरित्यादिना । एवंरूपः इत्यस्याप्राकृत- रूपविशिष्टपरत्वे ‘कृष्णावताररूपस्य सर्वैर्दृश्यमानत्वानुपपत्त्या मनुष्यादिविसजातीयत्वाप्राकृतत्वादि- रूपपरत्वमभिप्रेत्याह यथावदवस्थितोऽहमिति । एकान्तभक्तिरहितानामवताररूपदर्शनं तु मनुष्यादि सजातीयत्वप्राकृतत्वादिरूपेण यथावस्थितदर्शनमेवेति भावः । स्वदित्येतत् पृथक्पदं मक्तिमत्परं चेत्यभि प्रयन् आह मयि भक्तिमतस्त्वत्तोऽन्येनेति । अलान्यपदेन अर्जुनाभ्यत्वविवक्षायां ‘भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन’ (५४) इत्युत्तरग्रन्थविरोधापत्त्या भक्तिमदन्यत्व- मात्र विवक्षितमित्याह एकान्तभक्तिरहितेन केनापीति । वेदशब्दोऽर्थवत्तया श्रुतवेदपरः । तेन ‘श्रोतव्यः’ (बृ. ४. ४ ख ) इत्युक्तश्रवणं लभ्यत इत्यध्ययनस्य पृथगुक्तत्वात् क्रियाशब्देन गोबलीवर्द- नयात् यज्ञदानाध्ययनादिव्यतिरिक्तहोमादिक्रिया उच्यन्त इत्यभिप्रेत्य वेदयज्ञादिभिरित्युक्तम् । ‘तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन’ (बृ. ६.४.२२ ) इति श्रुत्या वेदयज्ञादीनां भक्तिद्वारा दर्शन साधनत्वप्रतीतेः कथमयं निषेध इति शङ्कावारणाय केवलैरित्युक्तम् ||४८ 1 अप्राकृतं रूपमिदं द्रष्टुमशक्यमित्युक्त कृष्णरूपस्त्यापि दृश्यमानत्वमनुपपन्नं स्यादिति भावः ।

10 388 श्रमगगीता- 11, 48-50. न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्नतपोभिरुत्रैः । एवं रूप शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदम्येन कुरुप्रवीर ॥ एवंरूपो यथावदवस्थितोऽहं मयि भक्तिमतस्त्वत्तोऽन्येन एकान्त [ऐकान्तिकात्य [न्तिक ] भक्तिरहितेन केनापि पुरुषेण वेदयज्ञादिभिः केवलैर्द्रष्टुं न शक्यः ॥ ४८ ॥ मा ते व्यथा मा व चिमूटभावो दृष्ट्रा रूपं घोरमीममेवम् । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनरुत्वं तदेव मे रूपनि प्रपश्य ॥ ४२ ॥ अघोररूपदर्शनेन ते या व्यथा, यथ विमूढभावो वर्तते, तदुभयं मा भूत् । त्वया अभ्यस्तपूर्वमेव सौभ्यं रूपं दर्शयामि, तदेवेदं यम रूपं प्रपश्य ॥ ४९ ॥ सञ्जय उवाच – इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथो ‘कन्या स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः । आश्वासयामास च श्रीतमेनं भूत्वा पुमस्सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ५० ॥ एवं पाण्डुतनयं भगवान् वसुदेवसूतुरुक्त्वा भृयः स्वकीयमेव चतुर्भुजं रूपं दर्शया- मास । अपरिचित [व] रूपदर्शनेन भीतमेनं पुनरपि परिचितसौम्यवपुर्भूत्वा आश्वासयामास च महात्मा सत्यसंकल्पः । अस्य सर्वेश्वरस्य परमपुरुषस्य परस्य ब्रह्मणो जगदुपकृतिमर्त्यस्व वसुदेवसूत्रोश्चतुर्भुजमेव स्वकीयं रूपम् ; कंयात् मीतवसुदेवप्रार्थनेन आकंपवघात् भुजद्वयमुप- संहृतं पादाविष्कृतं च । ‘जातोऽसि देव देवेश शङ्खचक्रगदाधर । दिव्यं रूपमिदं देव i ‘दृष्ट्वा रूपं, ’ मा ते व्यथा मा च विमुढभावः’ इत्यल क्रियापदविशेषाश्रवणादेतदूपदर्शनेन व्यथा तेन न च विहाय इति प्रतीतिरस्थात् भूदित्यध्याहारेऽपि एतद्रूपदर्शनस्य व्यथाद्यमावहेतुत्व- प्रतीतिस्स्यात् तद्वारणाय व्याचष्टे ईदृशघोररूपदर्शनेनेत्यादिना । तदेवेदं मे रूप पुनः पश्येत्युक्तया भीत्यादिहेतुभूतमेवेदं पुनः पश्येत्यर्थभ्रमस्यात् । अतस्तच्छन्दमन्यथा व्याचष्टे अभ्यस्तपूर्वमेव सौम्य रूपमिति । वर्तमानार्थके दंशब्देन रूपद्वयस्यैककालीनत्वभ्रमभ्युदासाय वर्तमानसामीप्यपरं तदित्यभिप्रायेण दर्शयामीत्यध्याहृतम् । तथा च इदंशब्द: प्रदर्शयिप्यमाण ( प्रदश्यमान ) पर इति भावः ॥ ४९ ॥ सहजमीतिद्योतनायाह एवं पाण्डुतनयं वसुदेवसूनुरिति । स्वकमित्यल स्वपदं कृष्णावतारपर- मित्यभिप्रेत्य खकीयमेव चतुर्भुजं रूपमित्युक्तम् । भीतमेन मित्यल इदानीं प्रदर्शितचतुर्भुजरूपदर्शनेन भीतत्वमन्युदासायाह अपरिचित [ख] रूपदर्शनेनेति । कथमस्य इच्छामात्रेण नानारूपपरिग्रहादिक- मित्यतस्तदुपपादकत्वेनेोक्तं महात्मेत्येतत् प्रकृतोक्यो गितया व्याचष्टे सत्यसंकल्प इति । अप्रतिहत- संकल्पत्वात् सर्वमुपपन्नमिति भावः । कृष्णस्य द्विभुजतया नन्दवजे अवस्थानाच्चतुर्भुजं रूपं कथमेतस्य 1 शिव्दसद्भावात् तथेतिपदं चार्थे । श्राश्रमवानुषा वेति वचनक्रिया रूपवाक्यार्थेन दर्शयामासेत्येतद्वाक्यार्थसमुचय इत्युक्तं भवति । 2 भूदिति क्रियापदस्याभावाद माइस्थ नेत्यर्थस्वीकारे, न तं व्यथा नापि विमूढभाव इत्यर्थः स्यादिति भावः । 3 अयथासंधिरार्षः |

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 11. 50 54. 389 प्रसादेनोपलंदर उपसंहर विश्वात्मन् रूपमेतच्चतुर्भुजम्’ (वि. ५.३.१३) इति हि प्रार्थितम् । शिशुपालस्यापि द्विषतोऽनवरत भावनाविषयश्चतुर्भुजमेव वसुदेवसूनो रूपम्, “उदा पीवश्चतुर्बाहुं शङ्खचक्रगदाधरम्” (वि. ४. १५.१३) इति । अतः पार्थेनाव तेनैव रूपेण चतुर्भुजेनेत्युच्यते ॥ ५० ॥ अर्जुन उवाच – दृष्ट्वेद मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ५२ ॥ अनवधिका तिशय सौन्दर्यमौकुमार्यलावण्यादियुक्तं तवैवासाधारण मनुष्यत्वसंस्थान- संस्थितमतिसौम्यमिदं तव रूपं दृष्ट्वा इदानीं सचेतास्तंवृत्तोसि ; प्रकृतिं गतथ ॥ ५१ ॥ श्रीभगवानुवाच – 1 सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥ १२ ॥ मम इदं सर्वस्य प्रशासनेऽवस्थितं सर्वश्रयं सर्वकारणभूतं रूपं यत् दृष्टवानसि तत् सुदुर्दर्श न केनापि द्रष्टुं शक्यम् । अस्य रूपस्य देवा अपि नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः, न तु दृष्टवन्तः ॥ कुत इत्यत्राह LLL नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न वेज्यया । शक्य एवं वधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ५३ ॥ भक्त्या त्वनन्यया शक्य अह ं वं वधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परतः ॥ ५३ ॥ वेदैरध्यापन प्रवचनाध्ययनश्रवणजपविषयैः सगदान होमतपोभिच मद्भक्तिविरहितैः केवलैः यथावस्थितोऽहं द्रष्टुमशक्यः । अनन्यथा तु भक्त्या तत्त्वतशास्त्रज्ञातुं तवत- स्वकीयमित्यतः सप्रमाणं तदुपपादयति अस्य सर्वेश्वरस्येत्यादिना । समाश्रयणीयतौपयिकपरत्वसौलभ्य- व्याय अस्य सर्वेश्वरस्येत्यादिविशेषणानि । स्वकीयं रूपमिति कृष्णावतारस्य सहज रूपमित्यर्थः ॥ ५० ॥ मानुषं रूपमित्यस्य कर्मजन्यप्राकृतरूपपरत्वभ्रमन्युदासा येदशब्दाभिप्रेतं वदन् तत् व्याचष्टे अन- वधिका तिशय सौन्दर्येत्यादिना ॥ ५१ ॥ यच्छन्दस्य प्रसिद्ध परामर्शित्वेन प्रसिद्धाकारान् आह सर्वस्य प्रशासनेऽवस्थिनमित्यादिना । नित्यमित्यस्य पदार्थैकदेशदर्शनान्ययस्यागतिकस्य आश्रयणमनुचितमिति [कांक्षिण इत्यत्रान्वयम् ?] अभि- प्रेत्य आकाङ्क्षाया नित्यत्वं दर्शनाभावमवगमयतीत्याशयेनाह न तु दृष्टवन्त इति ॥ ५२ ॥ उत्तरश्लोकस्यैतदुपपादकतया न पौनरुवत्यमित्याशयेन तमवतारयति कृत इत्यत्राहेति । वेदानां स्वरूपेण साधनत्वाप्रसक्त्या तन्निषेधोऽनुपपन्न इत्यतस्तदभिप्रेतमाह वेदैरध्यापनप्रवचनेति । दानेज्या- कथनं होमस्याप्युपलक्षणमित्यभिप्रयन् आह यागदान होमतपोभिश्वेति । भक्तिद्वारा साधनत्वस्य, ‘तमेतं बेदानुवचनेन’ (बृ. ६. ४ २२ ) इत्यादिश्रुत्यवगतत्वात् मद्भक्तिविरहितैरित्युक्तम् । एवं- विधशब्दो मानुषत्वादिश्रमानर्हत्वाप्राकृतत्वादिपर इत्याह यथावदवस्थितोऽहमिति । न केवलं 1 भाध्ये तच्छब्दप्रयोगः स्यष्टतायें । मूले अन्ययस्तु यत् मम रूपं दृवानसि एवं सुदुर्दर्शमिति ।

1 890 1 श्रीभगवद्भीता म. 11. 54. साक्षात्कर्ते, ’ तस्वतः प्रवेष्टुं च शक्यः । तथा च श्रुतिः, “नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेवया न बहुना श्रुतेन । यमेवैष दृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनुं स्वाम्” (क. २. २३) इति ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ 9 साक्षात्कारमात्रे साधनत्वेन भक्तिरपेक्षिता; किंतु, ‘शुद्धभावं गतो भक्त्या शास्त्राद्वेद्मि जनार्दनम् ( भा. उ. ६८ ५ ) इत्यादिवत् शास्त्रतोऽर्थनिर्णये साक्षात्कारानन्तरभाविन्यां प्राप्तावपीत्यभिप्रायेण ज्ञातुं प्रवेष्टुम् इत्युभयं पूर्वश्लोकाप्रसक्तमिह प्रसञ्जितम् । तच्वत इत्येतत् विष्वप्यविशेषादपेक्षित- त्वाम्यान्वितम् । ततः प्रवेशः परिपूर्णप्राप्ति:, यथावस्थित सर्वाकारेणानुभव इत्यर्थः । तेन व्यूहविभ- वादिमात्र प्राप्तिव्यवच्छेदः । स्मर्यन्ते च साक्षान्मुक्तेरर्वाञ्चः प्राप्ति पर्व भेदाः, “लोकेषु विष्णोर्निवसन्ति केचित् समीमपृच्छन्ति च केचिदन्ये । अन्ये तु रूपं सदृशं भजन्ते सायुज्यमन्ये स तु मोक्ष उक्तः” इति । “एसद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ” (गी. ६.४२ ) इत्यस्य व्याख्याने यादवप्रकाशैश्चोक्तम्, “इदमल्पीयसी योगसिद्धिं गतस्य मृतस्य फलम् । यदि प्रथमां योगसिद्धि गक्षो म्रियते, त्यजति वा योगम्, श्वेतद्वीपे पूर्वश्लोके वैवादिभिर्द्रष्टुं न शक्य इत्युक्त्वा भक्तयैति इलोकारम्भात् भक्तया द्रष्टुं शक्य इत्यत्रैव नैर्भर्यात् मक्तेदर्शन साधनस्वमेव, दर्शनमेव तु प्रवेशोपायः इति न मन्तव्यम् : अविधेय- ज्ञानस्य मोश्नहेतुत्वेऽपसिद्धान्तात् । तस्य दर्शनस्य विषेयत्वस्वीकारे ‘द्रव्यो निदिध्यासितव्यः’ इत्युभयेोरेकी करणेन दर्शनसमानाकारध्यानत्यर्थ वर्णनस्यानुचितत्वादत्तः । उपासीत, स्मृतिलभ्मे सर्वप्रथीनां विप्रमोक्षः, क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे इति सर्ववाक्य सामरस्येन दर्शन- समानाकारध्यानं विधेयमेव मोक्षोपायः । मस्य ज्ञातुमित्युक्तशास्त्रजन्यज्ञानात् पूर्वमशेगात् भक्तयेति पदं ज्ञात्वेत्यशन्वये प्रोति विशेषमात्रपरम | द्रष्टुमित्यन्त्रान्वये परभक्तिपरम, प्रवेष्टु- मित्यब्रान्वये परमभक्तिपरम् । भक्तिशब्द: ‘स्नेहपूर्वमनुध्यानं भक्तिरित्यभिधीयने’ इति परिभाषणात् परभक्तिवाचक एवं अन्यत्र गौणः प्रयोगः प्राति विशेषत्वाभिनिवेशहेतुत्वरूपसामान्य धर्ममादाय, ब्रह्मशब्दवदति कश्चित् पक्षः । महनीयविषये प्रति भक्तिरित्यनुगतार्थ संभवे संकोचायोगात् सर्वापि मुख्या भक्तिः। प्रतियोगस्तु परभक्तिः, ततोऽत्युत्कर्षात् परमभक्तिरिति पक्षान्तरम्। द्वितीयपक्षानु- कुलम मत्र भक्तयेति पदम् तियान्ययात् । तत्र केवलप्रोगऽर्थग्रहणाभिनिवेशे शालाद्वेदनम् । ततः कर्मयोगादि परम्परया भक्तियोगो विहितो निष्पाद्यमे । ततस्तीव दिक्षा । ततः प्रसन्न भगवत्का- रितः परिपूर्णस्य परिपूर्ण कल्पस्य वा नस्य साक्षात्कारः । तत् परज्ञानम् । तज्जः प्रीत्यतिशयः परम- भतिः । ततः शपथपूर्वक निर्बन्धनपर्यन्तः प्राप्यभिनिवेशः । ततो भगवत्प्रसादः । ततो मोक्षः । अनुष्ठेया तु परभक्ति रेवेति सैवोपायतया विहिता : अम्यानि सर्वाणि फलपर्वाणि । तत्र पूर्वपूर्व- स्योत्तरोत्तरोपायत्वमस्येव । यदि परमो धर्मः परमभक्तिः, अतिशयितैव परभक्तिः अन्तिमप्रत्ययरूपा ‘यत्नेन खित्ते विनिवेशयन्ति इति विद्दिनैवेत्युच्यते, तदाऽपि भविहिता प्रीतिः फलमेच । प्रीत्यत्ति- शयाभिनिवेशातिशयगर्भा सेव परमभक्तिः । कचित्तु विशेषणमात्र प्रयोगः । परभक्ते ईर्शनसाधन- स्वमपि न साक्षात्, किंतु दिक्षाद्वारेव । पयमेक साध्यत्वात् दर्शनप्रवेशयोरुभयत्र चकारः । शातु- मित्यत्र चकाराभावः तद्धेतुम केर्विलक्षणत्वादिति । शिष्टमष्टादशे, ‘भक्तपा मामभिजानाति’ इत्यत्र द्रष्टव्यम् । 2 श्रीपाञ्चराले उपासन विशेषात् विभवमात्रस्य पश्चादू व्यूहस्य च प्रातिरप्युकाऽस्ति । 1

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 11.55, मत्कर्मकृत्मत्परमो मद्भक्तस्सङ्गवर्जितः । निर्वैरस्सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …. विश्वरूपदर्शनयोगो नाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ } 1 391 ५५ वेदाध्ययनादीनि सर्वाणि कर्माणि मदाराधनरूपाणीति यः करोति स मत्कर्मकृत् । मत्परमः - सर्वेषामारम्भाणा महमेव परमोद्देश्यो यस्य स मत्परमः । मद्भक्तः प्रत्यर्थमस्प्रियस्वेन मत्कीर्तन स्तुतिध्यानाचनप्रणामादिभिर्विना आत्मधारणमलभमानो मदेकप्रयोजनतया या सदयं तानि करोति स मद्भक्तः । सङ्गवर्जितः मदेकप्रियत्वेने तरसङ्गमसहमानः। निर्वैरस्सर्वभूतेषु- जायते ; भगवत्तालोक्यं वा याति; यदि ततोऽप्यधिकां योगसिद्धिं गतो त्रियते, विष्णुपार्षदो भवति ; यदि ततोऽप्यधिकाम्, पार्षदेश्वरो भवति यदि ततोऽप्यधिकाम, द्वारपालो भवति ; यदि ततोऽप्य- धिकाम, भगवतोऽङ्गसंवाहको भवति ; यदि ततोऽप्यधिकाम्, मन्त्रिस्थानीयः पृथगैश्वर्ययुक्तो भवति ; यदि पूर्णा योगसिद्धिं गतो म्रियते, भगवत्सायुज्यं गतो मुक्तः परमैश्वर्ययुक्तो भवति इति वैष्णवेषु योगशास्त्रेषु मर्यादा । तदेतत् सर्वमिह सूचितं भगवता, ‘अथवा योगिनाम् ’ ( गी. ६.४२ ) इत्यादिना " इति । ज्ञानदर्शनप्राप्तिहेतुत्वे भक्तेः पर्व भेदान्नान्योन्याश्रयणादिदोषः । पूर्वजन्मसुकृतमूल- सात्त्विक जनसंवादादिजनितं यथावच्छ्रवणानुगुणं किञ्चिदानुकूश्यरूपं भक्तिमात्रं शास्त्रजन्यज्ञानोत्पत्तौ सहकारि भवति । उत्कटदिदृक्षागर्भा तु परभक्तिः साक्षात्कारहेतुः ; साक्षात्कृते तु परिपूर्णानुभवाभि- निवेशलक्षणा परमभक्तिः प्रवेशहेतुरिति । भत्र अनन्ययेति पदं प्रागुक्तप्रक्रियया अनन्यप्रयोजनयेति भाव्यम् | अनभ्यदेवताकयेत्येके । ऐक्यानुसन्धानविवक्षा तु प्रागेव दूषिता प्रत्यक्षादिविरुद्धा च । तदेतदखिलमभिप्रेत्य संगृहीतम्, “एकादशे वयाथात्म्यसाक्षात्कारावलोकनम् । दत्तमुक्तं विदि- प्रायोर्भवत्येोपायता तथा ॥ " (गी. से १५ ) इति । भक्तिप्रशंसापरत्वशङ्कामपाकरोति तथा चेति । नायमात्मा इत्यादौ, “न पृथिव्यां नान्तरिक्षे न दिव्यमिश्चेतव्यः " (यजु. ५. २. ७. ३५) इत्यादाविव केवलानां निषेधः । यच्छन्दानूदितो वरणीयता हेतुगुणविशेषो भक्तिरेवेति अर्धस्वभावादुपबृंहण- बलाच्च सिद्धम् । अत्र तनुशब्दस्य विग्रहपरत्वे स्वरूपादिकं तत्परत्वे च विग्रहादिकमर्थलकधम् ॥५३॥५४ ; नाई वेदेरित्यादेः, वेदानुवचनेन (बृ. ६.४. २२) इत्यादिश्रुतिविरोधपरिहाराय भक्त्य भावेन वेदानुवचनादीनामुपयोगं वदन् प्रवेष्टुमित्युक्तं प्राप्तिहेतुं भक्त्यवस्थाविशेषं विविनक्ति मरकर्म- कृदिति । नाहं वेदैरित्यादिनोक्तान्येव कर्माणि भगवति समर्पणात् मत्कर्मशब्देनोच्यन्ते, कीर्तनादीनि तु प्रागुक्तानि भक्त्यन्तर्गतत्वात् मद्भक्तशब्देऽनुप्रवेशमर्हन्तीत्यभिप्रायेणाह वेदाध्ययनेति । कर्मप्रसङ्गात् वत्साध्यतया बुद्धिस्थं फलमिह मत्परमशब्देनोच्यत इत्याह सर्वेषामिति । लौकिकानामनपानादि- स्थानेऽस्य कीर्तनादिकमित्यभिप्रायेणाह आत्मघारणमलभमान इति । भक्तेः काष्ठाप्रासि ( स दशायां याशी निस्सङ्गता, तां सहेतुकां दर्शयति मदेकप्रियत्वेनेति । तृषितस्यामृतधारायां तृणादिनिरोध- वन्मन्यमानं सङ्गमेनं यथा स्वयं विरक्तो वर्जयति ; तथा स्वयं सङ्गे जातोद्वेग इत्यभिप्रायेण इतरसङ्गम- 892 श्रीभगवदीत 12.

यसले दियोगक सुखदुःखस्वभावत्वात् स्वदुः स्वस्य स्वापराधनिमित्तत्वानुसंधानाच सर्व- भूतानां परमपुरुपपरतखत्वानुसंधानः च सर्वभूतेषु चैवनिमिता भाषा नेषु निर्वैरः । य एवंभूतः, स मामेति मां यथावदवस्थितं प्राज्ञो त निरस्ताविद्य । द्यशेषदोषगन्धो मदेकानुभवो भवतीत्यर्थः ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाध्ये एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ श्री. । ॥ अथ द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ भक्तियोगनिष्ठानां प्राप्यभृतस्य परस्य ब्रह्मणो भगवतो नारायणस्य निःकुजैश्वयें साक्षात्वर्तुकामा चार्जुनाय अनवधिकातिशयकारुण्यौदार्य मौशील्या दिगुण नागरेण सस्य- संकल्पेन भगवत्ता स्वैश्वर्ये यथावदवस्थिनं दर्शितम् उक्त च तवतो भगवज्ज्ञ नदर्शन- प्रासीन कान्तिकात्यन्तिकमयबद्ध कृत्येकलभ्यश्वम् । अनन्तरमात्मप्रतिपाधनभूतःद आत्मो सहमान इत्युक्तम् । तादृश्यां भक्तिकाष्ठायां न केवलं शास्त्रवश्यत्वेन निर्वैरता; अपितु कारणाभावात् कार्याभाव इत्याह मत्संश्लेषेति । परमात्मनि रक्कतया तदितरविरक्तस्य सांसारिकक्षुद्र खदुःखयोरुपेक्ष- कत्वात् तन्निवर्तकेषु तत्प्रवर्तकेषु च नास्य वैरसंभवः । न च वापरार्थं जानतः परो द्वेषविषयः । न च कशा दिवश्रतत्र त्याऽवगताय कश्चिदनुन्मत्तः कुप्येत् । आत्मन इव परेषामपि विश्वरूपभगवद्रूपत्वानु- सन्धाने कथ वैरावकाश इति भावः । एवंभूतः एवंविधः । प्रवेष्टुनिति प्रागुक्तानुसन्धानेनाह मां यथावदवस्थितमिति । प्रवेशमाप्त्यादिशब्दानामन्यार्थतां कुदृष्टमिमतां निराकर्तुं परमनिश्श्रेयस रूपाया: पासेस्स्वरूपं शोधयति निरस्तेति । निरस्तत्व मपुनरङ्कुरविनष्टत्वम् । अया अज्ञानान्यथा- ज्ञानतत्कारणकर्मादिरूपा । पूर्वावस्थायामपि कतिपया विद्य. दिनिवृतिरस्तीति व्यवच्छेदायः शेषपदम् । सवासननिरासद्योतनाय गन्धशब्दः । मदेकानुभव इति । “सर्व ह पश्यः पश्यति’ (छा. ७२६.२) इत्युक्तं सर्वमपि सर्वेशरीरोऽहमेव ; तथा च श्रुत्यन्तरम्, “ते सर्पगं सर्वतः प्राप्य धीरा युक्तात्मानः सर्वमेवाविशन्ति” (मु. ३. २. ५) इ - इति भावः ॥ ५५ ॥ इति… श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायाम् एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ प्रसक्ताया मक्तेः श्रेष्ठादिकमुच्यत इति द्वादशाध्यायार्थसङ्गतिं वक्तुं पूर्वोक्तमनुवदन् भक्ति- योगप्रकरणे वैश्वरूप्यप्रदर्शन सङ्गतिमप्यर्थात् विविनक्ति भक्तियोग निष्ठानामिति । साक्षात्कृते हि पूर्णोपासने शवयम् उपास्यविफलत्वोपयुक्ताकारेण तत्प्रकाशनं च युक्तमिति भावः । प्रस्तुत साक्षात्कारादिकारणप्रघनसमा उक्त चेति । खप्रकाशन हेतु कारुण्वादिकम् । तदैव कार्यसिद्धयर्थं सत्यसङ्कल्पत्योकि | उपायफलनिर्देशानन्तर फलाविलम्बाद्युक्तिरिति पतिमाह अनन्तरमिति । एतेन, “भक्तेः श्रेष्ठ्यनुपायो क्तिरशक्तस्यात्मनिष्ठता । प्रकारास्त्वतिमीतिर्भके द्वादश J

वस्त्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12 1. 393 पासनात् भक्तिरूपस्य भगवदुपासनस्य स्वसाध्यनिष्पादने शैत्रचात् सुमुखोपादानत्वाच्च श्रेष्ठधम् भगवदुपासनोपायच तदशक्तस्वाक्षनिष्ठता, तदपेक्षिताओोच्यन्ते । भगवदुपास- नस्य प्राप्यभूतोपास्य श्रेष्ठयात् श्रेष्ठयं तु " योगिनामपि सर्वेषां मतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥” (६.४७) इत्यत्रोक्तम् । सतयुक्ताये भक्तास्त्वां पर्युपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेव के गेविनमाः ॥ १ ॥ एवम् - “मरकर्मकृत्” (११. ५५) इत्यादिनो केन प्रकारेण, सततयुक्ताः भगवन्तं वा मेव परं प्राप्यं मन्वानाः ये भक्ताः त्वाम् सकल विभूतियुक्तमनवधिकातिशय सौन्दर्यसौशील्य- सार्वश्यसत्यसंकल्पस्वाद्यनन्तगुण सागरं परिपूर्णमुपासते ये चाप्यक्षरं प्रत्यगात्म वरूपम् तदेव च अव्यक्तं चक्षुरादिकरणानभिव्यक्तस्वरूपमुपासते तेषामुभयेषां के योगवित्तमा:- के उच्यते” (१६) इति संग्रह लोकोऽपि व्याख्यातः । अतिप्रीतिरित्यादिना संगृहीतस्य द्वादशाध्या- यतिमलोकार्थस्य भाव्ये चकारेण संग्रहः । उपक्रान्तोपसंहारमात्ररूपत्वात् तस्य पृथगनुक्तिः । अस्मिन्नध्याये योगवित्तमयुक्ततमादिशब्दैः प्रश्नोत्तरगतैस्तारतम्यमानमुच्यते ; तच्चोपास्यप्रकर्ष हेतुकफलतारतम्यनिबन्धनं किं न स्यादित्यत्राह भगवदुपासनस्येति । संप्रतिपन्नांशे पुनः प्रश्नो न युक्त इति भावः । ; अव्यवहितवाक्यसङ्गतिव्यञ्जनार्थम् आसतिवशादौचित्याच्च एवंशब्दानुदितमाह मत्कर्मकृदि- त्यादिनोक्तेन प्रकारेणेति । सततयुक्तशब्दोऽत्र सततयोगाशंसापर इत्यभिप्रायेणाह भगवन्तं त्वामेव परं प्राप्यं मन्दाना इति । मत्परम इति हि पूर्वश्लोकोक्तम् । सुग्रहत्वानुगुणाकारसूचनार्थं सकले- त्यादिना त्वानिति निर्देशस्य प्राक् उपदेशदिव्यचक्षुभ्य प्रतिपन्नविभूत्या दिवैशिष्टयपरत्वं दर्शितम् । यद्वा पर्युपासते इत्यत्रोपसर्गाभिप्रेतोक्तिरियम । तदाह परिपूर्णमिति । अक्षरशब्दस्य प्रकृतावीश्वरे च प्रयोगादिह तव्यावृत्यर्थमाह प्रत्यगात्मस्वरूपमिति । अव्यक्त शब्दस्य | क्षर शब्द समभिव्याहृत][स्वः] चि द्विशेषपरत्वय्युदासायाह तदेव चाव्यक्तमिति । यच्छदयाभावादुत्तरे च विशेषणविशेष्यव्यक्तः अत्रोपास्यत्रयपरत्वमनुचितमिति भावः । “पञ्चविंशकमव्यक्तं षडिश: पुरुषोत्तमः । एतज्ज्ञात्वा विमुच्यन्ते यतयः शान्तबुद्धयः” इति यमस्मृतिवचनेऽपि पुरुषोत्तमादर्वाचीन एवान्यशब्दः । अत्र योगविचम- 1 पूर्वपटके जीवान्मतक्षात्कार प्राप्त्यथों ज्ञानयाग उपदिशः । मध्यमषट्के पत्तावत् स्वविषयो भक्तियोगः स्वशान्यर्थः प्रपञ्चितः । अस्मदभिप्रेतमुभयोरङ्गाङ्गिभावं यथावन्न वनवान् किमर्जुन इति विचार्य श्रीकृष्णः उपायपर्वक्रममनुक्तांशेन सह यथावश्नोपदेश्यति । एवं तदुपदेश- प्रवर्तकस्तरप्रश्नः प्रथममुपक्षिष्यते एवमिति । मुमुक्षुणा कर्मयोगो भक्तियोगश्चानुष्ठेषौ । तस्य तस्य पृथक्फलमिति च सिद्धम । तत्र प्रथशेपायसाध्यं प्रथमं फलं प्राप्तुं यथा विलम्बः तथा द्वितीयेऽपीति भयमपोहितुमेवं प्रश्नोतरे ऐश्वर्य फलं कर्मसाध्यमसति प्रतिबन्ध शीघ्रमेव दृष्टम, उपायस्य सौ- कर्यात् । । भक्तिनिष्पत्तिस्तु बहूनां जन्मनामन्ते । मध्यस्थं तु आत्मदर्शनं तावद्विलम् विना स्यादिति वार्जुनामिसंधिः । अचित्तः सूक्ष्मं चित्स्वरूपम् सुसूक्ष्मं तु परमात्म स्वरूपम् | अतः शैत्रयमात्म- दर्शने स्यादिति च । योगबिलमा इति । शीघ्र निष्पन्नयेगो विलम्बसंन्नयोगात् पुरुषात् बरीयान् । SIT-50

394 श्रीभगवद्गीता - 18 25. स्वसाभ्यं प्रति शीघ्रगामिन इत्यर्थः ।, “भवामि नचिरात् पार्थ” (७) इति उत्तरत्र योग- वित्तमत्वं शैत्रथविषयमिति हि व्यथिष्यते ॥ १ ॥ श्रीभगवानुवाच- मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धया परयोक्ता से युक्तता मताः ॥ २ ॥ अत्यर्थमत्प्रियत्न मनोमय्यावेश्य श्रद्धया परयोपेताः नित्ययुक्ताः नित्ययोगं काङ्क्ष- माणाः ये मामुपासते - प्राप्यविषयं मनो मय्यावेश्य ये मामुपासत इत्यर्थः – ते युक्ततमाः – मां सुखेनाचिगत् ’ प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥ २ ॥ 1 ३ B ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम् ॥ सशियम्येन्द्रियग्रामं सचैव समबुद्धयः । से प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ क्लेशोऽधिकतर स्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५ ये तु अक्षरम् प्रत्यगात्मस्वरूपम् अनिर्देश्यन् देहादन्यतया देवादिशन्दानिर्देश्यम् [अव्यक्तम् ? ] (अ)त एव चक्षुरादिकरणानभिव्यक्तम्, सर्वत्रगमचिन्त्यं च सर्वत्र देवादिदेहेषु वर्तमानमपि तद्विसजातीयतया तेनतेन रूपेण चिन्तयितुमर्हम्, तत एव कूटस्थम् सर्व- शब्दाभिप्रेतमाधिक्यं दर्शयति के स्वसाभ्यमिति । प्रश्नस्योपास्याधिवयादिपरत्वं मा भूत् उक्तार्थपरत्वे किं प्रमाणमित्यत्राह भवामीति । प्रश्नान्यथानुपपत्त्यैव पारिशेष्यादयमर्थः सिद्धः, उत्तरवाक्ये तु स्पष्टः । ‘क्लेशोऽधिकतरस्तेषाम्’ (५) इति च अक्षरनिष्ठात् प्रकर्ष उच्यत इति भावः ॥ १ ॥ मय्यावेश्येत्यलोपासनान्यथानुपपतिलभ्यविषयीकरणमात्रपरत्वे ; निष्प्रयोजनत्वात् निष्टस्याप्युपायतया भगवति चितावेशसाम्यात् तच्द्यवच्छेदार्थमाह प्राप्यविषयमिति ॥ २ ॥ · अक्षर- अक्षरनिष्टस्यापकर्षमाह ये स्वक्षरमित्यादिश्लोकत्रयेण । सर्वप्रकारनिर्देशनिषेधस्य स्ववचनविरो- घादिदुष्टत्वात् यथावस्थितस्वरूपे निषेध्यतया विवक्षितं निर्देशविशेषं सहेतुकमाह देहादन्यतयेति । यद्यपि देहादन्यस्मिन्नपि देहिनि देहद्वारा देवादिशब्दाः प्रवर्तन्ते तथाऽपि विविच्य निर्देष्टव्ये प्रकृति- संबन्धरहिते च अपवृक्तात्मखरूपे तावत् तादृशवृत्तिरपि न संभवतीत्यभिप्रायः । तत (अव) एव-देहाद- न्यत्वादेवेत्यर्थः । अत्यन्तानभिव्यक्तत्वविवक्षायाम् उपासत इति स्वरावयेनापि विरोध इत्यभिप्रायेणाह चक्षुरादिकरणानभिव्यक्तमिति । सर्वत्रगमित्यत्राणुत्वश्रुतिविरोधपरिहारायाह देवादिदेहेष्विति । यद्वा निषेध्यस्य चिन्त्यत्वस्य प्रसार्थे सर्वत्रगमित्युक्तमित्याह देवादिदेहेषु वर्तमानमपीति । तेनतेन रूपेणेति आत्मचिन्ता विधिविरोधात चिन्त्यत्वमात्र निषेधो न शक्यत इति भावः । तत एव कूटस्थ- मिति । तत्तद्विलक्षणत्वादित्यर्थः । अनेकेषां सतन्यमानानां पुरुषाणां साधारणो हि पूर्वः पुरुषः कूटस्थ ; 1 प्रारब्धावसाने हि फलम् । कथमचिरादित्युच्यत इति चेन्न उपायनिष्पस्य विलम्बे तात्पर्यात् । 2 षष्ठाध्यायोक्तः सर्वात्म साम्यपर्वक्रमः सर्व महाभिसंहितः । , 3 फलविलम्बः उपाय निष्पति- विलम्बप्रयुक्त इति स्पष्टमाह अध्यक्का दीति । मनेम ओषात्मदर्शनापेक्षया परमात्ममजन सुखं शीघ्रभ्यमिति ज्ञापितम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12 85. } + 895 साधारणम् – तत्तद्देवाद्यसाधारणाकारासंबद्धमित्यर्थ: अपरिणामित्वेन स्वासाधारणाकारान चलति न यत इत्यचलम् तत एव भवम् नित्यम् । सन्नियम्येन्द्रियग्रामम् चक्षुरादिक- मिन्द्रियग्रामं सर्वे स्वध्यापा रेम्यस्सम्यनियम्य, सर्वत्र समबुद्धयः सर्वत्र देवादिविषमाकारेषु देहेष्ववस्थितेष्वात्मसु ज्ञानैकाकारतया समबुद्धयः, तत एव सर्वभूतहिते रताः सर्वभूताहित- रतिस्थाभिताः । सर्वभूताहितरतित्वं ह्यात्मनो देवादिविमाकाराभिमाननिमित्तम् । य एवमक्षरमुपासते, तेऽपि मां प्राप्नुवन्त्येव मत्समानाकाश्मसंसारिणमात्मानं प्राप्नुवन्त्येवेत्यर्थः । अन तु साधारण्यमानं लक्ष्यत इत्याह- सर्व साधारणमिति । एतेन कूटशब्दनिर्दिष्टमायाध्यक्षत्वं वा राशिवस्थितत्यं वा वदन्तः प्रसिद्धार्थपरित्यागादिभिर्निरस्ताः । अतः कूट इव निश्चलं- वृद्धिक्षयादि- रहितमित्यप्यत्र मन्दम् । नन्वेकदा सर्वसाधारणत्वमसिद्धम् कालभेदेन सर्वजातीयशरीरपरिग्रहेऽपि सर्वव्यक्तिपरिग्रहो नास्ति; अतः कथं सर्वसाधारणत्वमित्यत आह देवादीति । न ह्यसाधारणाः देव- त्वादय आत्मनि अध्यधानेन संबध्यन्त इति भावः । उत्क्रान्त्यादिमतो जीवस्य स्पन्दनिषेधादेरनुपपन्न- त्वादलाचलशब्दविवक्षित्लाह अपरिणामित्वेनेति । अनित्यत्वं हि परिणामेन व्याप्तम् ; तलब्ध व्यापकाभावात् व्याप्याभावो विवक्षित इत्यपुनरुक्तिरित्याह तत एव ध्रुवमिति । उपासत इत्यनेनैव मनोनियमनस्य सिद्धत्वात् तदुपयुक्तवान्द्रियव्यापारनियमनपरतया व्याचष्टे चक्षुरादिकमिति । सम्य- नियम्येति, “अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्याऽपरिअहः " (थि ध. १०४, ३) इत्यादिकमभिप्रेत्योक्तम् । “शुनि चैव पाके च पण्डितास्समदर्शिनः " (गी. ५. १८) इत्यादिकमभिप्रेत्य आत्मसु ज्ञानैका- कारतया समबुद्धय इत्युक्तम् । तत एव समबुद्धित्वादेव । य एवमक्षरमुपासते - अक्षरशब्दवाच्यं प्रत्यगात्मानं प्राप्यतया निश्चित्य / परमात्मानं तत्प्रापकतयोपासने । तेऽपीति । मव्यतिरिक्तमाध्यान्तर- निश्चयवन्तोऽपीत्यर्थः । मां प्राप्नुवन्त्येव….वेत्यर्थ इति । “विष्णुशक्तिः परा प्रोक्ता” (वि. ६. ७.६१) 1 परमात्माने तत्प्रापकतयेति । नतु किमर्थमेवमुदक्षरं व्याख्यानम् अक्षरं प्रत्यगात्मान- मुपासत इत्येव मूलस्वर सार्थत्वादिति चेत्-द्वितीयश्लोक चन्द्रिकायाम, “अक्षरनिष्ठस्याप्युपाय- तया भगवति चित्तनिवेश साम्यात्” इत्युक्तमेवाभानुसंघाप्यते । अयं भावः यो हाक्षरोपासने सो निरीश्वरवादियत् भगवन्तं प्रसारति, तय, “कर्मेन्दिशणि संयम्य य आस्तं मनसा सरन इन्द्रियार्थान्” इत्युक्तं मिथ्याचारत्वमिति युक्तम, यस्तु तत्र प्रवृत्तोऽपि " ममस्संयम्य मश्चित्तो युक्त आसीत " इति रीत्या आत्मयोगशेषतया भगवद्ध्याननिरतः सव्य भक्तियोगनिष्ठदेव फलमेष युक्तमिति अर्जुमाशयः । भगवदाशयस्तु प्रत्यगात्मानं प्राप्तुं यद्यपि मामनुपासते तदुपायता, अथापि देहात्मभ्रमवास वानैरन्तर्यात् अनादिकालप्रवृत्तात् देहाद्विवेकला में विलम्बः । नवं जीवेश्वरैक्यवासना वरीवर्ति । अतस्तन क्षेत्रयमिति । सर्वमिदं येचापी मूळे बाधिशब्द ज्ञापितमितिव्वमुक्तिः । अव्यक्तमक्षरमपीति अपिशब्दः निकोपासनप्रविरोधदर्शकः । येथेति चकारः परमात्मोपासनसमुच्चायकः । अक्षरमपि बोशसत इत्येवान्वयः । अक्षर जीव पर- मारमानञ्च प्राप्यतया प्रापकतया चोपासत इति विवक्षितोऽर्थः । नाक पञ्चाग्निविद्या विषक्षा | पूर्व- टुकोक्त ज्ञानयोगविषयतायाः प्रागेवोकत्वात् । वक्ष्यते चैकादशेऽपि श्लोके ॥

5 896 " श्रीभगवद्गीता - म. 12. 5-7. " मम साधर्म्यमागताः (१४.२) इति हि वक्ष्यते । श्रयते च “निरखनः परमं साम्य- मुपैति” (सु. ३.१.३) इति । तथा अक्षरशब्दनिर्दिष्टात् कूटस्थादन्यत्वं परस्य ब्रह्मणो वक्ष्यते, “कूटस्थोऽक्षर उच्यते । उत्तमा पुरुषस्त्वन्यः " (१५. १६) इति । " अथ पश यया तदक्षरमधिगम्यते” (मु. १. १५) इत्यक्षरविद्यायां तु अक्षरशध्दनिर्दिष्टं परमेव म भूतयोनिस्वादेः । तेषामव्यक्तासक्तचेतसां क्लेशस्त्वधिकतरः । अव्यक्ता हि गतिः अभ्यक्त- विषया मनोवृतिः देहवद्भिः देहात्माभिमानयुक्तैः दुःखेनावाप्यते । देहवन्तो हि देहमेव आत्मानं मन्यन्ते (मन्वते ॥ ३५ ॥ भगवन्तमुपासीनानां युक्ततमत्वं सुव्यक्तमाह- , ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः । अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६ तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् । भवामि नचिरात् पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ ७ ये तु लौकिकानि देहयात्राशेषभूतानि देहधारणार्थानि च अशनादीनि कर्माणि, वैदिकानि च यागदान होमतपः प्रभृतीनि सर्वाणि सकारणानि सोद्देश्यानि अध्यात्म चेमसा मयि संभ्यस्य, मत्पराः मदेकप्राप्याः, अनन्येनैव योगेन अनन्यप्रयोजनेन योगेन मां ध्यायन्त उपासते इत्युक्तप्रकारेण, “अविभागेन दृष्टत्वात् " (ब्रां ४. ४.४ ) इत्यपृथक्सिद्ध विशेषणभूतं मुक्तस्वरूपं मत्समा- नाकारं प्राप्नुवन्तीत्यर्थ इत्यर्थः । ’ प्रमेयशरीरं साधीयः, यदि प्रमाणमुपलभामह इत्याशङ्कय सोपवृंहणश्रुति मुदाहरति परमं साम्यमुपैतीति । ननु “अथ परा, यया, तदक्षरमधिगम्यते” (मु. १. १. ५), “अक्षरमम्बरान्तधृतेः " (ब्र. १ ३. ९) इत्यादिषु परब्रह्मासाधारणतया प्रयुज्यमानमक्षरपदं कथं जीवात्मवाचकम् ? उच्यते “अमृताक्षरं हरः " (श्वे १. ९), “कूटस्थोऽक्षर उच्यते” (गी. १५. १६) इत्यादिषूक्तत्वादित्याह तथाऽक्षरशुध्द निर्दिष्टादित्यादिना । [ अभ्यासक्त चेतसाम् १-] “पञ्चविंश- कमव्यक्तं षडिश: पुरुषोत्तमः । एतज्ज्ञात्वा विमुच्यन्ते यतयश्शान्तबुद्धयः || ” (य. स्मृ) इत्युक्तप्रकारेणा- व्यक्तजीवात्मासक्तचेतसां केशस्त्वधिकतरः मय्यावेशितचेतस्त्वाभावात् । अव्यक्तविषया मनो- वृत्तिः सर्वेन्द्रियोपरतिरूपा । ननु देहवश्वं सनकादीनामपि संभवतीत्याशङ्कय देहात्माभिमानयुक्त- रित्युक्तम् ॥ ३५ ॥ i ये तु सर्वाणीति । देहयात्राशेषभूतानि कृप्यादीनि । सकारणानि संध्यायन्दनसहितानि । सोद्देश्यानि स्वर्गाद्युद्देशेन चोदितानि । अध्यात्मचेतसा आत्मनि परमात्मनि यचेतः, तत् अध्यात्म चेत तेन चेतसा । मत्पराः :- अहं परः परमप्राप्यं येषां ते मत्परा इति हृदि निधाय मदेकप्राप्या इत्युक्तम् । अनम्यप्रयोजनेनेति उपलक्षणं भगवद्भ्यानं ‘सततं कीर्तयन्तः (९. १४) इत्याद्युक्ता- 1 जीवस्य तरसमानाकारत्वे प्रामाणिके सांत हि मानिस्थाम्य तथाऽर्थवर्णनं स्यादिति अवतारकार्थः । मां प्राप्नुवन्त्येवेति ममाप्मुक्तदशाकारयाज इत्यर्थः पारदर्शितं सा- हृदयं जीवास्मानुभववरमादापेश्यर्थवर्णने मामित्यस्य यथाश्रुत एवार्थः ।

3 सात्पयचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13. 70. 397 ध्यानाचनप्रणामस्तुति कीर्तनादीनि स्वयमेवात्यर्थप्रियाणि प्राप्यसमानि कुर्वन्तो मामुपामत इत्यर्थ । तेषां मत्प्राबिरोधितया मृत्युभूताद संसागख्यात् सागरादहमचिरेणव कालेन समुद्धर्ता मवामि ॥ ६ ॥ ७ ॥ मय्येव न आधत्स्व माये बुद्धिं निवेशय । निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्व न संशयः ॥ ८ अनोऽतिशोयत पुरुषार्थत्वात् सुलमस्यादचिरलभ्यश्वाच्च मय्येव मन अवस्य माय मन- समाधानं कुरु । मयि बुद्धिं निवेशय अहमेव परमप्राप्य इत्यध्यवसायं कुरु । अत ऊर्ध्वं मय्येव निव- सिष्यसि । अहमेव परमप्राप्य इत्यध्यवयायपूर्वकमनोनिवेशनानन्तरमेव मयि निवसत्यर्थः । अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् । अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छा धनञ्जय ॥ ९ नाम् । भगवत्प्राप्युपाये प्रयोजनत्वधीर्भगवति तद्बुद्धेर्वृद्धि (विधि) रिति भावः । खयमेवेति । न तु फलर पेक्षयेत्यर्थः । मृत्युभृतद संसाररख्यादिति निषादस्थपतिन्यायात् समानाधिकरणसमास उचितः ; हेयत्वार्थं च विशेषणमत्रोपयुक्तमिति भावः । मत्प्राप्तिविरोधितयेति मृत्युत्वोपचारनिमित्तम् । सत्यां हि भगवत्प्राप्तौ अमृतत्वम् ॥ नेत्यस्य व्यस्ततया क्रियान्वयश्रमव्युदासाय अचिरेणैव कालेन समुद्धर्तेत्यन्वय उक्तः ॥ ६ ॥ ७ ॥ 5 सामान्येनोक्तं कर्तव्यमर्थं मय्येवेत्यादिना श्रोतर्यर्जुने निवेशयतीति सङ्गतिप्रदर्शनायाह अत इति । प्रागुक्तमत्रत्यं च समुच्चित्य हेतुत्रयमुक्तम् अतिशयितपुरुषार्थत्वादित्यादिना । समा ध्युपक्रम- परव्यक्त्यर्थं मयि मनस्समाधानं कुर्वित्युक्तम् । उपायभूतमनस्समाधानेन पुनरुक्तिपरिहाराय बुद्धिशब्दार्थम् प्राप्यभूतं तद्विषयविशेषं चाह अहमेवेति । अत ऊर्ध्वमित्युपदेशकाला नन्तये परत्वव्युदा- सायाह अध्यवसाय पूर्वकमोनिवेशनानन्तरमिति । अव्यवधानविषयेण अत ऊर्ध्वमित्यनेन अव- धारणं फलितमिति वा तल एवकारस्यान्वयमभिप्रेत्य वा अनन्तरमेवेत्युक्तम् । मयि निवसिष्यसि । * निवत्स्यसीति यावत् । अत्राधारत्वमात्रं सर्वदाऽस्ति तद्बुद्धिश्च श्रवणत एव जातेति न तत्परत्व- मलोचितम् अतो मनोनिवेशनानन्तरमेव मुक्तवद्भविष्यसीत्यर्थः । यद्वा दृष्टादृष्ट सर्वप्रकाररक्षके मयि, आचार्ये शिष्यवत् पितरि पुत्रवत् अवस्थित इति निर्भयो भवेत्यभिप्रायः ॥ ८ ॥ i. " , भगवदुपासनस्य खसाध्यनिष्पादने प्रयात् सुमुखोपादानत्वाच्च श्रेष्ठयमुक्तम् । तस्मिन् मय्यध्य. सायं कुरुप्येति चार्जुनं प्रत्यनुशिष्टम् । अथ शब्दादिविषयवासनानुष्टचेतसोऽत्यन्तादृष्टपूर्वे त्वयि कथं स्थिरं चित्तसमाधानं शक्यमित्यर्जुनाशयमुत्त्रीय तदुपायमुपदिशति अथ वित्तमिति । कदाचिदप्यशक्यत्वे अनुपदे- 1 भक्तयद्गभूतेऽप्यक्षरयोगे फलविलम्बात् कैवल्यार्थाक्षरोपासने विलम्बस्य कैमुतिक- त्वात् तत्फलं मोहिश, मत्प्राप्त्यर्थमक्ष रोपासन पूर्व कम दुपास्वनमे कुर्वित्यर्थः । अर्थात् पञ्चाग्निविद्या- नुष्ठानमपि मा कुर्वित्यप्युक्तं भवति । 2 मय्येव मन आधत्स्वेति श्रुत्वा सहसैव भक्तियोगे अकृत- कर्मयोगादिरेवायं मा प्रवर्तिष्ट, मा वा शकिष्टेति अधस्तनपर्वाणि वक्तुमारभते अथेत्यादिना । 3 शब्दसाधुत्वाय निवत्स्यसीत्युक्तम् । एवकारेण, अक्षरोपासकः तत्फले कैवल्य एव न निवत्स्यति, तस्यामित्यत्वात् । मदुपासकस्तु मय्येव निवत्स्यति नित्यमित्यपि ज्ञाप्यते ।

#98 श्रीभगवद्रीता न. 18, 9-10

अथ सहसैव मयि स्थिर चित्तं समाधातुं न शक्नोषि ततोऽभ्यासयोगेन मामाप्तुमिच्छ स्वाभाविकानवाधिकातिशय सौन्दर्य सौशील्य सौहार्दवात्सल्य कारुण्य माधुर्यं गाम्भीयौंदा ये शौर्य वीर्यपराक्रम सार्वश्य सत्यकामस्य सत्य संकल्पत्व सर्वेश्वरत्व सकल कारणत्वाद्य संख्येयगुणसागरे नि- खिलप्रत्यनीके मयि निरतिशय प्रेम गर्भस्मृत्यभ्यासयोगेन स्थिरं चित्तसमाधानं लब्धा मां प्राप्तुमिच्छ ॥ ९ ॥ 7 अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि ‘भत्कर्मपरमो भव । मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १० अथैवंविधस्मृत्यभ्यासेऽप्ययमर्थोऽमि मत्कर्मपरमो भव । मदीयानि कर्माण्यालय- इयत्वमेव तदुपायोपदेशश्च व्यर्थस्यादित्यत्लाह सहसैवेति । स्थिरमिति क्रियाविशेषणन् । मनसश्चल- स्वभावत्वान्न तद्विशेषणत्वमुचितम् । अथेति प्रश्नार्थः यद्यर्थविश्रान्तो वा । तत इति । साक्षाचित- समाधाना शक्तत्वादित्यर्थः । एवमुत्तरखापि अथततश्शब्दयोरर्यो ग्राह्यः । किंविषयोऽभ्यासः, कथं च तस्यापि शवयत्वम्, कथं वा तेन त्वत्प्राप्तिरित्यवाह स्वाभाविकेति । इतरपरिहार हेतु भूतगुणवति तु .विशेषेण सज्जन्त इत्यभिप्रायेण " गुणगणग्रहणम् । अयमेवाभिप्रायः मद्गुणानुसन्धान कृतेत्यत (१२. मा) व्यक्तो भविष्यति । तत्तद्गुणानां प्रत्येकं चित्ताकर्षकत्वप्रकारो यथासंभवमनुसन्धेयः । सकलकारणत्ववचनं पितृत्वेन प्रीत्यर्थमाश्चर्यत्वार्थं च । गुणवत्यपि यत्किचिदोषदर्शनेऽपि मालया विरज्येरन्निति तत्परिहाराय निखिल हेय प्रत्यनीकत्वोक्तिः । हिरण्यादिवत् विपरीताभ्यासपरिहाराय निरतिशय प्रेम गर्भेत्युक्तम् । आलम्बने पुनः पुनस्स्थापनमभ्यासः स एव योगः । अभ्यासवैराग्याभ्यां चित्तनिरोषश्च योगानु- शासने, अस्मिन्नपि शास्त्रे पूर्वमेवोक्तः । अभ्यासमात्रस्याव्यवधानेन प्राप्तिहेतुत्वन्युदासाय स्थिरं चित्त- समाधानं लग्भवेत्युक्तम् ॥ ९ ॥ चिराभ्यस्तेषु प्रत्यक्षेषु शीघ्रलम्येषु भोग्येषु प्रसक्तस्य मनसो दुर्निमहत्वात् गुणवति विशुद्धेऽपि स्वय्यभ्यासो न शक्यः ; कर्मस्वेव हि तेषुतेषु वासना ; ततः कर्मस्वेन मनः प्रवर्तेतेत्यर्जुनाभिप्रायमुन्नीय शीलितसजातीयमभ्यासोपायमुपदिशति अभ्यासेऽपीति । अथशब्दः (९) अत्रानुषक्तः । एवंविधत्वं निरतिशय प्रेमगर्भत्वम् । सर्वकर्मे ( १ ति परस्तात् यज्ञादिकर्मणां पर्वान्तरत्वेन वक्ष्यमाणत्वात्, अत्र च मत्कर्मेति विशेषतो निर्देशाच्च भगवदसाधारणं भवत्यन्तरनं सततं कीर्तयन्तो मामित्यादिभिः (९ १४ ) प्रावपश्चितमितिहास’ पुराणभगवच्छास्त्रादिप्रसिद्धं कर्मात विवक्षितमित्यभिप्रायेण आलय निर्माणेत्यादिक- 1 मयाजी मां नमस्कुरु इत्यत्र प्रधानभूतभक्तयन्तर्गतं भगत्वपूजनादिरूपभजनं कथितम् । मंत्र सदुपाय कोटिगतं कर्म कथ्यते । · 2 चल स्वभावत्वान्मन एकत्र न तिछेदिति चेत् मा भूत् । भमन्तेषु गुणेषु परिभ्रमतु । न तस्वभावमंगः नापि नः कापि हानिरिति नानागुणनिर्देशः । .3 उपरि मद्योगमाश्रित इति प्रयोगः तावत्पर्यन्तोकस्य भक्तियोग प्रति द्वारत्वं दर्शयति । 4 श्री भागवते श्रीकृष्णेन उच्च प्रति (11.27 ) प्रतिमाधाराधनं प्रपञ्चितम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12 10 11. +

399 निर्मागोद्यानकरण- प्रदीपारोपण-मार्जनाभ्युक्षणोपलेपन - पुष्पाहरण पूजा प्रवर्तन-नामसंकीर्तन- प्रदक्षिण- स्तुति-नमस्कारादीनि तानि अत्यर्थप्रियस्वे नाSS वर । अत्वर्थत्रियत्वेन मदर्थे कर्माणि कुर्वपि अविशदभ्यासयोगपूर्विकां मयि स्थिगं चित्तस्थिति लब्ध्वा मत्प्राप्तिरूप सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १० ॥ अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः । सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥ ११ अथ मद्योगमाश्रित्यैतदपि कर्तुं न शक्नोषि - मद्गुणानुसन्धानक्कतमदेकप्रियत्वाकार भक्तियोगमाश्रित्य भक्ति ( [मद्) योगाङ्कुरूपमेतत् मत्कर्मापि कर्तुं न शक्नोषि ततोऽक्षर- योगमात्म स्वभावानुसन्धानरूपं परभक्तिजननं पूर्वपट्को दिनमाश्रित्य तदुपायतया सर्व- कर्मफलत्याग कुरु । मस्त्रियत्वेन मदेकप्राध्यता बुद्धिर्हि प्रक्षीणाशेपापस्यैव जायते । यतात्मवान् यतमनस्कः । ततोऽनभिसंहितफलेन मदाराधनरूपेणानुष्ठितेन कर्मणा मुक्तम् । परमशब्दाभिप्रेतमाह तान्यत्यर्थ प्रियत्वेनाचरेति । मामिच्छातुमिति पूर्वोको प्राप्ति- रेवालापि सिद्धिशब्देन विवक्षितेति तत्स्थानप्राप्त्या प्रतीयते । तत्र पूर्वप्रक्रियया परम्परयैवास्यापि कर्मणः साधकत्वमिति अपिशब्देन द्योत्यत इति ज्ञापनायाह अभ्यासयोगपूर्विकामिति । तचत्कर्मणानतिपवित्र- त्वात् प्रतिकर्म तचिन्तनाच्च तत्स्मृत्यभ्यासोऽचिरात् सिध्यतीत्यर्थसिद्धमित्यभिप्रायेण अचिरादित्युक्तम् || 1 3 स्वार्थेष्वेव कर्मसु निबद्धचित्तस्य कथं त्वदर्थेषु कर्मस्वत्यर्थप्रियत्वेन प्रवृत्तिः संभवेदित्यत्र तदुपाय- परम्पराकाष्ठाभूत कर्मयोगं प्रत्यभिज्ञापयति अथैतदिति । मद्योगमाश्रितः इत्यत्याक्षरयोगविषयेणोत्तराचैन अन्वयव्युदासाय पूर्वार्धान्वयमाह अथ मद्योगमिति । तस्याशक्यत्वज्ञापनायाह मद्गुणेति । भक्तियोगा- वस्थाविशेषेषु अतः पूर्वा अवस्था नास्तीति व्यञ्जनाय भक्तियोगाकुररूपमित्युक्तम्। मद्योगमित्यनेन जीवा- रमयोगव्यवच्छेदः । ततश्च मद्योगमाश्रित्य तदङ्कुरे कर्मण्यसमर्थश्चेत् जीयात्मयोगमाश्रित्य तदङ्कुरे कर्म - योगे प्रवर्तस्वेति वाक्यार्थः । तदेतदभिप्रेत्याह ततोऽक्षरेति । अक्षरयोगस्याप्यव्यवधानेन नोक्षोपायत्वव्युदा- साय परभक्तिजननमित्युक्तम् । सप्रकाराक्षर योगप्रत्यभिज्ञापनार्थे, मध्यमषट्कोदिताक्षरयोगव्यवच्छेदार्थे च पूर्वषट्को दितमित्युक्तम् । सर्वकर्मफलत्यागस्य अव्यवधानेन भक्तियोगजनकत्वन्युदासाय तदुपायतये- त्युक्तम् । कर्मयोगपूर्वका त्मसाक्षात्कारस्य भक्त्युत्पत्त्युपयोगित्वप्रकारं प्रकरणान्तरोक्तं दर्शयति मस्त्रिय- स्वेनेति । मय्येव मन आधत्स्वेति पूर्वे परमात्मनि मनस्समाधानं विहितम् ; तदशक्तं प्रत्युपदिश्य- मानक्षिरयोगाङ्कुररूपे कर्मणि प्रवृत्तस्य तु पूर्वषट्कपचितैर्हेतुभिः मनोनियमनशक्यत्वं यतात्मवा- नित्युक्तमित्यभिप्रायेण चतमनस्क इत्युक्तम् । कर्मयोगस्यानन्तर लोकेऽभिधान्यमान कमेण परम्परया 1 एतदप्यशक्तोऽसीति वदता तदव्यवहितमेवाघस्तनं पर्व वक्तव्यम् । एवमन्यनेकपर्व सद्भा- वादविस्तरायान्तिमं पचैव निर्दिशति सर्वेति । अन्तरालिकानि पर्वाण्यन्यानि भग्यन्तरेणानन्तर- लोकेनापि ज्ञायन्त इति ततोऽप्यस्यान्तिमत्वं सुग्रहम् । 2 यतात्मवान्- आत्मनि निबद्ध निस्कः | मद्योगमिति प्रागुक्तप्रत्यनीकतया । भनेन आत्मयोगरूपज्ञानयोगमा भित्येत्यर्थलाभ इत्यप्यभिमतम् ।

400 ; श्रीभगवद्भीता म. 18. 11. ; 1 सिद्धेनाऽऽत्मध्यानेन निवृत्ताविद्यादिसर्वतिरोधाने मच्छेदकस्वरूपे प्रत्यगात्मनि साक्षःस्कृते सति मयि पर भक्ति स्वयमेवोत्पद्यते। तथा च वक्ष्यते, “स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धि विन्दति मानव:” (१८. ४६ ) इत्यारभ्य, “विमुच्य निर्मम शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते । प्रभूतः प्रमनात्मा न शोचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ” (५४) इति ॥ भक्तियोगजनकत्वप्रकारमाह ततोऽनभिसंहितेति । फलत्यागं कुर्विति साध्यांशत्यागवचनेन तत्पूर्वक- साधनानुष्ठानं विवक्षितमिति ज्ञापनाय अनभिसंहितफलेनेत्यादिकमुक्तम् । अनन्तराभिधास्यमानमन शान्तिद्वारा आत्मध्यान सिद्धिः । अविद्या संसारकारणं कर्म ‘अविद्या कर्मसंज्ञा’ इत्युपक्रम्य, ‘यया क्षेत्रज्ञशक्तिस्सा वेष्टिता’ (वि. ६. ७. ६१ ) इति वचनात् । आदिशब्देन ‘अनात्मन्यात्म बुद्धिर्या’ (वि. ६. ७. ११) इत्याद्युक्तसंग्रहः । यद्वान अविद्या देहात्मभ्रमादिः आदिशब्देन कर्मवास- नादिसंग्रहः । परभक्तिजनकत्वसिद्ध्यर्थमुक्तं मच्छे मैकस्वरूप इति । यथा वास्ये बाल्कीडाप्रसङ्गेन नरेन्द्रभवनान्निक्रान्तस्य मार्गाद्रष्टस्य व्याधगृहीतस्य पक्कणे वर्तमानस्य राजकुमारस्य आप्तोपदेशात् खात्मन स्वात्वं मत्वा विमृशतः, स्वात्मनि राजसाम्यमक्रम त्या दषु पश्यतः तस्मिन् पितृत्वप्रीतिर्निरतिशया जायते एवमस्यापि यथोपदेशं भगवच्छेषभूते स्वात्मनि तत्साम्याकारेण साक्षात्कृते भक्तिसिद्धयर्थ न किञ्चित् कर्तव्यमस्तीत्यभिप्रायेण मयि पश भक्ति स्वयमेवोत्पद्यत इत्युक्तम् । एतेनाध्यायारम्भे, ‘ये चाप्यक्षरमव्यक्तन् ’ (१) इत्युक्ताक्षर योगो ऽप्यक्षरसाक्षात्कारद्वारा परभक्तिमुत्पाद्य परमात्मप्राप्तौ विश्राम्य तीति सिद्धम् । स एव त्रापि प्रथमषट्कोकोऽक्षरयोगः प्रस्पष्टमुच्यते । ननु यदशकं प्रति यदुप पदिश्यते, तत् तत् फलमशक्ताधिकारं दृष्टम् ; यथा अवगाहनाशकस्य नानान्तराणि । उच्यते चान्यत क्रियायोगस्य साक्षान्मोक्षसाधनत्वम्, “मोक्षकारणमव्यक्तमचिन्त्यमपरिग्रहम् । तमाराध्य जगन्नार्थं क्रियायोगेन मुच्यते " (विध. ५४ : इति । तथाऽत्रापि किं न स्यादिति शङ्कायां कर्मयोगस्य भक्ति साधनत्वम् अष्टादशाध्याये वक्ष्यमाणं दर्शयति तथा चेति । अन्यत्र चाप्ययं क्रमः स्फुटः, “तत्र चितं समावेष्टुं न शक्नोति भवान् यदि । तदभ्यासपरस्तस्मिन् कुरु योगं दिवानिशम् । तत्राप्य- सामर्थ्यावतः क्रियायोगो महात्मनः । ब्रह्मणा यः समाख्यातः तत्परस्सततं भव । करोषि यानि कर्माणि देवदेवे जगत्पतौ । समर्पयस्व भद्रं ते ततः कर्म महास्यसि । प्रधानं कारणं योगो विमुक्तेर्दितिजेश्वर । कियाaोगश्च योगस्य परमं तस्य साधनम् ॥” (वि. ६. ८१ २९) इति । “मद्भक्ति लभते पराम् " (१८. ५४ ) इति वक्ष्यमाणफल्स्स कर्मयोगहेतुकत्वं प्रकरण सिद्धमिति ज्ञापनाय स्वकर्मणा तमम्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः इत्यारभ्येत्युक्तम् ॥ ११ ॥ 1 मद्योगमाश्रित्य मन्त्र कुर्नित्युक्व तशक्तं निगमनात् भक्तियोगनिपेक्षं मोक्षसाधनत्वमेवाभिमतमस्त्रिनि शंकने नन्विते । 2 अन्यत्र - तत्रैव विष्णुध- प्रदेशान्तरे । प्रपद्मकर्तृकः क्रियायोगः फलभूत. । अप्रपन्नकर्तृ- कक्रियायोगस्तु यावज्जीवं कृतो जन्मान्तरे भक्तियोगं साधयिष्यतीति भाषः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12, 18. 401 श्रेयो हि धानमभ्यासात् ज्ञानात् ध्यानं विशिष्यते । न्यानात् कर्मफलत्यागः त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ॥ १२ अत्यर्थप्रीतिविरहितात् कर्कशरूपात् स्मृत्यभ्यासात् अक्षरयाथात्म्यानुसन्धानपूर्वकं सदा- पश्यज्ञानमेव आत्मतत्वे विशिष्यते । आत्मापरोक्ष्यज्ञानादप्यनिष्पनरूपात् तदुपायभूता- मध्यानमेवात्महितत्वे विशिष्यते । तद्ध्यानादप्यनिष्पन्नरूपात् तदुपायभूतं फलत्यागेना- नुष्ठितं कर्मैव विशिष्यते । अनभिसंहितफलादनुष्ठितात् कर्मणोऽनन्तरमेव निरस्तपापतया मनसश्शान्तिर्भविष्यति ; शान्ते मनसि आत्मध्यानं संपत्स्यते; [आत्म] ध्यानाच्च तदापरोक्ष्यम् ; तदापरोक्ष्यात् परा भक्तिः इति भक्तियोगाभ्यासाशकस्याऽऽत्मनिष्ठैव श्रेयमी । आत्मनिष्ठस्यापि अशान्तमनमो निष्ठापासये अन्तर्गतात्मज्ञानान मिसंहितफलकर्मनिष्ठेव श्रेयमीत्यर्थः ॥ १२ ॥ अथाव्यवहितोपायानधिकारनिमित्तखेदनिवृत्त्यर्थं रजनी करविम्बलिप्सोदस्तहस्त - स्तनन्धयवत् अशवये प्रवृत्तिपरिहारार्थे च व्यवहितानेवोपायान् यथाधिकारं सौकर्यातिशयेन प्रशंसन् उक्तमुपपादयति श्रेयो हीति । यथावस्थितवेषेणाभ्यासात् तदुपायस्य श्रेयस्त्रं वक्तुमयुक्तम्, वैपरीत्यात् । अतोऽनधिकारिणा क्रियमाणो भगवदन्यासः परिपक्वफलर सलोलुपवटुकरमृदितशलावत विरस एव स्यादिति तदपेक्षया यथावस्थितसरसाभ्यास हेतोः श्रेयस्त्वमुचितमेव भवेदित्यभिप्रायेण अत्यर्थप्रीतिविरहितादित्युक्तम् । तत एव च वित्तोपहतपय: पानवत् अक्षीणपापस्य दुष्करतामाह कर्कशरूपादिति । अत्र परमात्माभ्या- सोपायत्वेन विहितं ज्ञानं जीवात्मविषयमेव युक्तम् तच्च ध्यानसाध्यत्वेन विवक्षितत्वादपरोक्षाकार- मित्यभिप्रायेण अक्षरयाथात्म्यानुसन्धानपूर्वकं तदापरोक्ष्यज्ञानमित्युक्तम् । श्रेयः इत्यस्य विशिष्यत इत्यस्य च समानार्थत्वज्ञापनाय हिवरखे विशिष्यत इत्युक्तम् । व्यवहितोपायस्यापि सौकर्यातिशयलक्षणमत्र हितत्वम् ; न तु मुख्यत्वादिरूपम् | अनिष्पन्नरूपादित्यस्यापि पूर्ववदभिप्रायः । कर्मणो रजस्तमोमूल रागद्वेषादिनिवृत्तिरूपशान्तिजनकत्वेऽवान्तरव्यापारमाह निरस्तपापतयेति । ननु त्यागाच्छान्तिरित्यत्रापि पूर्ववत् श्रेयस्त्वविधानमेवोचित्तम्, अन्यथा रीतिभङ्गसङ्गात् । ध्यानस्य कर्मसाध्यतया विवक्षितत्वेन ततोऽन्यस्य कर्मसाध्यत्वनिर्देशायोगात् । शान्तिव्यवहितस्य च कथं वैशिष्ट्यम् ? इत्यत्राह शान्ते मनसीति । अयमभिप्रायः अनन्तरमिति निर्देशेनैव रीतिस्त्यक्तेति प्रतीयते ; ततश्व यदनन्तरं व दृश्यते, तस्य तत्कार्यत्वमेव व्यक्तम् । ध्यानं प्रति शान्तेर्हेतुतया ध्यानस्य कर्मसाध्यत्वात् तद्वैशिष्ट्यभिप्रायानुरूपमेव चेदम् इति । अत्र ‘त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्’ इति हेतुकार्य भावनिर्देशः उपलक्षणतया ध्यानादिष्वप्यभिमत इति ज्ञापनाय ध्यानाश्चेत्यादिकमुक्तम् । ननु ‘श्रेयो हि ज्ञानमभ्या- साद’ इत्यल स्वारस्येन अभ्यासप्रभृत्युतरो तरमन्तरत्वाकारेण प्रकृष्ट ज्ञानादिकमिति किं नाङ्गीक्रियत इत्यत्र पिण्डितार्थं वदन् व्यवहितनिष्ठाश्रैष्ठयं निगमयति इति भक्तियोगाभ्यासाशकस्येति । अयमभिप्रायः - - ’ अथ चितं समाधातुं न शक्कोषि’ (९) इति ह्युपक्रान्तम् ‘अथैतदप्यशक्तोऽसि ’ (११) इत्यनेन च भक्तियोगाङ्कुरेऽप्यशक्तस्य कर्मफलत्यागो विहितः ; स चात्र ध्यानात्कर्मफलत्यागा T-51 402 श्रीभगवद्धता 12 18-14. अनभिसंहितफल कर्मनिष्टस्योपादेयान् गुणान् आइ- अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १३ ॥ सन्तुष्टस्ततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः। मय्यर्पितमनोबुद्धियों मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १४ ॥ t अद्वेष्टा सर्वभूतानाम्– विद्विषतामपकुर्वतामपि सर्वेषां भूतानामद्वेष्टश–मदपराधानुगुण मीश्वरप्रेरितान्येतानि भूतानि द्विकत्यपकुर्वन्ति चेत्यनुसन्दधानः तेषु द्विषत्सु अपकुर्वत्सु च सर्वभूतेषु मैत्रीं मति कुर्वन् मैलः, ते बेच दुःखितेषु करुणां कुर्वन् करुणः, निर्मम: देहेन्द्रियेषु इति प्रत्यभिज्ञायते ; ततच्चाभ्यासापेक्षया तस्याशक्तविषयत्वे सिद्धे तदुभयमध्यगतयोरपि ज्ञानध्यानयोरभ्या- सापूर्वमा विश्वेन कर्मणः परत्वेन च प्रतीयमानयोस्तत्तदशक्ताधिकारिविशेषविषयत्वं सिद्धम् इति ॥ १२ ॥ एवं " पायोक्तिरशतस्यात्म निहता” (गी. सं. १६) इत्येतावदुक्तम् ; “तत्प्रका रास्त्वतिप्रीतिर्मक्ते द्वादश उच्यते” इत्युक्तमुभयमवशिष्टम् तत्रापि ‘ये तु धर्म्यामृतम्’ इत्यध्याया- न्तिमश्लोके ना तिमीतिरुच्यते सतः पूर्वे: अद्वेष्टेत्यादिभिः सप्तभिः श्लोकैरात्मनिष्ठाप्रकारा उच्यन्त इत्याद अनभिसंहितेति । तत्प्रकाशः इत्यनेन इतिकर्तव्यताविशेषरूपाः प्रकारा विवक्षिता इति ज्ञापनायोक्तम् उपादेयान् गुणानाद्देति । ननु कर्मनिष्ठस्योपादेयान् गुणान। हेति कथं संगच्छते ? एषु हि श्लोकेषु ‘मय्यर्पितमनोबुद्धियों मक्तरस मे प्रियः’ (१४), ‘सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तरस मे प्रियः ’ (१६), ‘शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान् यत्स मे प्रियः ’ (१७), ‘अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान् मे प्रियो नरः’ (१९) इति भक्तिनिष्ठ एव प्रियत्वेन पुनः पुनरुध्यते । ‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रिय:’ ( ७. १७) इति सप्तमोक्त एव ज्ञानी प्रियशब्देन प्रत्यभिज्ञायते ; तत्समानाधिकरणानां च अद्वेष्टेत्यादीनां सदुपायभवत्यङ्गपरत्वं युक्तमिति ॥ अलोच्यते । ‘ध्यानात् कर्मफलत्याग: ’ (१२) इति कर्मप्रसङ्गानन्तरमेव पठितानां तदङ्गत्वं प्रतीयते । अङ्गभूतानां चैषामुपकारः त्यागाच्छान्तिरनन्तर- मिस्युक्तः । प्रागपि कर्मयोगात्तथा चैते प्रतिपादिताः । या तु स्ववाभये मद्भक्त इत्यादिभिः प्रतीता भक्तिः, सा कर्मयोगान्तर्भूतमतिरेवेति तत्रतत्र लोके व्याख्यास्यति । न हि भक्तिगन्धरहितौ कर्म- ज्ञानयोगी ; यथोक्तम्, “त्रयाणामपि योगानां विभिरन्योन्यसंगमः " (गी. सं. २४) इति । साक्षा- चिनिष्ठास्तु येतु (२०) इति लोकेन वक्ष्यन्ते । तव हि तुशब्देन, ‘मस्वरमा भक्ताः’ इति मत्परम शब्दविशेषणेन, ‘अतीव मे प्रियाः’ इति प्रियस्वातिशयवर्णनेन च भक्कान्तरप्रतिपत्तिर्दृढतरा जायते । तदम्य तत्पूर्वं प्रियस्वमात्रेण निर्दिष्टास्वर्वाचीना एव भक्ता इति संग्रहविस्तर कृतोराशयः ॥ प्रसक्तप्रति - वेधाय सर्वभूतानामिति सविशेषणनिर्देशाभिप्रेतमाह विद्विषतामपकुर्वतामपीति । विशेषणे तात्पर्य- मिति ज्ञापनाय सर्वेषामिति व्यासः । विद्विषतामिति मानसः, अपर्वतामिति वाचिकः कायिकश्व व्यापारः । न केवलं तेष्वद्वेषमात्रम्, अपितु मैत्री चेत्याह मैन इति । मैलीहेतं दर्शयति मदपराधेति । अयमेवाद्वेषस्यापि हेतुः । मैत्री मति कुर्वन्निति सामान्यविषये तद्धिताभिप्रेतविशेषोक्तिः ] मैत्री हितै- विणीमित्यर्थः । करुणाया निरुपाधिकत्वायाह तेष्वेव दुःखितेष्विति । करुणां कुर्वन्निति करुणशब्द निर्य- "

|| " तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12, 18-14, } " 408 तत्संवन्धिषु च निर्ममा, निरहङ्कारः देहात्माभिमानरहितः, तत एव समदुःखसुखः सुखदुः- स्वागमयोः साङ्कल्पिकयो : हर्षोद्वेगरहितः, क्षमी स्पर्शप्रभवयोरवर्जनीययोरपि तयोर्विकार- रहित), संतुष्टः यदच्छोपनतेन येनकेनापि देहधारणद्रव्येण संतुष्टः सततं योगी सततं प्रकृतिवियुक्तात्मानुसन्धानपरः, यतात्मा नियमितमनोवृत्तिः, दृढनिश्चयः अध्यात्मशास्त्रोदि- तेष्वर्थेषु दृढनिश्वयः मय्यर्पितमनोबुद्धिः भगवान् वासुदेव एवानभिसंहितफलेनानु ष्टितेन कर्मणा आराध्यते, आराधितथ मम आत्मापरोक्ष्यं साधयिष्यतीति मय्यर्पितमनोबुद्धि, य एवंभूतो चनम् । नामधातोः किबन्तात् ( णिजन्तात् ) पचादित्वादचप्रत्ययः, अ आदित्वाद्वा मत्वर्थीयः । एवं मैत्रशब्दे । द्विषत्स्वपकुर्वत्स्वेवेति च एवकाराभिप्रायः । निरहङ्कारत्वं निर्ममत्वे हेतुः । ममकारप्रसङ्ग- स्थले हि निर्ममत्वं विधेयमित्यभिप्रायेणाह देहेन्द्रियेषु तत्संबन्धिषु चेति । अनात्मनि आत्मबुद्धित्र निषेध्योऽहंकार इत्यभिप्रायेणाह देहात्माभिमानरहित इति । एतेन “निर्गताहंप्रत्ययः” इति पर- व्याख्या दूषिता, अहमर्थस्यैवात्मत्व समर्थनात् । तत एवेति । निर्ममत्वनिरहंकारत्वाभ्यामित्यर्थः । श्रमीति नापकर्तृषु क्षमा विवक्षिता, अद्वेष्टेत्यादिना गतार्थत्वात् । ततश्च ‘तांस्तितिक्षत्ख’ (२०१४) इति प्रागु- क्ता वर्जनीय सांस्पर्शिकद्वन्द्वतितिक्षा स्मार्यते । तत्पौनरुक्त्यपरिहाराय समदुःखसुखः इत्येतत् आभिमानिक- विषयम् । तथा सति निर्ममत्व निरहंकारत्वानन्तरोक्तिश्च संगच्छत इत्यभिप्रायेण सांकल्पिकपोरित्युक्तम् । अहङ्कारममकार प्रयुक्तयोरित्यर्थः । ‘संतुष्टो येनकेनचित् (१९) इति वक्ष्यमाणत्वात्, ‘यहच्छालाभ- संतुष्ट ’ ( ४. १२) इति प्रागुक्तत्वाच स एव संतोषोऽलाप्यादरार्थ संग्रहेणोक्त इत्यभिप्रायेणाह यदृच्छोपनतेन येनकेनापीति । अन्यत्रापि बुच्यते, “येनकेनचिदाच्छन्नो येनकेनचिदा- शितः । यत्रक्वचनशायी स्यात् (च) तं देवा ब्राह्मणं विदुः ॥” ( भा. मो. २५१. १२) इति । शास्त्रीयेष्वयनोपन तेषु प्रभूताहप - सरसविरसादिवैषम्यं नानुसन्धेयमिति भावः । यथोक्तमनगरेण, “न सन्निपतितं धर्म्यमुपभोगं यदृच्छया । प्रत्याचक्षे न चाप्येनमनुरुन्धे सुदुर्लभम् ॥” (भा मो १७९. २४ ) इति । सततमिति योगकालोपकारकवासना स्थैर्यार्थम् | योगशब्दश्वात्र योगदर्शनानुग्राहक- प्राचीनानुसन्धानपरः, साक्षाद्योगस्य सर्वदा कर्तुमशक्यत्वादित्यभिप्रायेणाह सततं प्रकृतिवियुक्तेति । सततमात्मचिन्तनवत् अनात्मचिन्तननिवृत्तिरपि योगान्तरङ्गमिति यतात्मशब्देनोच्यत इत्याह निय- मितमनोवृत्तिरिति । अन्येषां यत्र संदेहप्रसङ्गः, तत्र ह्यस्य निश्चयो वाच्यः स चात्रानुष्ठानोप- कारक एव ग्राह्यः ; तदाह अध्यात्मशास्त्रेति । मयीत्यनेन, “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च " ( ९. २४) इत्युक्तमाराध्यत्वं फलप्रदत्वं चात्र कर्मयोगनिष्ठस्य नोपपेरमित्यन प्रायेणाह भगवानिति । भगवच्छकदेन सकलफलमदत्वौपयिकोभयलिङ्गत्वोतिः । वासदेवशब्देन सर्वकर्माराध्यत्वौपयिक सर्वदेवतान्तर्यामित्वोक्तिः । वक्तृरूपविवक्षा वा । आराध्यत्वेन चिन्तनमल मन- सोऽर्पणम् । फलपदत्वाध्यवसायो बुद्धयर्पणम् । यद्वा द्वयोरपि चिन्ताध्यवसायौ भन्यौ । मनसाऽ व्यवसायो वा मनोबुद्धिः । उद्देश्यांशं निष्कर्षयति य एवंभूतो मद्भक्त इति । अशक्तस्य शक्य-

; 404 श्रीभगवद्गीता - म. 12 15 16. मद्भक्तः एवं कर्मयोगेन मां भजमानो यः, स मे प्रियः ॥ १३ ॥ १४ ॥ , 1 " मनोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हमभयोगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ ५ अस्मात् कर्मनिष्ठात् पुरुषानिमित्तभृतात् लोको नोद्विजते-यो लोकोद्वेगकरं कर्म कश्चि- दपि न करोतीत्यर्थः । लोकाच्च निमित्तभूतात् यो नोद्विजते यमुद्दिश्य सर्वलोको नोद्वेगकरं कर्म करोति सर्वाविरोधित्वनिश्चयात । अत एवं कश्चन प्रति हर्षेण कश्चन प्रति अमर्षेण, कञ्चनप्रति भयेन, कञ्चन प्रति उद्वेगेन मुक्तः ; एवंभूतो यः सोऽपि मम प्रियः ॥ १५ ॥ अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः । सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भकः स मे प्रियः ॥ ६ अनपेक्षः आत्मव्यतिरिक्त कृत्स्ने वस्तुम्बनपेक्षः, शुचिः शास्त्रविहितद्रव्यवर्धितकायः, निष्ठा प्रतिपादनप्रकरणत्वात् साक्षाद्भक्तियोगनिष्ठात् व्यवच्छिन्दन् लोकद्वयस्य पिण्डितार्थमाह एवं कर्म योगेनेति । उद्देश्य विशेषणेष्वपि तात्पर्य मीमांसकैरेवाङ्गीकृतम्, यत्र धर्मिविशेषणप्रयोगस्य गत्यन्तरं नोपलब्धमि [ती ? ति भावः । प्रियः प्रीतिविषयः प्रीतोऽहं तदनिषितं ददामीति भावः || १३ ||१४|| अथ निर्ममत्वादिफलभूतं लोकोद्वेगकर कर्मत्यागरूपं गुणं विदधत् तत्फलयोगं च दर्शयति यस्मा दिति श्लोकेन । यच्छन्दावृत्तिमात्रेण । धिकार्यन्तरत्वशङ्कानिवृत्त्यर्थम् यस्मात्कर्मनिष्ठादित्युक्तम् । लोकगताया उद्वेगनिवृत्तेः कर्मनिष्ठं प्रति विधातुमशक्यत्वादुद्वेगकारण भूतकर्मनिवृत्तिर्विधेयत्वेन विवक्षि तेति दर्शयति यो लोकोद्वेगकरमिति । अपकाररूपत्वाभावेऽप्यश्लीलभाषणादिमात्रेणापि हि लोकोद्वेगो जायत इत्यभिप्रायेण किञ्चिदपीत्युक्तम् । एतेन अद्वेष्टेत्यादिना पूर्वोक्तात्, समशत्रौ च (१८) इत्यादिना वक्ष्यमाणाच वैषम्यं सिद्धम् । लोकानोद्विजते च यः इत्यत्रापि हेत्वभावे तात्पर्यम अन्यथा पूर्वोत्तरपौनरुक्त्यप्रसङ्गात् अस्मिन्नपि लोके, ‘हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्त:’ इत्युद्वेगाभावस्य विहित- स्वात् ‘यस्मान्नोद्विजते’ इत्यनेन भिन्नरीतित्वप्रसङ्गाच्चेत्यभिप्रायेणाह यमुद्दिश्येति । लोकगतोद्वेग- करकर्मनिवृतिरपि नास्य विधेयेति विधेयं दर्शयितुं लोकस्य तथाविधकर्माकरणे हेतुमाह सर्वेति । बधा सर्वाविरोधित्वेन कर्मनिष्ठं लोको निश्चिनुयात् तथाऽसौ कर्मनिष्ठो वर्ततेत्युक्तं भवति । ‘यो न हृष्यति न द्वेष्टि’ (१७) इति वक्ष्यमाणादव हर्षादेर्विषयभेदेन निवर्तकभेदेन च वैषम्यज्ञापनायाह अत एव कंचन प्रतीति । अत एवेति उपकारापकारादिहेतुभेदाभावादित्यर्थः । कंचन प्रत्युद्वेगेनेति भयादेः पृथगुतश्वात् भयकार्यभूतं कर्म वा जुगुप्सा वाऽत्रोद्वेगः । यस्मा भोद्विजते इत्यादिवाक्यतया सङ्कलने नाह य एवंभूत इति । पूर्वश्लोकोक्त मैत्रत्वकरुणत्वादिगुणगणाभावेऽपि लोकोद्वेगकर कर्म- निवृतिमात्रेणापि प्रीतो भवामीति सर्वेत्यादिनोच्यत इत्याह सोऽपीति ॥ १५ ॥ " १ आत्ममा सापेक्षत्वेन शास्त्रीयमात्रजागरूकत्वं तद्व्यतिरिक्केण्वत्यन्त निरीहत्वं चाह अनपेक्ष इति 1 “यस्यो भयं हविगर्नि माच्छेत् एन्द्रं पञ्चशराव मोदमं निर्वपेत्” इत्यत्रोभयाचं विवक्षितम् (पू. मी.) अद्वेष्ट्रादिरूपवसन यो माइति दिविशिष्टत्वं प्रियस्व प्रयोजकम् । एवमुचरत्रापि ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12 16 17. 405 दक्ष:- शास्त्रीय क्रियोपादानसमर्थः, अन्यत्रोदासीनः, गतव्यथः शास्त्रीयक्रियानिर्वृत्तौ अवर्जनीय- शीतोष्णवरुपस्पर्शादिदुःखेषु व्यथारहिता, सर्वारम्भपरित्यागी शास्त्रीयव्यतिरिक्त पूर्वक मरम्म परित्यागी, य एवंभूती मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १६ ॥ ,

, यो न द्वेष्टि न शोचति न काक्ष त । शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान् यः स मे प्रियः ॥ यो न हृप्यति यत् मनुष्याणां हर्षनिमित्तं प्रियजातम्, तत् प्राप्य यः कर्मयोगी न हृष्यति यच्चाप्रियम् तत् प्राप्य न द्वेष्टि ; यच्च मनुष्याणां शोकनिमित्तं मार्यापुलवत- क्षयादिकम् तत् प्राप्य न शोचति ; तथाविधमप्राप्तं च न कति शुभाशुभपरित्यागी पापवत् पुण्यस्यापि बन्धहेतुत्वाविशेषादुभयपरित्यागी । य एवंभूतो भक्तिमान् स मे प्रियः ॥ श्लोकेन । प्रस्तुताधिकारविरोधान्युदासाय सामान्यं विशेषे नियमयति आत्मव्यतिरिक्त इति । अन्येषु संकोचकाभावात् कृत्स्न इत्युक्तम् | फलभूतस्य शुचित्वस्य स्वरूपेण विधातुमशक्यत्वात् नौ तात्पर्यमित्याह शास्त्रविहितेति । अन्यविषयसामर्थ्यस्यानुपयुक्तत्वात् तदुपयुक्तानुष्ठानसामम्बे दक्षशब्देनाभिधीयत इत्याह शास्त्रीयेति । विरोधपरिहाराय औदासीन्यं विहितव्यतिरिमतविषयमित्याह अन्यत्रोदासीन इति । अविहिताप्रतिषिद्धेव्वित्यर्थः । अपक्षपातित्वमिहौदासीन्यं वदन्तः समत्रों चेत्यादिवक्ष्यमाणपौनरुक्त्यान्निरस्ताः । निषिध्यमानव्यथाप्रसङ्गं दर्शयति शास्त्रीय क्रियानिर्वृताविति । विहितयोग रम्भादिव्यवच्छेदायाह शास्त्रीयव्यतिरिक्तेति । साभिसंधिकपरित्यागस्यात्र विवक्षितत्वात् माध्यस्थ्यरूपौदासीन्याद्भेदः । यद्वा निष्प्रयत्नतारूपोदासीनत्वफलं सर्वकर्मारम्भपरित्यागः । कर्मात वाक्कायव्यापारः । स एवारभ्यमाणत्वादारम्भः । तस्योपादानं वा । एतदखिलमपि मद्भक्तिविशिष्ट - तयैव प्रियत्वकारणमिति मद्भक्तशब्देन विवक्षितमित्याह य एवंभृतो मद्भक्त इति ॥ १६ ॥ 1 अथ दैवादागतेष्यपि प्रियाप्रियेषु शोकहर्षाद्यभावः अनागतेषु निषिद्धव्यतिरिक्तेष्वपि वाञ्छा- रहितत्वं तत्कारणत्यागश्चोच्यते यो न हृष्यतीति श्लोकेन । हर्षामर्षेति पूर्वं पुरुषविशेषनिमित्तं हर्षादिकं निषिद्धम् ; इह त्वर्थलाभादिनिमित्तमिति विशेष इत्यभिप्रायेण यन्मनुष्याणामिति । यच्छव्याख्यान- रूपेण कर्मयोगीत्यनेन हर्षाभावहेतुः सूचितः । आत्मव्यतिरिक्तनिस्टहो हायमिति भावः । अद्वेष्टा सर्वभूतानामित्युक्ताद्विशेषज्ञापनायाह यच्चाप्रियं तत्प्राप्येति । हेत्वनागमने हर्षद्वेषशोकादेरभावस्व सर्वजन साधारणत्वात् विकारहेतौ सति निर्विकारत्वं ह्यस्य विधेयो विशेष इति ज्ञापनाय ततन्निमित्तकथनम्। “मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे किंचन दह्यते” (भा. रा. १७. १९) इतिवत् । प्राझे काङ्क्षणीयत्वा- भावात् अप्राप्तमित्युक्तम् । तथाविधम्-यद्विनाशे शोकः स्यात्, तथाभृतमित्यर्थः । एतेन शोकादिनिवृत्तौ हेतुः सूचितः । यथोक्तं भगवता पराशरेण, “यावत: कुरुते जन्तुः संबन्धान्मनसः प्रियान् । तावन्तोऽ स्य निखन्यन्ते हृदये शोकशङ्कवः " (वि. १. १७. ६६ ) इति । शुभाशुभ शब्दयोर्मङ्गलत दितरमात्र- विषयतया प्रयोगेऽपि मङ्गलत्वाद्याकारताऽपि पुण्याच्या काररूपत्वेनैवेति तन्निषेधे तात्पर्यम् । तत्र पापस्य दूरनिरखत्वात् दृष्टान्तार्थं तदुपादानमित्यभिप्रायेणाह पापवत्पुण्यस्यापीति । स्वर्गादिहेतोः पुण्यस्य

406 श्रीभगवद्भीजा- 12, 18-19 ! समशत्रौ च त्रेि च तथः मानावमानयोः । शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १८ तुझ्यास्तु शैनी संतुष्टो येनकेनचित् । अतः स्थिरमति भक्तिमान् ने प्रियो नः ॥ ‘अद्वेष्टा सर्वभूतानाम् ’ (१३) इत्यादिना शत्रमित्रादिषु द्वेषादिरहितत्वमुक्तम् ; अब तेषु सन्निहितेष्वपि समचित्तत्वं ततोऽप्यतिरिक्तो विशेष उच्यते । आत्मनि स्थिरमतित्वेन निकेतनादिष्यवक्त इत्यनिकेत:; तत एव मानावमानादिष्वपि समः ; य एवंभूतो भक्तिमान, स मे प्रियः ॥ १८ ॥ १९ ॥ विधिविषयस्यापि तत्साघनत्ववेषेण त्याज्यत्वे हेतुमाह बन्धहेतुत्वाविशेषादिति । एतेन खर्गादिहेतोः पुण्यस्यापि मुमुक्ष्यपेक्षया पापत्वमेवेति सूचितम् । शास्त्रवेवमनिष्टसाधनं हि पापम् । श्रुतिश्व ‘न सुकृतं न दुष्कृतम् इत्युक्त्वा, ‘सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते’ (छा. ८.१) इति निगमनेन सुकृतस्यापि पाप्मतामाह ॥ 3 समशत्रौ चेत्यादिना श्लोकद्वयेन बहुविध सहेतुकं साम्यमुच्यते ; तत्र पुनरुक्तिमाशङ्कय परि- हरति अद्वेष्टेति । सम्न्निहितस्वरूपमा नावमानादिद्वन्द्वान्तरसह पाठवशादत्र शत्रु मित्रयोरपि सन्निहितयोर्विवक्षा सन्निधिर्हि विकारमतिशयेन जनयति । ततोऽप्यतिरिक्त इति । दूरस्यासन्नसाधारणात् अद्वेषमाला- दतिरिक्त इत्यर्थः । कचिदपि सङ्गवर्जितत्वात् शीतोष्णादिषु समस्यम् । निन्दास्तुस्योः फलभूतामर्षानु- रागादिरहितत्वान्निष्फलत्ववेषेण तुल्यत्वम् । मौनीति नात्र मननं विवक्षितम्, स्थिरमतिरित्यनेनैव सिद्धत्वात् । मुनिर्मननशीलः, तस्य भावो मौनमित्यप्रसिद्धार्थता च स्यात् । नापि समस्त शब्दानुच्चारणम् ; तस्यात्यन्यापेक्षाभावात् सकीर्तनादिविषेश्व। न च कालविशेषादिनियतमौनव्रतम् तस्योपयुक्तत्वेऽपि पूर्वो- तरसंगत्यभावात् । निन्दन्तं हि निन्दन्ति लौकिका, स्तुवन्तं च स्तुवन्ति ; ततः प्रसक्तनिन्दा स्तोत्र प्रतिक्षेपपर- त्वमेवोचितम्। संतुष्टो येन केनचिदिति मौनिरने हेत्वन्तरपरम्; अन्यथा, ‘संतुष्टम्सततं योगी’ इति पूर्वोक- त्वेन पुनरुक्तिप्रसङ्गात् । यच्छयागतैर्यत्किञ्चिद्दव्यैरसंतुष्टो हि सापेक्षतया स्तुतिपूर्वं कञ्चन याचते, अदा- तारं च द्विप्यात् यद्वा (द्वेषाद्वा ?) अन्यस्तुतितात्पर्येण वा निन्दन्ति (ति) | स्थिरमतित्वस्य प्रकरणविशेषितं विषयं दर्शयन् सर्वस्योपरि निर्दिष्टस्य तस्य साक्षात्परं परया वा पूर्वोक्तसमस्तहेतुत्वं च दर्शयति आत्मनीति । निकेतननिषेधस्य क्षेत्रादिनिषेघोपलक्षणतया आदिशब्दः । अत्र सम ‘इति द्वौ परित्राडिषयाविति यादव प्रकाशोतस्य न लिकं पश्यामः | शत्रु मित्रसाम्यादिगुणानां मुमुक्षौ गृहस्थेऽप्यवश्यम्भावात् । अनि- haत्वस्य च " नन्वापि रम्यावसथप्रियस्य " ( आप स्मृ. १०. ६. मा.) इत्यादिन्यायेन निरसनतयाऽपि निर्वाहात्, गृहस्थादिषु निकेतसद्भाव निषेधस्यानुपकारकस्यात्, तत्सद्भावस्य कचित् योगाद्युपकारक- त्वसंभावनया च तत्सङ्गमात्रमेव निषेध्यतया विवक्षितमिति दर्शयितुम् असक्त इत्युक्तम् । अत एव अद्वेष्ट- त्यादीनां स्वषामप्यक्षरोपा सकसंन्यासिविषयत्वं शंकरोक्तं निरस्तम् । कचित्सतस्य हि खरूपतस्सुखत्वरहि- तैर्मानादिभिः प्रीत्यादिकम् ; अतः कचिदपि सङ्गाभावान्मानादिषु समस्वमित्याह तत एवेति । पूर्वलोकेवि- बालापि यतच्छन्दाध्याहारेणोद्देश्यविधेयांशविभागं दर्शयति य एवंभूतो भक्तिमान् स मे प्रिय इति || 1 द्वौ - सम इति पूर्वाध उत्तराधे चोको ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 12 20. 407 अस्मादात्मनिष्ठात् भक्तियोगनिष्टस्य त्रैष्ठ्यं प्रतिपादयन् यथोपक्रममुपसंहरति– ये तु वयमृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते । श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ॥ ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …. ‘भक्ति [पर्व ] योगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ धर्म्य चामृतं चेति धर्म्यामृतम्, ये तु प्राप्यसमं प्रापकं भक्तियोगम्, यथोक्तम्- ‘मय्या- वेश्य मनो ये मासू’ ( २ ) इत्यादिनोक्तेन प्रकारेण उपासते; ते भक्ताः अतितरां मम प्रियाः ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाष्ये द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ अध्यापक पक्षपूर्वकं भक्तियोगनिष्ठस्य अक्षर निष्ठा भक्तम् ; भक्तियोगाशक्तिप्रसङ्गेन अक्षरयोगस्य परम्परया भक्तियोगसाघनत्वं तदपेक्षितगुणाश्रोक्ताः ; अथाध्यायारम्भगत प्रश्नस्योत्तरं प्रपञ्चितं निगमयतीत्याह अस्मादिति । ‘मय्यावेश्य मनो ये माम्’ इति श्लोकः अयं चैकार्थ एव सुपलभ्यत इत्यभिप्रायेण यथोपक्रममित्युक्तम् । तत्र नित्ययुक्ताः इत्युक्त एवार्थोऽव मत्परमाः इत्युच्यते । तव श्रया पग्योपेताः इत्युक्तम् अत्र तु श्रद्दधानाः इति । तत्र ते मे युक्ततमा मताः इत्यु- क्तम् ; अत्र तु तत्फलवेन भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः इत्युच्यते । अतः स एवार्थोऽवोपसंहियते । अस्य चाधिकार्यन्तरपरत्वे तु शब्दविशेषणादयो हेतवः पूर्वमेवोक्ताः । अनेनैव च लोकेन मध्यमषट्क- प्रधानार्थ भक्तियोगोपसंहारश्च कृतो भवति । धर्म्यामृतमित्यनेन विवक्षितमाकारद्वयं वक्तुं तदुपयुक्तं कर्मधारयत्वं दर्शयति धर्म्य चामृतं चेति । धर्मादनपेतं धर्म्यम् । अतोऽत्र धशब्देन साधनत्व- बचनादमृनशब्देना मृतसाधनश्वस्याविवक्षितत्वात् फलवदेव भोग्यत्वं विवक्षितमित्याह ये तु प्राप्यसम मिति । यथोक्तमिति व्याख्येयपदोपादानम् । प्रसङ्गागतकर्मयोगोक्तेव्युदासाय मन्यावेश्येत्यादिक- मुक्तम् । पूर्वोक्तानामन्येषामपि भक्तत्वमस्तीति तद्वद्यवच्छेदाय ते भक्ता इति विशेष्यते । पूर्वेषु प्रिय- त्वमुदारत्वप्रयुक्तम् अस्मिंस्तु स्वाभिमतान्तरात्मत्वमयुक्तम् । अतो हातीव प्रीयत्वमिहोक्तम् । उक्तं च प्रागेव, ‘उदारासर्व एवैते ज्ञानी स्वात्मैव मे मतम् ’ ( ७. १८) इत्याद्युपक्रम्य, स महात्मा सुदु- लभ’ (७. १९) इति । एतेन अद्वेष्टेत्यादिना प्रक्रान्तं धर्मजातं ये तु धर्यामृतमिति लोकेनोप- संहियत इति परोक्तं निरस्तम्, भिन्नाधिकारविषयत्वस्य व्यतित्वात् ॥ २० ॥ इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्य चन्द्रिकायां द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ 1 नवमाध्यायस्य राजविद्याराजगुहायोग इति नाम, भक्तियोगपरत्वात् । अत्र तु भक्तः शैत्रयं भक्त पूर्वभावी पर्वक्रमश्च कथ्यते । तनान्यन्ताद्वातपर्वक्रमज्ञापनतात्पर्यात् भक्तिपर्वयोग संत नाम स्यात् । भक्त्युपसंहारत्वाद्वा भक्तियोग इति नाम । ०

aft: 1 ॥ अथ त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ पूर्वसन् पट्के परमप्राप्यस्य परस्य ब्रह्मणो भगवतो वासुदेवस्य प्राप्युपायभूत भक्ति- रूपभगवदुपासनाङ्गभूतं प्राप्तु प्रत्यगात्मनो याथात्म्यदर्शनं ज्ञानयोगकर्म योगलक्षणनिष्ठा- द्वयसाभ्यमुक्तम् । मध्यमे च परमप्राप्यभूत भगवन्तस्व याथात्म्य तन्माहात्म्यज्ञान पूर्वकैकान्ति- कात्यन्तिकभक्तियोगनिष्ठा प्रतिपादिता । अतिशयितैश्वर्यापेक्षाणामात्मकैवल्य’ मात्रापेक्षाणां भक्तियोगस्तत्तदपेक्षितसाधनमिति चोक्तम् । इदानीमुपरितने षट्के प्रकृतिपुरुपतत्संसर्ग- रूपप्रपश्वेश्वर तद्याथास्थ्य-कर्मज्ञानमक्तिस्वरूप- तदुपादानप्रकाराच षट्कइयोदिता विशोधयन्ते ! अथ तृतीयपट्कसंगतिं वक्तुं प्रथमद्वितीयषट्कार्थं संग्रहेणाह पूर्वस्मिमिति । अत्र पदानां भावः प्राकूरपचितः । “ज्ञानकर्मात्मिके निष्ठे योगलक्ष्ये सुसंस्कृते । आत्मानुभूतिसिद्धच पूर्वषट्केन चोदिते ॥” (गी सं. २) इति प्रथमषट्कार्थसंग्रहः । सिषाधविधितपर्यन्ताविच्छिन्नसाधनानुष्ठानमिह निष्ठा । " मध्यमे भगवत्तत्त्वयाथात्म्यावाप्तिसिद्धये । ज्ञानकर्मामिनिर्वत्यों भक्तियोगः प्रकीर्तितः 12 " ( ६ ) इति संग्रहानुसारेण मध्यमषट्कप्रधानार्थमुक्वा प्रसङ्गोक्तं चाह अतिशयितेति | इन चेति चकारोऽन्वाचयार्थः । इदं चान्ते संगृहीनं “भक्तियोगस्तदर्थी चेत् समत्रैश्वर्थसाधनम् । आत्मार्थी चेत् तयोऽप्येते तत्कैवल्यस्य साधकाः || ” (२७) इति । “ प्रधानपुरुषव्यक्तसर्वेश्वर विवेचनम् । कर्म श्रीर्मक्तिरित्यादिः पूर्वशेषोऽन्तिमोदितः ॥” ( ४ ) इति संग्रह श्लोकव्याख्यानाभिप्रायेण तृतीयषट्कं पूर्वोक्तषट्कद्वयेन संगमयति इदानीमिति । इदानीं सामान्यतः प्रतिपत्त्या वुभुत्सोदयेन विशोधनावसरे प्राप्त इत्यर्थः । तत्संसर्गरूपप्रपञ्श्चेति व्यक्तशब्दार्थविवरणम् । संमर्गोऽल समुदायः ; यद्वा, ‘तस्मिन् गर्ने दधाम्यहम् | संभवस्सर्वभूतानां ततो भवति’ ( गी. १४. ३) इति संसर्गविशेषमूलत्वात् संसर्गरूपतोक्तिः । याथात्म्य शब्देन विवेचनशब्दाभिप्रेतकथनम् । विविच्यतेऽनेनेति व्यावर्तक- aisa विवेचनम् । तदुपादानप्रकाश इति आदिशब्दसंगृहीतोतिः । षट्कद्वयोदिता विशोध्यन्त’ इत्यनेन ‘पूर्वशेषोऽन्तिमोदितः’ (गी. स. ४ ) इत्येतदभिप्रेतसँगतिविशेष विवरणम् । विशो- sयन्त इति वचनं वक्ष्यमाणस्य सर्वस्य सामान्यतः पुनरुक्तिपरिहारार्थम् । अभिप्रायिकानुक्तापेक्षितां शप्रतिपादनेन प्रागुक्तानां सर्वप्रकारेण निस्संशयीकरणं विशोधनम् ॥ अथ " देहस्वरूपमात्माप्तिहेतुरात्मविशोधनम् । बन्धहेतुर्विवेकश्ध त्रयोदश उदीर्यते ॥” (१७) 1 मात्रपदेन ऐश्वर्य-भगवदनु पयव्यवच्छेदः । पञ्चाग्निविदः संसृत आत्मानुभवः तदुभय- सहितः सुतौ च भगदनुभवसहितः। तद्रहित केवलात्मानुभवं कञ्चित्कालमपेक्षमाणानामित्यर्थः। " 2 मक्तियोगः पुष्कलैश्वर्यसाधनमपि भवति, तदर्थी भवति वैदित्यन्वयार्थः । 3 पूर्वशेषः षट्कयरूप द्वादशाभ्या योकार्थानुवन्धी अन्तिमपट्केनोक इत्यर्थः ।

वात्पचन्द्रिकासहित गीता भाग्य 18 1 409 तत्र तावत् त्रयोदशे देहात्मनोः स्वरूपम्, देहयाथाम्यशोधनम्, देहवियुक्तान्सप्राप्स्युपायः, विविक्तात्मस्वरूपसंशोधनम्, तथाविधस्याऽऽत्मनञ्चाचित्संबन्धहेतुः ततो विवेकानुसन्धान- प्रकारचोच्यते । श्रीभगवानुवाच - हवं शरीरं कौशय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतन यो क्षेत्र इति तद्विदः ॥ r इति संग्रह लोकमपि व्याकुर्वन् त्रयोदशमवतारयति तत्र तावदिनि । तत्र तृतीयपट्के ; वक्तव्ये [वा ? ] । तावत् प्रथममित्यर्थः । तेनाध्यायान्तरेभ्यो वश्यमाणेभ्यः पञ्चभ्योऽस्य पूर्वत्वं संगनिविशेषसिद्धमित्यभिषेतम् । तथाहि— प्रथमषट्कं हि शास्त्रोपोदघातशास्त्रावतरण हेतु मृतशोक निवर्तकात्मदर्शनपर विकेन आत्म- दर्शनस्य साधनप्रपञ्चनपरचतुष्केण च भिलम्। द्वितीये च षट्कं साधनाधिकारिफला दिभेदपरिकरिलमति- योगस्वरूपपरेण तदुत्पत्तिविवृद्धधर्थ [ थे] परेण च त्रिकमेदेन भिन्नम् । तथा तृतीयं च पट्के त्रिकद्वयात्मकम् ; तत्र प्रथमसिकं प्रधानपुरुषव्यक्तसर्वेश्वर रूपतत्त्वविवेचनपरम् । तत्र प्रसङ्गेन तु मालया कर्तव्यानुप्रवेशः। षोड शादित्रिक कर्तव्यादिविवेचनपरम् । तत्रापि तत्तत्प्रसङ्गान्मालय । तत्त्वानुप्रवेशः । शास्त्र वश्यत्वाद्विविवेकोऽपि हि कर्तव्यसिद्ध्यर्थमेव । एवं त्रिकभेदो विवक्षित इति षोडशारम्भे दर्शयिष्यति अतीतेनाध्याय- येणेत्यादिना । अव ‘प्रधानपुरुषव्यवतसर्वेश्वर विवेचनम् ’ ( गी. सं. ४ ) इति समासपदेन प्रथमलि- कार्थः संगृहीतः । ‘कर्म धीर्मतिरित्यादि:’ इति तु कर्तव्यरूपद्वितीयविकार्थः संगृहीत इति भाष्यकारा मि प्रायः । एतेन “समाप्तं च पञ्चदशेऽध्याये शास्त्रम् ; उत्तरैस्त्रिभिः खिलाध्यायैः परिशिष्टा नानाधर्मा निरूपिता:” इति यादव प्रकाशकल्पनाऽपि निरस्ता । अत्र च लिके त्रयोदशचतुर्दशाभ्यां ‘गतासून भगतासुंश्च’ (२. ११) इत्यादिना क्रमेण देहात्मविवेकादिमुखेन प्रवृत्तप्रथम षट्कार्थशेषभूतदेहात्म- याथात्म्यसंसारतन्निवृत्तितन्निवर्तकादि परिशोध्यते पञ्चदशेन तु मध्यमषट्कप्रतिपादितद्विविधप्रकृति शेषिभूतचतुर्विधाधिकारिभजनीय परमपुरुषपरिशोधनं क्रियते । इमं च भेदं पञ्चदशारम्भे सूचयिष्यति क्षेत्राध्याय इत्यादिना । क्षेत्राध्यायप्रसक्तबन्धहेतु गुणसङ्गस्य बन्धहेतुताप्रकारतनिवृत्त्यादिपरतया " परं भूयः” इत्यादेः (१४) अध्यायस्य पश्चाद्भावित्वं सिद्धम् । ततः क्षेत्राध्यायस्य तृतीयष्टकादित्वं युक्तमिति । तदेतदखिलमभिप्रेत्य तत्र तावत् त्रयोदश इत्युक्तम् । देहात्मनोस्वरूपं देहयाथात्म्यशोधनमिति अध्यायशरीरपर्यालोचनेन, संग्रह लोकेऽनुक्तस्यापि चकारसमुचितस्योक्तिः । देहस्वरूपमिति तत्प्रतिसंबन्ध्यात्मस्वरूपस्याप्युपलक्षण [ [[ ] म् । आत्मविशो- धनमिति संग्रहश्च देहयाथात्म्यशोधनस्याप्युपलक्षणम् । देहात्मनो स्वरूपमिति धर्मनिर्देशो विवक्षितः । विवेकशब्देन च न विविच्य प्रतिपादनमात्र भेदमात्र वा विवक्षितम् आत्मविशोधनमित्यनेनैव गतार्थ- स्वात् । ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति’ (२४) इत्यादिना द्रष्टव्यत्वेन निर्दिष्टस्यात्मन: ‘समं सर्वेषु’ (२७) इत्यादिना स्वयं विविच्यानुसंधानप्रकारो हि वक्ष्यते । तदाह ततो विवेकानुसन्धानप्रकारचेति । ST-52 5

410 श्रीभगवद्गीता - म. 18.1. इदं शरीरम् देवोऽहम्, मनुध्योऽहम्, स्थूलोऽहम्, क्रशोऽहमिति आत्मना मोक्ता सह सामानाधिकरण्येन प्रतीयमानं भोक्तुरात्मनोऽर्थान्तरभू[तं] तस्थ भोगक्षेत्रमिति शरीरयाथा- म्यदिद्भिरभिधीयते । एतत् अवयवः संघातरूपेण च इदमहं वेनीति यो वेत्ति, तं वेद्यभूता- दस्माद्वेदित्वेनार्थान्तरभूतम्, क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः आत्मयाथात्म्यविदः प्राहुः। यद्यपि देहव्यति- | अथ ‘गतासूनगतासुंश्व’ (२.११) इति प्राक् स्वेनैयो पक्षिप्तक्रमेण सप्तमारम्भप्रकृतिद्वय- निर्देशक्रमेण च अपृष्टोऽप्यवसरे प्राझे स्वयमेव परिशोधयितुं भगवानुवाच इदं शरीरमिति । श्रान्तिरूप- लोकोपलम्भप्रकारनिर्देशपर इदशब्द इत्यभिप्रायेण देवोऽहमित्याद्युक्तिः । देवोऽहम्, मनुष्योऽह- मित्यनन्तजातिभेदोपलक्षणम् ; स्थूलोऽहम् कुशोऽहमित्यनन्तगुणभेदोपलक्षणम् । एवं जातिगुणो- दाहरणं गच्छामीत्यादिक्रियाविशेषोपलक्षणार्थम् । संसारिणां भोक्तृत्थं हि प्रायशो देहात्म श्रममूल- मित्यभिप्रायेण आत्मना भोक्त्रेत्युक्तम् । क्षेत्रमित्यभिधीयते इत्यनेनैव भोग्यत्वं प्रतीतम् । ततब्ध केदारात् देवदत्त इव प्रतिसंबन्धित्वेनार्थाक्षितो भोक्ता भोक्तृत्वाकारेणार्थान्तरभूतस्सिद्ध इत्याह भोक्तुरात्मनोऽर्थान्तरभूतस्येति । भोगस्योत्पत्तिस्थानतया क्षेत्रत्ववाचोयुक्तिरित्याह मोगक्षेत्रमिति क्षतत्राण-क्षय-क्षरणाचम सिद्धार्थग्रहणात् क्षेत्रवत् कर्मबीजफलोत्पत्तिस्थानत्वग्रहणमेयोचितमिति भावः अभिधीयत इत्यनेनाकाङ्क्षितोचित कलध्याहारः शरीरयाथात्म्य विद्भिरिति । यद्वा तद्विद । इति पदमत्रापि विपरिणामेन प्रकृतविषयतया तद्विद्भिरिति भाव्यम् । विपरिणते च तस्मिन् तच्छन्दः प्रकृतक्षेत्रपर इत्यभिप्रायः । एतद्यो वेत्तीत्यनेनैव देहाद्यतिरेकः स्फुटीक्रियत इत्याह एतदवयवश- रसङ्घातरुपेण वेदमहं वेशीति । अयमभिप्रायः - इदमहमिति प्रत्यवत्यपराक्त्वाभ्यामेव तावत् भेदः प्रतीयते, गृहादिवदेव । न च - देवोऽहम्, मनुष्योऽहमिति सामानाधिकरण्यव्यपदेशहेतु भूत- देहात्मबुद्धया सा प्रतीतिः भ्रान्तिरिति युक्तम् तयैव देहात्मबुद्धेर्बाधात् । बलयता हि दुर्बलं बाध्येत । उपपत्तिशास्त्रे च माकप्रपञ्चिते बलं व्यतिरेकबुद्धेः ; देहात्मबुद्धेस्तूभयमपि प्रतिकूलमिति । प्रागुक्तां प्रत्येकसमुदायादिविकल्पानुपपत्तिमभिप्रेत्य अवयवशः सङ्घातरूपेण चेत्युकम् । अवयवश इति । ‘मम मूर्धा, मम हस्तः’ इत्यादिरूपेणावयवेभ्योऽहमर्थः स्फुटं भिन्नतया प्रतीयते ; न तु अहं मूर्वेत्यादिरूपेणेति भावः । सङ्घातरूपेण चेति । मम शरीरमित्येव हि सङ्घातेऽपि भेदधीरिति भावः । एतद्यो वेचीत्यनेनाभिप्रेतमुपलम्भसिद्धं मेदं दर्शयति वेद्यभूतादिति । तद्विदः इत्यत्र सामान्य- ज्ञानमात्रस्य निर्णयानुपयुक्तत्वात् आत्मयाथात्म्यविद् इत्युक्तम् । ननु ज्ञाता तावत् आत्मेति सिद्धम् स च जानामीति प्रतीतिसिद्धः सैव प्रतीतितत्वमिव देहात्मकत्वमपि देवोऽहमित्यादि- रूपेण युगपद्गृह्णाति ; प्रत्यक्षसिद्धस्य तस्य युक्त्या शास्त्रेण वा देहातिरिक्तत्वसाधने धर्मिग्राहक- प्रमाणविरोध इति शङ्काभिप्रायेणाह यद्यपीति । यदि ज्ञातुर्देहसमानाधिकरणतयैव प्रतीतिः स्वात्, सदैव शक्येतापि न च तदस्ति देहस्यैव प्रधानतया वेद्यत्वदशायां व्यधिकरणतयैव प्रतीतिसिद्धेः ; न च धर्मिग्राहक सिद्धरसर्वोऽप्याकारो नारोपित इति नियमः । बुद्बुद मुक्ताफल-चषक मुकुरादि- । J

वारपर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 1 J

t . ; } 411 रिक्तघटाद्यर्थानुसन्धानवेलायां ‘देवोऽहम् मनुष्योऽहं घटादिकं जानामि इति देहसामाना- धिकरण्येन ज्ञातारमात्मानमनुसन्धते, तथाऽपि देहानुभव वेलायां देहमपि घटादिकमिव ‘इदमहं वेद्मि’ इति वैद्यतया वेदिताऽनुभवतीति वेदितुरात्मनो बेद्यतया शरीरमपि वटादिवदर्थान्तर- भूतम् | उथा घटादेवि वेद्याच्छरीरादपि वेदिता क्षेत्रज्ञोऽर्थान्त+भूतः सामानाधिकरण्येन प्रतीतिस्तु वस्तुतरशरीरस्य गोत्वादिवत् आत्मविशेषण वैकस्वभावतया तदपृथसिद्धेरुपपन्ना । तत्र वेदितुरसाधारणाकारस्य चक्षुरादिकरणाविषयत्वात् योगसंस्कृतमनोविपयत्वाच्च प्रकृति- समानपरिमाणान्येव ग्रह-नक्षत्र हिमकर- मार्तण्डमण्डलानि सबैरुपलभ्यन्ते युक्त्या शास्त्रेण च अतिष्पृथु- परिमाणतया स्थाध्यन्ते तदवापीत्यभिप्रायेणाह तथाऽपीति । अतो धर्मिग्राहकविरोधरहित- श्रुत्युपपत्तिसमानार्थ-यतिरेकप्रत्ययसिद्धं देहात्मनोः परस्परभेदं सनिदर्शन माह इति वेदितुरित्यादिना । इमितौ । ननु यत् क्तो भिद्यते, न तत् तत्समानाधिकरणतया प्रतीयते यथा घटेन पटः ; समानाधिकरणच ( तया च ) मृद्घटादिवत् देहो ज्ञाता प्रतीयत इति विपरीतयुक्तिमाशङ्कयाह सामानाधिकरण्येनेति । अयमभिप्रायः न तावत् सामानाधिकरण्यमात्रेणाभेद:, जातिगुणादिष्य- भावात् । न चानि न सन्तीति सौगती गतिः, अबाधितप्रत्ययवलेन, दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थ. ग्रहणादिभिश्व धर्मधर्मिभेद समर्थनात् । न चाल भेदाभेद:, व्याघातादिप्रसङ्गात् । अतो यथा जातिगुणकियादिष्वपृथक्सिद्धेरेव संबन्धविशेषात् सामानाधिकरण्यम्, तदत्रापीति सर्वानुवृत वक्तव्यमिति अन्यथैव, अन्यथा ऽपि वोपपन्न भेदसाधने सामानाधिकरण्यमिति । विशेषण ते कस्वभावतयेति अथसिद्धिविवरणम् (विशदीकरणम्) । ननु जातिगुणादिवदिह धर्मधर्मिभावः सामानाधिकरण्य- दशायां न प्रतीयते यथा ‘गौश्शुको गच्छति’ इत्यादिषु गोत्वकत्वादिविशिष्ट इति बुद्धि:, न तथाऽल श्री: ‘देवोऽहं, मनुष्योऽहम्’ इत्यत्र हि देवत्वविशिष्टोऽहं, मनुष्यत्वविशिष्टोऽहमिति प्रतीतिः ; न तु देवशरीरविशिष्टोऽहम् मनुष्यशरीरविशिष्टोऽहमिति । अतो घट इत्यत घटत्वविशिष्टपिण्डमात्र- प्रतीतियत् देवोऽहं मनुष्योऽहमित्यत्र देवचाविनिर्देहस्य किंचित्पति विशेषणत्वादर्शनात् नापृथक्सिद्धिनिबन्धनं देहात्मसामानाधिकरण्यमित्यत्राह तत्र वेदितुरिति । ज्ञानत्यनित्यत्वसूक्ष्मत्वादिरला साधारणाकारः । अयमभिप्रायः किं वाह्य करणैर्देहमात्र प्रतीतिरिह विवक्षिता, उत मनोमात्रेण अथवा परिशुद्धेन मनसा ? नाथ, चीन योग्यानुपलम्भाभावात् । न द्वितीयः, मनम आत्मग्रहणशक्तत्वेऽपि तस्याशुद्धस्य देहव्या वर्तकपरिमाणादि- विशिष्टत्वेन ग्रहणाशक्तेः । न तृतीयः, असिद्धेः । अतिरिक्ततया ग्रहणार्थमेव हि योगोपदेशः । यथा च योगिनामुपलम्भः । अतो यथा गृह्यमाणयोरेव क्षीरनीरद्रव्ययोन्यूनाधिकसमभावेन संसर्ग- 1 1 देवोऽहमिति सामानाधिकरण्यमपृथक्सिद्धिमूलकं सामानाधिकरण्यत्वात् जात्यादिसामानाधि- करण्यवत् इत्यनुमान संभवात् अन्यथैवेत्युक्तम् । जीवोऽहं प्राणोऽहमित्यादी अपृथक्सिययोगात् अनुनयाद अाले । जात्यबुदाहरणमपरिहारार्थमपि भवतीति भावः । 412 श्रीभगवद्गीता - म. 18. 2. सविधानादेव मूढाः प्रकृत्याकारमेव वेदितारं पश्यन्ति तथा च वक्ष्यति, “उत्क्रामते स्थितं वाऽपि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः " (१५.१० ) इति ॥ १ ॥ क्षेम चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यतज्ज्ञानं मतं मम ॥ देवमनुष्यादिसर्वक्षेत्रेषु वेदितृत्वाकारं क्षेत्रज्ञं च मां विद्धि मदात्मकं विद्धि; क्षेत्रज्ञ चापीति अपिशब्दात् क्षेत्रमपि मां विद्वीत्युक्तमिति गम्यते । यथा क्षेत्र क्षेत्रज्ञविशेषण तक स्व- भावतया तदपृथक्स। तत्सामानाधिकरण्येनैव निर्देश्यम्, तथा क्षेत्र क्षेत्रज्ञ च मद्विशेषण- विशेषेषु क्षीरत्वेन नीरखेन वोपलम्भ:; तत्रापि गृह्यमाणयोरेव देहात्मनोः सन्निधिविशेषवशेन रजस्तमोवृद्धिकर्मवशेन च भेदामहादेवयाध्यास इति निर्णीतदोषतादृशो रूम्मवशेन विरोधो न शङ्का- नीयः इति । मोहहेतु भूतगुणमश्रप्रकृतिसन्निधानेन मूढतया यथावस्थितात्मादर्शने, तस्य योगसंस्कृतमनो- माणमुदाहरति वक्ष्यतीति ॥ १ ॥ अवमन्योन्यव्यावर्तकाकारयतया निर्दिष्टयो: क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्द्वयोरपि परमात्मना वृद्धिसिद्ध्यर्थमुमयानु वृतं तच्छेषत्वमुपदिश्य एवं यथावस्थित क्षेत्रक्षेत्रज्ञज्ञानमेव मोहनिवृत्तिनिमित्तमित्यभिप्रायेण ( मे मतमित्यभि- प्रायेण) प्रशंसति क्षेत्रज्ञं चापीति लोकेन शरीरानिरिक्स बद्धावस्थस्यान क्षेत्रपादानम् । स च स्व- क्षेत्रापेक्षया शरीरी मदपेक्षया शरीरमिति समानाधिकरणनिर्देशतात्पर्यमित्याह देवमनुष्यादीति । क्षेत्रमि त्येकवचनेन जात्यैवयमभिप्रेक्षमिति दर्शयितुं सर्वक्षेत्रेषु वेदितवैका कारमित्युक्तम् । फलितमाह मदात्मक मिद्धीति । अनुक्तसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः, अन्यथा निरर्थकत्वप्रसङ्गादित्यभिप्रायेणाह क्षेत्रज्ञं वापीत्य पिशब्दादिति । कण्ठोक्तं समुच्चयागतमभिप्रायिकं च संकलय्याह यथा क्षेत्रमिति । जीवस्य तच्छरीरेण सामानाधिकरण्ये यो हेतु:, स एवात्रापि विद्यत इति मुख्यमेव सामानाधिकरण्यमिति ज्ञापनाया पृथ- सिद्धिकथनम् । ननु [त्रस्य ] क्षेत्रज्ञविशेषणत्वं प्रत्यक्षसिद्धत्वात् स्वीक्रियते । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः परमात्मानं प्रति विशेषणत्वं न प्रतीयते । प्रत्युत स्वतन्त्रतयैव क्षेत्रज्ञो घटपटादयश्च प्रतीयन्ते । अतो न सामानाधिकरण्यं मुख्यमिति शङ्कायां विशेष्यत्या प्रत्यक्षत्वादश्रुतवेदान्तानां विशेषणत्या ग्रहणमित्यभिनायेणाह | ननु भारते (शां - 361-6 ) (क्षेत्राणि च शरीराणि वीजञ्चापि शुभाशुभम् । तानि वेत्ति स योगात्मा ततः क्षेत्र उच्यते ॥’ इति भगवान् क्षेत्रशशब्दयोगार्थ उक्तः । ‘योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्र प्रचक्षते’ इति च मनुः । द्युभ्वाद्यधिकरणे श्रुतप्रकाशिकायां बहु उदाहृतमन्त्रानुसंधेयम् । एवश्च एकैकक्षेवे क्षेत्रज्ञो जीवः प्रागुक्तः, अहमपि सर्वक्षेत्रेषु क्षेत्र इति अर्थवर्णने सुकरे किमिति जीववा- चित्वस्वीकारेण प्रयास इति चेत्- क्लिष्टार्थ वर्णने हि प्रयास इति वक्तव्यम् । क्षेत्रच मां विद्धि इत्यव विवक्षणीयरीत्यैव निर्वाहश्व युक्त इति । 2 क्षेत्र मां विद्धीत्यस्य मां क्षेत्रज्ञान्तर्यामिण विद्धीति मुख्योऽर्थः शरीरवाचकशब्दानामेव शरीरपर्यन्त्यस्य स्थापितत्वात् । यामित्यस्य मच्छरीरभूतमित्यर्थस्तु इह तात्क्या इत्याशयेन फलितमित्युकम् । 3 चकारस्तु पूर्व वाक्यार्थस्यैतद्वाक्यार्थेन सह समुच्चये ।

· तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभान्यम् 13. 2. 1 } । " 418 कस्वभावतया मदपृथसिद्धेः मत्सामानाधिकरण्येनैव निर्देश्यों विद्धि । पृधिव्यादिसंघात- रूपस्य क्षेत्रस्य क्षेत्रज्ञस्य च भगवच्छरीरकस्वरूपतया भगवदात्मकत्वं श्रुतयो वदन्ति, ‘यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथीवी शरीरं या पृथिवीमन्तरो यमयति स त आस्मान्तर्याम्यमृतः (बृ. ५. ७. ३) इत्यारभ्य व आत्मनि तिष्ठन् आत्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयांत स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः ’ (बृ. ५७.२२) उत्याद्याः । इदमेवान्तर्यामितया सर्वश्रेत्रज्ञानामात्मत्वेनावस्थानं भगवत तत्सामानाधिकरण्येन व्यपदेशहेतुः । ’ ब्रहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थित।” (१० २०), ‘न तदस्ति विना यत् स्यान्मयानं घरा’ (१० ३९), ‘विष्टम्याहमिदं कृरकाशेन स्थितो जगत् (१०.४२ ) इति पुरस्तादुष्टाचाभिधाय मध्ये सामान करण्येन व्यपदिशति, ‘आदित्यानामहं विष्णुः’ (१०.२१) इत्यादिना । यदिदं क्षेत्रक्षेत्रज्ञोः विवेकप तयोर्मदात्मकस्वविषयं च ज्ञानमुक्तम्, तदेवोपादेयं ज्ञानमति मम मतम् । पृथिव्यादिसङ्घातरूपस्येति । पृथिव्यादेः परमात्मानं प्रति शरीरत्ववचनादेय तत्संघातरूपस्य देवमनु व्यादिपिण्डस्यापि शरीरत्यमुक्तमेव शरीरधातूनां च पृथकारमात्मशरीरत्वं व्यपदिश्यत इति, ततोऽपि तत्समुदायस्य शरीरत्वमुक्तं भवतीत्यभिप्रायेण पृथिव्यादिसङ्गतरूपस्येत्युक्तम् । नीदं प्रति क्षेत्रस्येव नावस्था भेदनिबन्धनमनयोर्दव्ययोः परमात्मशरीरत्वमिति ज्ञापनाय भगवच्छरीरक स्वरूपरायेत्युक्तम् । यथा पृथिव्यादेः लोके शरीरत्वेनाप्रसिद्धस्यापि परमात्मशरीरत्वं श्रुतिवशात् स्वीकार्यम्, तथा. स्वक्षेत्र प्रति शरीरिणोऽपि जीवस्येति भावः । एवं स्वरूपभेदेऽन्तर्यामित्वे व सिद्धं श्रुतिषु सामानाधि- करण्यव्यपदेशस्तन्निबन्धनः ; तदुपगृहणे [चास्यां स्मृतौ स्मृत्यन्तरे च । अस्मिंश्च विभूत्यध्याये चास्मिन् अन्तर्यामित्वं पुरस्तादुपरिष्टाच्चाभिधाय मध्ये सामानाधिकरण्यनिर्देशात् आत्मत्वेनावस्थानमेव सामानाधि- करण्ये हेतुरिति श्रत्युपबृंहणं कृतं भवति । तत्समानतयाऽस्मिन्नपि सामानाधिकरण्ये स एवार्थ इत्यभिप्रायेणाह — इदमेवेति । उत्तराधे व्याख्याति यदिदमिति । प्रस्तुतविविका कार विशिष्टयोरेव हि क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरिह परामर्श, तप्ताय: पिण्डादिवत् अलीका कारज्ञानस्य पश्वादिसाधारणत्वात् तस्य चात्र प्रशंसानुपपत्तेरित्यभिप्रायेण विवेकविषयमित्युपादानम् । न हि ज्ञानस्य ज्ञानत्वमात्रं विधेयम्, पुनरुक्त्यादिप्रसङ्गात् न चान्येषां ज्ञानानां ज्ञानत्वनिषेधे तात्पर्ये, व्याघातात् न च ज्ञानमित्यनूद्य मतत्वमालमत्र विधीयते, ज्ञानशब्दा वृत्तिनेरर्थस्यात् अतोल ज्ञानस्यैव, ज्ञानमिति विधान परिमा- स्वार्थप्रशंसा पर मित्यभिप्रायेणाह तदेवोपादेयं ज्ञानमिति । मम मतमिति । सर्वभूतसुहृदो मन सर्वशास्त्रार्थोपयोगिता सर्वहितत्वेनेदमेवोपादेयतयाऽभिमतमिति भावः । } 1 क्षेत्रं क्षेत्रचेत्येतत्स्थाने समस्तपदप्रयोगे यथा निर्देश्याविति पुंल्लिगं साधु, तथा व्यस्त- प्रयोगेऽपि । एवं प्रायाः प्रयोगाः 1-1-4 (196 पु) भाष्यार्थदर्पणे उदाहृता द्रष्टव्याः ।

414 श्रीभगवङ्गीता - न. 18. 8, केचिदाहुः - ‘क्षेत्रज्ञ चापि मां विद्धि’ इति सामानाधिकरण्येनैकत्वमवगम्यते । ततशेश्वरस्यैव सतोऽज्ञानात् क्षेत्रज्ञत्वमिव भवतीत्यभ्युपगन्तव्यम् । तन्निवृत्त्यर्थ श्चायमे- कत्वोपदेशः । अनेन च आसतमभगवदुपदेशेन, ‘रज्जुरेषा न सर्पः’ इत्याप्तो देशेन सर्पत्वभ्रम- निवृत्तिवत् क्षेत्रज्ञत्वभ्रमो निवर्तते इति । ते प्रष्टव्या – अयमुपदेष्टा भगवान् वासुदेवः परमेश्वरः किमात्मयाथात्म्यसाक्षात्कारेण M एवमस्य लोकस्य श्रुति - स्मृत्यन्तर-पूर्वापर संगतमर्थमभिधाय कुदृष्टिदृष्टिं दूषयितुमनुभाषते के चिदि- त्यादिना । केचिदिति निरूपकाभासत्वमभिप्रेतम् । बहुवचनेन जगद्यामोहनत सद्गन्थकार कुमतिपर म्पराद्योतनम् । सामानाधिकरण्येनैकत्वमवगम्यत इति । “भिन्नप्रवृतिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे वृत्तिः सामानाधिकरण्यम्” इति हि तल्लक्षणमिति भावः । सर्वज्ञत्वाज्ञत्वादिविरुद्ध धर्मवत्तोरेकत्वं कथमवगन्तुं शक्यमित्यत्राह ततथेति । श्रुतस्य हानायोगात् तदर्थापत्त्येत्यर्थः । एवकारेण विरोधशङ्कायोतनम् । संसारस्योपाधिकत्वेन सर्वाभ्युपगतत्वात् स्वतः क्षेत्रज्ञत्वाभावेऽपि दोषवशात् तत्संभय इत्यभिप्रायेण अज्ञानादित्युक्तम् । ननु दोषवशादपि विरुद्धं न संभवति न हि दोषेण तेजसस्तिमिरत्वापादनं संभवति न च क्षितिजलादिसमवधाने शिलाशकलस्या हुरारम्भकत्वमित्यत्राह क्षेत्रज्ञस्वमिवेति । विरुद्धाकारसद्भावो संभावित ; तदारोपस्तु रज्जुसर्पादिवदुपपन्न इति भावः । अभ्युषमन्त- (पेत) व्यमिति । गत्यन्तरादर्शनादिति भावः । यदि परमार्थतस्संसारित्वं नास्ति कथं संसारनिराकरणायो. .पदेशादि क्रियते ? न हि परमार्थतो व्याध्यभावे तन्निरासाय चिकित्सोपपद्येतेत्यत्राह तनिवृत्त्यर्थ इति । क्षेत्रज्ञत्वभ्रमनिवृत्त्यर्थं इति यावत् । नायमैक्योपदेशो दृष्टिविध्यादिष्विवान्यशेषतया भाति; अपितु आत्मयाथात्म्यज्ञानार्थ इति भवद्भिरप्यभ्युपेतमित्यभिप्रायेण अयमित्युक्तम् । चन्द्रभेदश्रम- निवर्तकतदेक्योपदेशवदिति भावः । अवाधितात् प्रत्यक्षतो भेदे दृढं प्रतीयमाने कथं तदुपजीवकेन संभवदभिप्रायान्तरेण परोक्षेणोपदेशेन बाघ इत्यवाह अनेन चेति । सामान्यवेषेणोपजीवकत्वं न बाधकत्व विरोधि; अन्यथा भेदानुमानेन ज्वालेवयबाधायोगात् । अत एव परोक्षत्वमपि न दौर्बल्य- प्रयोजकम् । निर्दोषत्वमेव हि प्राबल्य निदानम् । वाक्यस्य च दोषा वक्तुमविप्रलम्भप्रमादाशक्तय । अत्र च वक्तुर्वासुदेवस्याशतमत्वेन विप्रलम्भगन्धाभावः भगवत्त्वेन भ्रमप्रमादाशक्तीनामसंभवः । अतस्तदुपदेशेन क्षेत्रज्ञत्वभ्रमस्य प्रत्यक्षस्यापि बाघ उपपद्यत इति भावः । ; एवमनुभाषितं दूषयितुमुपक्रमते ते प्रभ्या इति । सर्वज्ञस्येश्वरस्यैव सतः अज्ञानात् क्षेत्रत्वभ्रमो भवति स एव चेश्वरः क्षेत्रज्ञायोपदिशतीति व्याकुलभाषिणः किमभिप्रेतमित्याशय परिशोधनेन दूषणं वक्तव्यमिति भावः । अयमिति । “न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः " (२-१२) इत्युपक्रमे भेदेनैव स्वात्मानमुपदिशन् परस्ताच क्षराक्षर पुरुषवैलक्षण्यमेव स्वात्मनोऽभिघास्यन् निष्कुष्टव्यवहारेषु जीवानां परागर्थभूत इति भावः । उपदेष्टेति । यद्य सावप्यज्ञः, तदाऽर्जुनवदस्यापि शिष्यत्वमेवोचितम् तूपदेष्टृत्वमिति भाव: । मगषानिति । पराज्ञाननिवृत्त्यर्थमेव खयमुपदिशति, स्वस्य तत्त्वज्ञत्वादित्यभिप्रायः । 7

J न तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13. 2 1 415 निवृचाज्ञानः उत नेति । निवृत्ताज्ञानश्चेत् निर्विशेषचिन्मात्रे कलरूपे आत्मनि अन्यतद्रूपाध्या- सासंभावनया कौन्तेयादि मेददर्शनं तान् प्रत्युपदेशादिव्यापाराथ न संभवन्ति । अथास्म- साक्षात्काराभावादनिवृत्ताज्ञानः, न त स्वादेवात्मज्ञानोपदेशसंभवः ‘उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तस्वदर्शिनः ’ ( ४.३४ ) इति यक्तम् । अत एवमादिवादा अनाकलित- वासुदेव इत्यत्रान्तर्यामित्यादिविवक्षायां “सर्ववासौ समस्तं च यवत्यत” (वि १. २ - १२) इति भेद एव व्यक्त इति भावः । वसुदेवतनयत्वविवक्षायां तु स एव रायतीर्ण, ‘सर्वलोकमहेश्वरम्’ (५२९) ‘विमत्येव्यय ईश्वरः ’ (१५. १७), ‘यस्मात् क्षरमतीतोऽहम्’ (१५. १८) इत्यादिषु स्वात्मानमीश्वरत्वेनैव मन्यमानो जीवेभ्यस्सर्वप्रकार [२] बैलक्षण्यमुपदिशतीत्यभिप्रायेण परमेश्वरशब्दः । ईश्वरस्य भ्रमहेतु- भूतमज्ञानं न कदाचिदध्यस्तीति तैर्वक्तुं न शक्यम्, तथा सतीशितव्यप्रतिभासाभावादीश्वरत्वस्यै- वासिद्धिप्रसङ्गात् । अज्ञानमन्तरेण च मिथ्याभूतभेदप्रतिभासायोगात् । परबुद्धिविषयत्वोल्लेखरूपस्य तु मिथ्यार्थप्रतिभासस्य परसद्भाव सापेक्षत्वात् । तस्य च तैरनभ्युपगमात् । अत ईश्वरस्यापि पूर्वमज्ञानमस्ति; तश्च पश्चाज्ज्ञाननिवर्त्यमित्यभ्युपगन्तव्यम् । तच्चो १ देशदशायां भवदभिमतहेतुविशेषेण निवृत्तं न वेत्यभिप्रायेण विकल्पयति किमित्यादिना । प्रथमं शिरो दूषयितुमनुवदति निवृत्ताज्ञान- इचेदिति । निर्विशेषेत्यादि । कारणाभावात् कार्याभाव इति भावः । अभ्युपगताधिष्ठानविशेषस्वभावा- देवाध्यासो न संभवति किं पुनर्दोषस्यापि निवृत्तावित्यभिप्रायेण निर्विशेषचिन्मात्रत्वोपादानम् । तथा हि सविशेषे वस्तुनि कस्मिंश्चिदसाधारणाकारे तिरोहिते तद्विरुद्धाकारान्तराध्यासः । ज्ञाता च कंचिदर्थमन्यथा मन्येत न तु ज्ञप्तिमात्रम् । कौन्तेयादीत्यादिशब्देन जिघांसितधार्तराष्ट्रादिग्रहणम् । उपदेशादीत्यादिशब्देन सारथ्यादेरपि संग्रहः । द्वितीयं शिरोऽनुभाषते अथेति । निवर्तक- साक्षात्काररहितत्वादिति भावः । न सहति । न हीन्द्रियलिङ्गशब्दादिवत् अज्ञत्वेऽपि परज्ञानजनकत्वं संभवति, उपदेशवाक्यप्रयोगस्य ज्ञानपूर्वकत्वावश्यभावात् अप्रमितोपदेशेऽनातत्वप्रसङ्गादिति भावः । तत्त्वसाक्षात्कारवत एवाध्यात्मोपदेष्टृत्वे तस्यैवोक्तिं दर्शयति उपदेक्ष्यन्तीति । एवं शङ्करपक्षोकं दोष भास्करादिपशेऽप्यतिदिशति अत इति । शंकरमते भेदश्रुतयः सगुणश्रुतयोऽन्तर्यामिश्रुतयः प्रकृति- पुरुषनित्यत्वश्रुतयस्तथाविधाश्च स्मृत्यादयो विरुद्धा एव अभेदश्रुत्यादयश्च मुख्यार्थपरित्यागेन निर्विशेषलक्षकतया तैरेवाभ्युपगमात् मुख्यार्थप्रतिपादकाका रेण विरुद्धाः । विषयव्यवस्थादिभिर्विरोध- परिहारे संभवति बाध्यबाधकभावा [च] ] भ्युपगमात् न्यायविरोधः । स्ववचनविरोधस्तु ब्रह्म निर्विशेषम्, एवंत्वादित्यत हेतुसाध्यधर्मान्वयावश्यभावात् । ‘अनुभूतिरवेद्या’ इत्यत्रानुभूतिशब्दबोध्यत्वादेरवश्याभ्युप- गन्तव्यत्वात् । एवं ‘ब्रह्म न शब्दप्रतिपाद्यम्’ इत्यादिष्वपि भाव्यम् । भास्करपक्षे तु भेदगोचर- श्रुत्यादिभिस्तत्प्रतिपक्षम भेदसह मानैर्विरोधो वक्तव्यः । अचितोऽपि ब्रह्मस्वरूपैक्याभ्युपगमात् निर्विकारत्व- प्रतिपादकै विरोधः । ब्रह्मण एवोपहितस्य जीवत्वान्निर्दोषश्रुतिविरोधः । अभेदश्रुतयोऽपि प्रायशो न ;

, 416 श्रीभगवद्गीता - श्र. 18. 2.

श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणन्यायस्वाभिधैज्ञानिभिर्जगन्मोहनाय प्रवर्तिता इत्यनादरणीयाः । ‘अत्रेदं तस्वम्- मुख्याः । जीवेश्वरसामानाधिकरण्ये ‘घटाकाशो महाकाश:’ इतिवन्निर्दिश्यमानवेषेणैक्या सिद्धेः । एवमेवाचिदीश्वरयोरपि न सामानाधिकरण्यस्वारम्यम् । सर्वज्ञत्वादिगुणगणविशिष्टत्य ब्रह्मणस्सर्वं नादात्म्ये सर्वदुःखप्रतिसन्धानप्रसङ्गः क्षिरवद्यश्रुत्यादिविरोधमशननाभावेन न्यायविरोधः । यादवप्रकाशपक्षे तु खन एवं भिन्नाभिन्नसर्वजीवत्वाभ्युपगमोऽतिशयितः । सर्वानुवृत्तसन्मात्रस्य ब्रह्मत्वाभ्युपगमात् (गमे) अदृश्य- त्वादिश्रुतिविरोधश्च । सत्ताया घटादिधर्मत्वेन प्रतीयमानत्वात् ब्रह्मणो जातिरूपत्वप्रसङ्ग इत्यादयो दोषा द्रष्टव्याः । अनयोः स्ववचनविशेषस्तु सप्तमङ्गीयादिनामिव मेदाभेदान्युपगमात् तन्मूलनिर्दोष- स्व सदोषत्व सामानाधिकरण्याच्च व्यक्त | जगन्मोहनाय प्रवर्तिता इति न तेषामभिप्रायेणोच्यते, अज्ञानिभिरित्युक्तत्वात् अपितु तेपायज्ञानां वादो दैवाज्जगन्मोहनाय जात इत्युच्यते । ; ; ननु युष्मत्पक्षेऽपि श्रुतिविरोधादिदूषणं समानम् तथा हि… यदि जगहागोर यन्तभेद एवा- भ्युपगतः, तदा तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत’ (वे. ४ ९) इति कारणस्यैव ब्रह्मणः कार्यः+ मात्र- श्रुतिविरोधः | एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानः ज्ञाविरोधः न हि घटज्ञानेन ततोऽत्यन्तभिन्नस्य पटस्य ज्ञातत्वं संभवति । अत्यन्तभिन्नयोग गो: सामानाधिकरण्यं च न संभवति । घटपटवदेव लक्षणया निर्वाहश्चेत्, परपक्षे कः प्रद्वेषः ? ब्रह्मोपाद नत्वं च जगतो न सिध्यति, मृदुद्घटादिवत् जगद्ब्रह्मगोरेक- द्रव्यत्वानभ्युपगमात् अन्यथा सत्कार्यवादविरोधात् । यदि भित्रैरेव प्रकृतिपुरुषवरैर्जगदारम्भः, ते किमेकीभूताः कार्यमारभन्ते, उत पृथगवस्थिता एव : पूर्वत्र परस्परत्वभावसंकरः परपक्षवत् प्रसक्तः । उत्तरत्रापि किं पृथक्कार्यकराणि उत न? पृथक्कार्यकरत्वे सर्वस्य ब्रह्मकारणत्वमभ्युपगतं पलायते ; एक कार्यकरत्वे कार्यावस्थायां स्वभावसेकरस्तदवस्थः । यदि च ब्रह्म स्वरूपतो निर्विकारम्, तदा तस्य कार्यात्मकत्ववादिनीभिः श्रुतिभिर्विरोधः । अथ सविकारत्वाभ्युपगमः, तदा परपक्षप्रसक्तनिर्विकार- श्रुतिविशेषस्तदवस्थः । यदि च सर्वदा सर्वज्ञत्वादिगुणगणविशिष्टमेव ब्रह्म, तदा निर्गुणश्रुतिभिः ज्ञानमात्र- श्रुतिभिश्व व्याघातः । सर्वदा भेदध यद्यभ्युपगतः, तदा मेदनिषेधकश्रुतिविरोधः । न्यायविरोधः, विधिनिषेधयोरर्थत्वभावलब्धेन पौर्वापर्येणापच्छेदवत् बाध्यबाधकभावस्यानभ्युपगमात् । स्ववचनविरोधश्च, सर्वात्मकं ब्रह्म सर्वविलक्षणं चेत्यभ्युपगमात् । अतो दोषसाम्ये कस्य मतं तत्त्वम् इति चोचमभिप्राया नभिज्ञैः परैः श्ववराहकलह न्यायेन प्रवर्तितं परिहृत्य समीची नशारीरकन्या यानुगृहीत सर्ववेदान्तसारार्थ- प्रतिपादनपरतामस्य शास्त्रस्य स्थापयितुमाह अत्रेदं तत्त्वमिति । अत्र श्रुतिस्मृती तिहा साधविरुद्धार्थ- गवेषणायामित्यर्थः श्रुत्यादिष्विति वा । इदं यथाप्रमाणं वक्ष्यमाणम् ; न तु शङ्कराक्तमित्यर्थः । तं

1 अत्रेदं तरवमित्यादि सर्वे श्रीभाप्यस्थमेव । तत्र तद्वेषद्वेदमौचित्यात् कृत्वाऽव तस्य निवेशः । 2 तत्वोपदेशावसरे ‘रज्जुः सर्प इतिवत् ’ ‘शुद्धब्रह्म क्षेत्रश’ इति वक्तव्यम् । अत्र मामिति ईश्वरस्यैव कथनात् ईश्वरे सगुणे क्षेत्रक्यकल्पनाया अनिष्टत्वात् ।

; तात्पर्यचन्द्रिका सहिसं गीताभाष्यम् 18, 2 417 अचिद्वस्तुनञ्चिद्वस्तुनः परस्य च ब्रह्मणो भोग्यत्वेन भोक्तृत्वेन वेशितृत्वेन च स्वरूप- विवेकमा काथन श्रुतयः, “अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्वान्यो मायया सनिरुद्धः” (श्वे. ४.९), “मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्” (वे. ४. १०), “क्षरं प्रधानम मृताक्षर हरा क्षरात्मानावीशते देव एकः” (श्वे. १. १०) अमृताक्षरं हरः इति मोक्ता निर्दिश्यते प्रधानमात्मनो भोग्यत्वेन हरतीति हर:- “स कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य प्रामाणिक मित्यर्थः । शङ्कितान् दोषान् परिहरिष्यन् स्वपक्षं तावत् प्रमाणतः स्थापयति अचिद्वस्तुन इत्यादिना (420. पु) सत्यमभवदित्यन्तेन । भोग्यत्वादिकं यथाक्रमम् । भोग्यत्वेन भोक्तृत्वेन’ वेशितृत्वेन चेति भेदकधर्मान्तराणामुपादास्यमानश्रुति सिद्धानामुपलक्षणम्। अनुक्तसमुच्चयार्थेन चकारेण वा तरसंग्रहः । स्वरूपविवेक स्वरूपाणां भिन्नत्वमित्यर्थः । विवेकशब्दो भ्रमनिराकरणद्योतनार्थः । न हि भेदवादिनीनां श्रुतीनां श्रुतित्वे सर्पमृतिरित्यभिप्रायेण काश्चन श्रतय इत्युक्तम् । बहुवचनेन भूयसांन्यायोऽप्यविरुद्ध इति ज्ञापितम् । भेदश्रुत्यविरोधेन सामानाधिकरण्यश्रुत्यर्थं स्थापयितुं प्रथमं भेदश्रुत्युपादानम् । अस्मादित्यनेन साक्षाद्विकाराश्रयत्वमचिद्दव्यस्येति सिद्धम् । अन्यो मायया सनिरुद्धः इत्यनेन उपहितस्य ब्रह्मण एव जीवत्वमित्यादिप्रलापा निर्मूलिताः । न ह्यत्र मायया सत्रिरोधादन्यत्वमुच्यते ; अपि तु अभ्यस्यैव सतो मायया सन्निरोधः । सन्निरुद्धः स्वाभाविक सर्वज्ञत्वनिरतिशयानन्दाद्या- विर्भावरहित इत्यर्थः । पराभिमतो मायाशब्दार्थः श्रत्यैव प्रतिक्षिप्त इति दर्शयितुमाह मायां त्विति । क्षरमित्यादौ इरशब्दस्योत्तरपदान्वयेन कुदृष्ट्युन्नीतयोजनान्तरप्रतिक्षेपार्थमाह अमृताक्षरं इर इति भोक्ता निर्दिश्यत इति । रुद्रे रूढस्य कथं भोक्तृमात्रसाधारण्यमित्यत्राह प्रधानमिति । हरतीति हर! इत्येतावन्निर्वचनम् शेषमर्थसिद्धकथनम् । अयमभिप्रायः- यदि हरशब्द: ‘देव एक’ इत्यने- नाम्वीयते, तदा अमृताक्षरमित्यस्य विधेयत्वं न स्यात् । अथ अमृताक्षरमित्यसमस्तं लुप्तविभक्ति- कमुद्देश्योपादेयपरमुच्येत तदा विभक्तिलोपक्लेशः, व्युत्क्रमेणोद्देश्योपादेयनिर्देशश्च स्यात् । न चात्र ‘क्षरं स्वविद्या मृतं तु विद्या’ (वे. ५. १) इतिवत् अमृतशब्द एवोद्देश्यपरः, क्षराक्षर शब्दयोरेव मिथः प्रति- रूपत्वात् । ऋक्षु च पादभेदेनार्थव्यवस्था ? संभवन्ती न परित्याज्या । एवं ‘क्षरं वविद्या ह्यमृतं तु विद्या विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः’ (वे. ५. १) इति वाक्यान्तर शैली चानुसृता स्यात् । अन्यथा व्यवहितान्चयश्च । न च ‘देव एकः’ इत्यत्र विशेष / काङ्क्षाऽस्ति । तावता च माहात्म्यमतिशयेन व्यज्यते । ‘क्षरात्मानौ’ (वे. १. १०) इति पुल्लिङ्गान्तानुवादश्च तलिङ्गनिर्दिष्टविषयतायां खरसः । शब्दान्तरेणानुवादस्तु पक्षद्वयेऽपि समः । अस्मत्पक्षे तु हर शब्दस्यात्मजातिविषयत्वज्ञापनार्थतया सप्रयोजन। अमृताक्षर मिति सविशेषणनिर्देशोऽपि तत्स्वभावविशेषज्ञापनेन सार्थः । एवं इवशब्दस्यात 9 1 अचेतने भोग्यत्वमात्रम्, जीवेषु भोक्तृत्वभोग्यत्वोभयमिति ज्ञापनार्थमपि चकारः । एवमुपर्यपि । 2 “तेषामृक यत्त्रार्थवशेन पादव्यवस्था” इति हि मीमांसासूत्रमिति भावः । 3 शब्दान्तरेणानुवाद इति विशेष्यपदमनुष्यते । ST-53

418 श्रीभगवदीता 18. 2. कविनिता न चाधिपः " ( श्वे. ६. ९), “प्रधान क्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः " (वे. ६. १३), “पति विश्वस्यात्मेश्वरं शाश्वतं शिवमच्युतम्” (ना), “ज्ञ!ज्ञौ द्वावजावीशनीशौ” (श्वे. १. ९)) “नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्” (वे. १. ३), “मोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा” ( श्वे. १. ५), “पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृत स्वमेति” (वे. १, ६), “तयोररूपा पिप्पलं स्वाद्वच्यनश्नन्भन्यो अभिचाकशीति” (मु ३. १. १), “अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां वहीं प्रजां जनयन्तीं सरूपाम् । अजो ह्येको जुषमाणोऽ. नुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः " (श्वे. ४. ५. तै. ना. २२.५), [“गौरन । द्यन्तवती सा जनित्री भूतभाविनी” (मं. उ.), “समाने वृक्षे पुरुषो निमनोनीशया शोचति मुझमान|| जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः " (वे. ४.७ ) ] इत्याद्याः । " अत्रापि " अहङ्कार इतीयं मे मिश्रा प्रकृतिरष्टधा । अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृति विद्धि मे पराम् । जीवभूतां” (गी. ७, ४), “सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् । कल्पक्षये पुनस्तानि करपादौ विसृजाम्यहम् ॥ प्रकृतिं स्वामवष्टस्य विसृजामि पुनः पुनः । प्रधान सहपठित पुरुषतत्वविषयत्वे अवश्यम्भाविनि लक्षणादेश्वासंभवे श्रुत्यन्तरत्वप्रकरणादिविरुद्ध खदि. परित्यागेन यौगिकार्थ परस्वमैन्द्रयादिन्यायेनाङ्गीकार्यमिति ॥ क्षेत्रज्ञेश्वरयोस्सर्वज्ञत्व किंचिज्जत्वनियन्तृत्व- नियाम्यत्वरूपं भेदं द्वयोरप्यजस्त्वं च द्विशब्देनैव संख्यया वदन्तीं श्रुतिं दर्शयति ज्ञाज्ञाविति । सुषुप्तिमरण मूर्च्छाप्रलयेषु क्षेत्रज्ञस्यात्यन्ताज्ञत्वम् । जागरखमयोरपि ज्ञानं कतिपयविषयम्; अज्ञानं त्वनन्तगोचरम् । ईश्वरात्पृथग्भूतानामेव जीवानां नित्यत्वं बहुत्वं जीवेश्वरयोश्चैतन्याश्रयत्वमीश्वरस्य चाद्वितीयत्वं सकलफलप्रदत्वं च नित्यो नित्यानामिति श्रुत्या सिद्धम् । स्वशब्दादेव भेदस्य वेद्यत्व- वादिनीं भेदज्ञानपूर्वकपरमात्मप्रीतिविषयत्वेन मोक्षं च प्रतिपादयन्तीं श्रुतिमाह पृथगिति । जीवेश्वरयोरेकशरीरानुप्रविष्टयोरेव कर्मफलभोक्तृत्वाभोक्तृत्वरूपवैधर्म्यपरं वाक्यमाद तयोरन्य इति । तयोरन्यः सयोरेक इत्यर्थः । खाद्वत्तीति पुण्यफलोदाहरणमुपलक्षणार्थम् । अभिचाकशीति अभितो- ऽधिकं प्रकाशते । तादृशजी व नियन्तृत्व लक्षणोऽतिशय एव तदानीमपि सिध्यति ; न तु ज्ञानसङ्कोचादीत्युक्तं भवति । सत्त्वरजस्तमोमय्याः प्रकृतेः पुरुषस्य च अजत्वम् प्रकृतेः पुरुषकर्मानुरूपपरिणामविशेषभाषत्वेन अध्यासप्रसङ्गराहित्यम्, बद्धमुक्तव्यवस्थाम्, मुक्तदशायामपि प्रकृतेर्विशेषमालं च ज्ञापयति अजा- मिति । उक्तश्रत्युपबृंहणा यास्मिनेष प्रतिपादितं नित्यं प्रकृतिपुरुषेश्वरभेदं दर्शयति अत्राप्यहङ्कार इतीति । मे प्रकृतिरिति व्यधिकरण निर्देशात् ईश्वराद प्रकृतिपुरुषयोर्भेदः सिद्धः । इतस्त्वन्या मित्यनेन प्रधानात् पुरुषस्य भेदः । सृष्टिप्रलय वोरध्यासत निवृत्तिरूपत्वन्युदासाय परमात्मशरीरभूतप्रकृत्यविभाग- विभागरूपत्वमाह सर्वभूतानीति । अत्रापि मामिकामित्यादिभिर्भेदः स्फुट: । प्रधानपुरुषयोः चराचराद्य- r 1 गौरित्यादि कुण्डलितं न श्रीमाध्ये, नाप्यत्र व्याख्याने । 2 स्मृतावपीति श्रीभाष्यपाठः । अत्र तद्योगात् अल्लापीत्युक्तम् । 3 गीताशास्त्र एवेत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13, 2 419 भृतग्राममिमं कृत्स्रमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥ मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिस्सूयते सचाचरम् । हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगद्धि पश्विर्तते ॥” (गी. ९.७.८१०), “प्रकृति पुरुषं चैव विनादी उभावपि " (गी. १३.१४), “मम योनिर्मह तस्मिन् गर्म दधाम्यहम् । संभवपर्व- भूतानां ततो भवति भारत” (गी. १४. ३) इति । जगद्योनिभृतं महत् ब्रह्म मदीयं प्रकृत्याख्यं भृतसूक्ष्ममचिद्वस्तु यत् तस्मिन् चेतनाख्यं गर्भे संयोजयामि ततो मस्कल्प कृतात् चिचित्संसर्गादेिव देवादिस्थावरान्तानामचिन्मित्राणां सर्वभूतानां समत्रो भवतीत्यर्थः । [ श्रावपि भृतसूक्ष्म प्रति निर्दिष्टम्, “तस्मादेवन्द्र नाम रूपमयं च जायते” इति ] | ; एवं भोक्तृ भोग्यरूपेणावस्थितयोः सर्वावस्थावस्थितयोश्चिदचितो परमपुरुष शरीरतया तन्नियाम्यस्वेन तदपृथस्थिति परमपुरुषस्व चाऽऽत्मत्वमाहुः काश्चन श्रुतया, “यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तगे यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो यमयति” (बृ. ५. ७. ३) इत्यारस्य, “य आत्मनि तिहून आत्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्वशे यमयति स त आस्मान्तस्यमृतः” (बृ. ५.७.२२. मा.) इति तथा, " यः पृथिवीमन्तरे सञ्चरन् यस्य पृथिवी शरीरं यं पृथिवी न वेद” इत्यारभ्य यो 5- वस्थापत्तेः परमात्मश्रममूलत्वभ्युदासाय तदधिष्ठानमूलतामाह मयेति । जीवानामध्यासाधीनसिद्धित्व व्युदासाय प्रकृतिपुरुषयोरविशेषेणानादित्वं दर्शयति प्रकृर्ति पुरुषं चेति । प्रकृतेरेव साक्षात्परिणामा- श्रत्यम्, सूष्टयौ पथिकप्रकृतिपुरुषसंसर्गविशेषस्य परमात्मसङ्कल्पाधीनत्वम्, तत एष जगत्सृष्टिम् एवं- प्रकारेण त्रयाणामन्योन्यभेदं चोदाहरति मम योनिरिति । जगदपेक्षया योनिश्वम् जगत्सृष्टुरधिष्ठातृ- तथा संबन्ध: सदाह जगद्योनीति | मुख्यणो ममेति व्यधिकरणनिर्देशात् योनित्वसामर्थ्याच्च ब्रह्मशब्दो पचरितमाह प्रकृत्याख्यमिति । चिन्मिश्रभूतोत्पत्तिहेतुतया प्रकृत्याधेयतया स सिद्धं गर्म- शब्दार्थमाह चेतनाख्यमिति । दधामीत्याधानं विवक्षितमित्याह संयोजयामीति । विस्तरोऽस्य स्थाने भविष्यति । एवं बहुषु प्रदेशेषु प्रकृतिपुरुषजगत्सृष्ट्यादिप्रतिपादनदशायां जीवाव्यासजगन्मिथ्या- त्वादिच न किंचित् दृश्यत इत्यभिप्रायः । + एवं चिदचिदीश्वराणां स्वरूपभेदः काणादप्रभृतिभिरभ्युपगत इति ततो विशेष घटकश्रुतिसिद्धं शरीरात्मभावं सामानाधिकरण्यमुख्यस्व सिद्ध घर्थमाह एवमिति । भोक्त्रिति । एकीभावावस्थायानपि शरीर- त्वं ’ यस्य तमश्शरीरम्’ (बृ. ५. ७. १३), ‘यस्य मृत्युश्शरीरम्’ इत्यादिभिः सिद्धमिति ज्ञापनाय सर्वास्यावस्थितयोरित्युक्तम् । प्रत्यक्षाद्यप्राप्तस्य जगद्ब्रह्मणोः शरीरात्मभावस्य तत्त्वोपदेशतत्परानेक- श्रुति सिद्धत्वा तत्परित्यागः श[इ]क्यः तदनुगुणतया च शरीरलक्षणमनुसन्धेयमिति भावः । अन्तर्यामिश्राह्मणे सर्वावस्थ प्रकृतिपुरुषयोरविशेषेण परमात्मशरीरत्वं दर्शयति यः पृथिव्यामिति । इममेवार्थमपदावा पोद्वापभेदेन प्रतिपादयन्त्या सुबालोपनिषदा अन्तर्यामिश्राह्मगोतमपहतपाप्पत्वादि- गुणयोगमद्वितीयत्वं नारायणत्वं च विशदयति या पृथिवीमिति । अल मृत्यृशब्दस्व स्थानप्रमाणेन

420 श्रीभगवद्रीता-अ 18. 2. क्षरमन्तरे सञ्चरन् यस्याक्षरं शरीरं यमक्षरं न वेद”, “यो मृत्युमन्तरे सञ्चरन् यस्य मृत्युशरीरं यं मृत्युर्न वेद एष सर्वभूतान्तगरमाऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायण.” (सु. ७), - अत्र मृत्युशब्देन तमशब्दवाच्यं सूक्ष्मावस्थमचिद्रस्त्वभिधीयते, अस्यामेवोपनिषदि “अव्यक्तमक्षरे लीयते अक्षरं तमनि लीयते” (सु. २) इति वचनात् – “अन्तः प्रविशस्ता जनानां सर्वात्मा” (य. आ. ३. ११. २) इति च । * एवं सर्वावस्थावस्थितचिदचिद्वस्तुशरीरतया तत्प्रकार: परमपुरुष एव कार्यावस्थकार- णावस्थजगद्रूपेणावस्थित इतीममर्थे ज्ञापयितुं काश्चन श्रुतयः कार्यावस्थं कारणावस्य च जमत् स एवेत्याहु:, “सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्” (छा. ६.२.१), “तदैक्षत बहु स्पां प्रजायेयेति । तत्तेजोऽसृजत” (छा.६.२.३) इत्यारभ्य, “सन्मूलास्सोम्ये मास्सर्वा प्रजास्सदाय तनास्पत्प्रतिष्ठा.” (छा. ६. ८. ६), “ऐतदात्म्यमिदं सर्वे तत् सत्यं स आत्मा तत्वमपि श्वेतकेतो” (छा. ६.८.७ ) इति । तथा, “मोऽकामयत, बहु स्यां प्रजायेयेति । स तपोऽतप्यत, स तपस्तप्त्वा इदं सर्वमसृजत” इत्यारभ्य, “सत्यं चानृते च सत्यमभवत्” (आ. ६) इति । अवापि श्रत्यन्तरसिद्धविदचितोः परमपुरुषस्य च स्वरूपविवेकः सारितः, “हन्ताहमिमा स्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि” (छा. ६.३.२), “तत् सृष्टा, तदेवानुप्राविशत्, तदनुप्रविश्य, सच्च त्यच्चामत्रत्… विज्ञानं चाविज्ञानं च सत्यं अतिसूक्ष्मदशापन्नमूलप्रकृतिविषयत्वमाह अलेति । अब अक्षरपर्यायादनन्तरे पर्याये इत्यर्थः । तेज:- प्रतिद्वन्द्वितमोन्युदासाय क्ष्मावस्थमचिद्वस्त्वित्युक्तम् । अस्यामेवेत्यनेन शीघ्रप्रत्यभिज्ञानं सूचितम् । आत्मलक्षणपूर्वकमात्मत्वं दर्शयत् तैतिरीयकवाक्यमाह अन्तः प्रविष्ट इति । नृपनभोव्यावर्तकाभ्यामन्तः- प्रवेशनियमनाभ्यां शरीरित्यसिद्धिः । उक्तभेदश्रुतिघटकश्रुत्यनुसारेण सामानाधिकरण्यश्रुतीनामर्थं मुख्यमेवाह एवं सर्वावस्थेति । अत्रोभयावस्थपरमपुरुषप्रकारद्रव्यैक्यं सामानाधिकरण्यश्रुतीनां वित्रक्षिन मित्यर्थः । इममर्थं ज्ञापयितुमिति । न पुनः श्रुत्यन्तरस्खप्रकरणस्व वचनप्रत्यक्षादिविरुद्धं ज्ञापयितुमित्यर्थः । छान्दोग्यवदेव सामानाधिकरण्यं तस्य च चेतनांशेऽप्यनुप्रवेशपूर्वकत्वं तैतिरीयके दर्शयति तथेति । स तपोऽतप्यत - आलोचनमकरोदित्यर्थः ’ तरसा चीयते ब्रह्म’ (मु. १. ९) इति प्रकरणे ‘यस्य ज्ञानमयं तप:’ इति व्याख्यानात् । न केवलं प्रकरणान्तरगतैर्घटक वाक्यैर्भेदाभेदश्रुत्यविरोधः, अपि तु स्वयकरणस्यैरपीत्याह अश्रापीति । समानाधिकरणनिर्देशक्तोः छान्दोग्यतैत्तिरीयकप्रकरणयोरित्यर्थः । जीवेनात्मना जीवेन मयेत्यर्थः । सिंहेन भूत्वा बहवो मयाऽऽताः (वि. घ ९८ १७ ) इतिवत् । ‘तिम्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य’ इत्यचिदनुप्रवेशो व्यक्तः ; जीवे तु सामानाधिकरण्यमानम् । तत् अनुप्रवेशकृतमिति तैत्तिरीयके व्यक्तमित्यभिप्रायेणाह तस्सृष्टेति । एवं जीवशरीरकपरमात्मानु- 1 सिंहेनेत्यस्य सिंहशरीरकेणेत्यर्थम् इष्ट जीवशरीरकेणेत्यर्थ इति गालः । तृतीयाविभक्ति निर्वाहस्तु एकन कर्तरिप्रयोगात् अन्यत्र कर्मणिप्रयोगाच्च भिवरूपोऽपि स्यात् । श्रुतप्रकाशिकायामध्ये षम् । 1

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीतामाध्यम 18. 2. 421 चानृतं च सत्यमभवत् " (आ. ६) इति च । एवंभूतमेव नामरूपव्याकरणम्, “तद्वेदे aiव्याकृतमासीत्, तचामरूपाभ्यां व्याक्रियत” (बृ. ३. ४. ७) इत्यत्राप्युक्तम् । अतः कार्यावस्थः कारणत्वस्यश्च स्थूलसूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरः परमपुरुष एवेति, कारणात् कार्यस्यानन्यत्वेन कारणविज्ञानेन कार्यस्य ज्ञाततयैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं च समीहितमुपपन्नतरम् | “इन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि” (छा. ६. ३. २) इति ‘तिस्रो देवता:’ इति सर्वमचिद्वस्तु निर्दिश्य तव स्वात्मकजीवानुप्रवेशेन नामरूपव्याकरणवचनात् सर्वे वाचकाः शब्दाः प्रचिञ्जीव विशिष्ट- परमात्मन एव वाचका इति कारणावस्य परमात्मवाचिना शब्देन कार्यवाचिनः शब्दस सामानाधिकरण्ये मुख्यवृत्तम् । अतः स्थूलसूक्ष्म चिदचित्प्रकारं ब्रह्मैव कार्य कारणं चेति प्रवेशात नामरूपव्याकरणं नाम्नां च परमपुरुषपर्यन्तत्वं तत एव सामानाधिकरण्यमुख्यत्वं च सिद्धम् । एतदैकरस्यात् सर्वशाखाप्रत्ययन्यायेन चिदचिदनुप्रवेशोति रहितप्रकरणान्तरेष्वपि नामरूपन्या करण वचनमेवं कारप्रवेशाभिप्राय पूर्वकमेवेत्याह एवंभूतमेवेति । r

"

ta आरभ्य प्रागुक्तचोद्यानां क्रमेण परिहारः । तथा हि कारणविज्ञानेन कार्यस्य ज्ञातत्वं नाम कार्यशब्दनिर्दिष्टस्य द्रव्यस्य कारणविज्ञानेन विषयीकृतत्वम् । पूर्वमासीनं देवदतं दृष्टा तमेव छतमप्यवलोक्य ‘असौ पूर्वमेष दृष्ट:’ इति हि वदति । अतः कार्यावस्थायाः पूर्वमज्ञातत्वेऽपि नास्य व्यवहारस्यामुख्यत्वमित्यभिप्रायेणाह अतः कार्यावस्थ इति । परपक्षे वेतदनुपपन्नतरमिति चा- भिप्रेतम् । तथा हि– एक निर्विशेषविज्ञानेन सर्वस्य ज्ञातत्वमित्यत्र ज्ञातव्य सर्वशब्दार्थाभावात् सत्य. मिथ्यार्थिक्यप्रसङ्गादिभिश्व सर्वस्य ज्ञातस्वमित्येतन्न घटते । सर्वस्य मिय्यात्वेन ज्ञातत्वमिति योजनाया- मध्याहारादिदोषः । अविद्या विशिष्ट कब्रह्मविज्ञानेन तत्कार्यप्रपञ्च विज्ञानमिति विवक्षायामदूरचिप्रकर्षेणा- स्मत्पक्ष एवानुप्रवेशः । सर्वप्रमाणसंक्षोभस्वधिकः । एवमेव पक्षान्तरयोरपि सूक्ष्मा चिच्छक्तिवैशिष्ट्यस्य दुष्परिहरत्वात् विशिष्टैक्य विज्ञाने तत्कार्य विज्ञानमित्येव निर्वाह्यम्; तथा च निर्विकारनिर्दोषश्रुत्यविरुद्धोऽ स्मत्पक्ष एवोपपन्नतर इति ॥ परपक्षे सामानाधिकरण्यस्य लाक्षणिकत्वं तैरेवाभ्युपगतमिति न किंचित् तव वक्तव्यमिति कृत्वा स्वपक्षे तन्मुख्यत्वमुपपादयति अहमिमा इति । प्रकरणान्तरात्रीतानामपि तत्त्वानां संकुचितामिषानप्रकरणेऽपि शाखान्तरनयेन समाहारमभिप्रेत्याह तिस्रो देवता इति सर्व- मचिस्तु निर्दिश्येति । जगद्ब्रह्मणोः खरूपतोऽत्यन्तभेदेऽपि विशिष्टवेषेण कार्यकारणयोरेकद्रव्यत्व- सिद्धेर्जगतो ब्रह्मोपादानत्यं युज्यत इत्याह अता स्थूलेति । सामानाधिकरण्यव्यपदेशस्य मुख्यत्वादित्यर्थः ।

1 तथाहीति । तत्तद्भाष्यवाक्यावतारण व्याख्यानाभ्यां चोधपरिहारपरत्वं ज्ञाप्यत इत्यर्थः । 2 अमेन कारणविज्ञानजन्यं कार्यविज्ञानम्, तद्विषयत्वमिति अर्थव्युदासः । ज्ञाततेति भूत- कालनिर्देशो ऽवधेयः । कार्यनिष्टं ज्ञात्वं कारणज्ञानाधीनम् । कारणज्ञानस्यैव कार्यविषयकत्वात् । 422 श्रीराम 18. 2. ब्रह्मोपादानं जगत् । सूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरं ब्रह्मैव कारणमिति जगतो ब्रह्मोपादानस्वेऽपि संघातस्योपादानत्वेन चिदचितोर्ब्रह्मणश्च स्वभावासङ्करोऽप्युपपन्नतरः । यथा शुक्लकृष्णरक्त तन्तुघातोपादानत्वेऽपि चित्रपटस्य तचतन्तु प्रदेश एव शौक्यादिसंबन्ध इति कार्याव- स्थायामपि न सर्वत्र वर्णमङ्करा तथा चिदचिदीश्वरसंघानोपादानत्वेऽपि जगतः कार्यान- स्वायामपि मोक्तृत्वभोग्यत्वनियन्तृत्वाद्यसङ्कः । तन्तूनां पृथक्स्थितियोग्यानामेव पुरुषेच्छया कदाचित् संहतानां कारणत्वं कार्यत्वं च : इह तु चिदचितोस्सर्वावस्थ पोः परमपुरुषशरीरत्वेन तत्प्रकास्तथैव पदार्थत्वात् तत्प्रकारः परमपुरुष एव कारण कार्य च स एव सर्वदा सर्वशब्दवाच्य इति विशेषः । स्वभाव मेदस्तदसङ्करख तत्र चात्र च तुल्यः । एवं च सति परस्य ब्रह्मणः कार्यानुप्रवेशेऽपि स्वरूपान्यथाभावाभावाद विकृतत्वमुप- पातरम् । ग्थूलावस्थस्य नामरूपविभागविभक्तस्य चिदचिद्वस्तुनः आत्मतयाऽवस्थानाव कार्यत्वमप्युपपन्नम् । अवस्थान्तरापत्तिरेव हि कार्यता । - सत्कार्यवादाविरोधश्व सिद्ध इत्यभिप्रायः । उपादानावस्थायामैक्यापत्त्या प्रसक्तं स्वभावसंकरं परिहरति सूक्ष्मेति । बालस्य युवत्याक्तौ बालशरीरस्य तदभिमानिचेतनस्य च यथा स्वभावसंकरो नास्ति, तद्व- दवावीत्यभिप्रायेण संघातस्योपादानत्वेनेत्युक्तम् । एककारणारम्भात् कार्यदशायां प्रसक्तसंकरं निर- स्वति यथा शुक्केति । ननु शुक्लकृष्ण रक्तवन्तूपात्तस्य पटस्य न केनचिच्छुक्लेन कृष्णेन रक्तेन वा तन्तु- विशेषेण विशेषतस्सामानाधिकरण्यं दृश्यते; ‘तन्तवः पट’ इति तु कथंचिदुच्येत; अतोऽत्रापि प्रकृतिपुरुषेश्वर रूपसङ्घातोपात्तस्य जगत ईश्वरेण विशेषतस्तामानाधिकरण्यं न स्यादित्यवाह तन्तूना मिति । अयमभिप्रायः-न सर्वप्रकारसामभिप्रेत्य तन्तुपटदृष्टान्तः अपि तु खरूपतोऽत्यन्तमिन्नानां संभूय कार्यदशायामपि स्वभाव संकरमानमभिप्रेत्य । सामानाधिकरण्यं तु यत्र शब्दानामेकविशेष्यपर्य- वसा भूत प्रकारकारिभावोऽस्ति तत्र स्यात् नान्यत्रेति विशेषः॥ कस्तर्हि अविशेष इत्यत्रोपजीव्यांश- माह स्वभावति । उपादानत्वेन कार्यभावेऽपि निर्विकारश्रुत्य विरोधमाह एवंच सतीति । एवं विशिष्ट स्योपादानत्वात् सर्वदैवासंकीर्णस्वभावत्वाचेत्यर्थः । निर्विकारश्रुतिस्तु स्वरूपविषया, उपादानत्यकार्य- त्वश्रुतिर्विशिष्टविषयेति नानयोः परस्परविरोधः । स्वरूपपरिणामपक्षे तु निर्विकारश्रुतेन कश्चिद्विषय इति भावः । न हि वयं स्वरूपैकदेशेऽपि विकारं ब्रूम इत्यभिप्रायेण उपपन्नतरमित्युक्तम् | अविकृतस्य कार्यत्वप्रकारमाह स्थूलावस्थस्येति । आत्मतयाऽवस्थानादिति । तदावनतत्तन्नियमनधारणावस्था- विशेष एव हि कार्यत्वम्; कार्यशब्दोऽव नामरूपव्याकरणस्य अन्तर्यामिपर्यन्तत्व अतेस्तत्पर्यन्त इति तस्य मुख्यत्वमिति भावः । तथाऽपि प्राप्ताप्राप्त विवेकेन विशेषणस्यैव कार्यत्वमिति चोद्यं परिहरति अवस्थेति । विशेषणानामवस्थान्तरापत्तौ तदवस्थतवनियमन - विशिष्टत्वलक्षणावस्थान्तरापत्तिर्विशेप्येऽप्यस्तीति भावः । 1 1 नियमनेति । तत्तत्स्थूलवस्तुनि कात्स्यैन संबन्धी नियमनार्हः ईश्वर धर्मज्ञानपरिणाम- विशेषः । स एव अनुप्रविश्येत्युक्तः । तदवस्थज्ञानविशिष्टत्वमवस्थेत्यष्यभिमतम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यम 18. 2, 423 निर्गुणवादाच परस्य ब्रह्मणो हेयगुण संबन्धाभावादुपपद्यन्ते । " अपहतपाप्मा बिजरो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपास.” (छा. ८. १५) इति हेयगुणान् प्रतिपिष्य, “सत्य- कामस्सत्यसङ्कल्पः” इति कल्याणगुणगणान् विदधतीयं श्रतिरेव अन्यत्र सामान्येनावगते गुणनिषेध हेयगुणविषयं व्यवस्थापयति । “ज्ञानस्वरूप ब्रह्म” इति वादच सर्वज्ञन्य सर्वशक्के- निखिल देय प्रत्यनीककल्याणगुणाकरस्य ब्रह्मणः स्वरूपं ज्ञानैकनिरूपणीयं स्वप्रकाशतया ज्ञान- स्वरूपं चेत्यभ्युपगमादुपपन्नतरः । ‘यस्सर्वज्ञः सर्वत्” (मु. १.१.१०), “पराऽस्य शक्ति- विविधैव श्रयते स्वाभाविकी ज्ञानवलक्रिया च” (वे. ६.८), “विज्ञातारमरे केन विजानी- यातु " ( ४. ४. १४) इत्यादिका ज्ञातृत्वमावेदयन्ति । “सत्यं ज्ञानम् (आ. १) इत्यादि- काथ ज्ञानैकनिरूपणीयतया स्वप्रकाशतया च ज्ञानस्वरूपताम् । " सोsarमयत बहु स्याम्” (आ), “तदैक्षत बहु स्याम्” (छा. ६.२.३), “तनामरूपाभ्यामेव व्याक्रियतु” (बृ. ३. ४. ७) इति त्रह्मव स्वसङ्कल्पाव विचित स्थग्नसरूपतया नानायकारमवस्थितमिति तत्प्रत्यनीकाब्रह्मात्मकवस्तुनानात्वमतत्त्व- मिति प्रतिषिध्यते, “मृत्योः स मृत्युम मोति य इह नानेव पश्यति… नेह नानास्ति विश्वन” (क. ४. १०), “a in द्वैतभित्र मवति तदितर इतरं पश्यति । यत्र त्वस्य सर्वभृत् तकेन पश्येत्” (बृ. ४. ४. १४) इत्यादिना । न पुनः बहु यां प्रजाये” (प्र. ६ छा. २. ३) इत्यादिश्रुतिसिद्धं स्वसङ्कल्पकृतं ब्रह्मणो नानानामरूप- भावेन नामपि निषिध्यते । “यत्र त्वस्य सर्वमस्मैवाभृत्” (बृ. ६. ५.१५) इति निषेधक्यारम्भे च तत् स्थापितम् ‘सर्व तं परादात् योऽन्यत्राऽऽत्मनस्तं वेद” (पृ. ४. उत्सर्गापवादन्यायेन सगुणश्रत्यविरोधाय निर्गुणयादानां विषयं व्यवस्थापयति निर्गुणवादा- चेति । एवं व्यवस्थापित विषयभेदमेकस्मिन्नेव वाक्ये श्रुतिरेव दर्शयतीत्याह अपहृतेति । अव- धारणेन न्यायनैरपेक्ष्यं सूचितम् । आर्थगुणनिषेध परिहरति ज्ञान स्वरूपमिति । सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेरि- त्यादिकं श्रुत्यन्तरसिद्धा विरोधार्थम् । ज्ञनिकनिरूपणीयमिति । खरूपनिरूपणधर्मशब्दा हि धर्ममुखेन धर्मिणमपि प्रतिपादयन्तीति भावः । सूत्रितं च, “तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत् “, " यावदात्म- मावित्वाच न दोषस्तदर्शनात् " (ब्र. २.३.२९, ३० ) इति । अनुक्तसमुच्चयार्थेन सौलचकारेण द्योतितं वृत्यन्तरमभिप्रेत्याह स्वप्रकाशतया ज्ञानस्वरूपं चेति । धर्मभूतज्ञानवत् ज्ञानशब्दप्रवृत्तिनि मित्त योगोऽप्यस्तीति भावः । निर्विशेषवादिनो ज्ञातृत्वं परित्यजन्ति; वैशेषिकादयस्तु ज्ञानत्वम्; उभ येषामपि अतिविरोधमभिप्रेत्य स्वपक्षे तदानुगुण्यमाह यस्वर्वज्ञ इति । भेदनिषेधवाक्यानां भेदविधायकवावयाविरुद्धं विषयमाह मोसमयतेति । ब्रह्मगुणविभूति रूपभेदस्य विहितत्वात् तन्निषेधो न शक्य इति भावः । पराभिमतं श्रुतिविरोधेन पतिक्षिपति न पुनरिति । ‘यत्र त्वस्य’ इत्यादेरब्रह्मात्मकना नात्यनिषेधे तात्पर्य श्रस्यैव युक्तमित्याह श्वाक्यारम्भ इति । अन्योपक्रमविरोध इति भावः । तत् स्थापितमिति । बहु स्यामित्यादिश्रुत्यन्तरसिद्धं वक्ष्यमाणति-

424 श्रीभगवद्गीता - म. 13. 2. 8. “1” ४. ६), “तस्य [[वा ] एतस्य महतो भूतस्य निश्वमितमेतत् यद्यग्वेद” (सुबा. २) इत्यादिना । एवं चिदचिदीश्वराणां स्वरूपमेदं स्वभावभेदं च वदन्तीनों कार्यकारणभावं कार्यकारण- योरनन्यस्वं वदन्तीनां च सर्वासां श्रुतीनामविशेधः चिदचितो: परमात्मनश्च सर्वदा श्रात्मभावं शरीरभृतयोः कारणदशायां नामरूपयि मागानई सूक्ष्मदशापचि कार्यदशायां च तदर्हस्थूलदाति वदन्तीभिः श्रुतिभिरेव ज्ञायत इति ब्रह्माज्ञानवादस्य औपाधिक- ब्रह्मभेदवादस्य अन्यस्यापि अपन्यायमूलस्य सकलश्रुतिविरुद्धस्य न कथं चिदप्यवकाशो दृश्यत इत्यलमतिविस्तरेण ॥ तत् क्षेत्रं यच्चा’ यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् । स च यो यत्प्रभावश्च तत् समासेन मे श्रृणु ॥ ३ तत् क्षेत्र यत् द्रव्यम् यादृक् च येषामाश्रयभृतम्, यद्विकारि ये चास्य विकाशः, यतश्च – यतो हेतोरिदमुत्पन्नम् यस्मै प्रयोजनायोत्पन्नमित्यर्थ यत् - यन्स्वरूपं वेदम्, स च य. - स च क्षेत्रज्ञो यः यत्स्वरूप यत्प्रभावञ्च ये वास्य प्रभावा, तत् सर्वम् समासेन संक्षेपेण मत्तः शृणु ३॥ धान, स्कन्दितत्वेनासंजातविरोधदशायां स्थापितमित्यर्थः । अथ स्वपक्षे सर्वप्रकाराविरोधे परपक्षेषु च सर्वप्रकारविरोधं श्रुतहानाश्रुतकल्पनादिरूपं संग्रहेण वदन् उपसंहरति एवमिति । श्रुतिभिरेवेति । न्यायेऽपि नात्यन्तापेक्षा, स्फुटतरत्वादस्यार्थस्येति भावः । अन्यस्यापीति यादवप्रकाशनैयायिकाद्यभिमतयोजनासंग्रहः । अपन्यायमूलस्य सकलश्रुति- विरुद्धस्येत्युभयं ब्रह्माज्ञानवादादिषु सर्वेषु नेतव्यम् ॥ २ ॥ शृण्वत एवार्जुनस्य पुनः मृण्विति अवधानार्थमुच्यते तत्क्षेत्रमिति । महाभूतानि (५) इत्युपक्रम्य संघाता (६) इत्यन्तवक्ष्यमाणपरामर्शात् आद्यन्तौ यच्छन्दौ जडद्रव्यत्तस्संघातविषयावित्य- पुनरुक्तिरित्यभिप्रायेणाह यत् द्रव्यमिति । वक्ष्यमाणेन्द्रियाद्याश्रयत्वानुसारेण याइछन्दार्थमाह येषामा- श्रभूतमिति । ये विकारा अस्य कार्यतया सन्ति, तत् यद्विकारि तत्र यच्छब्दनिर्दिष्टे तात्पर्यमिति प्रकाशनाय ये चास्य विकारा इत्युक्तम् । यतः इति नोपादानादिपरम्, प्रथमं तदुक्तेरित्यभिप्रायेणाह यतो हेतोरिति । चेतनाधृतिः (६) इति वक्ष्यमाणं हेतुविशेषमाह यस्मै प्रयोजनायेति । क्षेत्र- कर्तुरीश्वरस्य श्रीस्तया प्रयोजनमपि हेतु: प्रयुज्यते च, अध्ययनेन वसतीति । यत्स्वरूपमिति संघातपरम् । सन्निवेशविशेषो हि शरीरत्वादि अतः प्रथमयच्छन्दो जडाजडद्रव्यविशेषनिर्धारणार्थः द्वितीयस्तु जडत्यनिश्चये जडद्रव्येष्वने केष्वन्यतमात्मकत्व संघातात्मकत्वनिश्चयार्थ इति भावः । मामिति (२) परमात्मनोऽपि प्रसङ्गात् तत्परामर्शभ्रमन्युदासायाह स व क्षेत्रज्ञ इति । यः यत्प्रभावः इत्युभाभ्यां स्वरूपप्रकारयोर्निर्देशः । प्रभावाः आश्चर्यभूताः प्रकृष्टाः स्वभावविशेषाः ॥ ३ ॥ ; | यचेत्याद्युक्त सर्वेयच्छन्दार्थविवरणं क्रमेण ‘महाभूतानी’ ति श्लोके द्रष्टव्यम् । तत्र संघात- चेतनाधृतिरित्यत चेतनाधृतिरूपस्य विशेषणस्य विशेष्यात् पूर्व योजना । अतः यत इत्येतद्विवरणं विशेषणपदेन : यदित्यस्य च संघातपदेन ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13. 4. 425 ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ ४ ॥ तदिदं क्षेत्रक्षेत्रज्ञयाथात्म्यम् ऋषिभिः पराशरादिभिः बहुधा बहुप्रकार गीतम्, - “अहं त्वं च तथाऽन्ये व भूतैरुह्याम पार्थिव । गुणप्रवाहपतितो भृतवर्गोऽपि यात्ययम् ॥ कर्मवश्या गुणा होते सच्चाद्याः पृथिवीपते । अविद्यासञ्चितं कर्म तच्चाशेषेषु जन्तुषु ॥ आत्मा शुद्धोऽक्षरशान्तो निर्गुणः प्रकृतेः परा ॥” (त्रि. २. १३.७१) ; तथा, “पिण्डः पृथक् यतः पुनः शिरःपाण्यादिलक्षणः । ततोऽहमिति कुवैतां संज्ञां राजन् करोम्यहम् " (वि. २.१३.८९) ; तथा च “किं वमेतच्छिरा किं नु उरस्तव तथोदरम् । किमु पादादिकं त्वं वै तचैतत् किं महीपते । समस्तावयवेभ्यस्त्वं पृथक भूप व्यवस्थितः । कोऽहमि- स्यैव निपुणो भूत्वा चिन्तय पार्थिव ॥” (वि. २. १३. १०३ ) इति । एवं विविक्तयोर्द्वयो। I स्वेनोपदिश्यमानस्यार्थस्येतिहासपुराणमीमांसानुगृहीतानेकश्रुतिसिद्धत्वमाह ऋषिभिरिति लो केन । विशदोपहणया क्यानुसारेण अविशदवेदवाक्यार्थनिश्चयाय प्रथममृषिभिर्गीतत्वोक्तिः । राजस- तामसोपबृंहणव्यवच्छेदाय ऋषिशब्दोक्तान् विशिनष्टि पराशरादिभिरिति । बहुप्रकारमिति । अर्थ (र्थस्यै) कत्वेऽपि वचनव्यक्तौ रथचक्रनाभ्या (नया) किल्पना मकारभेदः । यद्वा संक्षेपविस्तरादिररूपेणेत्यर्थः । अवि- विक्त देहात्मस्वरूपस्य राज्ञो वाह्यवाहकत्वोक्तिप्रतिक्षेपार्थं वाक्यम् अहं त्वं चेति । अध्यात्मगन्धिवाक्य- श्रवणमूलस्य कस्त्वमिति प्रश्नस्योत्तरं पिण्ड इति । शिरःपाण्यादिलक्षणः इत्यनेन कृत्स्नैकदेशवेतन- त्वविकल्पो द्योतितः । प्रतिपादितार्थस्य श्रोतर्यपि स्वप्रत्ययेन दृढीकरणार्थं वाक्यं किं त्वमिति । एवम् इदं शरीरमिति लोकेनोक्तस्य संवादकमुपात्तम् । ननु ‘द्वा सुपर्णा’ (मु. ३. १. १) इति मन्त्रे, ‘तयोरन्य: पिप्पलं स्वाद्वति इति कर्मफलभोक्ता जीव उच्यते, ‘अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ इति परमात्मेति शारीरके, “गुहां प्रविष्टाशत्मानौ हि तदर्शनात्” (१.२ ११), “स्थित्यदनाभ्यां च” (१. ३. ६) इत्यादिषु प्रपश्चितम् । ‘पैङ्गिरहस्यत्राह्मणे तु. “तयोरन्य: पिप्पलं स्वाद्वतीति सत्वम्’ इति जन्तुवाचिना सत्त्वशब्देन जीवमभिधाय, “अनन्नन्नन्यो अभिचाकशीति अनश्नन्नन्यो अभिपश्यतीति क्षेत्रज्ञ, द्वा (ता)वेतौ सत्त्वक्षेत्रज्ञौ । तदेतत् सत्यं येन स्वप्नं पश्यति अथ योऽयं शारीर उपद्रष्टा स क्षेत्रज्ञः” इति क्षेत्रज्ञशब्देन परमात्मानमेवाभिधत्ते । तावेवाल क्षेत्रज्ञोपशब्द प्रत्यभि- ज्ञायेते, ‘तं प्राहुः क्षेत्रज्ञः’ (१३. १ ) इति, ‘उपद्रष्टाऽनुमन्ता’ (२२) इति च । मनुश्च ‘थोऽस्याऽऽत्मनः कारयिता तं क्षेत्र प्रचक्षते । यः करोति तु कर्माणि स भूतात्मोच्यते बुधैः ॥’ (१२ १२) इति क्षेत्रज्ञशब्देन परमात्मानमाह । अतः कथमत्र क्षेत्रज्ञो जीव इत्युच्यत इति शङ्कामर्थात् परिहरन्, ‘क्षेत्रज्ञ चापि मां विद्धि’ इत्यस्य संवादकं तस्य स्वोक्तार्थानुगुण्यं सूचयन् अवतारयति एवं विविक्तयो- | पैङ्गीति । उक्तशारीरकार्थानुरोधेनेति पदमादौ पूरणीयम् । तुशब्दः, सरवशब्दो वुद्धि- परः, क्षेत्रज्ञशब्दो जीवधर एवेति शांकर रीतिशंकाव्यावृत्त्यर्थः । 2. इति क्षेत्रज्ञशब्देनेत्यत इतीतिपदस्य इति वाक्यमित्यर्थः । तदेव अभिधत्त इत्यस्य कर्तृ । $r-54

426 श्रीभगवद्गीता म. 18.4. 1

" वासुदेवात्मकत्वं चाहु, “इन्द्रियाणि मनो बुद्धिस्सच्वं तेजो वलं धृतिः। वासुदेवात्मकान्याहु: क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च ॥” (वि.स ) इति । छन्दोभिर्विविधैः पृथक् पृथग्विधैश्छन्दोभिच ऋग्यजु- स्सामाथर्वभिः देहात्मनोः स्वरूपं पृथग्गीतम् - “तस्माद्वा एतस्मादात्मन आकाशस्संभृतः । आकाशाद्वायुः । वायोरग्निः । अग्रेशवः । अद्भयः पृथिवी । पृथिव्या ओपघयः । ओषधीयोs नम् । अन्नात्पुरुषः । स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय” (आ. १) इति शरीरस्वरूपमभिधाय तस्मादन्तरं प्राणमयं तस्माच्चान्तरं मनोमयमभिधाय " तसाद्वा एतस्मान्मनोमयात् अन्योऽ न्तर आत्मा विज्ञानमयः” इति क्षेत्रज्ञ स्वरूपमभिधाय, “तस्माद्वा एतसाद्विज्ञानमयात् अन्योऽ न्तर आत्माऽऽनन्दमयः” इति क्षेत्रज्ञस्याप्यन्तरात्मतया आनन्दमयः परमात्माऽभिहितः । एवमुक्सामाथर्वसु च सत्रतत्र क्षेत्रक्षेत्रज्ञयो । पृथग्भावस्तयोर्ब्रह्मात्मकत्वं च सुस्पष्टं गीतम् । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव ब्रह्मप्रतिपादनसूत्रारूयैः पदैः शारीरकसूत्रैः हेतुमद्भिः हेतुयुक्तै, विनिश्वितैः निर्णयान्तैः ; " न वियदश्रुते।” (२. ३. १) इत्यारभ्य क्षेत्रप्रकारनिर्णय उक्तः । “नात्मा रिति । तथा च क्षेत्रज्ञशब्दस्य जीवेऽपि प्रयोगदर्शनात् क्षेत्रज्ञो जीव इत्युपपद्यते । प्रत्येकं समुदायेन वा ममेदं शिरः, नमेमो पाणी, ममेदं शरीरमिति क्षेत्रवेदितृत्वाज्जीवस्य क्षेत्रज्ञत्थम् परमात्मनस्तु, इदं शरीरमेतत्कर्मा रिम्भा तत्कर्मफलभोग येत्या दिक्षेत्रयाथात्म्यवेदितृत्वेन । एतच एतदवयवशरसंघात- रूपेण च इदमहं देशीति यो वेतीति भाष्येण, ‘थोऽस्यात्मनः कारयिता’ इति मनुवचनेन च ज्ञापितम् । एवमुपद्रष्टृत्वमपि जीवस्य स्वशरीरमात्रै प्रति, परमात्मनस्तु सर्वचेतनाचेतनान् प्रतीति उभयोरप्यु- पद्रष्टृत्वमविरुद्धम् । अतो न कस्यापि प्रमाणस्य विरोध इति भावः । स्वरूपवैविध्यस्य छन्दोभिरिति बहुवचनेनैव लाभात् विविधशब्दः प्रकृतप्रतिपाद्यप्रकारवैविध्यपर इत्यभिप्रायेणाह पृथग्विधैरिति । पृथग्भूताः विधा प्रतिपाद्यप्रकारा येषामिति विग्रह: । (2) “आम्नायश्छन्दसां दण्डः " (….) इत्यादि- प्रयोगानुसारेण छन्दश्शब्दो वेदपरः, न तु गायत्र्यादिपर इत्यभिप्रयन् आह ऋग्यजुरिति । पृथक्छब्दस्य ऋषिभिरुक्तात्पृथवत्व परत्वभ्रमच्युदासा याध्याहारानुषङ्गाभ्यां योजयति देहात्मनोः स्वरूपं पृथग्गीत- मिति । परस्परविलक्षण गीतमित्यर्थः । " तत् यथा रथस्थारेषु नेमिरर्पिता, नाभावरा अर्पिता, एवमेवैता भूतमात्रा: प्रज्ञामालाखर्पिताः, प्रज्ञामात्रा: प्राणेऽर्पिताः” (कौ. ३. ९), “एष म आत्माऽन्तर्हृदये.. एतमितः प्रेत्याभिसंभवितास्मि” (छा. ३. १४.४), “दिव्यो हामूर्त: पुरुष: स बाह्याभ्यन्तरो ह्यजः । अमाणो घमनाश्शुभो बरात्परतः परः " (मु. २. १. २), “स कारणं करणाधिपाधिपः " ( वे. ६. ९), “भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति” (. १. ९) इत्यादिकमभिप्रेत्याह एवमुक्सामाथर्वस्विति । ब्रह्मसूत्रेत्यल लुप्तषष्ठद्यर्थः संबन्ध: प्रतिपादकत्यमित्यभिप्रेत्य मूत्रपदेरित्यत्र षष्ठीसमासश्रमं वारयति ब्रह्मप्रतिपादन त्राख्यैः पदैरिति । फलितमाह शारीरकसूत्रैरिति । हेतुयुक्तै- रिति हेतुप्रतिपादकैरित्यर्थः । कर्मणि काश्रयणे प्रयोजनाभावात् विशेषको निश्चितं येषामिति भावे तं बहुबीहिं चाभिप्रेत्याह निर्णयान्तैरिति । निर्णयफल कैरित्यर्थः । न वियदश्रुतेरिस्यारभ्येत्यनेन

’ खात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13 4 5 6 " 427 नुतेर्नित्यत्वाच्च दाभ्यः (२. ३. १८) इत्यारभ्य [ “झोत एव” (२.३.१९) इत्यादिभिः ] क्षेत्रज्ञयाथात्म्य निर्णय उक्तः । " पराचु तच्छ्रुतेः (२.२.४० ) इति भगवत्प्रवर्त्यस्वेन भगव- दात्मकत्वमुक्तम् । एवं बहुधा गीतं क्षेत्रक्षेत्रज्ञयाथात्म्यं मया संक्षेपेण सुस्पष्टमुच्यमानं शृण्वत्यर्थः ॥ ४ ॥ , + महाभूतान्यहहारी वुद्धिरम्यकमेव च । इन्द्रियाणि दशकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ५ इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः । एतत् क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ ६ तान्हंकारो बुद्धिव्यक्तमेव चेति क्षेत्रारम्भकद्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशा महाभूतानि, अहंकारी भूतादिः, बुद्धि: महान्, अव्यक्तं प्रकृतिः ; इन्द्रियाणि दशकं च पञ्च चेन्द्रिय- “अस्ति तु” (शा. २. ३.२) इत्यादिकं सूत्रषट्कम्, “एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः " (शा. २. ३.८), “तेजोऽतस्तथा बाह” (१०), “आप” (११), “पृथिवी” (१२) इति सूत्रचतुष्टयं च विवक्षितम् । उक्त इति । अनेनाकाशादीनामुत्पत्तिकथनेन तत्संघातात्मक क्षेत्र याथात्म्यमुक्तप्रायमिति भावः । नात्मा श्रुतेरित्यारभ्येत्यनेन, “ज्ञोऽत एव” (२.१.१९), “उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्, स्वात्मना चोतरयो:, नास्तच्छ्रुतेरिति चेनेतरा विकारात् स्वशब्दोन्मानाभ्यां च अविशेषश्चन्दनवत्, अवस्थितिवैशेध्या- दिति चेन्नाभ्युपगमादि हि, गुणाद्वाऽऽलोकक्त्, व्यतिरेको गन्धवत् तथा च दर्शयति, पृथगुपदेशात्, तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत् यावदात्मभावित्वाच्च न दोषस्तद्दर्शनात् पुंस्त्वादिवत्त्वस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात् नित्योपलभ्यनुपलब्धिप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथा, कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्, उपादानाद्विहारोपदेशाच्च, व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निर्देशविपर्ययः, उपलब्धि वदनियमः, शक्ति विपर्ययात्, समाध्यमावाच्च, यथा च तक्षोभयत्रा, परात्तु तच्छ्रुतेः” (४०) इत्यन्तं सूत्रजातमभिमेतम् | इत्यारभ्य ज्ञोऽत एवेत्यादिभिरिति पाठे तु आदिशब्दे नैतत् विवक्षितम् । भगवत्प्रवस्यै स्वेनेति । चेतनं प्रति नियमेन नियाम्यद्रव्यत्वस्य शरीरलक्षणत्वादिति भावः । श्रुत्यादिभिः प्रतिपादितस्यैव क्षेत्रक्षेत्रज्ञयाथात्म्यस्य जातुं शक्यत्वात् त्वत्तः किमर्थं श्रोतव्यमित्याशङ्का परिहाराय पूर्वोक्तं तत्समासेन मे शृणु ( ३ ) इत्येतदत्र संगमय्य तात्पर्यमाह एवं बहुधा गीतमित्यादि । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयाथात्म्यस्य श्रुत्यादिभिरतिविस्तरेण बहुधा गीतत्वात् किंचिज्ज्ञेन स्पष्टमवगन्तुमशक्यत्वात् सर्वज्ञेन मया संक्षेपेण सुस्पष्टमुच्यमानं तत् श्रोतव्यमिति भावः ॥ ४ ॥ " 1 T dear यच यचेत्यादौ यचेति प्रतिज्ञातस्य महाभूतान्यहंकारो बुद्धिव्यक्तमेव चेत्येतत् प्रतिपादकमित्यभिप्रायेणाह महाभूतानीत्यारभ्य इति क्षेत्रारम्भकद्रव्याणीति । भृतशब्दस्य सशरीर चेतनादावपि प्रयोगात् तमन्युदासाय प्रकृतोपयुक्तमर्थमाह पृथिव्यतेज इति । अहंकारशब्दस्य त्रिविधाकारा चित्वेऽपि सात्त्विकाहंकारस्येन्द्रियारम्भकत्वात् राजसस्योमयानुप्राहकत्वात् तामसपर- त्वमाह अहंकार इति । बुद्धिशब्दाभ्यवसायपरत्वमव्युदासायाह बुद्धिर्महानिति । अभ्यक्तशब्दस्य ‘अव्यक्तमक्षरे लीयते’ (सु. २) इत्युक्ताव्यक्तपरत्वे तत्कारणमपि वक्तव्यं स्यादित्यभिप्रयंस्तद्व्याचष्टे अव्यक्तं

428 श्रीभगवङ्गीता म. 135.6.

; गोचरा इति क्षेत्राश्रितानि तवानि; श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्न । घ्राणानि पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि, वाक्पाणि- पादपायूपस्थानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणीति तानि दश, एकमिति मनः इन्द्रियगोचराश्च पश्च शब्दस्पर्शरूपरसगन्धा; इच्छा द्वेषस्तुखं दुःखमिति क्षेत्रकार्याणि क्षेत्रविकारा - उच्यन्ते ; यद्यपीच्छ| द्वेषसुखदुःखान्यात्मधर्मभूतानि तथाऽप्यात्मनः क्षेत्र संबन्धप्रयुक्तानीति क्षेत्रकार्य- प्रकृतिरिति । इन्द्रियाणि दशैकं चेत्यादिकं यादृक्वेति प्रतिज्ञातस्य प्रतिपादकमित्यभिप्रायेणाह इन्द्रियाणि दशेत्यारभ्य इति क्षेत्राश्रितानि तत्त्वानीति । इन्द्रियाणामेकादशत्वव्यक्ती करणाय, गोचरा इत्युक्तपञ्चसंख्यास्पष्टीकरणाय च “त्वक्चक्षुर्नासिका जिह्वा श्रोत्रमत्र च पञ्चमम् । शब्दादीना- मवाप्तथ बुद्धियुक्तानि वै (च) द्विज । पायूपस्यौ करौ पादौ वाकू च मैत्रेय पञ्चमी । विसर्गशिल्प- गत्युक्ति” कर्म तेषां च कथ्यते । एकादशं मनश्चाल” (वि. १. २.४८, ४९) इति पराशरोक्त्यनुसारेण तानि इन्द्रियार्थांध विशेषतः कथयति श्रोत्रस्वगित्यादिना । इच्छा द्वेषस्सुखं दुःखमित्येतत् यद्वि- कारीत्युक्तस्य प्रतिपादकमित्याशयेनाह इच्छा द्वेष इति । इच्छादीनां भृतसङ्घातरूपक्षेत्र परिणामत्वा- भावेन कथं क्षेत्रविकारत्वम् प्रत्युत आत्मधर्मभूतज्ञानविकारत्वमेवेत्याशयेन शङ्कते यद्यपीति । तेषां क्षेत्रविकारत्वव्यपदेश औपचारिक इत्याशयेन परिहरति तथापीति । क्षेत्रासाधारणकार्यत्वमुप- चारनिमित्तमिति भावः । · (मनोवृतिषु कामादिशब्दानामीपचारिकत्वस्थापनम् ) ननु कथमिच्छादीनां धर्मभूतज्ञानविकारत्वम्, ‘कामस्सङ्कल्पः’ (बृ. ३. ५ ३) इत्यादिना तेषां मनोविकारत्वश्रवणात् । ‘पञ्चवृत्तिर्मनोवत् व्यपदिश्यते’ (२ ४ ११ ) इति सूत्रभाष्ये, “न कामादिकं मनसस्तत्त्वान्तरम्” इति भाषितत्वाचेत्यत आह तेषामिति । न चाश्रयत्व- मन्तरेण हेतुत्वमस्त्विति वाच्यम्, “कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते” (गी १३. २०) इति पूर्ववाक्ये क्रियाश्रयत्त्वरूपकर्तृत्वं प्रति प्रकृतेराश्रयत्वेन हेतुत्वोक्त्या तद्वैरूप्यापतेः । न च अन्तःकरण। बच्छिन्नचैतन्यरूपजीवस्य पुरुषशब्देन विवक्षितत्वात् ‘कामस्संकल्पः’ इत्यादिश्रुत्यनु- सारेण योग्यतयाऽन्तःकरणस्य तदाश्रयत्वपरमेव ’ पुरुषस्पुखदु:खानाम् ’ (१३. २०) इति वाक्य- मिति वाच्यम्; देहादिवत् अन्तःकरणस्यापि प्रकृतिपरिणामत्वेन कार्यकरणकर्तृत्वे, सुखदुःखानां भोक्तृत्वे च हेतुः प्रकृतिरुच्यत इत्येवोक्त्यापतेः ॥ चैतन्यसंबन्धपयुक्तं भोक्तृत्वाश्रयत्वमिति ‘पुरुषस्तुखदुः- खानाम्’ इत्युक्तिरिति चेत्, कर्तृत्वाश्रयत्वमपि तत्संबन्धायत्तमिति तत्रापि तथोक्तिः स्यात् । न चैव ‘कामस्संकल्प:’ इति श्रुतेः ‘पञ्चवृत्तिर्मनो बद्यपदिश्यते’ (२. ४. ११) इति सूत्रमाध्यस्य च कथमुप पतिरिति वाच्यम्, कामसंकल्पादिशब्दवाच्यधर्मभूत ज्ञान परिणामहेतु भूत मनोवृत्तीनां तत्कार्यवाचिशब्देना. भिधानपूर्वकं मनसस्तत्त्वान्तरत्वाभावप्रतिपादनपरत्वेनोपपतेः । ननूभयसंप्रतिपन्नमनोवृत्तिभिरेव तत- 1 विकारपदप्रयोगः यद्विकारीत्येतद्व्याख्यानमिदमिति ज्ञापनाय । 2 उन्कीति सपा- हारैकवद्भावः । विसर्ग: पायूपस्थयोः कार्यम्, शिल्पं करयोः, गतिः पादयोः, उक्तिर्वाचः ।

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 185-8. 429 तया क्षेत्रविकारा उच्यन्ते । तेषां पुरुषधर्मत्वम्, ‘पुरुषस्सुखदुःखानां भोक्तृस्वे हेतुरुच्यते’ (२०) इति वक्ष्यते संघातश्चेतना’ धृतिः । आधृति: आधार : ( सुखदुःखे भुञ्जानस्य भोगा नाम्नीभिः " सर्वकार्योपपत्तौ कामादिशब्दवाच्यधर्मभूतज्ञानपरिणामकल्पने प्रमाणाभावात् कामादि शब्दानां मनोवृत्तिषु लाक्षणिकत्वमनुपपन्नमिति चेन्न ‘सोऽकामयत’ (आ. ६) ‘अथ पुरुषो ह वै नारायणोऽकामयत’ (ना. उ.) इति स्थाने ‘तदैक्षत’ (घा ६२. ३) स ईक्षांचके (प्र. ६३) इत्यन्तः करणरहितजगत्कारणाश्रितज्ञानविशेषवाचीक्षतिशब्द पाठात् ‘स तपोऽतप्यत’ ( आ. ६) इति तत्स्थानपठिततपश्शब्दस्य ‘यस्य ज्ञानमयं तपः’ (मु १. १. ९) इति ज्ञानशब्देन व्याख्यानात्, ‘स यदि पितृलोककामो भवति संकल्पादेवास्य पितरस्समुष्टिन्ति’ (छा ८ २ १) इति मुक्ताश्रितत्वेन कामसंकल्पयो: श्रवणात् सुखत्वापरपर्यायानन्दत्वस्य ‘रसं ह्येवायं लब्ध्याऽऽनन्दी भवति’ (आ. ७), ‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ (आ. ८) इत्यादिषु, ‘अनुकूलज्ञानमेष यानन्द:’ इति भाष्यकदुक्तरीत्या मुक्तसंबन्धिज्ञानवृत्तित्वश्रवणात, “निरस्तातिशयाह्लाद सुखभावैकलक्षणा । भेषजं भगवत्प्राप्तिरेका- न्तात्यन्तिकी नता” (वि. ५. ६.५९) इति भगवदनुभवरूपभगवत्प्राप्तेस्तुखरूपत्वस्मृतेश्च काम- संकल्पसुखादीनां ज्ञानावस्थाविशेषत्वस्य अवश्याभ्युपगमनीयत्वात् । मनोवृत्तीनाम ज्ञानत्वेनाम्याचीन- प्रकाशतया अनन्याधीनप्रकाशत्वादिरूपव्यापक निवृत्त्या व्याप्यभूतार्थान्तरप्रकाशादिहेतुत्वासंभवेन ज्ञानावस्थाविशेषानङ्गीकारे विषयप्रकाशव्यवहारादेरनुपपत्तेः खप्रकाशज्ञानावस्थाविशेषाणामावश्यकत्वात् । अनेकशक्तिकल्पने गौरवेण कामसंकल्पादिशब्दानां वृत्तिषु लाक्षणिकत्वस्य न्याय्यत्वाच्च । न च वृत्तीनां चैतन्यसंबन्धेन विषयप्रकाशादिसमर्थत्वमिति वाच्यम् निर्विशेषचैतन्यस्य सर्वविषयविमुखस्य विषयप्रकाशाद्ययोग्यत्वेन तस्सहायस्य ‘शतमप्यन्धानां पश्यति’ इति न्यायेन विषयप्रकाशादि- सामर्थ्यानापादकत्वात् । निर्विशेषचैतन्यस्य तद्योग्यत्वे तेनैव प्रकाशायुपपत्तौ वृस्यवच्छेदकल्पना निष्फला स्यात् । न च संसारदशायां संकुचितस्य तस्य विषयव्यवस्थौ (स्थित्यो ) पयिकतया साफल्य- मिति वाच्यम् तस्य संकोचाङ्गीकारे निर्विकारत्यादिप्रतिपादकश्रुत्यादिविरोधात् । चक्षुरादिवृतिभिरेव विषयव्यवस्थोपपत्तेश्च । धर्मभृतज्ञानस्य च विकारोऽङ्गीकृत एवेति न किंचिदनुपपन्नमस्माकमिति । एतत् | चेतनाधृतिरिति पदद्वयं कृतं शाङ्करे । तदा इच्छादिवत् वृत्तिरूपत्वात् मध्ये संघात- पदायोग इति संघातविशेषणतया योजितमात्मसिद्धी । परंतु तल चेतनया प्रियत इति चेतना धृतिरि- त्युक्तम् ; अब चेतनस्याऽऽधृतिरित्युक्तमिति ईषद्भेदः । सर्वथा यत इत्येतद्व्याख्यारूपं सत् प्रयोजनप्रदर्शत्युभयेएं भाव्यम् । समस्तपदस्वदाढर्याय भाष्ये एनमुक्ति: । आधृतिरित्यव ‘आपलेपप्रसिद्धिमप्याधारपदेन दर्शयति । 2 संप्रतिपन्नेति । कामः संकल्पो विचिकित्सेत्यादि- श्रुत्या, मनोवद्व्यपदिश्यत इति सूत्रबलाश्चैवम् । 3 अज्ञानत्वेन - ज्ञानभिन्नत्वेन । 4 अप्रत्यक्षाणां मनोव्यापाराणां वैलक्षण्यस्य कामादिकार्यमुखेनैव निरूप्यतया कामादिरूप- प्रत्यक्षज्ञानावस्थामुखेन तदुतिरिति लक्षणैवेति भावः ।

480 श्रीमङ्गीता 13 5-6-7. पवर्गों साधयतव चेतनख्याघातयोसनो भूतसंघातः । प्रकृत्यादिपृथिव्यन्तद्रव्यारव्ध- मिन्द्रियाश्रयभूतमिच्छाद्वेष सुख दुःस्वविकारि भूतसंघातरूपं चेतनसुखदुःखोपभोगाधारत्व- प्रयोजनं क्षेत्रमित्युक्तं भवति एतत् क्षेत्रं समासेन संक्षेपेण सविकारं सकार्यमुदाहृतम् ॥५-६ अथ क्षेत्र कार्येध्यात्मज्ञानसाधनतयोपादेया गुणाः प्रोच्यन्ते }

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । आचार्योपासनं शीचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः । अमानित्वम् उत्कृष्टजनेष्ववधीरणारहितत्वम् अदम्मित्वम् धार्मिकत्व यशः प्रयोजनतया धर्मानुष्ठानं दम्भः, तद्रहितत्वम् अहिंसा वाड्मनःकायैः परपीडारहितत्वम् क्षान्तिः परैः पीड्यमानस्यापि तान् प्रति अविकृतचित्तत्वम् आर्जनम् परान् प्रति वाङ्मनःकाय- सर्यमभिप्रेत्य भाषितम् तेषां पुरुषधर्मत्वं पुरुषस्सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते इति वक्ष्यत इति । ‘चेतनाधृतिरित्यत्र न तावत् पदद्वयम् चैतन्यस्य क्षेत्रानन्तर्भावात् । एकपदत्वेऽपि चेतनायाः धृतिरिति न विग्रहः धृतिशब्दस्वाधारपरत्वे शरीरस्य चैतन्याधारत्वासंभवात् । भोगस्थानपरत्वे निर्वि शेषचैतन्यस्य भोक्तृत्वानभ्युपगमात् । “एष हि द्रष्टा श्रोता रसविता माता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुष: " (प्र. ४ ९) इति ज्ञातृत्वकर्तृत्वविशिष्टचेतनस्यैव भोकृत्वश्रवणाच्च । चेतनत्याऽऽधृतिरिति विग्रहः । चेतनशब्देनात्मा निर्दिश्यते । “भूतैरुणाम” (वि. २. ३. ६९) इतिवत् आवृतिशब्दो- ऽपि " अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् " ( अष्टा, ३. ३. ९) इत्याधारपर इत्याह आधृतिराधार इति अलोद्दिष्टार्थक्रमवशात् व्युक्रमेण व्याख्यातम् | आधारत्वस्याल भोगायतन्त्वरूपत्वात् नाधेयत्व रूपशरीरलक्षणविरोध इत्यभिप्रेत्याह सुखेति । महाभृतानीत्यादेः सुग्रहत्वाय (2) महाभूतानीत्यादेः ‘तत् क्षेत्र यच्च यादृक् च’ इत्यादियद्वृतपञ्चकार्थविषयतां दर्शयन् पिण्डितार्थमाह प्रकृत्यादीति । सवि कारशब्देने च्छादीनां क्षेत्रपरिणामत्वशङ्कान्युदासायाह सकार्यमिति ॥ ५ ॥ ६ ॥ पूर्वं क्षेत्रज्ञादपि पश्चात् ‘ज्ञानोद्देशेऽपि तत्साधनानामनुष्ठेयानामिच्छादिवत् क्षेत्रकायैस्यात् तद- नन्तरमिह तदुक्तिरित्यभिप्रायेणाह अथ क्षेत्रका विति । विद्यामिजनधनादिसंपत्तिमूल: उत्कृष्टजनाव- मानहेतुर्गर्वोऽल मान: ; तद्वान् मानी; तदन्योऽमानी ; तस्य भावस्तत्त्वम् मानित्वस्याभावो वा वामानित्वम् । एवमदम्भिस्वमपि तदाह-तद्रहितत्वमिति । ‘धर्मध्वज’ (वि. ध. ८१ ३५) इति स्मृत्यनुसारेणाह धार्मिकत्व यशः प्रयोजनतयेति । न पुनवोदिता बुद्धयेति भावः । अनर्थक फलपीडारूपो व्यापारो हिंसा, स च वामनः कायैस्त्रिभिरपि शापादिद्वारा संभवतीति संभावित - समस्त प्रकारनिषेधस्य वचनात्सिद्धस्य असंकोचेन विवक्षितत्वात् वाङ्मनः कायैरित्युक्तम् । परपीडेति प्रायिकत्वाभिप्रायम्, अशास्त्रीयखपीडाया अपि हिंसात्वात् । “मनस्यन्यत् वचस्यन्यत्” इत्येवंरूपं i | क्षेत्रज्ञोद्देशः प्रथमलोके यत्तद्ज्ञानमिति ज्ञानोदेशो द्वितीयलोके । क्षेत्रज्ञनिरूपणं हि तज्ज्ञानजननमेव । तच्च साधनाज्ञाने असाध्येमप्रतिष्ठितञ्च स्यादिति साधनानां प्रथममुक्तिरिति भावः । 2 शापादीति । शापद्रोहयोर्वाचिक मानसिक हिंसात्वम् ।

; तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् 187-8. 431 प्रवृत्तीनामेकरूपता आचार्योपासनम् आत्मज्ञानप्रदायिनि आचार्य प्रणिपातपरिप्रश्नसेवादि- निश्तत्वम् शौचम् आत्मज्ञानतत्साधनयोग्यता मनोवाक्कायगता शास्त्रसिद्धा; स्थैर्यम् अध्यात्मशास्त्रोदितेऽर्थे निश्चलत्वम् आत्मविनिग्रहः आत्मस्वरूपव्यतिरिक्तविषयेभ्यो मनसो निवर्तनम् ॥ ७ ॥ 1 इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ ८ ॥ इन्द्रियार्थेषु वैराग्यम् आत्मव्यतिरिक्तेषु विषयेषु सदोषतानुसंधानेनोद्वेजनम् अनहंकारः अनात्मनि देहे आत्माभिमान रहितत्वम् ; प्रदर्शनार्थमिदम् ; अनात्मीयेष्वात्मीयाभिमान- रहितत्वं च विवक्षितम् । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम सशरीग्वे जन्ममृत्युजराव्यधिदुःख- रूपस्य दीपस्या वर्जनीयत्वानुसंधानम् ॥ ८ ॥ ; हि कौटिल्यम् त्रिवृत्तिरार्जव मित्यभिप्रायेणाह परान् प्रति वाङ्मनः कायप्रवृत्तीनामेकरूपतेति । उपकारबुद्धधा आचार्योपासनस्य स्वरसवाहित्वज्ञापनायाह आत्मज्ञानप्रदायिनीति । यद्वा आत्मज्ञाना- पेक्षितत्वज्ञापनाय तदुक्ति: । ‘तत् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ’ ( ४ ३४ ) इति श्रापपञ्चित. मिहोपासन शब्देन संगृहीतमिति ज्ञापनाय प्रणिपाताद्युपादानम् । अशुचित्वं श्रुतरकर्माद्ययोग्यत्व- रूपम् शुचित्वं च तद्योग्यत्वम् तच्चात प्रकरणविशेषितविषयमित्याह आत्मज्ञानेति । रागादय- अनृतादयो निषिद्धभक्षणादयश्च मनोवाक्कायानामशुद्धयः । प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वप्रामाणिकत्वप्रतिपादनाय तद्विशेषावगनाय च शास्त्रसिद्धेत्युक्तम् । स्थैर्ये निश्चलत्वम् तच प्रकृते नियच्छति अभ्यात्मेति । निश्चलत्वं बाधकुदृष्टिभिरक्षोभणीयत्वम् निस्संदेहत्वमित्यर्थः । निमाद्यत्यसामर्थ्यादत्र आत्मशब्दों मनोविषयः । अत एव परोक्तं ‘सङ्घातपरत्वमयुक्तम् । स्वभावेन सर्वतः प्रवृत्तस्य निश्वानर्थान्त्रि वर्तनम् तदाह आत्मस्वरूपेति ॥ ७ ॥ ; ; बाह्यविषयवैराग्यं हि आत्म [[न] रागनिबन्धनमित्यभिप्रायेणाह आत्मव्यतिरिक्तेषु विषये विति । विरागस्य भावो वैराग्यम् ; तत्प्रकारमाह सदोषतानुसंधानेनोद्वे जनमिति । दुःखसाध्यत्व- दुःखमिश्रत्वनश्वरत्वादिभिस्तेषां दोषमयत्वम् । गर्वरूपस्याकारस्य पूर्व निषेधादला हंकारशब्देन देहात्मभ्रमो निवार्यत इत्याह अनात्मनीति | अहंकारस्य निषेधस्तन्मूलस्य सर्वत्र तत्सहपठितस्य मम- कारस्यापि निषेध प्रदर्शयितुमित्याह प्रदर्शनार्थमिति । शरीरप्रयुक्तजन्मादिदोषदर्शनम्, “न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययो: " (छा. ८ १२. ९) इत्यादिप्रकारेण शरीरस्य हेयतामतिपत्त्यर्थमित्यभिप्रायेणाह सशरीरस्व इति । जन्ममृत्युजराव्याधिभिर्जन्यं दुःखं जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखम् स एव दोष इति समासार्थः । जन्मादय एव वा दुःखान्तास्सर्वे दुःखसाधनत्वात् दुःखत्वाच दोषाः । न हि तुषतण्डुलवत्

1 आत्मशब्द देहादिसंघातपरः तस्य विनिग्रहः सम्मारी एव निरोध इति शंकरे । अस- पक्षे आत्मशच्दो मन:परः । विनिग्रहपदार्थसनविशिष्टः । 2 अनं द्वितीयपक्षे भाष्ये व्याधिदुःखरूपस्येस्थल दुःखपर्यन्तानां इन्द्रः । 432 श्रीभगवद्गीता म. 18.9-10.

असकिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टशेपपत्तिषु ॥ असक्तिः आत्मव्यतिरिक्तपरिग्रहेषु सङ्गरहितत्वम् अनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु तेषु शास्त्रीय कर्मोपकरणत्वातिरेकेण श्लेषरहितत्वम् संकल्पप्रभवे विप्रानिष्ठोपनिपातेषु हर्षोद्वेग रहितत्त्वम् ॥ ९ ॥ मयि चानन्ययोगेन भक्तिरन्यभिचारिणी । विचिक्कदेश से वित्यमरतिर्जनसंसदि ॥ १० ॥ मयि सर्वेश्वरेच एकान्त्ययोगेन स्थिरा भक्तिः, जनवर्जितदेशवासित्वम्, जनसंसदि चाप्रीतिः ॥ १० ॥ शरीरमवस्थाप्य दोषाः परिहर्तुं शक्या इति दर्शयितुमवर्जनीयत्वोक्तिः । अनुदर्शनं भूयोभूयो दर्शन- मित्याह अनुसंधानमिति ॥ ८ ॥ i पूर्वम् ‘इन्द्रियार्थेषु वैराग्यम्’ इति सांस्पर्शिक (के) शब्दादिविषये विरक्तिरुक्ता इदानीम् अवक्ति- रिति आभिमानिकेषु सङ्गरहितत्वमुच्यत इति पुनरुक्ति परिहर्तुम् आत्मव्यतिरिक्तपरिग्रहेष्वित्युक्तम् । तर्हि गृहस्थस्य मुमुक्षोराभिमानिक सर्वधर्म (धर्मोपकरण !) परित्यागेन कथमाश्रमधर्मो निर्वर्त्यतेत्यवोच्यते अनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिष्विति । नात्र तेषुप्रयुक्तानामपि स्वरूपेण त्यागो विवक्षितः ; प्रत्रजि तस्याप्यवर्जनीयेषु सङ्गमात्रनिषेधात्, “न कुण्ड्यां नोदके सङ्गो न चेले न च विष्टरे । नागारे नाऽऽसने नान्ये यस्य वै मोक्षवित्तु सः” इति । अतो धर्मोपयुक्तत्वमात्रेण [तु] परिग्रह एवेत्यभि प्रायेणाह शास्त्रीयेति । ’ सङ्गोऽभिष्वङ्गहेतु:, ‘सङ्गात् संजायते कामः’ (२. ६२ ) इत्युक्तत्वात् । अतः कारणाभावात् कार्याभाव इति भावः । अभिष्योऽतिसक्तिः । सांस्पर्शिकेष्टानिष्टयोस्समचित्तत्वस्या. शक्यत्वादाह संकल्पप्रभवेष्विति । पुत्रदारादिप्रसङ्गात् तद्विषयत्वं युक्तमेवेति [च] भावः ॥ ९ ॥ " मयीत्यनेन अन्यभक्त्युन्मूलनेनाव्यभिचारित्वोपयुक्ता कारविवक्षामाह मयि सर्वेश्वर इति । अनन्ययोगेनेति देवतान्तरादिपरित्यागः संगृहीतः । तत एव चाव्यभिचारित्वं तन्मूलं स्थैर्यम्, अन्यथा पुनरुक्तेरित्यभिप्रायेणाह ऐकान्त्ययोगेन स्थिरेति । ‘अनन्ययोगेन ! पृथक्समा घिना’ इति शंकरोक्तमेतेन प्रत्युक्तम् । न व्यभिचरितुं शीलमस्या इत्यव्यभिचारिणीति । समाधिविरोधपरिहाराद्यर्थ विविक्तेत्यादि । ‘अहेरिव गणात् भीत:’ ( मा. मो. २५१. ३) इत्यादिवत् । उक्तं च मोक्षवमें, नेतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं यथैकतः समता सत्यता च । सत्यं धृतिर्दण्ड निघानमार्जवं ततस्ततश्वो- परमः क्रियाभ्यः ॥ ’ (२८३. ३८) इति । जनोऽल सत्त्वोतरेतरः ॥ १० ॥ 1 एवं तहिं पुकारगृहादिषु इत्यस्यैव असक्तिरित्यवाच्यम्ययस्योकप्रायत्वात् असतिरिती- दमेव व्यर्थमित्यत्राह संग इति । यद्वा असकिरित्यन न पुत्राद्यन्वयः । पूर्वपरिगृहीतानत्यावश्यक- विषये ईषत्संगस्याप्यभावः असक्तिः । मुखादिष्वावश्यकेषु अधिकसंगाभावः अनभिष्वङ्गः: तदधीनासु इष्टानुपपत्तिषु च समचित्तता इत्यर्थ इत्याशयः । 2 अव्यभिचारोऽप्यनन्ययोग एवेति शंकायाम- वार्थान्तरमाह तत इति । विसृज्यान्यन चारो व्यभिचारः । तव प्रकृतत्यागाभावः अव्यभिचारः स्थैर्यम् । 3 गणादिति । अत एव ‘सभा भुजङ्गी’ इत्युच्यते ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18 11-12. . 433 अध्यात्मज्ञाननित्यस्वं तत्त्वज्ञानार्थचिन्तनम् । एतत् ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ।। ११ आत्मनि ज्ञानम् अध्यात्मज्ञानम् तनिष्टत्वम्, तत्त्वज्ञानार्थचिन्तनम् तत्त्वज्ञानप्रयोजनं यच्चिन्तनं तनिरतत्वमित्यर्थः । ज्ञायतेऽनेनात्मेति ज्ञानम्, आत्मज्ञानसाधनमित्यर्थः ; क्षेत्र- संबन्धिनः पुरुपस्थामानित्वादिकमुक्तं गुणयृन्दमेवात्मज्ञानोपयोगि एतव्यतिरिक्तं सर्व क्षेत्रकार्यमात्मज्ञानविरोधीति अज्ञानम् ॥ ११ ॥ ; अथ एतयो वेतीति वेदितृस्वलक्षणेनोकम्य क्षेत्रज्ञस्य स्वरूपं विशेोध्यते- ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि यत् ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते । अनादि मत्परं ब्रह्म न सत् तन्नासच्यते ॥ १२ अध्यात्मज्ञान नित्यत्वमित्यत्र नित्यशब्देनाविच्छिन्नानुवृत्तिर्विवक्षितेत्याह तन्निष्ठत्वमिति । तत्वज्ञानार्थचिन्तनमिति, उक्तस्य तत्यज्ञानत्य अर्थचिन्तनमित्यनुचितम् न हि तत्त्वज्ञानस्य कोऽर्थ इति चिन्तनप्रकार:, अपितु तत्त्वं किमिति । ततस्तत्त्वचिन्वनमिति वा तत्वार्थचिन्तनमिति वा वक्तव्यम् ; न पुनस्तत्त्वज्ञानार्थचिन्तनमिति । एवं " तत्त्वज्ञान विषयस्य प्रयोजनस्य वा चिन्तनं तत्त्वज्ञानपुरुषार्थदर्शनम्’ इत्यादिकमपि मन्दप्रयोजनम् । दर्शनशब्दश्चालाध्येतृभिन पठ्यते । ततोऽस्यार्थान्तरमुचितमाह् तत्वज्ञान प्रयोजनमिति । फलितम् अन्यत चिन्ताराहित्यमभिप्रेत्याह तन्निरतत्वमित्यर्थ इति । अमानित्वादीनां सर्वेषामविशेषेण ज्ञानशब्दनिर्देशोचितं निर्वचनमाह ज्ञायतेऽनेनेति । आत्मेत्यर्थ- प्रकरण [[[द] व्यविषयविशेषाभिधानम् । करणव्युत्पत्तिं विवृण्वन् फलितमाह आत्मज्ञानेति । आपातप्रतीत्यादेः पूर्वसिद्धत्वादपरोक्षादिज्ञानमिह विवक्षितम् । एतज्ज्ञाननिति निर्दिश्य यदतोऽन्यथेति सामान्येन तद्यतिरिक्तस्य सर्वत्याज्ञानतोक्तिस्तस्य सर्वस्य परिहरणीयत्वपरेत्यभिप्रायेणाह क्षेत्र संबन्धिन इति । क्षेत्रसंबन्धोक्तिस्तदत्यन्तनिवृत्तेः शानसापेक्षत्वसूचनार्था । एतदित्यवच्छिद्य निर्देशेनाभिप्रेतं गुणवृन्दमेवेत्यवधारणेन विवृतम् । न केवलं प्रकृतगुणप्रतिपक्षभूतमानित्वादिमालमित्यभिप्रायेणाह एतव्यतिरिक्तं सर्वमिति । अज्ञानमित्यत्र करणव्युत्पत्तिनैरपेक्ष्यात् प्रसिद्धभावव्युत्पत्त्यनुसारेण ज्ञानविरोधित्वमुच्यत इत्याह क्षेत्र कार्यमात्मज्ञानविशेधीत्यज्ञानमिति । अध्याय करणार्थ- त्वेऽप्यसौ फलितोक्तिर्वा ॥ ११ ॥ 1 ज्ञाता हि पूर्वमुद्दिष्टः । स च यो यत्प्रभावश्च’ (३) इति स एव पुन: परामृष्टः । तत् कथं ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामीत्युच्यत इत्यवाह अथेति । वेद्यविशेषस्याऽऽत्मनो लक्षणतया हि वेदितृत्वं प्रागुक्तमिति भावः । अत एव ज्ञेयं यदित्यादेः परब्रह्मविषयत्वमो निरस्त क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञान- मिति प्रक्रमात् ‘क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा’ (३४) इति उपसंहरिष्यमाणत्वात् मध्ये च ‘प्रकृतिं पुरुषं चैय’ इति तयोरेव निरूपणात् इन्द्रियाधीनभोगत्वोत्कमण गुणवश्यत्वादिवचनाच्च । स्वरूपशब्देन नपुंसकनिर्देशविवक्षाद्योतनम् । वक्ष्यमाणमब्दापेक्षया वा नपुंसकत्वम् । स्वेतर- समस्तव्यावर्तकं हि लक्षणम् । सत्र वेदितृत्वलक्षणेन विविक्तस्त्ररूपत्य किमन्यत् स्वरूपशोधनमिति चेत्– 1 अयं शांकरार्थानुवादः । शांकरे मूले दर्शनपदसस्त्रमभिमतमिवेति तन्निरस्यति, ‘न पडयते’ इति SEBIT — 55 1

I 484 श्रीभगवद्गीता - अ. 18. 12. ; , अमानित्वादिभिः साधते ज्ञेयं प्राप्यं यत् प्रत्यगात्मस्वरूपं तत् प्रवक्ष्यामि, यत् ज्ञात्वा जन्मजरामरणादिप्राकृतधर्मरहितम् अमृतम् आत्मानं प्राप्नोति ; [अनादि] आदिर्यस्य न विद्यते, तत् अनादि अस्य हि प्रत्यगात्मन उत्पत्तिर्न विद्यते ; तत एवान्तो न विद्यते । श्रुतिश्व ‘न जायते म्रियते वा विपश्चित्’ (क. २.१८) इति मत्परम् अहं पशे यस्य तत् मत्परम् | ‘इतस्स्वन्यां प्रकृति विद्धि मे पराम् जीवभूताम्’ (७.५) इति युक्तम् भगवच्छरीरतया भगवच्छेषतैकरसं ह्यात्मस्वरूपम् ; तथा च श्रुतिः, “य आत्मनि तिष्टन् आत्मनोऽन्तगे यवात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयति” (बृ. ५, ७.२२. मा.) इति, तथा, “स कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य कश्रिजनिता न चाधिप। " ( . ६.९), “प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः " ( वे. ६. १६) इत्यादिका । ब्रह्म बृहत्त्वगुणयोगि, शरीरादेरर्थान्तरभृतम् स्वतः शरोरादिभिः परिच्छेदरहितं क्षेत्रज्ञतन्त्र- मित्यर्थ: : " स चानन्त्याय कल्पते” (श्वे. ५. ९) इति हि श्रूयते ; शरीरपरिच्छिन्नत्वम् अणुस्वं चास्य कर्मकृतम् । कर्मबन्धान्मुक्तस्यानन्त्यम् । आत्मन्यपि ब्रह्मशब्दः प्रयुज्यते, “स तन्न । लक्षणेनान्यस्यमात्र हि प्रतीयते ; न पुनर्भावाभावरूपाः सर्वे प्रकाराः । यथा गन्धवती पृथिवीत्यत तेनाssकारेण जलादिध्यावृतिमा सिध्यति न पुनः पाकजरूपादिमत्त्वादिकम् तद्वदिहापि ज्ञातृत्वलक्षणाभिधानेऽपि तस्य ज्ञातुः कार्यत्वाकार्यत्वादिविवेको न सिध्येत्; अतः स वक्तव्यः । इत्यभिप्रायेण ज्ञेयमित्यनेन सुचितां संगतिमाइ अमानित्वादिभिरिति । प्रवक्ष्यामि | प्रकर्षेण यथावत् वक्ष्यामीत्यर्थः । अनादिमदिति पदच्छेदो न युक्तः, प्रत्ययमन्तरेणापि बहुव्रीहिवशात् तदर्थसिद्धेरित्यभिप्रायेणाह आदिर्यस्येति । अनादि कारणरहितमित्यर्थः । अयमर्थः ‘नात्मा श्रुतेः’ ( . २. २.१८) इत्यधिकरणसिद्ध इत्यभिप्रायेणाह अस्य हीति । पूवोक्तामृतत्वेऽपि हेतुरयमित्यभि- प्रायेण] [ह तत एवेति । उभयत्र प्रमाणमाह अतिश्वेति । अनादिमदिति पदच्छेदेन निर्दिश्यमानं ब्रह्म परशब्देन विशेषणीयम्; तच्चाप्रकरणत्वादखरसम्; अतः प्रकरणोचितपदच्छेदार्थमाह अहं परो यस्येति । प्रागुक्तसंग्रहो ह्ययमित्यभिप्रायेणाह इतस्त्वन्यामिति । परशब्दोऽय शेषिपरः । शरीरत्वे शेषत्वे च क्रमाच्छ्रतिमाह तथा चेति । एतेन मत्परमिति पदच्छेदे अर्थासंभवान्मतुपो बहुव्रीहिणा समानार्थत्वेऽपि प्रयोग लोकपूरणार्थं इति करोक्तं प्रत्युक्तम् । ननु परशब्देना कि- शेषितोऽपि ब्रह्मशब्द: परमात्मन्येव मुख्य: ; तत् कथमस्य जीवविषयत्वमित्यत्राह बृहत्त्वगुण- योगीति । अशुत्वेन श्रुतिसिद्धस्य संकुचितज्ञानस्य कथं वृहत्वमित्यत्राह शरीरादिभिरिति परिच्छेदर हितम् स्वतस्सर्वविषयत्वार्हस्य ज्ञानस्य संकोचरहितमित्यर्थः । स्वरूपाविर्भावदशायां वृहत्त्वं श्रुतित्सिद्ध मित्याह स चेति । अनन्तस्वभावस्य परिच्छिन्नत्वासंभवादानन्त्यमौपचारिकमित्यत्राह शरीरपरिच्छिन्नत्वं चेति । औपाधिकमवस्था मेदेनाविरुद्धं चेत्यभिप्राय: । औपचारिकस्यापि ब्रह्मशब्दप्रयोगस्य प्रसिद्धिमाह आत्मन्यपीति । अत एव हि परं ब्रह्मेति विशेषणस्य सार्थतेत्यभिप्रायः । अत्रैव शास्त्रे बहुषु

. 44 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 12. वै F , 435 गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते । ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहममृतस्याव्ययस्य च " (गी. १४. २६-२७), “सभृतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भृतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥” (गी. १८. ५४ ) इति । न सत् तत्रासदुच्यते कार्यका रणरूपावस्थाद्वयरहिततया सदसच्छन्दाभ्यामात्मस्वरूपं नोच्यते । कार्यावस्थायां हि देवादि- नामरूपभाक्त्वेन सदित्युच्यते, तदनतया कारणावस्थायामसदित्युच्यते । तथा च श्रुतिः, “असद्वा इदमग्र आसीत् । ततो वै सदजायत” (आ. ७), “तद्वेदं तव्याकृतमासीत् तन्नाम- रूपाभ्यां व्याक्रियत” (बृ. ३. ४. ७) इत्यादिका । कार्यकारणावस्थाद्वयान्व यस्त्वात्मनः कर्मरूपाविद्यावेदन कृतः, न स्वरूपकृत इति सदसच्छन्दाभ्यामात्मस्वरूपं नोच्यते । यद्यपि ‘असदा इदमग्र आसीत्’ इति कारणावस्थं परं ब्रह्मोच्यते, तथाऽपि नामरूपविभागा- नसूक्ष्मचिदचिद्वस्तुशरीरं परं ब्रह्म कारणावस्यमिति कारणावस्थायां क्षेत्र क्षेत्रज्ञस्वरूपमपि प्रदेशेषु प्रत्यगात्मन्येव ब्रह्मशब्दप्रयोग ’ दर्शयति स गुणानिति । ब्रह्मभूयाय ब्रह्मत्वाय न हि जीवस्य मुक्तस्यापि साक्षाद्रह्मत्वम् ’ मम साधर्म्यमागता:’ ( गी. १४ . २ ) इत्यादिविरोधादिति भावः । ‘ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहम्’ इति । अत्र अहमिति परं ब्रह्म निर्दिश्यते तत्प्रतिष्ठं च ब्रह्म ततोऽन्यदेवेति भाव: । ’ ब्रह्मभूतः” इति । अत्र लोके परब्रह्मप्राप्तिसाधनभूतभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव ब्रह्मभूतत्वं च न दि परब्रह्मस्वरूपत्वमिति भावः । न सत्तन्नादुच्यते इत्यत्र न सर्वप्रकारोक्तिगोचरत्वप्रतिक्षेप:, स्ववचनविरोधात् । न च सत्त्वासत्त्वनिषेधः “परस्परविरोवे हि न प्रकारान्तरस्थितिः " (न्या. कु. ) इति न्यायात् । नापि सदसत्संज्ञकाभ्यां वस्तुभ्यां व्यावृतिः । तयोरसिद्धत्वात् । न च शुभा- शुमादिव्यवच्छेदः; शुभत्वनिषेधायोगात् । अतोऽत्र किमुच्यत इत्यत्राह कार्यकारणेति । परिशुद्धा कारविषयमिदमिति ज्ञापनाय आत्मस्वरूपमित्युक्तम्) । अवस्थाद्वये सदसच्छन्दयोः प्रयोगनिमित्तमाह कार्यावस्थायामिति । तन्निबन्धनं श्रुतौ परमात्मादिविषयप्रयोगं दर्शयति तथाचेति । असद्वा इद- मित्यत्रासच्छन्दनिर्दिष्टं हि तत इति कारणतयोच्यते ; सदजायतेति कार्यं सच्छब्देन । तद्धेदमिति समानार्थथत्यन्तरेणा सदादिशब्दौ क्रमान्नामरूप पहाणतद्योगनिमितौ व्याख्यातौ । ननु ‘असा क्रमान्नामरूपप्रहाणतद्योगनिमितौ ‘असद्वा इदमग्र आसीत्’ इत्याद्युक्तमवस्थाद्वयं जीवस्याप्यस्त्येव, अन्यथा प्रागुक्तप्रकृतित्वानुपपत्तेः, “तोयेन जीवान् व्यससर्ज भूम्याम” (ना) इति श्रुत्या च तत्सिद्धेरित्यत्राह कार्यकारणेति । कर्मोपाधिकमेव हायस्थाद्वयम् न पुनः स्वाभाविकम् । अत्र स्वाभाविकरूपमुच्यत इत्यर्थः । ननु, “कारणत्वेन चाकाशादिषु यथाव्यपदिष्टोक्ते: " ( प्र. १. १. १४) इत्यस्मिन्नधिकरणे सदसदव्य । कृता द यर सर्वे कारणवाक्यगताः शब्दाः परमात्मपरा इति निर्णीतम्, तत् कथमत्रासच्छव्देन जीवप्रसङ्ग इत्यवाह यद्यपीति । सदसच्छ व परमात्मनि सद्वारकौ अतो द्वारभूते जीवेऽपि तद्वाच्यत्वं सिद्धमिति तर्हि परिशुद्धायस्थायामपि कार्यनामरूपविभागाभावादसच्छदः भावः U 1 जीवे ब्रह्मशब्दप्रयोगः षष्ठान्तेष्वध्यायेष्वपि बहुलं द्रव्यः ।

प्राप्त इत्यताह 4:6 .. 12. 13. अमच्छन्नवध्यम्, क्षेत्रज्ञय मान्य कर्मति परिशुद्धस्वरूपं न मदच्छदनिर्देश्यम् ||१२ सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् । सर्वतश्रुतिमलोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३ सर्वतः पाणिपादं तत्परिशुद्धात्मस्वरूपं सर्वतः पाणिपादकार्यशक्तम्, तथा सर्वोऽक्षिशिरो मुम्मतश्रुतिमत्सर्वतश्चक्षुरादिकार्यकृत्, “अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स गोकर्णी” (वे. ३. १०) इति परस्य ब्रह्मणोऽपाणिपादस्यापि सर्वतः पाणिपादादि- कार्यकत्त्वं श्रवने । प्रत्यगात्मनोऽपि परिशुद्धस्य तत्साम्यापच्या सर्वतः पाणिपादादि- कार्यकत्त्वं श्रतिसिद्धमेव । “तदा विद्वान् पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साभ्यमुपैति " (मु. २.१.३) इति हि श्रूयते । “दं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः” (१४.२ ) इति च वक्ष्यते । लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति लोके यत् वस्तुजातं तत् सर्वं व्याप्य तिष्ठति, परिशुद्धरूपं देशादिपरिच्छेदरहिततया सर्वगतमित्यर्थः ॥ १३ ॥ क्षेत्रस्येति । कर्मकृतावस्थाद्वयनिषेधेऽल तात्पर्यमिति भावः ॥ १२ ॥ , आत्मस्वरूपस्य शरीरत्वानिरवययत्वान्निरिन्द्रियत्वाच्च पाणिपादप्रसङ्ग एव नास्ति । न चेदमनेक. वाहुत्यादिप्रागुक्तपरम् जीवप्रकरणत्वस्थापनात् । अत एव जीवकर्मगृहीतैः स्वेच्छागृहीतैश्च पाण्यादि- मिर्विश्वात्मकस्य ब्रह्मणो योग उच्यत इत्यादिकल्पनाऽपि निरस्ता । पादादिपु पाण्याद्यभावाच्च सर्वत इत्यदि न घटते । तत् कथं सर्वतः पायादत्यादिकमित्यत्राह परिशुद्धेति । पाध्यादिरहितस्यापि परि- शुद्धात्मनः पाण्यादिशब्दलक्षिते शक्तियोगे श्रुतिं दर्शयितुं परमात्मनस्तद्रहितस्यापि तच्छक्तियोगं तावत् दर्शयति अपाणीति । ‘अपाणिपादः’ (श्वे. ३. १९) इति निषेध्यस्य कर्मेन्द्रियवर्गस्योपलक्षणम् ; ‘अचक्षुरकर्ण:’ इति ज्ञानेन्द्रियवर्गस्य [ उपलक्षणम् ] । तर्हि परमात्मासाधारणस्वमावस्यात्र अल्पशकौ जीवे कथं व्यपदेश इत्यवाद प्रत्यमात्मनोऽपीति । मुक्तदशायां ब्रह्मगुणाष्टक योगादसंकुचितज्ञान- शक्तेस्तदुपपतिरिति भावः । साम्बनिसंकोचाभावात् विशेषकण्ठोवत्यभावेऽपि सर्वतः पाणिपादत्वादिकं सिद्धमेवेत्यभिप्रायेण एवकार: । साम्यापत्तिमाले सर्वथा साम्यं कथं श्रुतिसिद्धमित्यत्राह तदेति । इदं हि परमसाम्यं जगद्व्यापारव्यतिरिक्तसर्वविषयमिति फलपादे मीमांसितमिति भावः । स च श्रुत्यर्थोऽत्राप्यु- पदेक्ष्यते, तद्विवक्षात्रयुक्तेत्याह इदं ज्ञानमिति । तिष्ठतीत्यत्र व्याप्तेरप्रच्युतिर्विवक्षिता । कर्मवेष्टित- ज्ञानस्याणोः कथं सर्वव्यापित्वावस्थितिरित्यत्राह ‘परिशुद्धेति । इदं च व्यापकत्वं धर्मभूतज्ञानद्वारेति निरूपितं शारीरके, “प्रदीपवावेशस्तथा हि दर्शयति (४ ४ १५ ) इत्यादिना जीवखरूपस्याणुत्येनैव लक्षणान् । निर्विकारश्रुत्या च स्वरूपविकारायोगात् ॥ १३ ॥ . 1 तावदिति । प्रथममित्यर्थः । परमात्मगतं शक्तियोग मेवेत्यवधारणं वा । 2 ननु सर्वमावृत्येसीं प्रागेव ब्रह्मरान्दोक्तमिति पुनरुक्तता || नैवम् । ब्रह्मशब्दस्य संभावित- सर्वविधोत्कर्ष तात्पर्यम् । धर्मभूतज्ञायामित्रो कम् । गुणरएको । प्रायेवोक- स्वाऽऽनन्त्यस्य तिष्ठतीति स्थैर्य वाल विवक्षितम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाध्यम 18 14-15. 437 सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् । असक्तं सर्वभ्रचैत्र निर्गुणं गुणभोक्तृ ॥ १४ सर्वेन्द्रियगुणामासम् सर्वेन्द्रियगुणैराभासो यस्य तत् सर्वेन्द्रियगुणाभासम् । इन्द्रियगुणा इन्द्रियवृत्तयः । इन्द्रियवृत्तिभिरपि विषयान् ज्ञातुं समर्थमित्यर्थः । स्वभावतस्सर्वेन्द्रियविवर्जितम् विनैवेन्द्रियवृत्तिभिः स्वत एव सर्वे जानातीत्यर्थः । असक्तम् स्वभावतो देवादिदेह- सङ्गरहितम्, सर्वसृच्चैव देवादिसर्वदेहभरणसमर्थ च “स एकधा भवति विघा भवति” (छा. ७.२६. २) इत्यादिश्रुतेः । निर्गुणम् तथा स्वभावतस्यश्वादिगुणरहितम् । गुणभोक्तृ च सम्वादीनां गुणानां भोगसमर्थे च ॥ १४ ॥ वहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मत्वात् तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १५ ॥ पृथिव्यादीनि भूतानि परित्यज्याशरीशे बहिर्वर्तते तेषामन्तश्च वर्तते, ‘जक्षत् ’ स्वरूपमिन्द्रियगुणैराभासत इत्यादिपरोक्तव्युदासायाह सर्वेन्द्रियगुणैराभासो यस्येति । योग्यत्वं शुद्धावस्थायामप्यस्तीति भावः । ननु इन्द्रियाण्येव करणभूतानि न पुनरिन्द्रियगुणा इत्यवाह इन्द्रियगुणा इन्द्रियवृत इति । स्वयंप्रकाशस्यात्मस्वरूपस्य कथमिन्द्रियवृत्तिमिराभासः ? विषयाभास- विवक्षायामपि परिशुद्धस्वरूप सङ्के कथमैन्द्रियकज्ञानोक्तिरित्यताह इन्द्रियवृत्तिभिरपीति । एतेन “सर्वेन्द्रियव्यापार व्यावृतमिव ज्ञेयम्” इति शंकरस्योद्ग्रन्थकल्पना निरस्ता । कदाचिदिन्द्रियवतः कथं सर्वेन्द्रियविवर्जितत्वमित्यत्राह स्वभावत इति । सर्वेन्द्रियनिषेधे तदधीनज्ञानाभावात् परोक्तं पाषाण- कल्पत्वप्रसङ्ग प्रागुक्तेन परिहरति विनैवेति । मुक्तस्यापि जगदाधारत्वाभावात् पर्यायेण सर्वजातीयदेह- मृत्त्वाभावाच तच्छतिरत्रापि विवक्षिता ( 22 ) स्वतस्तत्सङ्गराहित्यं च असक्तमित्युच्यत इत्याह स्वभावतो देवादीति । सामर्थ्य परिशुद्धावस्थाभाविना कार्येण दर्शयति स एकवेति । आत्मखरूपस्य भिदुरत्वाभावात् जक्षणादिश्रुतिवशाच्च विग्रहद्वारेव हि त्रिधाभवनादिक [न] मिति भावः । एतेन सर्वभूत्वं सर्वाध्या- साधिष्ठानत्वम्’ इति वदन् प्रत्युक्तः । निर्गुणमित्यत्र न सत्त्वादिगुणसमवायित्वं प्रतिषिध्यते, तस्या अशुद्धावस्थायामपि प्रसङ्गामायात्; [गुणसमवाथिश्वस्य ] गुणभोक्त च इत्येतत्प्रतिपक्षरूपत्वाभावाच्च ; अतोऽल कर्मोपाधिकस्य प्राकृतगुणभोगस्य प्रतिक्षेपः क्रियत इति न निर्विशेषवादावकाश इत्यभिप्रायेणाह स्वमावतस्सच्चादिगुणरहितमिति । स्वभावत इत्यनेन गुणभोक्तृत्वविरोध परिहारः । भोगसमर्थ - मित्यत्रापि पूर्ववदभिप्रायः । औपाधिकं गुणभोक्तृत्वन् स्वभावतस्तदभावः तत्सामर्थ्य मात्र तु नित्यमित्यविरोधः ॥ १४ ॥ सशरीरत्वावस्थायां हि भूतान्तर्वृतिरिति मुक्तस्याशरीरत्वात् तद्बहिर्वृतिर्युक्ता ; तदन्तर्वृतिस्तु कथमित्याह क्षदिति । स्वच्छन्दवृत्तिषु तेषामन्तश्च वर्तत इत्यन्वयः । न चैतत् कर्मकृतं सशरीरत्वम्, 1 घटोsस्ति, रूपमस्ति, रसोऽस्तीत्येवं सर्वत्र प्रत्यक्षे सदिति भासत इत्यर्थः । 2 स्वभावतो देवादीति इति प्रतीकधरणानन्तरं देवादीति इति प्रतीकं धृत्वा मुक्तस्यापीत्यादि विवक्षितेत्यन्तं वाक्यं पठितुं युक्तम् ।

488 श्रीभगवद्वीता – 18 15 16. क्रीडन् रममाणः स्त्रीभिर्वा यानैर्वा’ (छा. ८, १२.३) इत्यादिश्रुति सिद्धस्वच्छन्द वृत्तिषु । अक्षरं चरमेव च स्वभावतोऽचम्म् चर च देहित्वे । सूक्ष्मत्त्रात् तदविज्ञेयम् एवं सर्वशक्तियुक्तं सर्वज्ञं तत् आत्मतत्वमस्मिन् क्षेत्रे वर्तमानमप्यतिसूक्ष्मत्वात् देहात् पृथक्त्वेन संसा रिभिरविज्ञेयम्, दूरस्थं चान्तिके च तत् अमानित्वाद्युक्तगुणरहितानां विपरीतगुणानां पुंसां स्वदेहे वर्तमानमभ्यतिदूरस्यम्, तथा अमानित्वादिगुणोपेतानां तदेवान्तिके वर्तते ॥ १५ ॥ अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् । भूतभर्तृ च तत् ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १६ “स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते” (छा. ८. १२. २) इत्याविर्भूतस्वरूपस्य तदुक्तेः । तस्य च विधूतपुण्य पाक्त्वात् । “खराड्भवति” (छा. ७ २५. २) इति वचनाच्च । तदेतदभिप्रेत्य स्वच्छन्दवृत्तिवि त्युक्तम् । “स यदि पितृलोककामो भवति” (छा. ८२.१) इमान् लोकान् कामानी काम- रूप्यनुसञ्चरन्” (तै भृ) इत्यादिकमादिशब्देन गृह्यते । स्वरूपतो निर्विकारस्यात्मनस्त्रिषाभावादिकं पितृलोक कामादिकं च शरीरपरिग्रहमन्तरेण नोपपद्यते; शरीरं चास्य प्राकृतानामप्राकृतानां वा भूतानां संघात एवेति भूतान्तर्वर्तित्ये सिध्यतीत्यभिप्रायः । अचरत्वचरत्वयोने चराचरान्तरत्वे शुद्धावस्थाया- मन्वय: ; अतः बहिरन्तः इत्युक्त सशरीरत्वा शरीरत्वे तत्र हेतू इति दर्शयति स्वभावतोऽवरं वरं च देहिस्व इसि । पादाद्यधीनसंचार तदभावाविह विवक्षितौ । योग्यानुपलम्भबाध[क] परिहारायोच्यते सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयमिति । अहमिति नित्यमुपलभ्यमानस्य अविज्ञेयत्वं केनाकारेणेत्यत्राह एवं सर्व- शक्तियुक्तं सर्वज्ञमिति । तच्छन्द्र परामृष्टोऽयमर्थः । योग्यत्वशङ्कासूचनाय दूरत्वाद्यनुपलम्मकारणान्तरा- भावोपलक्षणतया अस्मिन् क्षेत्रे वर्तमानमपीत्युक्तम् । पृथिव्याद्यपेक्षया सूक्ष्माणामपि वाय्वादीनां पृथगुपलम्भोऽस्तीति तद्व्युदासायोक्तम् अतिसूक्ष्मत्वादिति । अहं जानामीत्यात्मन उपलम्भे सत्यपि विविच्य ज्ञातुमशक्य [त्व] मविज्ञेय[त्व] मिति सोपसर्गनिषेधेन विवक्षितमिति दर्शयितुं देहात्पृथक्त्वेने स्युक्तम् । पृथक्त्वस्य सर्वदा सर्वैरनुपलम्भे शशशृङ्गादिवदप्रामाणिकत्वमेव स्यात्, योगाभ्यासविधानस्य निरर्थकत्वं स्यादित्यत्रोक्तं संसारिभिरिति । योगिनामपि मुक्तवदविच्छिन्न विशदतमप्रत्ययाभावात् संसारिभिरिति सामान्येनोक्तम् । यद्वा योगविरहिता इह संसारिशब्देन विवक्षिताः योगिनामासन्न- मोक्षत्वेन मुक्तप्रायत्वात् । दूरस्थं चान्तिके च तदित्यनेन न व्याप्तिर्विवक्षिता, तस्याः सर्वमावृत्य तिष्ठतीति प्रागेवोक्तत्वात् । अतोऽल सूक्ष्मत्वात् संसारिभिरविज्ञेयस्य कथं तैरेव विज्ञातव्यत्वविधिरिति शङ्काव्युदासायाधिकारिभेदेन दुर्ग्रहत्व सुमहत्वपरत्वमाह अमानित्वादीति ॥ १५ ॥ 1 ननु मुक्तस्य हि जक्षणादिकमुक्तम् । तत् अप्राकृतरूपसाध्यमिति कथं भूतसंघातसंस्थान- मित्यवाह शरीरचेति । मुक्तस्य आवेशावतारे प्राकृतं शरीरम्, साक्षादयतारे चाप्राकृतम् अप्राकृतपृथिव्यादिभूतमयमिति भावः । 2 चराचरान्तरत्वे - जङ्ग प्रस्थावररूपजीवावान्तर भेदरूपत्वे । 3 ननु जीवस्य सुषुप्तौ सत्संगत्यागतिश्रवणादस्त्येव क्रिया, विरजां मनसाऽस्त्येतीत्यत्र च स्वरूपमागत्येत्यलाह पादेति ।

तात्पर्ययन्दिकासहित गीताभाष्यम् 13. 16. ; 439 देवमनुष्यादिभूतेषु सर्वत्र स्थितमात्मवस्तु वेदितृत्वैकाकारतया अविभकम् | अविदुषां देवाद्याकारेण ‘अयं देवो मनुष्यः’ इति विभक्तमिव च स्थितम् । देवोऽहम् मनुष्योऽइमिति देहसामानाधिकरण्ये नानुसन्धीयमानमपि वेदितुत्वेन देहारर्थान्तरभूतं ज्ञातुं शक्यमिति आदावुक्कमेव, ‘एतत् ’ यो वेति’ (१) इति इदानीं प्रकारान्तरैश्च ज्ञातुं शक्यमित्याह भूतभर्तृ चेति । भृतानां पृथिव्यादीनां देहरूपेण संहतानां यत् भर्तृ, दत् मर्तध्येभ्यो भूतेभ्योऽर्थान्तरं ज्ञेयम् अर्थान्तरमिति ज्ञातुं शक्यमित्यर्थः । तथा प्रसिष्णु अन्नादीनां भौतिकानां ग्रसिष्णु, ग्रयमानेभ्यो भूतेभ्यो ग्रसित्वेनार्थान्तरभूतमिति ज्ञातुं शक्यम् । प्रभविष्णु च प्रभवहेतुश्च, ग्रस्तानामन्नादीनामाकारान्तरेण परिणतानां प्रभवहेतुर, तेम्पोऽर्थान्तरमिति ज्ञातुं शक्यमि त्यर्थः मृतशरीरे ग्रसनप्रभवादीनामदर्शनात्र भूतसंघातरूपं क्षेत्रं ग्रसनप्रभवभरणहेतुरिति निश्रीयते ॥ १६ ॥ $ 1 [वरूपभेदयत्स्व विग्रह क्षेत्रादिष्वविभक्त शब्दप्रयोगात्, ‘पण्डिताः समदर्शिनः’ (५ १८) इति प्रागुक्तं साम्यमिहापि विवक्षितमित्याह देवमनुष्यादीति । अविभक्तं खरूपेण देव [व] | दिविभाग- रहितमित्यर्थः । विभक्तमिवेति इवशब्देन भ्रान्तोपलम्भविषयी कारसूचनमाह अविदुषामिति । एवं शुद्धयथोक्ता । तत्र भूतमर्जित्यादिना जगद्व्यापार ’ भ्रमव्युदासाय प्रकरणस्य भोक्तृव्यतिरेकपरता मेव वदन् पूर्वोक्तपुनरुक्तिं च परिहरति देवोऽहमित्यादिना ग्रन्थद्वयेन (त्रयेण ) । अहंस्वानहं त्वज्ञातृत्वाज्ञा- तृत्वादिरूपो भेदः प्रागुक्तः; अत्र तु आधाराधेयभावभोक्तृत्वभोग्यत्वविकार्यस्यविकारहेतुत्वैर्विवेकः क्रियत इत्यर्थः । अत्र जीवमर्तव्यविषयो भृतशब्दोऽचिन्मात्रपरः; तत्रापि प्रसिद्धयनुरोधेन महाभूत- विषयत्वेऽपि क्षेत्रप्रकरणात् तादृशपरिणामवद्भूतविषय इत्याह भूतानामिति । ज्ञेयशब्दश्च ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामीत्युपक्रान्तत्वेऽपि पुनरिहोच्यमानत्वात् तदतिरिक्तार्थतया व्याख्यातः । भर्तृत्वभर्तन्यस्व- फलितमाह अर्थान्तरमिति । प्रभवहेतुरिति । देहव्यतिरिक्तत्वोपपादने तात्पर्यादयमेवार्थे उचित इति भावः । प्रभवोऽव रेतोगर्भादिरूपेण परिणामः । आकारान्तरेण रसमलधात्यादिरूपेणेत्यर्थः । ननु शरीरेणेव प्रासादिकं क्रियमाणं दृश्यते न कार्यकरणसंघातमन्तरेण निरवयवस्य ग्रसनादिसंभव: तत् कथमात्मधर्मत्वेन व्यपदिश्यत इति शङ्कायामुक्तमर्थ व्यतिरेकेण द्रढयति मृतशरीर इति । क्षेत्र ; 1 स्वरूपभेदवत्सु अविग्रहक्षेत्रादिष्विति पदच्छेदः । विग्रहभूतं क्षेत्रं प्रागुक्तम् । अविग्रह- क्षेत्र केदारादिकम् । विग्रहभूत क्षेत्रभेदेनात्मस्वरूपभेदात् अविभक्तत्वाभावेऽपि विग्रहान्यक्षेत्रवत्सु स्वरूपभेदेपि अविभकशब्दप्रयोगः दायविभागात् प्रागस्ति । तद्व्यावृत्तोऽर्थ उच्यत इति स्यात् । पाठो वा द्रष्टव्यः । अर्थोऽन्यो वा चिन्त्यः । ८ शुद्धजीवे सामर्थ्यस्यैवाल विवक्षितत्वात् जगत्सृष्टिस्थितिसंहृतिसामर्थ्यमुत्तरार्धस्यार्थोऽस्तु, पदानां तत्रैव स्वरसत्वादिति न भ्रमितव्यम् । जगद्व्यापारवर्डमेवेष्टेः सामर्थ्यस्याप्यप्रमाणिकत्वादिति भाष्यकृतां भावः । अन्यथा हि तत्परतयैव तैर्व्याख्यातं स्यादिति भावः । 3 उत्तरार्धगतविशेषणतयस्य विवक्षितत्वात् त्रयेणेति पाठ्यम् ।

440 श्री नगगीता-अ 18. 17 ज्योतिषामपि तत् ज्योतिस्तमसः परमुध्यते । ज्ञानं ज्ञेवं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ॥१७ ज्योतिषाम् दीपादित्यमणिप्रभृतीनामपि तदेव ज्योतिः प्रकाशकम्, दीवादित्यादी- नामयात्मप्रमारूपं ज्ञानमेव प्रकाशकम् । दीपादयस्तु विपयेन्द्रियसन्निकर्षविरोधितमसनि- रसनमात्रं कुर्वते । तावन्मात्रेण तेषां प्रकाशकत्वम् । तमसः परमुच्यते । तमशब्दः क्ष्मात्रस्थ- प्रकृतिवचनः । प्रकृतेः परमुच्यत इत्यर्थः । अतो ज्ञानं ज्ञेयम् ज्ञानैकाकारमिति ज्ञेयम् । शरीरत्ववेषेण प्रसनादिकारणम्, उत भूतसंघातमात्रेण ! आये शरीरत्यस्यात्मप्रतियोगित्वादात्मसापे क्षत्वं प्रसनादेः सिद्धम् द्वितीये मृतशरीरादिप्यदर्शनादयुक्तिः । यद्यपि मृतशरीरेऽपि केचित् विशेषाः दृश्यन्ते, तथाऽपि जीवज्ञानपूर्वकप्रसनभरणाद्यभावान्न ते जीवापेक्षा:; ईश्वरापेक्षा तु सार्वत्रिकीति न तत्र विशेष इति भावः । अत्र भरणग्रसनादिकं रज्ज्वादिषु सर्पादेरिवेति वदन्तः श्रुताना- कल्पनादिभिर्निरस्ताः ॥ १६ ॥ i ननु स्वरूपमात्र प्रकाशरूपस्य आत्मस्वरूपस्य कथं मण्यादिप्रकाशकत्वमित्यत्राह दीपादित्या- दीनामपीति । दीपादित्यादीनां यथा विषयसंवन्धिमनाद्वारा प्रकाशकत्वम्, न स्वरूपतः, तदत्रापि प्रमास्थानीयेन ज्ञानारुयधर्मेण प्रकाशकत्वमिति भावः । अन्यप्रकाशकानामपीति अपिशब्दार्थः । प्रकाश्य- सुतघटादिवत् तत्प्रकाशक [प्रकाशकता?] ज्ञानाश्रयभूते प्रत्यगात्मनीति भावः । विषयेन्द्रियसत्रिकर्षशब्दे- नाल सामग्रीमध्यपाति’ सन्निकर्षोऽभिप्रेतः; तन्मूलप्रकाशो वा लक्षितः; संतमसस्य कुड्यादिवत् विषयेन्द्रिय- सन्निकर्षविरोधित्वाभावात् । अन्यथा संतमसवर्तिनः पुरुषस्य संतमसान्तरित ’ प्रकाशमध्यवर्तिनां पदार्थानां कुड्यान्तरितपदार्थवत् अप्रकाशप्रसङ्गात् । एतेन दीपादेचाक्षुपपदार्थमात प्रतिनियततया ज्ञानवन्न सर्वव्यापकं प्रकाशकत्वमिति [च] सूचितम् । तावन्मात्रेण । न तु साक्षात्प्रकाशजनकत्वेनापीत्यर्थः । ज्योतिरसन्निकर्षात् प्रसिद्धिमाचुर्याचात्र तमश्शब्दस्व तिमिरविषयत्वधीय्युदासायाह समरशब्द इति । ज्योतिषामपि प्रकाशकतया कैमुत्यसिद्धस्य तिमिरात्परत्वस्याभिघाने प्रयोजनाभायात् प्रकृतेः परत्यस्य चावश्यवक्तव्यत्वात् ; तमश्शब्दस्य च, ‘यस्य तमश्शरीरम् (बृ. ५. ७.१३), ‘सम आसीत् । तमसा गूढम प्रकेतम् (अष्ट २.८९.४), ‘यदा तमस्तत्’ (श्वे. ४. १८), ‘तमः…. एकीभवति’ (सु. २), आसीदिदं तमोभूतम्’ (मनु. १ ६ ) इत्यादिषु मूलप्रकृतिविषयतया श्रौतस्मार्तप्रयोग- प्राचुर्याविति भावः । परम् अन्यदित्यर्थः ; मोक्कतया प्रधानभूतमिति वा । श्रागपि हि ते [प्रकृती] परावरतया विभक्ते । उच्यत इति । ‘निर्गुणः प्रकृतेः परः’ (वि. २. १४. २९) इत्यादिष्विति शेषः । एतेन जडवैलक्षण्यं विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह अत इति । पूर्ववैधर्म्यानुसंधानशत्रयतायां ज्ञेय- शब्दस्य तात्पर्यम् अन्यथा पौनरुक्त्यादित्यभिप्रायेणाह ज्ञानैकाकारमिति ज्ञेयमिति । ज्ञानगम्य- मित्यत्र सर्वसाधारणज्ञानविषयत्वमात्राभिधाने प्रयोजनाभावात् ज्ञेयमित्यनेन पौनस्वत्यात् गभ्यशब्दस्य 1 फलोपधायकसंनिकर्षत्यर्थः । 2 अन्तरितेति । व्यवहितेत्यर्थः । 3 प्राक् - सप्तमाध्याये, ‘अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्’ इति । 7

वास्पयंचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18 17-19. 441 तच्च ज्ञानगम्यम् अमानित्वादिभिर्ज्ञानसाधनेरुकी प्राप्यमित्यर्थ । । हृदि सर्वस्य विष्टितम् ‘सर्वस्य मनुष्यादेः हृदि विशेषेणावस्थितम् सन्निहितम् ॥ १७ ॥ इति क्षेत्र तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । भद्भक्त एतस् विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ દ एवं महाभूतान्यहङ्कारः ( ५ ) इत्यादिना संघातश्चेतनाधृतिरित्यन्तेन क्षेत्रतत्वं समासेनो कम् । अमानित्वम् (७) इत्यादिना तत्त्वज्ञानार्थचिन्नमित्यन्तेन ज्ञातव्यस्यात्मतस्वस्य ज्ञानसाधनमुक्तम् । अनादि मत्परम् ( १२ ) इत्यादिना हृदि सर्वस्य विष्ठितमित्यन्तेन ज्ञेयस्य क्षेत्रज्ञस्य याथात्म्यं च संक्षेपेणोक्तम् । मद्भक्तः एतत् क्षेत्रयाथात्म्यं क्षेत्राद्विविक्तात्म- स्वरूपप्राभ्युपाययाथात्म्यं क्षेत्रज्ञयाथात्म्यं च विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते । मम यो भावः स्वभाव:, असंसारित्वम् [तस्मै? ] असंसारित्वप्राप्तये उपपनो भवतीत्यर्थः ॥ १८ ॥ 1. अथात्यन्तविविक्तस्वभावयोः प्रकृत्यात्मनोः संसर्गस्यानादिस्वं संसृष्टयोर्द्वयोः कार्यभेदः संसर्गहेतुश्वोच्यते- प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्धयमादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान् ॥ १९ प्रकृतिपुरुषौ उभौ अन्योन्यसंसृष्टौ अनादी इति विद्धि बन्धहेतुभृतान् विकारान् प्राप्यपर्यायत्वप्रसिद्धेश्व प्रकृतसंगतं विवक्षितमाह अमानित्वादिभिरिति । ( ११ ) एतज्ज्ञानमितिवत् अत्रापि करणव्युत्पत्ति व्यनक्ति ज्ञानसाधनैरुक्तैरिति । मनुष्यादेरिति । पिण्डस्येति शेषः । भोक्तृत्वादिरूपेणावस्थानं विशेषेणावस्थानम् । यद्वा हृदि स्वरूपेणावस्थानम् अवयवान्तरेषु तु स्वधर्मभूतज्ञानेनेति विशेषः । स्थिति ( त ?) शब्दस्यात मुख्यार्थायोगात् सन्निधिमात्र परत्वमुक्तम् ‘सर्वस्य गृहेऽप्ययमेव त्रीहि:’ इतिवत् जात्यैकद्यविवक्षया सर्वस्य हृदि स्थितिनिर्देशः ॥ १७ ॥ उपसंहरन् उक्तयाथात्म्यज्ञानस्य फलं चाह इतीतिश्लोकेन । प्रकृतपरामर्शिन एतच्छब्दस्य विशेषकाभावात् प्रकृतार्थत्रयविषयत्वमाह क्षेत्रयाथात्म्यमित्यादिना । मद्भावायेत्यत्र साम्यश्रुत्यादि- विरुद्धतादात्म्यभ्रमव्युदासायाह मम यो भावः स्वभाव इति । नित्यसिद्ध ज्ञानत्वादिखभावव्यवच्छेदायाह असंसारित्वमिति । उपपद्यते इत्यस्य ज्ञानजन्ययोग्यतायां तात्पर्यमुपपचशब्देन दर्शितम् ॥ १८ ॥ अथ बन्धहेतुरित्यनेन (गी. से. १७) संगृहीतं प्रकृतिं पुरुषमित्यारभ्य विवेकानुसंधानात्पूर्व- स्वार्थं विविनक्ति अथेति । संसर्गहेतुश्चेति । प्रवाहाना देस्संसर्गस्य निमित्तमित्यर्थः । उभावनादी इत्यत्र प्रकृति पुरुषं चेति इतरेतरयोगपरचकारेण लब्धं विशेषं दर्शयति प्रकृतिपुरुषावुभावन्यो- न्यसंसृष्टाविति । तदपेक्षया द्विवचनान्तप्रयोग उपपन्नः । प्रकृतिपुरुषावित्यत, “परवल्लिङ्गं द्वन्द्व- 1 सर्वनेत्यनुक्त्वा सर्वस्येति वचनात् जीवनानात्वं ज्ञापितम् । 2 य एनं वेतीति (23) श्लोकपर्यन्तस्य । 3 तेनान्योन्यसंसर्गस्याप्यनादित्यसिद्धिरिति भावः । विशेष्यस्य मूले द्विवचनेनानिर्देशेऽपि तद्वित्यापेक्षया विशेषणे द्विवचनप्रयोग उपपन्न इत्यर्थः । तर्हि प्रथमप्रयुक्तप्रकृतिपदानुसारेण उभे इति स्त्रीलिंगनिर्देशः कुतो नेत्यत्राह परवल्लिंग- मिति । प्रकृतिं पुरुषञ्चेति प्रयोगक्रमेणैव समासस्य पुरःस्फूर्तेरिति भावः । ST-56 442 + श्री गीता-अ 18 19 20 ; २० इच्छापादीन् अमानित्वादिकांच गुणान् मोक्षहेतुभूतान् प्रकृतिसंभवान् विद्धि । पुरुषेण संसृष्टेथमादिकालावृता क्षेत्र कारपरिणतः प्रकृतिः स्वकारिच्छाद्वेषादिभिः पुरुषस्य बन्धहेतुर्भवति सेवामानित्वादिभिः स्वविकारैः पुरुषस्यापवर्ग हेतु भवतीत्यर्थः ॥ १९ ॥ कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृ हेतुरुच्यते ॥ कार्यं शरीरम् ; कारणानि ज्ञानकर्मात्मिकानि समनस्कानीन्द्रियाणि । सत्पुरुषयोः " ( अष्टा. २.४.२६ ) इति पुल्लिङ्गत्वम् तद्विशेषणत्वात् उभावनादी इत्यनयोरपि तलव 4 इच्छा द्वेप इत्यादिना (६), अमानित्वमित्यादिना ७) च निर्दिष्टाः यथाक्रमं विकारगुणशब्दाभ्यामनूद्यन्त इति दर्शयति बन्धहेतुतानिति । ‘तत क्षेत्रं …. यद्विकारि (३) इति प्रकरणोपक्रमे विकारिशब्द: क्षेत्रकार्यमात्रपरः ; तत्प्रत्यभिज्ञानाञ्चात्रापि विकाशव्दस्तद्विषयः । अतः प्रकरणचलान महदादिरिकारपरत्वम्; तत्साहचर्याच्च गुणशब्दस्यापि प्राकरणिकार्यविपयत्वौ- चित्यात् सत्त्वादिगुणविषयत्वमयुक्तमिति भावः । काtथ गुणांश्चेति भेदोक्तिनिदानज्ञापनाय बन्धमोक्षहेतुत्वेन वचनम् । हेयोपादेयगुणद्वयपदेशो हानोपादानार्थतया सप्रयोजन; तस्य प्रकृतिसंभवत्वोपदेशस्तु किमर्थः इति शङ्कायाम्, उच्यमानतया ज्ञातयाथै विद्धि इत्यधिकक्त्यभिप्रेतमाह पुरुषेणेति । प्रकृतेरेव आकारभेदेन हेयत्वोपादेयत्वज्ञ ( पनार्थस्तत्संभवत्वोपदेश इति भावः । स्वविकारे- रित्यमानित्वादीनां विकारत्व[1] माषणं प्रकृतिमंगवानित्युक्तप्रकृति कारणत्वाविशेषात गोवलीवर्दनय. सूचनार्थम् ॥ १९ ॥ 7 अथान्योन्योः प्रकृतिपुरुषवोस्संसर्गविशेषनिबन्धनो व्यापारभेद उच्यते कार्य कारणोति लोकेन । कार्य शरीरमिति । प्रकरणात् कारणशब्दस्य समभिव्याहाराच्च अत्र कार्यशब्दो भोगायतनाख्यकार्यविशेषपर इति भाव: । ‘इन्द्रियाणि दशकं च’ (५) इति इन्द्रियादिकृत विषयोऽव कारणशब्द इत्याह ज्ञानकर्मात्मकानीति । एतेन “कार्यं भृततन्मात्ररूपेण ददाविधम् ; करणं बुद्धयहंकाररूपेण त्रयोदशविधम् तेषां स्वरूपोत्पठौ प्रतिक्षणपरिणामे च हेतुर्मूलप्रकृतिः” इत्यादि- 1 ननु प्रकृतेः स्वरूपान्यथाभाव: : पुरुषस्य स्वभावान्यथाभावः उभयमिह प्रकृत्यधीनमिति विकारांध गुणांश्चेति सामान्येन सुवचे किमित्येवं भाषणम् । गुणशब्दो हि आत्मगुणेषु धर्मभूत- ज्ञानपरिणामेषु सर्वत्र प्रसिद्ध ( 13-20) इत्यत्राह तत् क्षेत्रमिति । 2 बिकारत्वाभाषणमिति पाठे आभाषणमिति उत्तरपदम् । 3 कार्यकारणकर्तृत्व इति । पुरुषः शरीरं हस्तादिना घटादिकं कारयतीति प्रयोगे णिजन्त- धात्वर्थं प्रति कर्मत्वात् शरीरं कार्यम् । णिजन्तार्थश्च उत्पादमानुकूलव्यापारः । एवं णिजन्तात् करणे ल्युटि कारणपदस्यात निप्पत्तिः । तेन तादृशेन्द्रियादिलाभः । कर्तृत्व इत्यनेन तन्निष्टं णिप्रकृत्यर्थ- कर्तुत्वमुच्यते ; कारकसामान्यस्य स्वव्यापारं प्रति कर्तृत्वात् । तदाश्रयत्वमेव तद्धेतुत्वम् उत्तरार्ध व । इन्द्रियाणामपि तत् उपपन्नम् । शरीरेन्द्रियकर्तृत्वे इत्यनुक्त्या कार्यकारणेति निर्देश: अधिष्ठातुरन्यस्य प्रयोजककर्तृ सद्भावसूचनाय । तदभिप्रायेणोक्तं भाष्ये पुरुषाधिष्ठितेत्यादि ।

चन्द्रिकासहित मीताभाष्य 18. 20. ; 448 hut feererfect पुरुषाधिष्ठित प्रकृतिरेव हेतुः पुरुषाधिष्ठित क्षेत्राकारपरिणत प्रकृत्याश्रयाः नोगसाधनभूताः क्रिया इत्यर्थः । पुरुषस्याधित्वमेव तदपेक्षया ‘कर्ता शास्त्राचा (म. २.३.२३) इत्यादिकयुक्तम् शरीराधिष्ठानश्यत्तहेतुत्वमेव हि पुरुषस्य कर्तृ । प्रकृतिसंसृष्टः पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतु:, सुखदुःखानुभवाश्रय इत्यर्थः ॥ २० व्याख्यानान्तराणि निरस्तानि । ‘कार्यकरणकर्तृत्वे’ इति परोक्तं पाठान्तरमप्रसिद्धेरनादृतम्’ । कर्तृ- शव्दोलन प्रयत्नाद्याश्रयत्वपरः, अचेतने तदसंभवात्; अतो यथास्वं व्यापाराश्रयत्वं विवक्षित- मित्याह तेषां क्रियाकारित्व इति । यद्यप्यबुद्धिपूर्वेषु केषुचिन्ननश्श्रोत्रादिव्यापारेषु पुरुषेच्छाधीनत्वं नास्ति तथाऽपि तेषां पुरुषभोगार्थत्वात् नापेशिय चाहुल्येन च प्रयनाधीनत्वमस्तीत्यभिप्रायेणाह पुरुपाधिष्ठितेति । विभज्य व्यापार निर्देशात् प्रकृतिरेवे- त्यवधारणलाभः । ननु पुरुषाधिष्ठिता प्रकृतिरित्ययुक्तम्, प्रलयदशायां करणकलेवर विधुरत्व संसारिणः स्वेच्छया प्रकृत्यधिष्ठानासंभवादित्यत्राह पुरुपाधिष्ठित क्षेत्राकारपरिणतेति । भोगतत्साधनयोराश्रय- स्वलक्षणं हेतुत्वमिह विविच्यत इत्यभिप्रायेण प्रकृत्याश्रयत्वादिकथनम् । प्रकृतेः कर्तृत्वे, ‘कर्ता शास्त्रार्थ- वत्त्वात् ’ (त्र. २. ३. ३३ ) इत्यादिभिः सूतैर्विरोधः स्यादित्यत्राह पुरुषस्याधिष्ठातृस्वमेवेति । यदि पुरुषस्याधिष्ठातृत्वमात्रम्, तदा साक्षात्कर्तृत्वं प्रकृतेरेवेति पुरुषस्य कर्तृत्वमौपचारिकं स्यादित्यवाह- शरीराधिष्ठानेति । अयमभिप्रायः न हि प्रयत्नाधीन परिस्पन्दाश्रयत्वलक्षणं कर्तृत्वं पुरुषस्य सूयते ; तत्र शास्त्रार्थवत्त्वादिहेतूनामन्यथासिद्धेः । न च शरीरादिप्रेरक प्रयत्नाश्रयत्वे कर्तृशब्दस्यौपचारिकउा कृतिप्रयदयोः पर्यायत्यात्, कृत्याश्रयत्वरूपत्वाच्च कर्तृत्वस्य । ततश्चान्यत्रैव कर्तृत्वमौपचारिकमिति फलितम् । यदि पुनर्यथास्वं व्यापाराश्रयत्वमेव सर्वेषां कर्तृत्वमित्युच्यते, तथा (दा १)पि पुरुषस्य कर्तृत्वं मुख्यमेवेति । ननु ‘पुरुषः सुखदुःखानां भोक्ता’ इत्ययुक्तम्, शुद्धस्य पुरुषस्य प्रियाप्रियविधुरत्वश्रुतेः यद्यपि मोक्षे विलक्षण सुखमनुभूयते, तथाऽपि दुःखप्रसङ्गस्तु नास्त्येवेत्यत्राह प्रकृतिसंसृष्ट इति । “न ह वै सशरीरस्य सतः प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति” (छा. ८. १२. १) इत्यपि यस इति भावः । विषयेन्द्रियादिरूपेण परिणतायाः प्रकृतेरपि भोक्तृत्वे हेतुत्वमस्ति ; तत् कथं पुरुषो विशिष्य निर्दिश्यते इत्यवाह सुखदुःखानुभवाश्रय इति । सत्कालस्वसमवेत सुखदुःखसाक्षात्कारो भोग इति भोगलक्षण- मध्यनेन सूचितम् । एतेन निर्विकारपुरुषसन्निधानात् प्रकृतेरेव भोक्तृत्वमिति पक्षो निरस्तः । तदा, “पुरुषोऽस्ति भोवतृभावात् “, “पुरुषस्य दर्शनार्थ कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य” (सां. का. १७. २१) | पाठयमपि शांकरेष्टम् । कार्य शरीरमित्यर्थ एव प्रथमं तत्राप्युक्तः । तत्र पश्चात् बहुविधार्थ - वर्णनेपि अन भाग्ये देहेन्द्रियपरतया व्याख्यानं कर्तृत्वपदस्य प्रयत्नाधीनव्यापारवत्त्वरूपार्थ एव स्वारस्यात् । तस्य देहेन्द्रिययोरेव सत्त्वात् । इदं पुरुषाधिष्टितेत्यादिभाग्येण ज्ञाप्यते । 2 व्यापारसामान्य कृतिरिति प्राचां पक्षे आह यदीति । 3 योगिप्रभृतिगत स्वातीतादिरूप सुखादिसाक्षात्कारस्य भोगत्वाभावात् तत्कालख समवेतेति ।

444 श्रीभगवङ्गीता - 18.20 21. एवमन्योन्यसंसृष्टयोः प्रकृतिपुरुषयोः कार्यमेद उक्तः पुरुषस्य स्वतस्स्वानुभबैंक- सुखस्यापि वैषयिकसुखदुःखोपभोग हेतु [स्थ] माह– पुरुष: प्रकृतिस्थो हि भुके प्रकृतिज्ञान् गुणान् । 3 ६ गुणशब्दः स्वकार्येौपचारिकः । स्वतस्स्वानुभवैकसुखः पुरुषः प्रकृतिस्थः प्रकति इत्यादिखमन्थविरोधश्च । अर्थ हि पक्षः शारीरके, “रचनानुपपत्तेश्व” (२. २. १) इत्यारभ्य, “विप्रति- षेधाच्चासमञ्जसम् ” (९) इत्यन्तैस्सूवैर्विस्तरेण प्रतिक्षिप्तः । अत्र च श्लोके यदि प्रकृतेरेव भोक्तृस्व मपि विवक्षितं स्यात् तदा कर्तृत्वे भोक्तृत्वे च प्रकृतिरेव हेतुरिति वक्तव्यम् ; न तु विवेक्तव्यम् । भोक्तृत्वस्यापि कर्तृत्वविशेषत्वात् ‘शास्त्रफलं प्रयोक्तरि’ ( पू. मी. ३. ७. १८) इति न्यायाच्च । न च वाच्यं कर्तृत्वं प्रकृतेः स्वतत्सिद्धम्, भोक्तृत्वे तु तस्याः पुरुषो हेतुरिति प्रदर्शनाय विवेक इति ; पुरुषनिरपेक्षायाः केवलायाः प्रकृतेः कर्तृत्वस्याप्ययोगात् अनभ्युपगम च । अन्यथा विशुद्ध केवल ज्ञानोदयेऽपि, “तेन निवृत्तप्रसवार्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् " (सां. का. ६५) इत्युक्त समरूप- विनिवृत्तिभङ्गपसङ्गात् । तथाच मुक्तावपि यथापूर्वमेव प्रकृतिप्रवृत्तिः स्यात् । “संघातपरार्थत्वात् त्रिगुणादि- विपर्ययादधिष्ठानात् । पुरुषोऽस्ति भोक्तृभावात् कैवल्यार्थप्रवृत्तेश्व ॥ जननमरणकरणानां प्रतिनियमाद- युगपत्मवृत्तेश्च । पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्यविपर्ययाच्चैव " (सां. का. १७ १८) इत्यधिष्ठानायुगप- स्प्रवृत्तिभ्यां पुरुषतहृहुत्वकल्पनं च भज्येत । अत्र, “पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान् ” इत्यनन्तरोक्तिश्च व्याहन्येतेति भावः ॥ २० ॥ ¡ ; उक्कदेशे शङ्कोदयार्थम् [उक्त ] वक्ष्यमाणपुनरुक्तिपरिहारार्थं चोक्तं विविच्यानुभाषते एवमिति । परिशुद्धस्य स्वानुभवसुखैकतानस्य प्रत्यगात्मनो वैषयिकबाह्यसुखदुःखोपभोगो न तात्त्विकः स्यात् ; अपि तु स्फटिकमणौ जपाकुसुमपाटलिमवत् आसतिविशेषादारोपित एव स्यादिति शङ्का पुरुष इत्यर्धेन परिह्वियत इत्याह पुरुषस्येति । सत्त्वादिगुणा न साक्षाद्भोक्तव्याः, सुखदुःखमोहकार्योन्नेय- तयातीन्द्रियत्वात् तत्सुखदुःखानां भोक्तृत्वं च प्रसक्तमुपपादनीयम् तच्च हिशब्देन द्योतितम् । अन तु प्रकृतिजान् गुणान् भूत इति गुणभोक्तृत्वं कथमुच्यत इत्यत्राह गुणशब्द इति । स्वकार्येष्विति लक्षणानिमित्तकथनम् । स्वशब्देन गुणखरूपग्रहणम् । यद्यपि गुणशब्दः सुखदुः- खेष्वपि मुख्य:, तथाऽपि प्रकृतिगुणश्वस्य विवक्षितत्वादौपचारिक इत्युक्तम् । उत्तरखापि हि बहुशो गुणशब्दः सस्वादिविषय एव । यथावस्थिताकारोऽत्र पुरुषशब्देनानूदित इत्याह स्वतस्स्वा भसुख इति । प्रकृतिस्थशब्दः स्वाम्यादिपरोऽपि प्रयुज्यत इति तद्व्युदासाय प्रकृतिसंसृष्ट इत्युक्तम् । प्रकृतिजानित्यनेन प्रकृत्याश्रयत्वं न विवक्षितम्, ‘सुरूग्रह’, ‘दुःख्ग्रहम्’ इति स्वाश्रित तथैव 1 राधापीति । गुणदाच्डेन आत्मगुणव्यतिरिक सुखपुः खमोहात्मक भोग्यविषयाणामपि ग्रहण सत्त्वादिगुणपरत्वे स्वरसमिति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाय 18. 21. 445 संसृष्ट, प्रकृतिजान् गुणान् प्रकृतिसंसर्गोपाश्विकान् सच्चादिगुणकार्यभूतान् सुखदुःखादीन्, भुङ्क्ते अनुभवति ॥ प्रकृतिसंसर्गहेतुमाह- कारण गुणसङ्गोऽस्य सदसयोनिजन्मसु ॥ – ; पूर्वपूर्वप्रकृतिपरिणाम रूप देवमनुष्यादियोनिविशेषेषु स्थितोऽयं पुरुषस्तत्तद्योनिप्रयुक्त- सम्वादिगुणमयेषु सुखदुःखादिषु सक्तः तत्साधनभूतेषु पुण्यपापकर्मसु प्रवर्तते ततस्तत्पुण्य- पापफलानुभवाय सदसद्योनिषु साध्वाधुषु योनिषु जायते ; ततश्च कर्मारभते ; ततो (त) तदुपलम्भात्, अन्तःकरणविकाराणां सुखादीनां स्वात्मन्यारोप इति पक्षस्य निर्दिष्टप्रमाणविरुद्धत्वात् । अतस्तदुपाधिकत्वमेव विवक्षितमिति ज्ञापनाय प्रकृति संसर्गोपाधिकत्वोक्तिः । आदिशब्देन पूर्व समभिध्याहृतेच्छाद्वेषादिसंग्रहः । तेऽपि हि कर्मफलभूता भोक्तव्याः । आत्मनेपदान्तत्वादर्था नन्वया- चाल पालनार्थत्वमयुक्तम् । अभ्यवहारार्थोऽध्यत्रानौचित्यादेव त्यक्तः । अतोऽल भुङ्क्त इति प्रस्तुतानुभवमात्रं विवक्षितम् । खसमवेत बर्तमा नसुखदु:खसाक्षात्कारो भोग इत्यपि हि लक्षयन्तीत्यभि- प्रायेणाह अनुभवतीति ॥ स्वानुभवैकतानस्य वैषयिकसुखदुःखोपभोगे प्रकृतिसंसर्गो हेतुरुक्तः, परिशुद्धस्यात्मनः सोऽपि प्रकृतिसंसर्गः कथमिति शङ्कामनन्तरं परिहरतीत्यभिप्रायेणाह प्रकृतिसंसर्गहेतु माहेति । बीजारन्यायेन प्रवाहानादित्यादन्योन्याश्रयणचक्रका दिपरिहारसिद्धौ नानयस्थादोष: ; प्रवाहेषु च पूर्व [हेतु] वैचित्रय- सिद्धिः । गुणसन्नस्य विहितनिषिद्ध कर्मद्वारा तत्फलानुभवार्थविचित्र जन्महेतुत्वात् शास्त्र साफल्यम् “कयचरणा अभ्याशो ह यत् ते कपूयां योनिमापद्येरन्… रमणीयचरणा अभ्याशी ह यत् ते रमणीयां योनिमापद्येरन्” (छा. ५. १०७) इति सदसोनियाप्तेः कर्ममूलत्वश्रुत्यविरोधं चाह पूर्वपूर्वेति । सत्स्वादीनां साक्षात्सङ्गास्पदत्वायोगादवापि गुणशब्दस्य पूर्ववदौपचारिकत्या भिनायेण सन्वादिगुणमयेषु सुखदुःखादिष्वित्युक्तम् | दुःखसङ्गो नाम दुःखे सुखभ्रान्त्या सङ्गः ; दुःखहेतुषु हि सागस्तरणादिषु सुखलबसङ्गात् सज्जते । “भ्रान्तिज्ञानवतां पुंसां प्रहारोऽपि सुखायते” (वि. १. १७. ६१ ) इति चाहुः । यो हि यदिच्छति, तस्य तस्मिन् तत्साधने वा कार्यताबोध इति स्थिते सुखस्य स्वरूपेण कर्तुमशक्यत्वात् तत्साधनेष्वेव पुरुषप्रवृत्तिरित्यभिप्रायेण तरसाधनभूपेष्वित्युक्तम् । श्रूयते च " स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवति,” (बृ. ६.४५ ) इति । सदसच्छन्दयोरस्तिनास्तीत्याद्यर्थ तायामनन्वयात्, “तत् य इह रमणीयचरणा अभ्याशी ह यत् ते रमणीयां योनिमापद्येरन् ब्राह्मणयोनि वा क्षत्रिययोनिं वा वैश्ययोनिं वा, अथ य इह कपूयचरणा अभ्याशो ह यत् ते कपूयां योनिमापन योनि वा सुकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा” इत्यादिश्रुत्यनुसाराच साध्वसाधुशब्दः । साध्वसाधुषु योनिष्यिति यदता “सदसतोयनिषु जन्मसु” इति परव्याख्या निरस्ता । 1 जन्मसु विषये सुखदुःखमोहरूपगुणसंग: कारणम् । अथवा संसारपदाध्याहरेण जन्मसु संसारस्य गुणसंग: कारणमित्यर्थद्वयं शांकरो न दूषितम् ।

446 श्री. 18, 21-22, जायते; यावत् अमानित्वादिकान् आत्मप्रासिपाघानभूतान् गुणान् [न] सेवते, नादेव सति । तदिकं कारणं गुणसङ्गोऽस्य पदसद्योनिजन्मसु इति ॥ २१ ॥ । " उपद्रष्टाऽनुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युको देहेऽस्मिन् पुरुषः परः ॥ २२ अस्मिन् देहेऽवस्थितोऽयं पुरुषो देहयवृत्यगुणादिरूपेण देहस्योपद्रष्टा अनुम न्ता च भवति । तथा देहस्य भर्ती च भवति तथा देहप्रवृत्तिजनितसुखदुःखयो भक्ता च भवति । एवं देनियमनेन, देहभरणेन, देशे पित्वेन च देहेन्द्रियमनांसि प्रति महेश्वरो भवति । तथा च वक्ष्यते, “शरीरं यदवासोति यच्चाप्युत्क्रामतीवरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाऽऽशयात् ॥” (१५.८) इति । अस्मिन् देहे देहेन्द्रियमनांसि प्रति परमात्मेति बहुवचनेनैकस्यैव पुरुषस्य प्रवाहरूपेण विचित्रानन्तसदसद्योनिसंबन्धो विवक्षित इत्यभिप्रायेण ततश्च कर्मारभते ततो जायत इत्यादिकमुक्तन् । एवं प्रवाहतोऽनादित्यवत् अविच्छेदात् प्रवाहानन्तत्वमपि किं स्वादिति शङ्कां परिहरति यावदिति । प्रकृतिसंसर्गस्य गुणसंसर्ग: कारणमित्युक्ते सति, अर्थात् ‘कारणाभावे कार्याभाव:’ इति न्यायादमः नित्वादिभिर्गुणसङ्गनिवृत्त्या सदसयोनिजन्मप्रवाहोऽप्युच्छि घेतेत्युक्तं भवतीत्याह तदिदमुक्तमिति । अल कण्ठोक्त्यभावेऽपि गुणसङ्गस्य पूर्व पूर्वदेह संवन्धयुक्तत्वं कर्मद्वारा योनिप्राप्तिहेतुत्वादिकं च श्रुतिस्मृत्यन्तरानुसारादभिप्रायत उक्तमिति भावः ॥ २१ ॥ सदसद्यो निजन्मसमनन्तरभाविन: पुरुषस्वभावान् आह उपद्रष्टेति श्लोकेन । द्रष्टा प्रमाणादि- वशेन दृश्यानां प्रदर्शक: ; उपद्रष्टा यथाप्रिये प्रवृत्तः; अनुमन्ता प्रवर्तमानस्यानुसंधाता ; तचत्साधर्म्यात् इहोपद्रष्टृनुमन्तृशव्दावित्याह देहप्रवृत्यनुगुण संकल्पादिरूपेणेति । आदिशब्देन प्रेरणं संगृहीतम् । यद्वा प्रवृत्तस्य प्रवर्तकोऽनुमन्तेति भेदमभिप्रेत्य आदिशब्दः । उपद्रष्टृत्वानुमन्तृत्वादेः प्रतिसंबन्धि- सापेक्षत्वादधिकरणतया सन्निहितोऽपि देहः प्रतिसंबन्धितयाऽप्यर्थादन्ययमर्हतीत्यभिप्रायेण देहस्ये- त्युक्तम् । नियन्तृत्वधारकत्वशेषित्वानां शरीरप्रतिसंबन्ध्यात्मलक्षणानां विभागप्रदर्शनाय प्रवृति- विषयोपद्रष्टृत्वानुमन्तृत्वयोरेकवावयकरणं तथेत्यादिवाक्यभेदश्च । भर्ता धारकः । उक्तहेतुकं सन्निहितदेहादिविषयमेवास्य महेश्वरत्वमित्याह एवमिति । देहजन्यफलभोक्तृत्वकथनेन देहस्य तदर्थतया देहिनश्शेषित्वं फलितमित्यभिप्रायेणाह देहशेषित्वेन चेति । कर्माधीनजननमरणभागिनि जीव एवेश्वरशब्दस्य परिच्छिन्नविषयतया प्रयोगं दर्शयति तथा चेति । जीवात्मन्येव ज्ञानतो व्यास परमात्मशब्दयोगोपपत्तये सन्निहितसंकोचकान्ययमाह अस्मिन् देह इति । साक्षात्परमात्म- विषयत्वे सति अस्मिन् देह इत्यसङ्गतमिति भावः । अत्र देहेन्द्रियमनांसीति मनसः पृथगुपादानं 1 तदिवमुक्तमिति । हेतुत्वकथनमुखेन गुणसंगापाये जन्मापाय इत्यप्यभिप्रेतमित्यर्थः । 2 उपद्रष्टाऽनुमन्ता चेति चकारेण उभयं मिलितं नियन्तृत्वमिति ज्ञापितम् । वाक्य मेदो व्युत्पादनार्थः । वस्तुत एषां हेतुगर्भविशेषणतया महेश्वर इत्यादिनैकवाक्यतैवेति एवं देहेत्यादि- भाष्येण ज्ञायते । उपद्रत्यादिमान् महेश्वर इति परमात्मेति चोक इत्येक एवान्वयः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13, 22 23. 447 चायुक्त | देहे मनसि च आत्मशब्दोऽनन्तरमेव प्रयुज्यते, “ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचि दात्मानमात्मना (२४) इति अपिशब्दात् महेश्वर इत्ययुक्त इति गम्यते ; पुरुषः परः ‘अनादि मत्परम्’ (१२) इत्यादिनोकोऽपरिच्छिन्न ज्ञानशक्तिरयं पुरुषोऽनादिप्रकृतिसंबन्ध- कृतगुणसङ्गात् एतद्देहमात्रमहेश्वरो देहमातपरमात्मा च भवति ॥ २२ ॥ य एनं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं त्र गुणैस्सह । सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ २३ एनम् उक्तस्वभावं पुरुषम् उक्तस्वभावां च प्रकृति वक्ष्यमाणस्वभावयुक्तैः सत्त्वादि- भिर्गुणैः सह यो वेति यथावत् विवेकेन जानाति स सर्वथा देवमनुष्यादिदेहेष्वतिमात्र कृष्ट- तत्याप्यात्मशब्दप्रयोगविषयत्व प्रदर्शनार्थम् । परमशब्दव्यवच्छेद्याभावाज्जीवविपयत्वानुपपतिरित्यत्राह देहे मनसि चेति । अयं प्रयोगः प्रबन्धान्तरे प्रदेशान्तरे वा न मृग्य: ; अपित्वेतत्प्रकरणे लोकमात्रस्यवधानेन । अतो व्यवच्छेद्यसन्निधानमपि सद्व्यवच्छेदमात्त्रार्थत्वस्व व्यवस्थापकमित्यभिप्रायेण अनन्तरमेवेत्युक्तम् | परमात्मशब्दवत् महेश्वरशब्दस्यापि सन्निहितसंकोचकावच्छिन्नविषयत्वं 1 चकारातिरिक्तविषयेग अविशब्देनापि प्रतीतमित्याह अपिशब्दादिति । उक्तः इत्यनेनापरमात्मनि अयमापेक्षिकः परमात्मादिशब्द इति सूचितम् । पुरुषः परा इत्या परशव्दस्यापि पूर्ववदवच्छिन्न विषयत्वानुग्राहकं देहव्यपदेशस्यापेक्षिकमहेश्वरत्व । दिव्यपदेशस्य च तात्पर्य, शोके चोदेश्योपादेय- विभाग, पिण्डितार्थं च दर्शयति अनादीति । अनादिमत्परमित्यादिनोक्त इति [अनेन ] परमत्वाभावोक्तिः (व उक्तः) अपरिच्छिन्नज्ञानशक्तिरिति तु परत्वमात्रप्रदर्शनम् । अयमित्यनेन तन्मध्यपतित: उपद्रष्टेति श्लोकोऽपि तद्विषय एवेति प्रकरणस्य जीवविपयत्वं प्रदर्शितम् । देहेऽस्मि त्रित्यनेन प्रागुक्तो हेतुर्विवक्षित इत्यभिप्रायेण अनादिप्रकृतिसंबन्धकृतगुणसङ्गादित्युक्तम् ॥ २२ ॥ अथ विवेकानुसंधान्धकारं वक्तुं तत्रात्यादराय तत्फलं प्रथमं प्रदश्यते य एनमिति लोकेन । अन्वादेशः प्रागुक्तविविक्त कार परामर्शीत्याह उक्तखभावमिति । प्रकृतेरपि प्रागेवोक्तत्वात् एनामिति विपरिणाम: ( णम्य ) " उक्तखभावामित्युक्तः (क्तम् ) । गुणानां तु प्राकप्रदर्शनमात्रम् प्रपञ्चनं तु चतुर्दशाध्याये इत्यभिप्रायेणाह वक्ष्यमाणस्वभावयुक्तैरिति । प्रकृतिपुरुषयोरेव प्रधानत्वात् गुणानां चाप्रधानत्वात् गुणै सहेत्युक्तम् । पुरुषस्य प्रकृत्या समुचित्य सहनिर्देशेऽपि गुणशब्दोऽल पूर्वोत्तर- प्रपञ्चितप्रकृतिगुणमात्रविषय इति ज्ञापनाय सच्चादिभिरित्युक्तम् । प्रकृतितद्गुण सहितदेद नमशुद्ध वेदनं स्वादिति काय एनं वेत्तीत्यनेनाभिप्रेतमाह यथावद्विवेकेन जानातीति । उच्छात्रप्रवृत्तित्वशङ्कः- व्युदासाय सर्वथेत्यनेन नानाविधदेह संसर्गपयुक्तो योगविरोधिविचित्रक्लेशान्ययो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह देवमनुष्यादीति । एतदुक्तं भवसि - तत्वविदः प्रारब्धकर्मवशात् तदानीन्तनक्लेशानुभवेऽपि नेतरपुरुष-

; 1 aकार: महेश्वरपरमात्मसमुनायकः । अपिशब्दः अतथाभूतस्यापि तथाव्यपदेश इति महेश्वरशब्देऽपि विरोधदर्शकः । तुल्यत्वात् । उक्तः - आपेक्षिकतयोक्तः । 2 उक्तस्वभावामित्यनेन नामिति विपरिणामो दर्शित इत्यर्थः । विपरिणम्येत्यादि पाठे विपरिणामं मनसि कृत्वेत्यर्थः ।

448 + श्रीभगवद्गीता - म. 18 28-25. प्रकारेण वर्तमानोऽपि न भूयोऽभिजायते न भूयः प्रकृत्या संसर्गमईति अपरिच्छिनज्ञान- लक्षणमपहतशरमानमात्मानं तद्देहाचमानसमये प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ २३ ॥ ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये सायेन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ २४ केचित् निष्पमयोगाः आत्मनि शरीरेऽवस्थितमात्मानम् आत्मना मनसा ध्यानेन योगेन पश्यन्ति । अन्ये च अनिष्वायोगाः, सांख्येन योगेन ज्ञानयोगेन योगयोग्य मनः कृत्वा आत्मानं पश्यन्ति । अपरे ज्ञानयोगानधिकारिणः, तदधिकारिणश्च सुकरोपायसक्ता, व्यपदेश्याश्च कर्मयोगे नान्तर्गतज्ञानेन मनसो योगयोग्यतामापाद्य आत्मानं पश्यन्ति ॥ २४ ॥ अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते । तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ २५ अन्ये तु कर्मयोगादिष्वात्मावलोकन साधनेष्वनधिकृताः अन्येभ्यः तत्त्वदर्शियो ज्ञानिभ्यः श्रुत्वा कर्मयोगादिभिरात्मानमुपासते । तेऽप्यात्मदर्शनेन मृत्युमतित्तरन्ति । ये साधर्म्येण जन्मान्तरमनुमातुं शक्यमिति । अपिशब्दादक्लिष्टवृत्तिषु कैमुत्यं सूचितम् । ‘न जायते म्रियते ’ (२. २०) इत्यनेनैव आत्मखरूपस्य जन्माभाव उक्तः ; अतोऽत्र तत्प्रसङ्गाभावात् तल भृयरशब्दानन्ययाच्च सदसद्योनिजन्मसु (२१) इति प्रसक्त देहसंसर्गलक्षणजनिरेव निषिध्यत इत्यभि- प्रायेणाह न भूयः प्रकृत्या संसर्गमईतीति । प्रलयाद्यवस्थासु विनष्टदेहस्य देहा ( तद ? ) नन्तरमेव देहसंबन्धलक्षणजन्यभावेऽपि पुनर्देहसंबन्धयोग्यताऽस्ति अस्य तु ज्ञानामिदग्धकर्मत्वात् साऽपि नास्तीत्यभिप्रायेण अर्हतिशब्दः । अनर्हतामेव व्यञ्जयन् पुनर्भवादिरूपानिष्टनिवृत्तेरर्थादिष्टप्राप्तिपर्यन्त- तामाह अपरिच्छिन्नेति । अज्ञानस्य कर्मणश्च निश्शेषविनाशात् न हि देहसंबन्ध योग्यतेत्यभिप्रायेण अपरिच्छिन्न ज्ञानलक्षणमपइतपाप्मानमिति विशेषणद्वयम् । भूयश्शब्दाभिप्रेतमाह तद्देहाव । सानसमय इति ॥ २३ ॥ उक्तमेवार्थं लोकद्वयेन विवृण्वन् आत्मज्ञानस्य पर्व भेदान् आह ध्यानेनेति । अधिकरणतया कर्मतया करणतया च निर्देशात् आरमशब्दवयमिह भिन्नविषयमिति तत्तदुचित [मर्थ ? ] माह आत्मनि शरीर इत्यादिना । उत्तरोत्तरापकृष्ट पर्वनिर्देशक्रमात् ध्यानशब्दोऽत्र सांख्यादप्युत्कृष्टं साक्षाद्योगा पर्वाभिधले । अनिष्पन्नयोगा इत्यादिपर्वकमप्रदर्शनमात्मदर्शने स्वतन्त्रोपायत्वशङ्काव्युदासार्थम् । ‘ज्ञान- योगेन सांख्यानाम् ’ ( ३. ३) इति पूर्वोक्तानुसारेण सांख्येन योगेनेत्यस्यार्थमाह ज्ञान योगेनेति । अपरे इत्यनेन प्रागुक्तकर्मयोगाधिकारिवर्गविक्षेत्यभिप्रायेणाह ज्ञानयोगानधिकारिण इत्यादिना ॥ अनिप्पन्नकर्मयोगानां मुमुक्षूणां कर्मयोगोपक्रमदशोच्यते अन्येत्विति । तुशब्देन, एवमजा- नन्तः इत्यनेन च स्वविवेचनशक्त्याद्यभावात् कर्मयोगादिज्वनधिकृतत्वं द्योतितम् । अन्येभ्यः इत्यनेन उपदेष्टृ [स्थ] विषयेण ‘उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिन’ ( ४ ३४ ) इति प्रागुक्ता विवक्षिता इत्यभिप्रायेणोकं तत्त्वदर्शिभ्यो ज्ञानिभ्य इति । तेऽपीत्यादिना कर्मयोगोपकमेऽप्यसमर्थ निर्दि 1 योगः आत्मावलोकनयोगः शिरोभूतः ।

वात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13 25 26 + + 449 श्रुतिपरायणाः श्रवणमात्रनिष्ठाः एते च श्रवणनिष्ठाः पूतपापाः क्रमेण कर्मयोगादिकमारया- तितरन्त्येव मृत्युम् । अपिशब्दाच्च पर्व मेदोऽवगम्यते ॥ २५ ॥ अथ प्रकृतिसंसृष्टस्यात्मनो विवेकानुसन्धानप्रकारं वक्तुं सर्वं स्थावरं जङ्गमं च सर्व चिदचित्संसर्गजमित्याह – ; । यावत् संजायते किञ्चित् सत्यं स्थावरजङ्गमम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ २६ यावत् स्थावरजङ्गमात्मना सच्वं जायते तावत् क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरितरेतरसंयोगादेव जायते श्यन्त इत्यभिप्रायेणाह तेऽध्यात्मेति । यद्वा अस्य वाक्यस्य पूर्वेणान्वयः ; अतिपरायणा। श्वेत्यन्वयेन [चकारमारभ्य ?] वाक्यान्तरम् तद्दर्शयति ये ‘अतिपरायणा इति । श्रुतिः परमयनं निष्ठा येषां ते श्रुतिपरायणः । श्रुतिपरायणशब्दः श्रुत्योपासीनेभ्यो व्यवच्छेदक : अन्यथा श्रुत्वेत्युकेऽपि । श्रुतिपरायणशब्दस्य नैरर्थवयप्रसङ्गादित्यभिप्रायेणाह श्रवणमात्रनिष्ठाः इति । अत्र श्रवणनिष्ठायाः पावनत्वरूपं प्राशस्त्यं विवक्षितमित्याह श्रवणनिष्टाः पूतापा इति । क्रमेणेत्यादिना कर्मयोगादि- विधिवैयर्थ्यप्रसङ्गपरिहारः । अत्र पृथगुपायान्तरपरत्वं किं न स्यादित्यवाह अपिशब्दादिति । अपिशब्देनान्येषां कैमुत्यमेषाम+कृष्टपर्वनिष्ठत्वं च सुचितमिति भावः ॥ २५ ॥ ; एवमात्मदर्शनमुक्तम्, तदर्थ ‘समं सर्वेषु’ (२७) इत्यादिभिः कोकैः प्रकृतिपुरुषयोर्विवेकानुसंधान- प्रकारो वक्ष्यते । स चाविविकमतीतो सत्या मेवोपदेष्टव्यः ; अन्यथा निष्प्रयोजनत्वात् । सा च न दोषमन्तरेण घटते । स च दोषोऽत्र भोक्तृत्वभोगायतनत्वनिर्वाहकः संसर्गविशेषः तदिदं यावत् संजायते इति लोकेनोच्यत इति संगतिमाह अथेति । सर्वशब्देन यावच्छब्दस्यात साकल्यपरत्व- मुक्तम् । यावच्छन्दस्य यच्छन्दार्थत्वेन व्याख्यानमवाचकत्वान्मन्दप्रयोजनत्वाच्चायुक्तमिति भावः । सम्वशब्दोऽत्र जन्तुपर; ‘द्रव्यासुव्यवसायेषु सत्त्वमस्त्री तु जन्तुषु’ (नाम. ३. ना.) इति पाठात् । वृक्षगुल्मरता वीरुतृणादिषु चैतन्यविकासाभावमात्रेण जैनप्रक्रियया केवला चेतनश्वशङ्कानिरासायात्र स्थावरशब्दः । स्थावरजङ्गमत्वयोर्यास्य यौवनवाधिकादिवत् अयावच्छरीरभावित्वाभावज्ञापनाव स्थावर- अङ्गमात्मनेत्युक्तम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञाभ्यां सह अन्यस्य संयोगशा व्युदासायोक्तम् इतरेतरसंयोगादिति । | विवरणार्थं यच्छदप्रयोगः । अन्ययरतु तेऽपि पूर्वाधकाः, श्रुतिपरायणाश्च मृत्युमति- तरन्त्येवेति वा ते श्रुतिपरायणा अपि च मृत्युमतितरम्स्येवेति वा । ते इति ध्यानेनेत्याद्युक्त- सर्वाधिकारिग्राहकं वा । वाक्यान्तरपदं खण्डवाक्यपरम् । 2 ननु उत्तरार्धे तच्छन्दश्रवणात् यदित्येवार्थी युक्तः । न च यत् यत् इति वीप्सार्थ यावत्पदप्रयोगः ; तदाऽपि तदित्येकप्रयोगसंभवादिति वाच्यम्- तदा किञ्चित्पदानन्ययादिति चेन्न श्रुतौ यत्किञ्चेति पदं सर्वार्थपरं प्रसिद्धम् । न तु यत्किञ्चित्पदम् । अव किञ्चित्पदस्यैव सत्त्वात् यावत्पदं यच्छव्दार्थ मात्रे ऽनुपरम्य सर्वत्प्रद्योतकमपीत्येव विवचितमिति । $T-57

450 श्रीभगवी - 18 26-27. संयुक्तमेव जायते, न त्वितरेतर वियुक्तमित्यर्थः ॥ २६ ॥ समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् । त्रिनयत्स्वचिनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ २७ एवमितरेतरयुक्तेषु सर्वेषु भूतेषु देवादिविषमाकारात् वियुक्तं तत्रतत्र तचदेहेन्द्रिय मनसि प्रति परमेश्वरत्वेन स्थितमात्मानं ज्ञातृत्वेन समानाकारं तेषु देहादिषु विनश्यत्सु विधेयांश दर्शयितुं संयोगादेवेत्युक्तम् । मातापितृसंसर्गात् पुत्रोत्पत्तिवत् क्षेत्रक्षेत्रजसंयोगात् ततो- ऽन्यत् सत्त्वं जायेतेत्यत्राह संयुक्तमेवेति । पृथक्सिद्धप्रसिद्धक्षेत्र क्षेत्रज्ञ संबन्धप्रयच्छेदायाह नखिति । तद्विद्वीति तच्छदेन जन्मनः ’ परामर्शः ॥ २६ ॥ ; i अथ समत्व विषमत्वनियन्तृत्व नियाम्यत्यनित्यत्वानित्यत्वैर्द्वयोर्विवेकानुसंधानमभिधाय तदेव तत्त्वाध्यवसायरूपत्वेन परमपुरुषार्थहेतुतया प्रशंसति सममिति लोकेन । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगादित्यव शंकरेणोक्तम्, ‘आकाशयन्निरवयव (रंश) तथा अवयवसंश्लेषलक्षणसंयोगासंभवात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरितरेतरकार्य- कारणभावानम्युपगमेन समवायासंभवाच्च विषयविषयिणोस्तयोरितरेतरधर्माध्यासलक्षणस्संयोगः; तन्नि- वर्तनं च सम्यग्दर्शनं समं सर्वेव्वित्यादिनोच्यते’ इति तदेतत् बालिशभाषितम्, निरवयवस्थापि संयोगसंभवात् । “युत सिद्धयोस्संबन्धः संयोगः” इति हि तं लक्षयन्ति । स च निरवयवयोरसावयवयोः निरवयव सावयवयोश्च संभवति । तन्मते च अध्यासानुपपत्त्यादयः प्रपञ्चिताः । सर्वेषु भूतेष्विति देवमनुष्यादिरूपवैषम्यं विवक्षितम् । यथा मृन्मयहिरण्मयादिषटोपात्तस्यापि गङ्गोदकस्य तत्रतत्र स्थिति- मात्रमेव, न पुनर्मृन्मयत्वादिसिद्धिः तथाऽऽत्मनोऽपि देवमनुष्यादिदेहेषु स्थितिमात्रमेव ; न तु रुमा- प्रक्षिकाष्ठादिन्यायेन स्वरूपेण देवमनुप्यत्वादिवैषम्याश्रयत्वमिति तिष्ठन्तमित्यस्यासित्रायमाह देवादिविषमाकाराद्विवि(यू) क्तमिति । यद्वा सममिति वचनादर्थाक्षिप्तवैषम्यनिवृत्तिकधनमिदम; तिष्ठन्त मिति तु परवान्वेतव्यम् । अतो हि भाप्यते परमेश्वरत्वेन स्थितमिति । अनीश्वरस्यापतेः क्षेत्रज्ञस्य कथं परमेश्वरत्वमित्यत्र पूर्ववत्संकोचमाह तत्रतत्र तत्तद्देहेन्द्रियमनांसि प्रतीति । देहात्माभिमानिनो हि देहनाशादात्मनाश मन्यन्ते न त्वप्रतीतस्य परमात्मनो नाशम् : तस्मात् अविन्दश्यन्तमिति प्रसक्त- विनाशप्रतिषेधार्थपद समानाधिकरणः परमेश्वरशब्दः प्रक्रान्तविषय इति भावः । समशब्देन न बाह्य- देवत्वादिवैषम्यनिवृत्तिमात्रं विवक्षितम् अपितु “गवामनेकवर्णानां क्षीरस्य त्वे (स्याप्ये) कवर्णता क्षीरवत् पश्यते ज्ञानं लिङ्गिनस्तु गवां यथा ॥” (ब्र. वि. उ ) इति श्रुत्यनुसारेणात्मनां स्वरूपेषु मिथो वैषम्यनिवृत्तिरपि । तच साम्यं कथम्भूतमिति शङ्कायाम् ‘एतद्यो वेत्ति’ ( १ ) इति प्रक्रमानुसारेणाह ज्ञातृत्वेन समानाकारमिति । ज्ञानत्वादेरप्युपलक्षणमेतत् । ’ येन सर्वमिदं ततम् ’ (१८.४६) ; 1 जन्मन इति । संजायत इत्युक्तजन्मविशिष्टस्येत्यर्थः । मूलानुरोधात् । यद्वा तच्छन्दस्य जायमानगतजन्मेत्यर्थः । इदानीं जायत इति नाध्याहारः । 2 गवामनेकवर्णत्वेऽपि क्षीरमेकवर्ण यथा, तथाऽऽत्मानं ज्ञानं पश्यते । लिंगिनः–देह- विशिष्टस्य तु गवामिवानेकरूपतैवेत्यर्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीता 18 27-28 451 विनाशान खभावेन विनश्यन्तं यः पश्यति, स पश्यति स आत्मानं यथावदवस्थित पश्यति । यस्तु देवादिवमाकारेणात्मानमपि विमाकारं जन्मविनाशादियुक्तं च पश्यति, स नित्यमेव संसरतीत्यभिप्रायः ॥ २७ ॥ समं पश्यन् हि सर्वज्ञ समवस्थितमीश्वरम् । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ २८ सर्वत्र देवादिशरीरेषु तत्तच्छे पित्वेनाधारतया नियन्तृतया च स्थितमीश्वरम् आत्मानं देवादिविषमाकारवियुक्तं ज्ञानकाकारतया समं पश्यन् आत्मना मनसा, स्वमात्मानं न हिनस्ति रक्षति, संसारान्मोचयति । ततः तस्मात् ज्ञातृतया सर्वत्र समानाकारदर्शनात् परां गतिं याति गम्यत इति गतिः परं गन्तभ्यं यथावदवस्थितमात्मानं प्राप्नोति देवाद्याकारयुक्ततया इत्यादिना प्रपञ्चितान् अविनाशित्वहेतून स्मारयति विनाशान ईस्वभावेनेति । यः पश्यति, स पश्यतीत्यनयोरनतिशयितार्थतया नैरर्थवयम्, उद्देश्योपादेयमश्चेत्यत्राह स आत्मानं यथावदवस्थित- मिति । इतरे तु पीतशङ्खादिदर्शिवत् विपरीतदर्शितया पश्यन्तोऽपि न पश्यन्तीति भावः । स पश्यतीति प्रशंसाल परमपुरुषार्थलामादिनिबन्धना । व्यतिरेकनिन्द्रा च फलितेत्यभिप्रायेणाह यस्त्विति । उक्तमुपपादयति समं पश्यन्निति श्लोकेन । हीति हेतौ । प्रस्तुतं समदर्शने ह्यत्र फलद्वारा स्तूयते । ‘सर्वत्रावस्थितो देहे’ (३२) इति वक्ष्यमाणावेक्षणेन सर्ववेति शब्दस्य विवक्षितमाह देवादि- शरीरेष्विति । ‘भर्ता भोक्ता महेश्वर: ’ (२२) इति पूर्वोक्तानुरोधेन समवस्थितमित्यलोपसर्गसामर्थ्य- लब्धस्थितिवैशेष्यं व्यनक्ति ततच्छे पिवेनेत्यादिना । अत एव हि स्थितमित्येतावत् विभज्य निर्दिष्टम् | ईश्वरशब्देनापि शेषित्वनियन्तृत्व सिद्धे । अलापीश्वरशब्दः पूर्वोक्तन्यायात्परि (येनाव) च्छिन्नदिपयोऽनु. संधेयः । देहात्माभिमानप्रसक्त देवादिवैषम्यप्रतिषेधार्थोऽत्र समशब्द इत्यभिप्रायेणाह देवादिविषमा कारवियुक्तमिति । ‘क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् ’ (२६) ‘यदा मृतपृथग्भावम्’ (३०) इति पूर्वापरपरामर्शात् देहसंबन्धसिद्धवैपम्यनिवृतिर्विवक्षितेति भावः । तृतीयान्त आत्मशब्दोऽत्र करणविभक्त्यन्तत्वादौचित्याच मनोविषय: ; द्वितीयान्तस्तु हिंसाकर्मत्वसामर्थ्यात् संसार्यात्मविषय इति ज्ञापयति मनसा स्वमात्मान- मिति । समदर्शिनो (त्वात् ) हिंसकत्वं नास्तीत्यत्र अविहिताप्रतिषिद्ध[वर्ग] कर्तृवत् समदर्शक (न) स्या- बाधकत्वमात्रमुक्तं स्यात् तचानर्थकम् । अपिच विषमदर्शिनोऽप्यात्मा नित्यत्वान्न हिंसाई: । अतोऽत्र न हिमस्तीत्यनेन किमपि समदर्शनसाध्यं पुरुषेष्टमभिप्रेतमित्याह रक्षतीति । प्रकरणतो वाक्यशेपाच रक्षां विशिनष्टि संसारादिति । ततश्शब्दोऽत्र न वाक्यार्थादिपरामर्शी, अनिष्ट निवृत्तेरपि खयं फलत्वेनेष्ट- प्राप्तिहेतुत्वनिर्देशानौचित्यात् । अत उभयकारणं समदर्शनमेव परामृश्यत इत्याह तस्मादित्यादिना । परां गतिमिति प्राप्यविशेषस्य विवक्षितत्वात् भावार्थमात्र परस्ये तदसिद्धेस्तदुचितां व्युत्पतिमाह गम्यत इतीति । तदेव विशिनष्टि यथावदिति । प्रकरणं हीदं जीवविषये समर्थितम् परगतिशब्दश्व ‘अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ’ ( गी. ८. २१) इत्यादिषु जीवेऽपि प्रयुक्तचर इति 1 अत एव - उपसर्गयोरर्थस्य पृथगुक्तत्वादेव | I 452 श्रीमद्वांस. 18 28-80. सर्वत्र चिपम (कार) मात्मानं पश्यन् आत्मानं हिनस्ति भव जलधिमध्ये प्रक्षिपति ।। २८ ।। प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथाऽऽत्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ २९ सर्वाणि कर्माणि, ‘कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ’ (२० ) इति पूर्वोक्तरीत्या प्रकृत्या क्रियमाणानीति यः पश्यति, तथा आत्मानं ज्ञानाकार (ज्ञालाकारम् ) अकर्तारं च यः पश्यति, तस्य प्रकृतिसंयोगस्तदधिष्ठानं तज्जन्यसुखदुःखानुभवच कर्मरूपाज्ञानकृतानीति च यः पश्यति, स आत्मानं यथावदवस्थितं पश्यति ॥ २९ ॥ " यदा भूतपृथग्भावमेकस्वमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ॥ ३० प्रकृतिपुरुषश्वद्वयात्मकेषु देवादिषु सर्वेषु भूतेषु सत्सु तेषां देवत्वमनुष्यत्वहस्व स्व- दीर्घत्वादिपृथग्भावस्थम् एकतन्वस्थम् - प्रकृतिस्थं यदा पश्यति, नात्मस्थम्, तत एव भावः । आत्मनि वैषम्यदर्शी “तु स्वात्मानं हिनस्तीति विशेषनिषेधश्शेष। भ्यनुज्ञानार्थः ’ इति न्यायेन सिद्धमित्याह देवाद्याकारेति । नित्यत्यात्मखरूपस्याच्छेद्यस्थादिस्वभावतया ‘कं घातयति हन्ति कम् ( २. २१) इति प्रागुक्तस्य काऽसौ (सा) हिंसेत्यवाह भवजलधीति । अनेनापि लोकेन प्रकृतिपुरुषयोः खाकारानुदर्शनद्वारा संसारहेतुत्वमोक्षहेतुत्वाभ्यामपि विवेक उक्तो भवतीत्यभिप्रायः ॥ २८ ॥ अथ साक्षात्क्रियाश्रयत्वतदभावादिवैधर्म्यमुच्यते प्रकस्यैवेति श्लोकद्वयेन । अत्र कर्माणि आकुश- नप्रसारणादीनि । प्रकृत्या क्रियमाणानां कर्मणां स्वरूपदर्शनमात्रं विद्वदविद्वत्साधारणम्; विदुषस्तु प्रकृत्या क्रियमाणत्वदर्शनं विशेषः इत्युपादेयांशविशदीकरणाय क्रियमाणानीतीति इतिकरणम् । अकर्तृत्वमात्मशब्दाभिप्रेतेन शुद्धाकारेण स्थापयति ज्ञानाकारमिति । ज्ञात्राकारमिति वा पाठ: । कथं तर्हि शास्त्रवश्यत्वतत्फलभोक्तृत्वादिकमित्यत्राह तस्येति । सर्वस्यास्य चक्रवत्परिवर्तमानोपाधि- प्रवाहनिबन्धनत्वान्न कश्विदोष इति भावः ॥ २९ ॥ ; अथ परिणामित्वापरिणामित्वलक्षणं वैषम्यमुच्यते यदेति श्लोकेन । [ एकशब्देनान्यतरस्य निर्धारणायें] भृतशब्दोऽत तितैतन्मिथश्लिष्टचिदचित्समुदायपर इत्यभिप्रायेणाह प्रकृतिपुरुषेति । पृथग्भावशब्दोऽत्र जातिरूपं गुणादिरूपं च भेदमविशेषात् संगृह्णाति स च सर्वोऽप्यवस्थान्तरापति- रूपतया निर्विकारात्पुरुषा (रखरूपा) द्रव: ; तदाह देवस्वमनुष्यत्वहस्वत्व दीर्घत्वादिपृथग्भावमिति । एकशब्दोऽत्र प्रकृतयोरन्यतरनिर्धारणार्थ इत्याह एकतत्त्वस्थमिति । किं तदेकमित्यत्राह प्रकृतिस्थ- मिति । यद्यारमा अलैक्शब्देन विवक्षितः, तदा तस्यैव देवादिवैषम्यदर्शनमुक्तं स्यात् तच समं पश्यन् (२८) इत्याद्युपक्रमेण ‘पण्डिताम्समदर्शिनः’ इत्यादिस्मृत्यन्तरोक्त्या च विरुध्येतेत्यभिप्रायेणाह नात्मस्थ 1 भूतपृथग्भावं देहगतत्वेनाऽऽत्मगतत्वेन च देहात्मभ्रमात्प्रतीयमानं देवत्वादिभेदम् । 2 तत एव - तस्मादेकस्मादेव । 3 समं पश्यन् हि न हिनस्तीति हिशब्दः विषमं पश्यन् हिलस्तीत्यर्थ स्पष्टं योधयति । अतः क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगादिति लोकस्येवोत्तरलोकयोरपि विवेकपरस्यवत् बन्धहेतुपरत्वमपि युक्तमित्याशयेन भाष्ये ऽनोभयत्न व्यतिरेकांशेन निगमनमित्याशयः।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 30-31. 458 प्रकृतित एवोचतपुत्रपौत्रादिभेद विस्तारं च यदा पश्यति, तदैव ब्रह्म संपद्यते अनवच्छि ज्ञानैकाकारमात्मानं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ३० ॥ अनादित्वानिर्गुणत्वात् परमात्माऽयमव्ययः । शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ ३१ अयं परमात्मा देहानिष्कृप्प खस्वभाषेन निरूपितः, शरीरस्थोऽपि अनादित्वात् अनारम्यत्वात् अध्ययः व्ययरहितः, निर्गुणत्वात् सस्वादिगुणरहितत्वात् न करोति, न लिप्यते देहस्वभावैर्न लिप्यते ॥ ३१ ॥ यद्यपि निर्गुणत्वान्न करोति, नित्यसंयुक्तो देहस्वभावैः कथं न लिप्यत इत्यवाह- मिति | सन्मात्रस्यैकस्यैव ब्रह्मणः सकलविकल्पसकलपरिणामास्पदत्यमिहोच्यत इति परेषां जल्पाः प्रागेव निरस्ता इति चाभिप्रायः । " आत्मा वै पुत्रनामाऽसि " (मं.प्र. २. १२) इत्यादिषु योऽयमात्मन: पुत्रादिरूपः परिणामः प्रतीयते, सोऽपि “अङ्गादङ्गात्संभवसि’ इत्यादिकमनुसंदधानस्य प्रकृत्यंशगत एव प्रकाशेतेत्युच्यते ’ तत एव च विस्तारम् ’ इति । तद्विवृणोति प्रकृतित एवेति । प्रकृतितत्त्वस्य प्रथमं देवादिरूपविचित्र परिणामे, तन्मूले च सन्तानव्यपदेशमाजि परिणामे भोक्तुः पुरुषस्य भोगार्थसन्निधि- मालमपेक्षितम्, न पुनर्भोगायतनादिगतविकारास्पदत्वमपीति एवकाराभिप्रायः | ‘ब्रह्म संपद्यते ’ इत्यत्र परमात्मभावस्य विरुद्धत्वात् जीवात्मभावस्य नित्यसिद्धत्वात्, ‘परमं साम्यमुपैति’ (मु. ३. १.३), ‘मम साधर्म्यमागताः’ (गी. १४. २) इत्यादिभिरैकार्थ्यात् परब्रह्मसाग्यापत्तिर्विवक्षितेत्यभिप्रायेणाह अनवच्छिन्नमिति । यद्वा देहात्मविवेकज्ञानमात्रेण साक्षात्परमात्ममाहिन स्यादित्यभिप्रायः नक्ष संपद्यते ब्रह्म भवतीत्यर्थः । तत्र फलितार्थकथनम् आत्मानं प्राप्नोतीति । यद्वा ब्रशेति द्वितीयान्तम् ; संपद्यत इति समानोतीत्यर्थः ॥ ३० ॥ आत्मनो नित्यस्वा कर्तृत्वापरिणामित्वादिभिरुकं वैधम्र्म्यं सहेतुकं स्थिरीकरोति अनादित्वादिति श्लोकेन । आपेक्षिकपरमात्मत्यविषयेण अयं परमात्मेत्यनेनाभिप्रेतमाह देहान्निष्कृष्येत्यादिना । ज्ञानसङ्कोचरूपव्ययस्य देहादिप्रेरणरूपकर्तृत्वस्य च प्रत्यक्षादिसिद्धत्वात् कथमव्ययत्वादिरित्यत्राह स्व- स्वभावेन निरूपित इति । अनादित्वादिति अव्यय[स्व!] हेतु: (तोः ) उत्पत्तिराहित्यं विवक्षित- मित्याह अनारम्यत्वादिति । आरभ्यमाणमेव हि व्येतीति दृष्टमिति भावः । निर्गुणत्वादिति सा- मान्येन ज्ञानादिगुणनिषेधपरिहारायाह सत्त्वादिगुणरहितत्वादिति । एवं हेतुद्रयशक्त्यनुसारेण यथा- योग्यं साध्यद्वयान्ययो दर्शितः । लेपशङ्काप्रतिषेधयोस्संभावित विषययोरेव युक्तत्वात्, “तत् सप्तधातु विमलं द्वियोनि चतुर्विधाहारमयं शरीरम्” इत्यान्नात्तस्य शरीरस्य पटादिषु पक्कादेवि संसर्गेण लेपकत्व- स्वभावात् शरीरस्थोऽपीत्यनेन सूचितमाह - देहख भाषैरिति ॥ ३१ ॥ + न करोतीत्युक्तमकर्तृत्वं तु पूर्वतोतरत्र च विशोधितस्वरूपम् शग्स्थोऽपि न लिप्यते इत्यस्मिन् साध्यांशे रुमागतकाष्ठादिन्यायशक्ता अनन्ता लोकेन परिहियत इत्याह यद्यपीति । ‘संसर्गजा 1 देहस्वभावैरित्यशः कथं लब्ध इत्यत्र सूचित इत्युपपादयति लेपेति ।

454 यौभगवङ्गीता – अ. 18 32 33 यथा सर्वगतं सौम्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वज्ञावस्थितो देहे तथाऽऽस्मा नोपलिप्यते ॥३२ यथा आकाशं सर्वगतमपि सर्वैर्वस्तुभिस्संयुक्तमपि सौक्ष्म्यात् सर्ववस्तुस्वभावैर्न लिप्यते, तथा आरमा अतिसौक्ष्म्यात् सर्वत्र देवमनुष्यादौ देहेऽवस्थितोऽपि तचदेहखभावेन लिप्यते ॥ ‘यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्र क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ ३३ 5 यथैक आदित्यः स्वया प्रमया कृत्स्रमिमं लोकं प्रकाशपति, तथा क्षेत्रमपि क्षेत्री, ‘ममेदं क्षेत्रमीदृशम्’ इति कुत्सन बहिरन्तश्वापादतलमस्तकं स्वकीयेन ज्ञानेन प्रकाशयति । दोषगुणा भवन्ति’ “शुष्केणा दद्यते मिश्र (ल) भावात् " ( भा. रा. ७३. २३) इति हि प्रसिद्ध- मिति भावः । “यं प्राप्यातिपवित्राणि वलाभ्याभरणानि च । अशुचित्वं क्षणात् यान्ति किमन्यद.. शुचिस्ततः” इति न्यायात् देहेन क्षणमालयोगेऽपि वस्त्रादव उपहन्यन्ते किंपुनरनादिसंयुक्त इत्यभि- प्रायेणाह नित्यसंयुक्त इति । संसर्गस्य संसर्गिणि संसर्थन्तर स्वभावापादकत्वमनियतमिति व्यभि- चारोपपादनार्थो यथा सर्वगतमित्यनुवाद इति ज्ञापनायोमयत अपिशब्दोपादानम् । सर्वगतत्वानु- वाद: शरीरस्थोऽपीति शक्रोत्थापक इति च भावः । सर्वैर्वैस्तुभियुक्तमपीति । सर्वगतशब्देन परस्पर विरुद्धानन्तखमावलेपप्रसङ्गोऽविप्रेत इति भावः । यथा आकरशो भूतान्तरेभ्यस्सूक्ष्मः, तथा आकाशादपि सूक्ष्मतरोऽयमिति ज्ञापनार्थमुक्तम् अतिसौक्ष्म्यादिति । तथेत्यनेन हेतुरप्यतिदिश्यत इति भावः । केचित् पदार्थाः कैश्चित्संसर्गे तत्त्वभावलेपरहिता अपि ततोऽन्यैः कैश्वित्सं तत्स्वभाव लेपवन्तो दृश्यन्ते यथा कार्पासादानादिवासनयाऽपि न श्यामतः दियोग:, लाक्षारसवासनया त्वरुणता दृष्टा; तथेहापि संभवतीति शङ्काव्युदासाय दृष्टान्तदान्तिकयोः सर्वशब्दः || ३२ ॥ te ‘अथाध्यायारम्भे, “एसवो वेति तं माहुः क्षेत्रज्ञः” इति वेद्यत्ववेदितृत्वाभ्यां प्रतिपादितं संघातात्मकत्या संघातात्मकत्वप्रयुक्तनानात्वैकत्वाभ्यां सिद्धं च भेदं दृष्टान्तपूर्व स्थिरीकरोति यथा प्रकाशयतीति लोकेन । खरूपधर्मभृतयोर्ज्ञानयोरेकजातीययोरपि वैधर्म्य प्रदर्शनार्थे प्रभोदाहरणम् । कृत्स्नं क्षेत्रमित्यनेन कृत्स्नशब्देन सर्वेषां शरीराणां संग्रहः प्रतीयते । व्याचन्युश्च परे, “रविदृष्टान्तः अल र वियत् सर्वक्षेत्रेष्वेक आत्मा अलेपकश्चेति ज्ञापनार्थ” इति । तचायुक्तं प्रतिक्षेत्रमात्मनां भिन्न- त्वादेकैकस्य सर्वक्षेत्र प्रकाशनाभावात् । जातिपरत्वे तु आदित्यदृष्टान्तासङ्गतिरित्यभिप्रायेणाह बहिर- न्वश्वापादतलमस्तकमिति । पहिः स्वगादिः, अन्तः मांसादिः । एकैकस्य शरीरस्य अवयवभेद- प्रयुक्तनानात्वेन आत्मव्यतिरेक दर्शनार्थमवयवेषु कस्यचिद्वेदितृत्वशङ्कान्युदासार्थे च कुन्नशब्द इति 1 पूर्वश्लोकोचं सौक्ष्म्यं न लेपवारकाकारमावं गगन इब, किं तु अणुपरिमाणत्वमपि । अथापि पूर्णदेहव्यापित्वं गुणद्वारेत्याह यथेति इत्यभ्यत्रतार्यम् । प्रकाशयति- प्रकाशयुक्तं करोति । प्रकाशध प्रभा धर्मभूतशामञ्च | अतः देहान्तर्गतसर्ववस्तुदर्शनरूपप्रकाशाभावेपि न क्षतिः । धारणार्थज्ञान- प्रसरस्तु वर्तते । 2 " एतेन लाक्षारसावसेको व्याख्यात” इतिन्यायकुसुमा अल्युक्तरीत्या लाक्षारसावसिके कार्पासबीजे तदुत्पन्नवृक्षपुपे आरुष्यं दृटम्: नैवमञ्जनरसावसितद्वीजो- स्यादित कार्पासिपुष्पे श्यामित्यर्थः ।

वात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 13. 83 84.

455

अतः प्रकाश्यालोकात् प्रकाशकादित्यवत् वेदितृत्वेन वेद्यभूतादस्मात् क्षेत्रादत्यन्तविलक्षणोऽ- यमुक्तलक्षण आत्मेत्यर्थः ॥ ३३ ॥

३४

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ॥ इति श्रीमद्भगवद्धीतासूपनिषत्सु …. क्षेत्र क्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

एवम् उक्तेन प्रकारेण क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरन्तरं विशेष विवेकविषयज्ञानाख्येन चक्षुषा ये बिदुः, भूतप्रकृतिमोक्षं च ते परं यान्ति निर्मुक्तबन्धमात्मानं प्राप्नुवन्ति । मोक्ष्यतेऽनेनेति मोक्ष:, अमानित्वादिकं [ उक्तं] मोक्षसाधनमित्यर्थ । ; क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्विवेकविषयेोकेन ज्ञानेन भावः । अनेकावयवसमुद्रायात्मकात् शरीरात् तदखिलमपि ज्ञातृत्वेन प्रतिसंधीयमान एक आत्मा भिन्न इत्युपलम्भगल सिद्धमित्युक्तं भवति । न प्रकाशकत्वमा प्रतिपादनपरोऽत्र दृष्टान्तः अपितु तदधीन वैलक्षण्यपर इत्याह प्रकाश्यादिति । कर्मकर्तृभावादिना भेदोऽत्र स्फुट इति भावः ॥ ३३ ॥

}

अथैतदध्यायप्रधानार्थभूत हेयोपादेयतदुपायविज्ञानस्य फलमुच्यते क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरिति । एवंशब्दा- नूदितमाह उक्तेन प्रकारे पोति । अज्ञत्ववेदितृत्व धार्यत्वधारकत्व - शेषशेषित्वादिप्रकारेणेत्यर्थः । “अन्तर मवकाशाधिपरिधानान्तर्षिभेदतादर्थे” (नाम ३. ना. १८७ ) इत्यनेकार्थस्य अन्तर शब्दस्यात विव- क्षितमाह विशेषमिति । ज्ञानचक्षुषेत्यत्र दिव्यज्ञानादिप्रसङ्गव्युदासार्थ विवेकविषयत्योक्तिः । प्रका- न्तोपदेशव्यज्ञानमिह विवचितमिति भावः । ज्ञानस्य चक्षुष्टुरूपणम परोक्षज्ञानान्तरहेतुत्वात् । विवि- च्यतेऽनेनेति विवेकोऽत्र व्यावर्तकाकारः । भूतमय्याः प्रकृतेर्मोक्षः भूतप्रकृतिमोक्षः भूतानां जी- वानां प्रकृतेर्मोक्ष इति वा । यत्तु “भूतानां प्रकृतिरविद्यालक्षणा अव्यक्ताख्या, तस्याः प्रकृतेर्मोक्षण- मभावगमनम् " इति शंकरेणोक्तम्, तत् “गौरनाद्यन्तवती” (मं.)

वीर जीयम् । जीवात्मज्ञानफलविषयत्वात् परशब्दोऽव परिशुद्धजीवविषयः । तस्य च परत्वं संसारित्व- लक्षणस्वकीय पूर्वावस्था पेक्षयेत्यभिप्रायेणाह निमुक्तबन्धमिति । अध्यायारम्भे क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ पूर्वमुप- पादितौ; परम्परया परिशुद्धात्मप्राप्त्युपायतया अमानित्वादिगुणवर्गश्च । अतोऽल निगमनेऽपि क्षेत्र- क्षेत्रज्ञाभ्यां सह समुचीयमानो भूतप्रकृतिमोक्ष: स एव गुणरंगों भवितुमर्हतीत्यभिप्रायेणाह मोक्ष्यते- ऽनेनेति । लुप्ताभ्यासे सन्नन्ते [णिजन्ते ?] वा, मोक्षशब्दप्रकृतिके मोक्षयतीति णिजन्ते वा, मोक्ष मोक्षणे इति धात्वन्तरे वा मोक्ष्यत इति यवप्रयोगः । तत्र चार्य मोक्षशब्दः, “अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्” (अष्टा ३. ३ १९) इति करणार्थघञन्तः । उक्तेषु ज्ञातव्येषु सिद्धं ज्ञातव्यांश विवॄ वन् वाक्यार्थज्ञानमात्रस्य साक्षान्मोक्षहेतुत्वाभावादनुष्ठानशेषतां च ज्ञापयन् भूतप्रकृतिमोक्ष- शब्देनानिष्टनिवृति सूचयन् परं यान्तीत्यनेन च इष्टप्राप्तेर्विवक्षितत्वं दर्शयन् पिण्डिले महावाक्यार्थ- माह – क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरिति ॥ ३४ ॥

•

॥ इति… श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

456 श्रीभगवद्गीता - अ. 14.1, तयोर्विवेकं विदित्वा भूताकारपरिणतप्रकृतिमोक्षोपाय ममानित्वादिकं चावगम्य य आच- रन्ति ते निर्मुक्तबन्धाः स्वेन रूपेणावस्थितमनवच्छिन्नज्ञानलक्षणमात्मानं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीतामाप्ये त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ ॥ अथ चतुर्दशोऽध्यायः ॥ त्रयोदशे प्रकृतिपुरुषयोरन्योन्यसंसृष्टयोः स्वरूपयाथात्म्यं विज्ञाय अमानित्वादिभिः भगवद्भक्त्यनुगृहीतैर्बन्धान्मुच्यत इत्युक्तम् । तत्र बन्धहेतुः पूर्वपूर्व सश्वादिगुणमय- सुखादिसङ्ग इति चाभिहितम्, “कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसयोनिजन्मसु " (२१) इति । अथेदानीं गुणानां बन्धहेतुताप्रकार, गुणनिवर्तनप्रकारचोच्यते । श्रीभगवानुवाच- परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् । यत् ज्ञान्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १ परम् पूर्वोक्तादन्यत् प्रकृतिपुरुषान्तर्गतमेव सत्वादिगुण विषयं ज्ञानं भूयः प्रवक्ष्यामि । तच ज्ञानं सर्वेषां प्रकृतिपुरुषविषयज्ञानानामुत्तमम् । यत् ज्ञानं ज्ञात्वा सर्वे मुनयस्तन्मननशीला। पूर्वाध्यायप्रकृतविशोधनरूपतयाऽस्य तत्संगतिं प्रदर्शयन्, “गुणबन्धविधा तेषां कर्तृत्वं तत्र- वर्तनम् । गतिलयखमूलत्वं चतुर्दश उदीर्यते” इति संग्रह लोकं (१८) व्याचष्टे त्रयोदश इति । " इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते” इत्यारभ्य, “इति क्षेत्र तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते” (१८) इत्यन्तार्थमभिप्रेत्य प्रकृतिपुरुषयोरित्यादि बन्धान्मुच्यत इत्युक्तमित्यन्तमभिहितम् । गुणानां बन्धहेतुताप्रकार इत्यनेन गुणबन्धविधेत्येतत् व्याख्यातम् । गुणनिवर्तन प्रकारथेत्यनेन तनिवर्तनमित्येतत् व्याख्यातम् | संग्रहोक्त गुणकर्तृत्वगतितत्रयखमूल- स्वयोर्भायेऽनुक्तिः अन्यार्थानुवादत्वमा सङ्गिकत्वाभ्यामिति द्रष्टव्यम् । परशब्दस्योत्परत्वे उत्तमशब्देन पौनरुक्त्वं स्यादिति अन्यथा व्याचष्टे पूर्वोक्तादन्यदिति । एवं सति उक्तस्यैव पुनर्वचनपरं भूयः प्रवक्ष्यामीत्येतत् विरुध्येतेत्याशङ्कावारणाय सदभिप्रेतमाह प्रकृतिपुरुषान्तर्गतमेवेति । संग्रहेण पूर्वाध्यायोक्तं गुणानां बन्धहेतुत्वमेव विस्तरेणात्र भूयः प्रवक्ष्यामीत्यर्थं इति न विरोध इति भावः । ज्ञानानामुत्तमं ज्ञानं भूयः प्रवक्ष्यामीत्यन्वय संभवेऽपि तज्ज्ञानस्यावश्यज्ञातव्यत्वसिद्धये ज्ञानानामुत्तममित्यस्य वाक्यभेदेन विधेयतयाऽन्वयमाह तच ज्ञानमिति । ज्ञानानामिति सामान्यनिर्देशेन सर्वज्ञानापेक्षयोत्तमत्वलाभेऽपि भगवद्विषयज्ञानापेक्षयो तमत्वासंभवात् तच्यवच्छेदाय सर्वेषां प्रकृतिपुरुषविषयज्ञानानामित्युक्तम् । एतज्ज्ञानविषयज्ञान- 1 एवं त्रयोदशे ज्ञानयोगलभ्यं कैवल्यमुक्तम् । तदा अनवच्छिन्नज्ञानप्रसरा भावे ऽपि ज्ञानस्य तथा प्रसरयोग्यता ऽस्तीति साक्षात्क्रियते, अपहतपाप्मत्वादिवत् ; न तु कस्याप्याविर्भावः । परमात्मप्राप्तावेव तद्भावात् । अतः प्राप्नुवन्तीत्यस्य अनुभवन्तीत्यर्थः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीतामाष्यम् 14, 2 457 इतः संसारबन्धात् (मण्डलात् ) परां सिद्धिं गताः परो परिशुद्धात्मस्वरूपप्राप्तिरूपां सिद्धिमवाप्ताः || पुनरपि’ तज्ज्ञानं फलेन विशिनष्टि- इदं ज्ञानमु ( प )पाश्रित्य मम साधाय मागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते येन व्ययति ॥ २ इदम् वक्ष्यमाणं ज्ञानपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः मत्पाभ्यं प्राप्ताः सर्गेऽपि नोप जायन्ते न सृजिकर्मतां भजन्ते ; प्रलये न व्यथन्ति च न च संहृतिकर्मताम् [भजन्ते ] ॥ २ ॥ मात्रस्य परसिद्धिहेतुत्वा संभवात् तदभ्यासरूपानुष्ठानालाभाच्च सर्वे मुनयस्तम्मननशीला इत्युक्तम् । इतः इत्यस्य प्रकृतज्ञानहेतुतापरस्त्रे, तदभावेऽपि भूतमन्य समुच्चार (रि) न्यायेन तद्धेतुतालाभात् भगवद्ध- वत्येकलभ्य भगवत्प्राप्तिरूपासिद्धेरेतत्साध्यत्वासंभवेन परत्वमतिसंबन्धिविशेषस्य अपेक्षितत्वाच्च तत्परत्व- माह इतस्संसारबन्धात् (मण्डलाइ ) परामिति । इयं परा सिद्धिः कीदृशीत्यतः तत्त्वरूपमाह प परिशुद्धात्मस्वरूपप्राप्तिरूपामिति ॥ २ ॥ अपनस्वत्यं सूचयन् उत्तरलोकमवतारयति पुनषि तज्ज्ञानमिति । इष्टप्राप्तिः पूर्वत्रोक्ता, अनिष्टनिवृत्तिरत्रोच्यत इति न पौनरुवत्यमिति भावः । इदंशव्दस्योक्तपरत्वे प्रकृतासंगत्या अन्यथा व्याचष्टे वक्ष्यमाणमिति । आगता इत्यस्यागमनकर्तृपरत्वे प्रकृतानन्वयात् प्राप्त्यर्थत्वमाह प्राप्ता इति । 1 पूर्वमिष्टप्राप्तिरूपेण फलेन विशेषितं पुनः फलविशेषेण विशेष्यत इत्यर्थः । 2 भूतेति । हेतुत्वेन निर्देशाभावेपि द्वयोः कथने भूतं भव्यायोपदिश्यते इति न्यायात् योग्यतया हेतुत्वलाभः । तत्परत्वम्- परत्यप्रतिसंबन्धिवोधकत्वम् । संसारमण्डलादिति पाठे ऐश्वर्यानुभवादित्यर्थः । संसारबन्धादिति पाठ एत्र स्थितः प्रगुणः । 3 वक्ष्यमाणमिति । चक्ष्यामीत्युक्तं वक्ष्यमाणमिति भावः । आगता इति आइप्रयोगः भगवत- स्तत्प्रतीक्षां व्यक्ति; ‘आजगाम मुहर्तेन यत्र रामः लक्षण:’ इतिवत् । नैसर्गिकं साधम्यम् इति च ततो लभ्यते । सस्यादिविषयस्यास्य ज्ञानस्य परम्परयैव मोक्षहेतुत्वम् उपेत्युपसर्गयोत्यम् । 13- 2 ‘भम साधर्यमागतः’ इतीदं मुख्यमोक्षपरं चेत्-पूर्वे परां सिद्धिमित्येतदपि तथैव सुवचम् | (२०) विमुक्तोऽमृतमश्नुते’ इत्येतदपि तथा । तत्व सर्वात्मानुभव परतया व्याख्यानात् च साधर्म्यप्राप्तिरपि तत्समानधर्मानुभवमात्रम्, न तु साधर्म्याविर्भाव इति वक्तव्यम् । कैवल्य एव पूर्ण साधर्म्याविर्भावो हि नैवेष्टः । अथवा आत्मानुभव: पूर्वलोकोक्तः अत्र सदनन्तर भगवद्नुभवरूप- मुख्यमोक्ष एवोच्यत इति वक्तव्यम् । यदा आत्मानुभवपरतयैव योजना, तज्ञ सृष्टिवळ्याभाव- कथनात् तस्य नित्यत्वमुक्तं स्यादिति चेत्-चतुर्मुखदैनन्दिनसृष्टिप्रलयेष्वपि कैवल्यानुभवपर एवा- यमस्तीत्यर्थो ग्राह्यः । गर्भजन्म-मरणव्यथयोरभावकथनात् स्थूलशरीरसंयोग वियोगाभावसिद्धया सूक्ष्मशरीरस्थितिरेवोन्नीयत इति महाप्रलयपर्यन्तमेव कैवल्यानुभवानुवृत्तिः सिध्यति । “मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते” इतिवत् जन्माभावमात्रवचने पर्याप्त, प्रलये न व्यथन्ति च इति प्रलयव्यथाविरहवर्णनात् व्यथाकरसृष्टिप्रलयाभावलाभात् मोक्षार्थ भव्यशरीरग्रहणपूर्वक भजन- परममोक्षादिसिद्धिरपि । श्लोकस्य परममोक्षपरत्वपक्षे तु अवताररूपदेह संयोगवियोगसंभवे ऽपि दुःखहेतुजनिलयाभावो ह्येतदर्थः तथैतत्पक्षेऽपि । श्रीभाष्ये बहुलं मुख्यमोक्ष परतयैवैतद्वाक्यग्रहणम् । 57-58

458 श्रीभगवद्गीता -. 14. 8. अथ प्राकृतानां गुणानां बन्धहेतुताप्रकारं वक्तुं सर्वस्य भूतजातस्य प्रकृतिपुरुषसंसर्ग- जत्वं ‘यावत्संजायते किञ्चित् ’ (१३. २६) इत्यनेनोक्तं भगवता स्वेनैव कृतमित्याह- मम योनिर्महद्रा तस्मिन् गर्भे दधाम्यहम् । संभवस्सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ कुत्स्त्रस्य जगतो योनिभृतं मम महद्र यत्, तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम् “भूमिरा- पोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा || अपरेयम्” ( ७. ४) इति निर्दिष्टा अचेतनप्रकृतिः महदहङ्कारादिविकाराणां कारणतया ‘सहोत्पुच्यते । श्रुतावपि क्वचित् प्रकृतिरपि ब्रह्मेति निर्दिश्यते, “यस्सर्वज्ञस्सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मात् एतद्म नाम रूपमनं च जायते” (मु. १. १. १०) इति ; " इतस्त्वन्यां प्रकृति विद्धि मे पराम् । जीवभूताम् " (७.५) इति चेतन पुज्जरूपा या परा प्रकृतिर्निर्दिश, सेह स्यन्तीत्यस्य दुःखार्थत्वेऽपि जनिसमभिव्याहारात् संहारक्षकत्वमुचितमित्यभिप्रायेणाह न च संहृति कर्मव मजन्त इति ॥ २ ॥ गुणसंवन्धहेतुतात्रकार तन्निवर्तनप्रकार पतिपादकत्वाभावात् मम योनिर्महद्रझेति श्लोक: प्रकृतासंगत इति शङ्कापरिहाराय तच्छलोकमवतारयति अथ प्राकृतानामिति । चक्ष्यमाणगुणबन्ध- हेतुत्वमपि स्वकृतमिति द्योतनाय सर्वभूतजातस्य प्रकृतिपुरुषसंसर्गजत्वं स्वकृतमिति अनेनोच्यत इति भावः । कुत्स्थ जगतो योनिभृतमिति । मम योनिभूतमित्यन्बये, “अहं कृत्स्वस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा । मतः परतरं नान्यत् किंचिदस्ति धनंजय” (७. ६) इत्यादिभिर्विरोधः; स्वयोनिभूते गर्भाधानाभिधानं चानुपपन्नम् ; " तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता” इत्युत्तरलोकवैरस्यञ्च । अतः, तस्मिन् गर्मे दधाम्यहमित्यस्याऽऽञ्जम्याच जगत्पितृत्वेनावस्थितस्य स्वस्य जगद्गर्भाधानक्षम साक्षाद्विकारिद्रव्यमिह योनिशब्देन विवक्षितमिति भावः । मम योनिरित्येतत् ‘भूमिराप:’ इत्यादि- प्रतिपादितार्थविषयत्वादनु वादरूपमिति ज्ञापनार्थं तच्छब्दप्रतिसंबन्धितया यच्छब्दनिर्देशः । ननु जगद्योनिभूतं महद्रा परमात्मैव, ‘वासुदेव: परा प्रकृतिः’, ‘यद्भूतयोनिं’ (मु १.१.६), ‘कर्तारमीश पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ’ (मु. ३. १. ३) इत्यादिषु भ्रयते स कथं ममेति व्यतिरेकेण निर्दिश्यते ? ब्रह्म शब्दस्य च न प्रकृतिवाचकत्वम् । महद्धोति विशेषणं च तत्प्रतिकूलमेव । अतः परमात्मस्वरूपमेव ‘ब्रह्म पुच्छे प्रतिष्ठा’ (आ. ५) इत्यादिष्विवात्रापि भेदेनोपचर्यत इति योज्यम् - तत्राह भूमिराप इति । अयमभिप्रायः - षट्कद्वयोक्तवैशद्याय हि तृतीयषट्कमवृत्तिः; ततश्च ‘भूमिरापः’ इत्यादौ खशेषतया निर्दिष्टा ; 1 महदपेक्षया यत् ब्रह्म, तत् महदूद्ब्रह्मेत्यर्थस्फूर्तिरपि । वस्तुतः तासां ब्रह्म महद्योनिरित्यलेब महदिति पृथक्पदमेव । 2 ननु कार्यावस्थब्रह्म तासां मूर्तीनां योनिः मूलप्रकृतिभूतं तु स्वयोनिरिति शंकाय पूर्वोक- मे मुखान्तरेण पुनर्ज्ञापयति तस्मिन्निति । अन्न “वैरस्यम् । तस्मिन् गर्भे दधाम्यहमित्यसामञ्जस्यञ्च” इति पाठे अनुपपन्नमित्यन्तपूर्ववाक्येन पुनरुक्तिः स्यात् । अत्न पाठे मुखान्तरेण पञ्चम्यन्तत्वान्न दोषः।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 14-8. 459 सकलप्राणिवीजतया गर्भशब्देनोच्यते । तस्मिन् अचेतने योनिभृते महति ब्रह्मणि चेतन पुनरूपं गर्मे दधामि ; अचेतनप्रकृत्या भोगक्षेत्रभूतया भोक्तृवर्गभृतां चेतनप्रकृति संयोजया- मीत्यर्थः । ततः तस्मात् प्रकृतिद्वयसंयोगात् मत्संकल्प कृतात् सर्वभूतानां ब्रह्मादिस्तम्ब पर्यन्तानां संभवो भवति ॥ ३ ॥ प्रकृतिरेवात्रापि, संबन्धिविभक्तिवशात् प्रकृतिशब्दपर्याययोनिशब्दादिभिश्व तदर्भशब्दाभिहितचेतन- प्रकृत्याघानक्षेत्रत्वेन भोगायतनत्वप्रतीतेश्च प्रत्यभिज्ञायते । एतद्योनीनि (७६) इति योनिशब्दोऽपि पूर्वं तत्र प्रयुक्तः । तस्याश्च महतां भूतानां तत्कारणस्याहंकारस्य तत्कारणस्य महत्तस्वस्य च कारणतया तत्तत्कार्यापेक्षया महत्वविशेषितत्रह्मत्वमप्युपपन्नम् । ब्रह्मशब्दश्च कारणत्ववृहत्त्वादिसादृश्यादब्रह्मण्यपि प्रयोक्तुं युज्यते । तथा च श्रौतप्रयोगोऽप्यस्ति । प्रकृतेर्जगद्योनित्ववचनं तु न परमात्मनो जगदुपादानत्व- विरुद्धम् अपि त्वनुगुणमेव, प्रकृतिविशिष्टवेषेणैव निर्विकारस्य तस्य जगद्योनिश्वात् । अतो हि पूर्वम् “एतद्योनीति भृतानि सर्वाणीत्युपधारय” इत्युक्त्वा तदनन्तरम्, “अहं कृत्वस्य जगतः प्रभवः प्रलय- स्तथा” (७. ६) इत्युक्तमिति । प्रसिद्धगर्भासंभवात् गर्भशब्दाभिलप्यत्वमत्र जीवस्य कथमित्यत्राह इत स्त्वन्यामिति । मम योनिरित्यनेन प्रत्यभिज्ञापितस्वकीयप्रकृतिद्वयविषयप्राचीनवचनपरामर्शात् अनन्तर- ग्रन्थसामञ्जस्याच गर्भशब्दोऽत्र परप्रकृतिशब्द निर्दिष्टचित्समष्टिपर इति भावः । गर्भमित्येकवचनं समुदायैक्य परमिति ख्यापनाय पुञ्जशब्दः। अन्वितार्थमाह तस्मिन्निति । ननु पूर्व, ‘ययेदं धार्यते जगत् ’ ( ७. ५ ) इति चेतनप्रकृतेराधारत्वमचेतनस्य च धार्यत्वमुक्तम् । इह तु तस्मिन् गर्भं दधाम्यहमिति तद्विपरीतमुच्यत इत्यत्राह अचेतनेति । नाल तादधीन्यपर्यन्ताधाराधेयभावोऽभिमत:; अपि तु तदेवेद- मित्य भेदनिर्देश मात्र योग्य स्संयोगः तथाविधसंयोगकरणस्य कर्मवश्यानां पुंसां कर्मानुरूपभोगः प्रधानं (भोगप्रदानं ) प्रयोजनमित्युक्तं भवति । अन्न तत इति नानन्तर्य पर: मन्दप्रयोजनत्वात्; आनन्तर्येण हेतुभावस्य फलितत्वादपि तत्कण्ठो केयुक्तत्वात् । अतः क्षेत्र क्षेत्रज्ञ संयोगात् (२६) इति पूर्वाध्यायोक्त एव हेतु रिह सांख्यमत शङ्कानिरासाय स्वाधीनत्वेन विशेष्यत इत्यभिप्रायेणाह प्रकृतिद्वयसंयोगात् मत्संकल्प- कृतादिति । अत एव तस्य कार्यकरत्वं चोपपन्नमिति भावः । अत्र सर्वभूतानामिति न महदादि- तत्त्वपरम् भूतशब्दस्य महदादिव्यरूढत्वात् । नापि महाभूतादिविवक्षा, क्षेत्रज्ञानां बन्धहेतुप्रकार- परत्वात् । तच्च क्षेत्रज्ञत्वं भूत शब्दविवक्षितसृज्यत्वाविशेषात्, “आब्रह्मस्तम्बपर्यन्ता जगदन्तर्व्यवस्थिताः । प्राणिनः कर्मजनितसंसारवशवर्तिनः " (वि. व. १०४. २३), “ब्रह्माद्यास्सकला देवा मनुष्याः पशवस्तथा । विष्णुमायामहा वर्तमोहान्धतमसावृताः " (वि. ५ ३९.१७), “हिरण्यगर्भो भगवान् " (वि. ६. ७.५६ ) इत्यादिभिश्व ब्रह्मेशानादेरपि समानमित्यभिप्रायेण सर्वेशव्द इति दर्शयितुं ब्रमादिस्तम्बपर्यन्तानामित्युक्तम् । “अबुद्धिपूर्वकस्सर्गः प्रादुर्भूतस्तमोमयः” (वि. १. ५. ३) इत्यादिषु चतुर्मुखसंकल्पमन्तरेणैव स्थावरादिसृष्टिवचनात् हिरण्यगर्भवत् तत्सृष्टानामपि स्तम्बपर्यन्तानां परमात्मसृज्यत्वं स्पष्टम् ॥ ३ ॥ 5 ; ;

460 श्रीभगवङ्गीता -अ, 14. 4.5. कार्यावस्थोऽपि चिविकृतिसंग मयैव कृत इत्याह– सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः । तासां ब्रह्म महत् योनि वीजप्रदः पिता ॥ ४ सर्वासु देवगन्धर्वयक्षराक्षस मनुष्य पशुमृगपचिसरीसृपादिषु योनिषु तन्मूर्तयो या संभवन्ति जायन्ते, तामां ब्रह्म महद योनिः कारणम् मया संयोजितचेतनवर्गा महदादि- विशेषान्तावस्था प्रकृतिः कारणमित्यर्थः । अहं बीजप्रदः पिता-तत्रतत्र च तत्तत्कर्मानुगुण्येन चेतनवर्गस्य संयोजकथाहमित्यर्थः ॥ ४ ॥ एवं सर्गादौ प्राचीन कर्मवशादचित्संसर्गेण देवादियोनिषु जातानां पुनः पुनर्देवादि- भावेन जन्महेतुमाह– सत्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः । निवनन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ सश्वरजस्तमांसि त्रयो गुणाः प्रकृतेः स्वरूपानुबन्धिनः स्वभावविशेषा! [ प्रकृति- एवमनेन श्लोकेन प्राकृतनैमित्तिकयोः स्वाधीनत्वमुक्तम् अथ नित्यसृष्टिरपि स्वेनैव कृतेत्यु च्यते सर्वयोनिष्विति श्लोकेन । स्टोकयोः पुनरुक्तिपरिहारमभिप्रेत्याह कार्यावस्थोऽपीति । नित्यसर्गा- वच्छिन्नोऽपीत्यर्थः । हिरण्यगर्भमूलचतुर्विधसृष्टेस्समनन्तरमपि आपल्यात् क्षुद्रेप्यवि जन्तुषु या संततिः, तत्रापि नेश्वरः स्वयमुदासीनस्सन् अन्यैः कारयतीत्यभिप्रायेण सर्वयोनिशब्द इत्याह देवगन्धर्वेत्यादिना । प्रमाणसिद्धं प्रतिनियतकारणवस्तुबैजात्यलक्षणं चैविध्यं स्रष्टुः स्वस्य विचित्रशक्ति योगज्ञप्तये ’ या ’ इति प्रसिद्ध निर्देशेनानूद्यत इत्यभिप्रायेणाह तत्तन्मूर्तय इति । संभवन्तीत्यस्य संभावनार्थता व्युदासार्थमु- पादानोपादेयभावज्ञापनार्थं चाह जायन्त इति । अव्यवहितोपादानत्वाद्यभावात् कारणमित्युक्तम् । चित्संपर्कविर हे सर्वेश्वराधिष्ठानविरहे च केवलस्याचिन्मात्तस्य हेतुत्वायोगमभिप्रेत्याह मया संयोजित- चेतनवर्गेति । सर्वयोनिन्वित्यादिना निर्दिश्यमानचरमव्यष्टिष्टौ बहुयोनिकतया प्रतीयमानायां च कथमेकस्या मूलप्रकृतेर्योनित्वमित्यत्राह महदादिविशेदान्तावस्थेति । विशेषाः पच भूतानि ॥ अत्र को बीजशब्दार्थ: : किं च पितृत्वव्यपदेश हेतुभूतं तत्पदानम् ? ‘तासां ब्रह्म महद्योनिरह वीजप्रदः पिता’ इत्यनेन च सेश्वरसांख्ययत् प्रकृतेरेवोपादानत्यम्, ईश्वरस्य च केवलनिमित्तत्वं प्रतीयते । तच श्रु विरुद्धम्, एकस्यामेव योनावे कस्मिवादिषमे पितरि जायमानानां वैचित्र्यं किनिबन्धनमित्यत्राह तत्रेति । महल योनिरिति पूर्वश्लोकोक्का प्रकृतिस्तापि खशब्देनोपात्ता । तत्र गर्भशब्दस्थानीयो बीजशब्दः तत्तत्सृष्टचनुगुण चेत नवाचीति भावः ॥ ४ ॥ ननु नैमित्तिकसर्गादौ प्राचीनकर्मानुरूपपरमपुरुषसंकल्प कृतचित्संसर्गाज्जन्मोपपद्यते ; प्राचीनं च कर्म तेनैव दत्तफलम् ; तदारम्भककर्मावसाने च तच्छरीरं विनश्येत्; स्वतश्चात्मा विशुद्धः कुतः पुनरस्य नित्यसृष्टिविषयतेत्यव गुणबन्धप्रकरणमवतारयति एवमिति । एवं समष्टिव्यष्टिविषयश्लोक- द्वयोक्तप्रकारेणेत्यर्थः । स्वरूपनिरूपधर्मा हि धर्मिणं कदाचिदपि न त्यजन्ति । अतः प्रकृतिसंभव स्वमिह कार्यदशायां विषमतयोद्भवमात्रमित्यभिप्रायेणाह प्रकृतेस्वरूपानुबन्धिन’ इति । निरुपाधिका

तात्पर्यचन्द्रिकासति गीतामान्यम् 14 5 6 461 संभा: ?] प्रकाशादिकायैकनिरूपणीया प्रकृत्यवस्थायामनुद्धृताः तद्विकारेषु महदादिषु- उद्भूताः महदादिविशेषान्तैरारब्ध देव मनुष्यादिदेह संबन्धिनमेनं देहिनम् अव्ययम् स्वतो गुणसंवन्धान देहे वर्तमान न देहे वर्तमानत्वोपाधिना निघ्नन्तीत्यर्थः ॥ ५ ॥ सच्चरजस्तमसामाकार बन्धनप्रकारे चाह- + ६ तन सत्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम् । सुखसङ्गेन वध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ इत्यर्थः । कार्यावस्वप्रकृतिगतेभ्यः शब्दादिगुणेभ्यः स्वरूपनिरूपकत्वनित्यानुबन्धित्यलक्षण वैषम्य प्रकाश- नाय इतिशब्दः । सत्त्वादीनामेव प्रकृतिद्रव्यतां वदतः सांख्यान् प्रतिक्षिपति स्वभावविशेषा इति । असाधारणधर्मविशेषा इति यावत् । चेतना साधारणत्वेऽप्यौपाधिकाः सुखदुःखादयः खाभाविका अपि साधारणा द्रव्यत्वादयः तदुभयव्यवच्छेद्राय स्वरूपानुबन्धिनस्त्वभावविशेषा इति पदद्वयम् । एतेन, “गुणा इति पारिभाषिकः शब्दः, न रूपादिवद्रव्याश्रिता गुणाः” इत्यादि शकरोक्तं निर- स्तम् । गुणशब्दप्रसिद्धिस्तन्मते विरुद्धेति भावः । ननु शब्दादिवन्न सत्त्वादिसंज्ञा गुणाः प्रत्यक्षेण दृश्यन्ते ; न च नित्यातीन्द्रियेऽनुमानं क्रमत इति शारीरके स्थापितम् ; न चानुपलब्धेषु प्रकृतिगुणेषु बायसरदनवत् उपदेशस्य प्रयोजनं पश्यामः अतो वैशेषिकादिवत् अन्यपरत्वमिह वक्तुं युक्तमित्यत्राह प्रकाशादीति । अयमभिप्रायः - प्रकाशप्रवृत्तिमोहरूपाणि कार्याणि तावत् प्रत्यक्षाणि । तत्कारणविशेषाश्च कार्यभूतैस्तैरेव सामान्यतोऽनुमीयन्ते कारणविशेषमन्तरेण कस्यापि कार्यस्यानुत्पत्तेः । स च विशेषः सत्त्वादिरूप इत्यागमसिद्धम् । न चात्र निष्प्रयोजनता, अतीन्द्रियविषभेषजशक्तिविशेषोपदेशवत् हानो- पादानपर्यवसानादिति । कार्यैकनिरूपणीयाश्चेत् प्रतिसर्गदशायां सुखदुःखादिकार्याभावात् सत्त्वादि- गुणानामभावः प्राप्नोति ; अतः कथं स्वरूपानुबन्धित्वमित्यवाह प्रकृत्यवस्थ ( यामनुद्भूता इति । कार्य- हेतुरुद्भवस्तदानीं नास्तीति भावः । तद्विकारेष्वित्यादि । परिणामवशात् पुष्पफलादिषु गन्धाद्युद्भववदिति भावः । प्रकृतितद्विकारस्था गुणाः स्वतोऽव्ययत्वात् गुणसंवन्धानर्हं कथं बध्नन्तीत्यस्योत्तरं देहिशब्द इत्याह महदादीति । अध्ययशब्दोऽत्र गुणसंवन्धकृतज्ञानसंकोचरूपव्यय निषेधपर इत्यभिप्रायेणाह अव्ययं स्वतो गुण संबन्धानर्हमिति । तथाऽपि " शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते” (१३. ३१) इत्युक्तस्य कथं बन्धाख्यो लेप इत्यत्र आमोक्षादविच्छिन्नदेहसंबन्धोपाधिकत्वं देहे इत्यनेनाभिप्रेतमित्याह देहे वर्तमानत्वोपाधिनेति । एतेन, " क्षेत्रज्ञ बध्नन्तीव तमास्पदीकृत्य आत्मानं प्रतिलभन्ते” इति शंकरदु- रुक्तिर्निरस्ता । न ह्येष गुणवन्धः प्रकोष्ठ लेन हन्तुं शक्यत इत्यभिप्रायेण महाबाहुशब्दः । " दीव बुद्धिमतो बाहू याभ्यां हिंसति हिंसित:” इति भावः । यथा त्वद्भुजबलेन परेषां बन्ध इति वा ॥ ५ ॥ तत्रेत्यादिश्लोकत्रयस्य प्रकृतसंगतिमाह सच्चेति । आकारम्। निरूपकस्वभावमित्यर्थः । तत्रेति | गुणशब्दव्याख्यानं स्वभावविशेषश इत्यन्तम् । तद्विकारेषु महदादिषूद्भूता इति प्रकृति- संमया इत्यस्य व्याख्यानम् । निवध्नन्ति नितरां बध्नन्ति । देहसंवन्धदशायां सुखदुःखाद्युत्पादात् नितराम् । बज्धमानं प्रलये । 462 श्रीभगवङ्गीता-अ 146,

‘प्रकाश- तव सुरवरजस्तमस्सु सत्वस्य स्वरूपमीदृशम् निर्मलत्वान् प्रकाशकम् ; सुखाऽवरणस्वभावरहितता निर्मलत्वम् : प्रकाशसुखजन नैकान्तस्वभावनया प्रकाशसुख- हेतुभूतमित्यर्थः । प्रकाशः वस्तुयाथात्म्याववोथः । अनामयम् आमयाख्य कार्य न विद्यत इत्यनामयम् : अरोगताहेतुरित्यर्थः । एष सत्त्वाख्यो गुणो देहिनमेन सुखसङ्गेन ज्ञानसङ्गेन च बध्नाति पुरुषस्य सुखसङ्ग ज्ञानसङ्गं च जनयतीत्यर्थः । ज्ञानसुखयोरसङ्गे हि जाते तत्साधनेषु लौकिकवैदिकेषु प्रवर्तते ततश्च तत्फलानुभव साधन भूतासु योनिषु जायत इति सच्चं सुखज्ञान- सङ्ग्रद्वारेण पुरुषं बध्नाति । ज्ञानसुखजननं पुनरपि तयोस्यङ्गजननं च सत्त्वमित्युक्तं भवति ॥६ निर्धारणार्थ: समुदायनिर्देश इत्याह सच्चरजस्तमस्विति । ननु निर्मलानां स्फटिकमण्यादीनां न प्रकाशकत्वं दृश्यत इत्यत्राह प्रकाशेति । मलशब्दोऽत्र तमस्वभावभूतप्रकाशविरोध्याकारपर इत्यर्थः । वक्ष्यमाणरामर्शादिह सुखोपादानम् । आवरणखभावरहितानामध्याकाशवाय्यादीनां न प्रकाशकत्व- मित्यवाह प्रकाश सुखजन नैकान्तस्वभावतयेति । सत्त्वमिश्ररजस्तमसेोरपि श्रान्तिबुद्धि विशेष हेतुत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् कथमिह सत्त्वस्यैव प्रकाशजनकत्वमित्यवाह प्रकाशो वस्तुपाथात्म्यावबोध इति । राजसतामसधियोरप्यधिष्ठानस्वरूपप्रकाशादिकं सत्त्वस्यांश इति भावः । सत्त्वस्याऽऽमयप्रसङ्गाभावात् तनिषेधो न युक्त इत्यवाह आमयाख्यं कार्ये न विद्यत इति । अत्र सहपठिते गुणान्तरे कार्य- त्वेनाssमयस्य संबन्धोऽस्ति, सोऽत्र प्रसक्तः प्रतिषिध्यत इति भाव: । आमयाख्यकार्यनिपेधोऽत्र फलतस्त्र- द्विपरीत कार्यान्तरविध्यभिप्रायेणेत्याह अरोगता हेतुरिति । तनिबध्नातीत्युत्तरलोकयोरिवावापि त्वरूप निर्देशेन बन्धहेतुत्व निर्देशेन च वाक्यभेदमाह एष इति । अन्यतस्सिद्धस्य सुखादिसङ्गस्य [बन्ध ?] करण- तामात्रं तृतीयया प्रतिपादितम् न च तत् युक्तम्, " हेत्वन्तरानुक्तेः तत्राह पुरुषस्येति । बन्धावा- न्तरव्यापारस्यमिह विवक्षितमिति भावः । बन्धो हि कर्मफलानुभवार्थदेहसंबन्धः स च कर्ममूल: स कथं सुखादिसङ्गादित्यवाह ज्ञानसुख योरिति । " ननु वैदिकसाघनानुष्ठानं योनिमाप्त्यैय भवतीति युक्तम् ; लौकिकं तु साधनं दृष्टफलमात्राय स्वाद्वा न वा न तु जन्मान्तरादिसाधकम् । प्रवृतिदृष्टान्ततया- ऽपि लौकिकग्रहणं मन्दप्रयोजनम् || अल बूमः अत्र लौकिकशब्देन स्मग्रहणम् अथवा निषिद्ध- ग्रहणम् । हिंसादेरसुखसाधनत्वं हि लौकिकन् अलौकिक्या तु शक्त्या पापिष्ठजन्मादिप्रसाधकत्व- मिति । रजसि च वक्ष्यति, “ताश्च [क्रिया:] पुण्यपापरूपा.” (७) इति । यदि सत्त्वमेव प्रकाश सुखं च खयं जनयति, ततस्सिद्धयोस्तयोः मवृत्तिहेतुस्सनो न जायेतेत्यवाह ज्ञानसुखेति । बीजाङ्कुर- न्यायेनोत्तरसङ्गतद्विषययोः सरखं साधकमित्यर्थः । न काङक्षे विजयम् " (गी. १. ३२ ) इत्यादि बदतस्तव न सङ्ग इत्यभिप्रायेण अनघशब्दः ॥ ६ ॥ ; । ; " 1 प्रकाशसुखयोरावरणेति तत्पुरुषः । लोके धूल्यन्धकारयोगे मालिन्यं भवति । तत्सादृश्याच गुणयोः रजस्तमोव्यवहारः । 2 हेत्वन्तरेति । संगहेतोरन्यस्येत्यर्थः । भाष्ये लौकिकपदस्य योगं शंकते नन्विति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 14 7-8 463 6 रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णास्वङ्गसमुद्भवम् । तन्निवध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥ रजो रागात्मकम् रागहेतुभूतम् । रागः योषित्पुरुषयोरन्योन्यस्पृहा । तृष्णासङ्गसमुद्भवम् तृष्णासङ्गयोरुद्भव स्थानम् - तृष्णासङ्ग हेतुभृतमित्यर्थः । तृष्णा शब्दादिसर्वविषयस्पृहा ; सङ्गः पुत्र- मित्रादिषु संबन्धिषु संश्लेषस्पृहा । तत् रजः देहिनं कर्मसु क्रियासु स्पृहाजननद्वारेण नित्रञ्जाति’; क्रियासु हि स्पृहया याः क्रिया आरभते देही, ताश्च पुण्यपापरूपा इति तस्फलानुभव साधनभूतासु योनिषु जन्महेतवो भवन्ति । अतः कर्मसङ्गद्वारेण रजो देहिनं निनाति । तदेवं रजो रागतृष्णासङ्गहेतुः कर्मसङ्गहेतुश्रेत्युक्तं भवति ॥ ७ ॥ ८ तमस्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निवध्नाति भारत ॥ ज्ञानादन्यदिह अज्ञानमभिप्रेतम् । ज्ञानं वस्तुयाथात्म्यावबोधः तसादन्यत् तद्वि- " रजसो लोभ एव च” (१७) इति वक्ष्यते अतः प्रकाशकम् मोहनमिति पूर्वोत्तरवत् रागात्मकमित्यत्रापि रागहेतुत्वं विवक्षितमित्याह रागहेतुभृतमिति । कारणे कार्योपचारः । रज्यते अनेनेति व्युत्पत्त्या वा रागहेतुत्वं रागशब्देन विवक्षितमिति भावः । सहप्रयुक्ततृष्णादिशब्द पुनरुक्ति- परिहाराय रागशब्द प्रयोगप्राचुर्यानुसारेण विषयविशेषे नियच्छति योषित्पुरुषयोरन्योन्यस्पृहेति । तृष्णासङ्गाभ्यां रजस उत्पत्तिकथनं मन्दम् रजोगुणात् तयोरुत्पत्त्यभिधाने तु बन्धावान्तरव्यापार- ज्ञानेन सार्थकमित्यभिप्रायेणाह तृष्णासङ्गयोरुद्भवस्थानमिति । आत्मधर्मभूतयोस्तयोरात्मैव शुद्धय- स्थानमित्यत्राह तृष्णासङ्गहेतुभूतमित्यर्थ इति । “क्षुत्तृष्णोपशमम् ” (वि. १. १७.६० ) इत्यादि- प्रयोगात् पिपाखामात्रशकाव्यावृत्त्यर्थमाह तृष्णा शव्दादिसर्व विषयेति । सांस्पर्शिकगुणपञ्चकमण- मिदम् । पुत्रमित्रादिष्वित्याभिमानिकपरम् । विषयतृष्णा विषयवैतृष्ण्यमित्यादिप्रयोगात् तृष्णा सांस्पर्शिक समस्त विषया; सङ्गस्तु परिशेषात् प्रयोगानुसाराच्च आभिमानिकविषय इति भावः । रागादि- हेतुकस्तद्विषयोपायसङ्गोऽत्र कर्मसङ्ग इत्याह वांदेति । ननु रागतृष्णासङ्गा अप्यन्यत्र सुखविशेषसङ्गा एव व्याख्याताः । ज्ञानसुखयोस्सने जाते तरसाधनेषु प्रवृतिवचनात् सत्येनापि क्रियासङ्गो जन्यते ; तत् कथं विवेक: ? इत्थम् । सस्त्रगुणः सुखं प्रधानीकृत्य तदर्थतयाऽन्यत्र सञ्जयति ; “प्रयोजनेषु सज्जन्ते न विशेषेषु पण्डिताः” इतिवत् । रजोगुणस्तु तत्तद्वस्तूनि क्रियास्वरूपं च प्रधानीकृत्य सुख मल्पं प्रभूतं वेत्यत्रोदासीनो भवति । राजदाराभिलाष- दुप्पुत्रादिसंरक्षण- वृथाचेष्टादिष्वेतत् व्यक्तमिति । कर्मसङ्गस्य कथं बन्धद्वारत्वमित्याह क्रियासु हीति । कर्मवत् रागादेरपि बन्धद्वारत्वज्ञापनाय पिण्डितमाह देवमिति । तत् रागादीनां बन्धे पर्यवसानेन साफल्यादित्यर्थः । एवम् सत्त्व- मोग्यावृत्तखभावेोक्तमकारेणेत्यर्थः ॥ ७ ॥ अत्यन्त परिहरणीयत्वलक्षणवैषम्यद्योतनाय तमस्स्थिति तुशब्दः । अज्ञानशब्दस्य पुण्यपापरूपे कर्मणि ज्ञानाभावादिषु च प्रयोगात् इह तव्यावृत्तं मोहजनकत्वानुरूपं कारणविशेषमाह ज्ञानादन्यदिति । I जाया में स्यात् । प्रजायेय । ‘वित्तं मे स्यात् । अथ कर्म कुर्वीयेत्युपनिषत् ।

464 श्रीभगवद्गीता - म. 14. 9-10. पर्ययज्ञानम् । तमस्तु वस्तुयाथात्म्यविपरीत विषयज्ञानजम् । मोहनं सर्वदेहिनाम् । मोहो विपर्ययज्ञानम्+ विपर्ययज्ञान हेतुरित्यर्थः । तत् तमः प्रमादालस्य निद्राहेतुतया तद्वारेण देहिनं निवभाति । प्रमादः कर्तच्यात् कर्मणोऽन्यत्र प्रवृत्तिहेतुभूतमननधानम् । आलस्यम् कर्मस्वनारम्भस्वभावा; स्तब्धतेति यावत् । पुरुषस्येन्द्रियप्रवर्तनथान्त्या सर्वेन्द्रियप्रवर्त- नोपरतिर्निद्रा; तत्र बाह्येन्द्रियप्रवर्तनोपरमः स्वप्नः मनसोऽप्युपरतिः सुपुप्तिः ॥ ८ ॥ सच्चादीनां बन्धद्वारभूतेषु प्रधानान्याह - सवं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ सत्यं सुखसङ्गप्रधानम् ; रजः कर्मसङ्गप्रधानम् ; तमस्तु वस्तुयाथात्म्यज्ञानमावृत्य विपरीतज्ञानहेतुतया कर्तव्यविपरीत प्रवृत्तिसङ्गप्रधानम् ॥ ९ ॥ देहाकारपरिणतायाः प्रकृतेः स्वरूपानुबन्धिनः सत्वादयो गुणाः; ते च स्वरूपा नुबन्धित्वेन सर्वदा सर्वे वर्तन्त इति परस्परविरुद्धं कार्ये कथं जनयन्तीत्यत्राह - रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ i यद्यपि सन्वादयखयः प्रकृतिसंसृष्टात्मस्वरूपानुबन्धिना, तथापि प्राचीन कर्मवशात सर्वज्ञानव्यतिरेकव्युदासायाह ज्ञानं वस्तुयाथात्म्य वबोध इति । विपर्ययज्ञानम्य तपोजनकत्वं पापा- नुष्ठानादिद्वारा । तमः कार्यतया वक्ष्यमाणं धर्मवैपरीत्यज्ञानमिह मोहशब्देन या मोहो विपर्ययज्ञानमिति । प्रत्ययस्यान हेतुमात्रपरतामाह विपर्ययज्ञान हेतुरित्यर्थ इति । अनवधानमित्ये- तावत् प्रमादशब्दार्थः कर्तव्यादित्यादिना प्रमादस्य बन्धहेतुत्वनिर्वहणम् । अकर्तव्ये हि प्रवृति पापिष्ठजन्मादिहेतुर्भवति । एवं कर्तव्यकर्मस्यनारम्भोऽपि । स्मरन्ति हि “अन् विहितं कर्म निन्दित च समाचरन् । प्रसजंश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्तीयते नरः " (मनु. ११. ४४ ) इति । आलम्य शब्दस्याल सप्रयोजनेऽपि विषये प्रवृत्तिविरोधिस्वभावपरतामाह स्तब्धतेति । सर्वदा तमसि वर्तमानेऽपि कदाचिन्निद्रा कुत इत्यलाह इन्द्रियप्रवर्तनश्रामस्येति । खमम्यानुक्तिशङ्कापरिहाराय स्वप्न पुप्त्योर्निद्राभेदत्वं दर्शयति तत्रेति । निद्राया बन्धकत्वं चोडितानुष्ठानविरुद्धात् अकालकरणात् काले चाकरणात् पापिष्ठद्वारा च द्रष्टव्यम् । उक्तं च ‘युक्तस्वप्नावबोधस्य’ (६. १७) इति ॥ ८ ॥ सर्व सुखे इति श्लोकस्य अर्थविभागेन पुनरुक्ततां परिहरति सच्चीनामिति । सत्यं मुख- सङ्गप्रधानमिति । ज्ञानसङ्गोऽपि सुखार्थ इति भावः । रजः कर्मप्रधानमिति । रागतृष्णादयो- ऽपि हि कर्मणि विश्राम्यन्तीति भावः । निश्शेषज्ञानावरणे सुषुप्तचादिरूपत्वात् प्रमादाख्यापि न स्यादित्यत्राह वस्तुयाथात्म्यज्ञानमात्येति ॥ ९ ॥ अनन्तरं ग्रन्थस्य । संगतिशङ्कां परिहरति देहाकारेति । परस्परविरुद्धं यथार्थायथार्थज्ञानमुखदुःख सङ्गादिरूपमित्यर्थः । उद्भवाभिभवानियमप्रसङ्गपरिहाराय भगवदनुग्रह निग्रहहेतूनां कर्मणां विषमविपाक समयत्वात् तदनुरुपोद्भवाभिनवप्रवाह उपपद्यत इत्याह प्राचीन कर्मवशादिनि । यथा वातपित्तकफानां

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाव्यम् 14 10 12. 1 465 देहाप्यायनभृताहारपाच सत्त्वादयः परस्परसमुद्भवाभिभवरूपेण वर्तन्ते । रजस्तमसी कदाचिदभिभूय राचमुद्रिकं वर्तते तथा नमस्ये अभिभूय रजः कदाचित् कदाचिच रजस्त्वे अभिभूय नमः ॥ १० ॥ तच कार्योपवावगच्छेदित्याह – + सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यश तथा विद्यात् विबुद्धं सत्वमित्युत ॥ ११ सर्वेषु चक्षुरादिषु ज्ञानहारेषु यदा वस्तुयाथात्म्यकाशे ज्ञानबजायते, तदा ‘तस्मिन् देहे सच्च प्रवृद्धमिति विद्यात् ॥ ११ ॥ लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १२ लोभः स्वकीय द्रव्यस्य त्यागशीलता; प्रवृति: प्रयोजनमनुद्दिश्यापि चलन व भावता ; आरम्भः कर्मणाम् - फलसाधनभृतानां कर्मणामारम्भः अशमः इन्द्रियानुपरतिः; स्पृहा- ततत्प्रचुरैद्रवरुपच “वृद्धिसमानैस्सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः” इत्यायुर्वेदविदो वदन्ति तथाऽत्रापि वक्ष्य- माणसात्त्विका थाहारभेदादित्याह देहाप्यायनभृताहारयेपम्याचेति । “ततो देवा अभवन्; पराऽसुरा:” (यजु. ५. ३. ११) इत्यादिष्विव भवतित्रोविषय इत्याह उद्रिक्तं वर्तत इति । रजस्तमसोरुद्भूतयोः परिहारार्थमयमुद्भवाभिभवोपदेशः ॥ १० ॥ , ते च कुतो ज्ञाते चिकित्सितथ्ये इत्यल सर्वेद्वारे वित्यादिश्लोकत्रयमयतारयति तचेति । नाव द्वारशब्दो नवद्वारविषयः, नाप्येकादशेन्द्रियविषयः तेषां सर्वेषां ज्ञानेनानन्वयात् । अतश्चैतन्य प्रसरद्वारभूत मनपानेन्द्रियवर्गपर इत्याह चक्षुरादिषु ज्ञानद्वारेष्विति । प्रकाशशब्दोऽत्र न प्रथमान्तः, ज्ञानशब्देन पुनरुक्तिप्रसङ्गात् । " प्रकाश इत्यस्य व्याख्यानं ज्ञानमिति” इति कैश्चिदुक्तस्य क्लिष्टत्वात् । सप्तम्यन्तत्वे तु ज्ञानफलभूतव्यवहारानुगुण्यविषयतया वा, प्रकाश्यस्वरूपादिपरतया वा ज्ञानशब्देन मनोवृत्तिविवक्षया वा अन्वय उपपद्यत इत्यभिप्रायेणाह वस्तुयाथात्म्यप्रकाशे ज्ञानमिति । एतेन ‘प्रकाश: आलोकस्थानीयः ; ज्ञानं चक्षुम्स्थानीयम्’ इति वदन्तो निरस्ताः । एकस्यैव योगिनः सौभर्यादेर्युगपत्परिगृहीतानेकदेहस्य देहभेदेन गुणभेदवृद्धिसंभवज्ञापनार्थं युगपन्महाप्रलयादिवत् सर्व साधारण्यपरिहारार्थं च अस्मिन देहे इति विशेषितमित्याह तदा तस्मिन देहे सच्चे प्रवृद्धमिति ॥११ लोभः प्रवृत्तिरित्यादौ स्पृहा शब्दपौनरुवत्यपरिहाराय रूढिप्रकर्षसिद्ध लोमशब्दार्थमाह स्वकीय- द्रष्यस्यात्यागशीलतेति । आरम्भशब्दः साभिसन्धिकपवृत्तौ समग्रप्रयोगः । अल कर्मणा मिति सममि- व्याहारखारस्याच्च तत् सिद्धम् । अतोऽत्र आरम्भशव्दो दृष्टादृष्टफलसाधनभूतकृषिवज्ञादिविषयः । अध प्रवृत्तिशब्दोऽल ततो व्यावृत्ततृणच्छेदाङ्ग कम्पादिवृथाचेष्टा विषय हत्याह प्रयोजनमनुद्दिश्यापि चलन- स्वभावतेति । द्वाभ्यामपौनरुवत्याय अशमोऽत्र प्रवृतिहेतुरिन्द्रियोद्रिकतेत्याह इन्द्रियानुपर निरिति । 1 देहेऽस्मिन इत्यस्य यदाशब्दघटितवाक्ये ऽन्वये सौष्ट्याभावात् ज्ञानावच्छेदके बेहे सत्यमनु- मेयमित्यस्यैव वाच्यतया तदाशब्दघटितवाक्ये तदन्वयः कृतः । उतेत्यनेनास्य पाक्षिकत्वमुक्तम् । पक्षान्तरे रजःप्रभृतिवृद्धिः । Sm-59

466 श्रीभगवङ्गीता - म. 14. 12-15 विषयेच्छा | एतानि रजसि प्रवृद्धे जायन्ते । यदा लोभादयो वर्तते तदा रजः प्रवृद्ध- मिति विद्यादित्यर्थः ॥ १२ ॥ 1 अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३ अप्रकाशः ज्ञानानुदयः ; अनवृत्तिश्व स्तब्धता प्रमादः अकार्यप्रवृत्तिफलमनवधानम् मोहः विपरीतज्ञानम् । एतानि तमसि प्रवृद्धे जायन्ते । एतैखमः प्रवृद्धमिति विद्यात् ॥ १३ ॥ या सवे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । तदोत्तमविदां लोकान् अमलान् प्रतिपद्यते ॥ १४ यदा सत्वं प्रवृद्धं तदा सत्वे प्रवृद्धे (सत्त्वे वृद्धे यदा सत्वं प्रवृद्धं तदा १) देहमृत प्रख्यं मरणं याति चेत्, उत्तमविदाम् उत्तमतत्वा वेदा आत्मयाथात्म्यविदां लोकान् समूहान् अमलान् मलरहितान् - अज्ञानरहितान् प्रतिपद्यते प्राप्नोति । यखे प्रवृद्धे तु मृतः आत्मविदां कुलेषु जनित्वा आत्मयाथात्म्यज्ञानसाधनेषु पुण्यकर्मस्वरोतीत्युक्तं भवति ॥ १४ ॥ रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसनिषु जायते । , रजति प्रवृद्धे मरण प्राप्य फलार्थे कर्म कुई कुलेषु जायते : ना जानेत्वा स्वर्गादि- फलसाधनकर्मस्वधिकरोतीत्यर्थः ।। तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १५ तथा तमसि प्रवृद्धे मृतो मूढयोनिषु धमूकादियोनिषु जायते । सकलपुरुषार्था- रम्भानहों जायत इत्यर्थः ॥ १५ ॥ पूर्वश्लोकवदत्रापि गुणविवृद्धिलिङ्गोपदेशपरतामाह यदेति ॥ १२ ॥ अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्चेति लोके प्रमादो हि समीक्षावसरे सत्यप्यसमीक्षा । अतोऽप्रकाश- प्रमादयोस्सामान्यविशेषरूपत्वात् गोबलीवर्दन येनापुनरुक्तिरित्यभिप्रायेणाह अप्रकाशो ज्ञानानुदय इति । प्रागुक्तनिद्रादिरूप इहायमभिप्रेतः । अप्रवृत्तिश्व प्रागुक्तमालस्यमित्याह स्तन्धनेति । मोह- प्रमादावपि हि तावेवेत्याह प्रमाद इत्यादिना ॥ १३ ॥ अन्त्यकाले रजस्तमस्समुद्भव हेतूनामादावेव परिहरणार्थमन्त्यकालमवृद्धानां गुणानां पृथक्फल- मुच्यते यदा सच्चे इत्यादिना लोकद्वयेन । देहप्रलयविवक्षया देहहृदिति विशेषणमित्यभिप्रायेणाह मरण यातीति । उत्तम.. …. …. …. …. ….Hinde lible… ॥ १४ ॥ ।। १५ ।। 1 श्लोके यदाशब्दः प्रलयप्राप्तिकालपरः ; भाष्ये यदाशब्दः सद्धिकालपरः । अतः सत्वे- प्रवृद्धे इत्यस्य यदेत्यादि तदेत्यन्तं विवरणम् । अतो व्याख्येयस्य पूर्वनिर्देशेन पाठो युक्तः । श्लोक- स्थयदाशब्दस्य भाष्ये चेदित्यनेन व्याख्यानम् । तेन मरणदशागतसयबुद्धेः उत्तमवित्कुलजन्मादि- हेतुत्वस्य स्पष्टं लाभः । 2 तावेव तमस्त्वज्ञ नजमिति ग्लोकोक्तामेव

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 14 16-18. 467 कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १६ एवं प्रवृद्धरणमुगम्यात्मविदां कुले जा[यते ।] तेनानुष्ठितस्य सुकृतस्य फलाभि- सन्धिरहित मदाराधनरूपस्य कर्मण फलं पुनरपि ततोऽधिकवनितं निर्मलं दु:खगन्ध- रहितं भवतीत्याहुः सच्वगुणपरिणामविदः | अन्त्यकालप्रवृद्धस्य रजसस्तु फलं फलसाधनकर्म- सङ्गिकुलजन्म-फलाभिसन्धिपूर्वकमरम्भ-तस्फलानुभव - पुनर्जन्मर जो वृद्धि-फलाभिसन्धिपूर्वक कर्मारम्भपरम्परारूपं सांसारिकदुःखप्रायमेवेत्याहुः तद्गुणयाथात्म्यविदः | अज्ञानं तमसः फलम् - एवमन्त्यकालप्रवृद्धस्य रामसः फलमज्ञानपरम्परारूपम् ॥ १६ ॥ तत अधिकसत्त्वादिजनितं निर्मलादिफलं किमित्यत्राह - सत्वात् संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भक्तोऽज्ञानमेव च ॥ T एवं परम्परया जातादधिकसच्चादात्मयाथात्म्यापरोक्ष्यरूपं ज्ञानं जायते । तथा प्रवृद्धात् रजसा स्वर्गादिफलको भो जायते। तथा प्रवृद्धाच तमतः प्रमादः अनवधाननिमित्ता असत्कर्मणि प्रवृत्तिः; ततश्च मोह: विपरीतज्ञानम् ततश्चाधिकतरं तमः । ततश्चाज्ञानम् - ज्ञानाभावः ॥ १७ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्यस्था मध्ये विवन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः॥८ ; एकेन प्रकारेण सस्यन्या ऊर्ध्वं गच्छन्ति क्रमेण संसारबन्धान्मोक्ष गच्छन्ति । रजसः स्वर्गादिफललो मकरत्वात् राजसाः फलसाधनभृतं कर्माद्वाय तत्फलननुभूय पुनरपि जनित्वा . । ॥ ……… ‘नोच्यते । देवलोकशब्दो वा परब्रह्मलोकमपि संगृह्णातीति ….. ॥ १६ ॥ ॥ १ ७ ॥ १८ ॥ 17.1. प्रमादादौ उत्तरोत्तरस्य पूर्वपूर्व जन्यत्वमाह तथेत्यादिना । ननु पूर्वम् अप्रकाशोऽ- प्रवृत्तिश्चेति अग्रवृतेरेव तमः कार्यत्वमुक्तम्: कथमिदानीं प्रवृत्तेः कार्यत्वमुच्यत इति चेत्-साक्षात् अप्रवृत्तिहेतुत्वम् मोहानवधानाविद्वारा च प्रवृतिहेतुत्वमिति न दोषः । अले वोध्यम्- सत्त्वं सुखे सञ्जयतीत्यादिप्रयोगस्वारस्यात् रजोवत् सत्त्रस्यापि सक्तिरूप रागहेतुत्वावगमात् अन तमसः प्रवृत्तिहेतुत्वोश्च गुणान्तरनिरपेक्षं सत्वमेव संगतत्प्रवृत्यादिहेतुरपि । रजस्तु कास्य- प्रवृत्त्यादिहेतुरम्यथाज्ञानद्वारा तमश्चाज्ञानद्वारा विपरीतसंग दुष्प्रवृत्त्यादिहेतुरिति । शिष्टमद्वादशे ॥ 18. 1 नोच्यन्त इत्यादि । चतुर्दशश्लोकचन्द्रिकायाम् उत्तमेति पदानन्तरस्य अष्टादश- श्लोकचन्द्रिकापर्यन्तस्य ग्रन्थस्य तालपत्रेष्वपि ‘अत्र ग्रन्थपात:’ इत्येव निर्देशादनुपलम्भ एव । तत्र ‘नोच्यन्ते । देवलोकशब्दोवा’ इत्यादिकस्य अष्टादशश्लोकव्या व्यावसानगततया मुद्रणमेव साधु । देवलोकशब्दस्यात घट्टे अस्मद्भाग्येऽनुपलम्भात् । शांकरे चाष्टादशश्लोक एव तत्पदसत्वात् । अल कश्वित् विचारश्चन्द्रिकायां कृतः स्यादिति भाति । स तावदेवम् - ननु सत्वादिगुणानां वन्धनप्रकारस्यैवावाध्याये उपपादनमिति, “निवघ्नन्ति महाबाहो”, सुखसंगेन बध्नाति” इत्यादी अवगमात् उपरि “गुणानेतानतीत्य” इति सत्रगुणातिक्रमस्यापि कथनाच्च मध्ये “यदा सत्त्वे” इति लोकेऽपि बन्धकवृत्तमेव वक्तव्यम्, न तु मोक्षहेतुत्वकार्यादिकम् । अतः अष्टादशे, “ऊर्ध्वं

468 श्रीभगवद्गीता - म. 14 18 19 तदेव कर्मानुतिष्ठन्तीति मध्ये निति | पुननिरूपनया दुःखप्रायमेव तत् । ताम- सास्तु जघन्यगुणवृत्तिस्था उत्तमेत्तरनिष्टतमोगुणवृत्तिषु शिता अधो गच्छन्ति - अन्त्यत्वम्, तस्तिर्थवत्वम् ततः क्रमिकादिजन्य, [गतः ] स्थावरत्वम्, ततोऽपि गुल्मलवारवम्, नतश्च शिला कालोष्टतृणादित्वं गच्छन्त्यर्थः ॥ १८ ॥ , आहारविशेः फलाभिसन्धिरहितसुतविशेषैश्च परम्परया प्रवर्धनसत्त्वानां गुणा- त्ययद्वारेण ऊर्ध्वगमनप्रकारमाह– नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति । गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥१९ ननु “ऊर्ध्वं गच्छन्ति तस्था: " इति यदि सत्त्वस्यस्यापवर्गोऽभिधीयते, तर्ह्यनन्तरं गुणत्रयाती- तस्यापवर्गवचनं व्याहन्येतेति शङ्कायामनन्तरग्रन्थमवतारयति आहार विशेषैरिति । आहारविशेषादेः गच्छन्ति” इति लोकेऽपि, “वेश्लोकादिषु उत्पद्यन्ते सवस्थाः” इति शकिख्याख्यानमेव सम्यक् इत्याक्षेपः । परिहारश्च - “आहारशुद्ध समशुद्धिः सशुद्ध वा स्मृतिः “,, “आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुः” इत्यादित: सच्चय मोक्षहेतुत्वं सिविवादम् । अशक्शाध्याये च आहारादीनां सात्विकत्वं प्रपञ्चयिष्यते । अवाप्यध्यायेऽतिमलोके स्वस्य पैश्वर्यकैवल्य मोक्षप्रदत्वं वक्ष्यति । तदुपयोगिज्ञानादि- हेतुत्वमपि सत्ये वर्तमानम् असंकोचेन, “सच्चात् संजायते ज्ञानम्” इत्यव विवक्षितुं युक्तम् । यद्यपि सांख्यकारिकासु “घर्षेण गनमूर्ध्वम्” (44). “ऊर्ध्व सत्त्वविशाल: " ( 54 ) इत्यादी त्रह्मादि- स्तम्बपर्यन्तप्राणिमध्ये सत्त्वादिगुणकार्यसंसारस्थानभेदभाजो देवमनुष्यपश्वादिरूपा पत्र दर्यन्ते, तथापि जातिविभागात् गुणकार्यविभागः प्रयान् । ‘उत्तमविदां लोकान् इत्यत्र च उत्तमशब्देन उत्कृष्टचेतनग्रहणे संभवति महदहंकाराद्यचेतनग्रहणेन तदुपासका इत्यर्थवर्णनं न युक्तम् । अतः आत्मविदामित्यर्थे तस्य सिद्ध तदुचितफलादिकमेवाल संदर्भ वक्तव्यं भवति । लोकानित्यस्य सत्याद्युत्कृलोकपरत्वे, ऊर्ध्वं गच्छन्तीत्यस्यापि तदर्थपरत्वे पुनरुक्तिश्च भवेत् । अतः अनन्तरमेव, ‘कर्मसंगिषु जायते’, ‘मूढयोनिषु जायते इति कथनात् तदैकरूप्याय आत्म- विजन मध्ये जायत इत्येव चतुर्दशश्लोकार्थः । तत्र तत्र अनित्या व्यफलनिर्देश: पोडश- सप्तदशश्लोकयोः । तत्फलभूतमोक्षादिकञ्च वशे । स्वादिकस्याष्टाध्यायोक्तरीत्या काम्य- राजकर्मसाध्यत्वात् तस्य रज: फलत्वं मोक्षस्य nara संभक्तिकं नोपेदम् । एवञ्च शांकरेऽपि देवलोकशब्देन ब्रह्मलोकस्यापि संग्रहस्तादिष्ट इति शुक्तम् । तदीयसगुणब्रह्म- लोकस्य स्पन्मुल्यमोक्षलोकत्वाम् सदधिकमोक्षे प्रमाण भावासू, उभयपक्षेपि वैकुण्ठलोकस्यात्यागात् । स्वर्गादिलोकः सच्चफलं रजः फलं वेति चिन्तनमे मावशिष्यते । “यजन्ते सात्रिका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः” इति विहितकर्मवैविध्येनापि साच्चिकादि- भेरः कचिदुच्यत इति न सर्वकरूपता । अतोऽत्रःसंकोचेन सर्वग्रहणं युक्तम् । सत्संजायते ज्ञानम्, तेन ऊर्ध्वं गच्छन्ति सस्वस्था इत्युक्तम् । तत् ज्ञानं तत् ऊर्ध्वगमञ्च विशइयतीति नान्यमिति श्लोकावतरणं ग्राह्यम् । न तु ‘गुणानां वन्धकामे नावदुपपादितम् अथ तन्निवर्तनप्रकारकथनारम्भः’ इति : ‘यदासत्व’ इति लोकप्रभृत्येव निवर्तनप्रकारकयन- स्यारब्धत्वात् । यथा अन्त्यकाले सत्त्वमुद्धिः स्यात्, नत्र पूर्वमेधानं कार्यम्, तथा करणे उत्तरोत्तरसजन्यणप्या उत्कृष्फलतिः । व साधने अलमस्वरूपविवेश ने इदं यह फलमिति अक्ष प्रघट्टे उक्तं भवति । 屬

सापचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 14. 19 469 एवं साच्चिकाहारसेवया फलाभिसन्धिरहित भगवदाराधनरूपकर्मानुष्ठानैश्व रजस्तमयी सर्वा- रमनाऽभिभूय उत्कृष्टमन्वनिष्ठो यदाऽयं द्रष्टा गुणेभ्योऽन्यं कर्तारं नानुपश्यति – गुणा एवं स्वानुगुण प्रवृत्तिषु कर्तार इति पत; गुणेभ्यश्च परं वेति कर्तुम्यो गुणेभ्यश्च परम् अन्य- मात्मानकर वेति-समागच्छति मय यो भावस्तमधिगच्छति । एतदुक्तं भवति- ‘श्रात्मनः स्वतःपरिशुद्धस्वभावस्य पूर्वपूर्वकर्मगुणसङ्गनिमित्तं विविधकर्मसु कर्तुम्+ आत्मा स्वतस्त्वकर्ता अपरिच्छिन्नज्ञानेकाकारः’ इत्येवम् आत्मानं यदा पश्यति, तदा मव- मधिगच्छतीति ॥ १९ ॥ सत्यमिवृद्धिहेतुत्वं पूर्वापरसिद्धम् । सांसारिकत्रिगुणातिक्रमः, प्रवृद्धेन सच्वेोर्ध्वगमनं च सुसंगतमिति भावः । “यज्ञशिष्टाशिनस्सन्तः " ( ३. १३), “भोक्तारं यज्ञतपसाम्” (५.२९), “रजस्तमश्चाभिभूत्र सत्यं भवति भारत” ( १४. १०) इति पूर्वोक्तानुसारेण प्रकृतसंगतमर्थमाह एवं साच्चिकाहारेति । सर्वात्मनेति । अपुनरुद्भवमित्यर्थः । नान्यं गुणेभ्यः कर्तारमिति गुणव्यतिरिक्तस्य कर्तृत्वनिषेधः । तल कर्तुरात्मनो गुणेभ्योऽन्यत्वनिषेवधर्माभूदित्याह गुणा एवेति । पुरुषधर्मभूतप्रयत्नाश्रयत्यलक्षण कर्तृत्व- व्युदासाचाह खानुगुणप्रवृत्तिषु कर्तार इति । कचित् कर्तृत्वानुदर्शनस्यानात्मविदामपि संभवात् ततो विशेष उच्यते गुणेभ्यश्चेति परत्वं कृताकारापेक्षया नियन्तुमाह कर्तृभ्य इति । कर्तृभ्यः परमित्युक्त्या कर्तृत्वातिशयधीव्युदासः । अन्यमिति । गुणानां परस्परमिवान्यत्वेऽपि कर्तृत्वविरुद्ध- मित्यत प्रस्तुताकारविरहोऽन्यशब्दाभिप्रेत इत्याह अकर्तारमिति । गुणाश्रयप्रवृत्तीनामनाश्रयभूतं स्वतश्च तन्मूलप्रवृत्त्यनर्हमित्यर्थः । स्वरूपैकयमन्युदासायानन्तरग्रन्थ ’ इत्यभिप्रायेण मद्भावशव्दार्थमाह मम यो भाव इति । गुणानां कर्तृत्वज्ञानमनुपयुक्तम् आत्मनोऽकर्तृत्वं तु, “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् " (म. २. ३. ३३ ) इत्यादिविरुद्धन; तत्राह एतदुक्तमिति । पुण्यपापरूपेषु लौकिकेषु च कर्मसु कर्तृत्वमस्वाभाविकम् न पुनः प्रयत्नाश्रयत्वमित्यभिप्रायेणाह आत्मनस्त्वत इति । एतेन परशब्द- स्यात्र परमापन विवचितमित्यपि दर्शितम् । विविधकरीस्थिति सांसारिकसात्त्विक राजसतामस- कर्मवित्यर्थः । स्वतस्त्वकतेति । गुणकृतेषु तेष्वेव : " अन्यथा “जशत क्रीडत्” (छा. ८. १२. ३) इत्यादिविरोधात् ॥ १९ ॥ ; अब मद्भावमिति तादात्म्यं प्रतीतं स्यात् तच्च, “भम साधर्म्यमागताः " ( २ ) इति प्रागुक्त- 1 स्वरूपैक्ये विवक्षिते, अन् अहं त्वत्रयत् न तुमधिगच्छतीति अधिकमिति भावः । 2 गुणकृतेष्वेव स्वतोऽकर्तृत्वम्, न तु सामान्यतः सर्वत्रेत्यनंगीकारे इति अन्यथाशब्दार्थः । स्वाभाविक कर्तुत्वमस्तीति ज्ञापनार्थमेत्र गीतायां कर्तारमिति शब्दप्रयोगः । 3 विशश्लोकावतरणभाष्यगतं स भगवद्भावः कीदृशः इत्यंशं विण्वन् अवतरणभाष्यं प्रवर्तयति अवेत्यादिना । अत्यारभ्य अनुयादितीत्येतत् पूर्वश्लोकस्थतया मुद्रणं सर्वत्र हृदयते ।

470 श्रीभगवद्गीता — अ. 14. 20-21. कर्तृभ्यो गुणेभ्योऽन्यमकर्तारमात्मानं पश्यन् भगवद्भावमधिगच्छतीत्युक्तम् ; स भगव- द्भावः कीदृश इत्यत आह- गुणान् एतान् अतीत्य लीन् देही देहसमुद्भवान् । जन्ममृत्युजरादुःखैत्रिंमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥२० अयं देही देहसमुद्भवान् देहाकारपरिणतप्रकृतिसमुद्भवान् एतान् सवादीन् त्रीन् गुणान् अतीत्य तेभ्योऽन्यं ज्ञानैकाकारमात्मानं पश्यन् जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तः अमृत- मात्मानमनुभवति । एष मद्भाव इत्यर्थः ॥ २० ॥ अथ गुणातीतस्य स्वरूपसूचनाचारप्रकारं गुणात्ययहेतुं च पृच्छन् अर्जुन उवाच - अर्जुन उवाच - कैलिस्त्रिगुणान् एतान् अतीतो भवति प्रभो । किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन् गुणान् अतिवर्तते ॥२१ सच्चादीन् त्रीन् गुणान् एतान अतीतः कैलिंङ्गैः कैर्लक्षणैः उपलक्षितो भवति । किमाचारः केनाचरेण युक्तोऽसौ ? अस्य स्वरूपावगतिलिङ्गभृताचारः कीदृश इत्यर्थः । कथं चैतान् विरुद्धम् । श्रुतिश्व, “परमं साम्यमुपैति” (मु. ३. १. ३) इति । श्रुत्यन्तरं च, “यथोदके शुद्धे शुद्धमासिकं वागेव भवति । एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥” (क. ४. १५) इति । अलोदकद्वयस्य संसर्गेऽपि स्वरूपैक्यासंभवात् तादृवछन्दखारस्याच्च साम्यपरत्वं व्यक्तम् । आह च जनकाय वसिष्ठः, “परेण परधर्मा च भवत्येष समेत्य वै । विशुद्धधर्मा शुद्धेन बुद्धेन च स बुद्धिमान् । विमुक्तधर्मा मुक्तेन समेत्य हि तदा भवेत् । वियोगधर्मिणा चैव वियोगात्मा भवत्यपि । विमोक्षणा विमोक्षी च समेत्येह तदा भवेत् । शुचिना च शुचिचैव भवत्यमितदीप्तिमान् । विमलात्मा भवत्येष समेत्य विमलात्मना । केवलात्मा तथा चैव केवलेन समेत्य वै । स्वतन्त्रश्च स्वतन्त्रेण स्वतन्त्रत्वमवाप्नु- यात्” ( भा. मो. ३१३. २६-३०) इति । तदेवमनेकश्रुतिस्मृत्यादिविरुद्धं मुक्तस्य भगवत्त्वं कथमुच्यत इति शङ्कायाम् उक्तमर्थं कर्तृभ्य इत्यादिनाऽनूद्य, अनन्तरश्लोकमवतारयति स भगवद्भावः कीदृश इति । देहसमुद्भवानित्यत्र देहोत्पत्तिबीजभूतानिति परव्याख्यानमयुक्तम्, “गुणाः प्रकृतिसंभवाः” इतिवत् अत्रापि प्रकृतिपरिणतिरूपदेह । श्रयत्ववचनस्य युक्तत्वादित्यभिप्रायेणाह देहाकारपरिणतप्रकृति- समुद्भवानिति । वक्ष्यमाणप्रकारेण गुणात्ययो बद्धदशायामेवेत्याह गुणानतीत्य तेम्योऽन्यमित्या- दिना । जन्ममृत्युजरादुःखैः - जन्मादिकृतैर्दुः खैरित्यर्थः ; जन्मादिभिस्तत्साध्यैश्च दुःखैरिति या । मद्भावं सोऽधिगच्छति (१९) इत्युक्तमेव विमुक्तोऽमृतमश्नुते इत्यनेन विवृतमित्याह आस्मान- मनुभवतीति । एष मद्भाव इत्यर्थ इति । एष इति ; न पुनश्श्रुत्यादिविरुद्ध इत्यर्थः ॥ २० ॥ , अत्र स्वावस्थानिरूपणाद्यर्थमर्जुनप्रश्नमवतारयति अथेति । कैर्लिङ्गैः किमाचारा इत्यनयोरान्तर- बाह्य[रूपोप] लक्षणपरत्वादेकशशित्वम् कथं चेत्युपायस्य पृथक्प्रश्नश्चेत्यभिप्रेत्याह स्वरूपसूचनाचार- प्रकारं गुणात्ययहेतुं चेति । लिङ्गशब्दस्य वेषादावपि प्रयोगात् तस्य च न लि धर्मकारणम्’ (मनु. ६. ६६) इति गुणा तीस (तो) लक्षणरथायोगादान्तरशमाद्य साधारणधर्मविवक्षानभिप्रेत्याह कैलक्षण-

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 14-21-28. 471 केनोपायेन सम्मादींस्त्रीन् गुणान् अतिवर्तते ? ॥ २१ ॥ श्रीभगवानुवाच- प्रकाश व प्रवृत्ति व मोहमेव च पाण्डव । न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥२२ आत्मव्यतिरिक्तेषु वस्तुष्वनिष्टेषु संप्रवृत्तानि सत्त्वरजस्तमसां कार्याणि प्रकाशप्रवृति- मोहाख्यानि यो’ न द्वेष्टि, तथा आत्मव्यतिरिक्तेष्विष्टेषु वस्तुषु तान्येव निवृत्तानि न काङ्क्षति ॥ २२ ॥ उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेते ॥ २३ उदासीनवदासीनः गुणव्यतिरिक्तात्मावलोकन तृप्त्या अन्यत्रोदासीनवदासीनः गुणैर्देषा- काङ्क्षाद्वारेग यो न विचारयते गुणाः स्वेषु कार्येषु प्रकाशादिषु वर्तन्त इत्यनुमन्धाय यस्तूष्णीम- रिति । किमाचारः इत्यस्य कोड’ स्याचार इति बहुबीहिमभिप्रेत्याह केनाचारेण युक्तोऽसाविति । अवाऽऽचारशब्दस्याव्यभिचारिवालिङ्गपरतामाह अस्य स्वरूपावगतिलिङ्गभूतेति । यद्यपि स्वसंवेद्य- रान्तरैः स्वस्मिन् गुणात्ययः प्रतीयेत, तथाऽपि परेषु बाौर। चारैस्तदनुमानमिति तदर्थं पृथक्प्रश्न इति भावः । कथं शब्दस्यालो पायभूतप्रकारपरतायाः प्रतिवचनप्रकारेणावगतत्वात् प्रतिक्षेपप्रकारपरतामनुष्ठानवा झफल- दशाप्रकारपरतां च व्युदस्यति केनोपायेनेति ॥ २१ ॥ आत्मध्यतिरिक्तेष्वित्यादि । अयमभिप्रायः - आत्मव्यतिरिक्तानि वस्तूनि द्विविधानि इष्टानि अनिष्टानि च तत्रा निष्टतत्साधनेषु संप्रयुक्तेषु द्वेषः इष्टतत्साधनेषु च निवृत्तेषु काङ्क्षेति लोकसिद्धम् । तलानिष्टेषु साध्येषु साधनतया संप्रवृत्तानि गुणकार्याणि यो न द्वेष्टि ; इष्टेषु च साध्येषु साधनतया स्थित्त्वा विनिवृतानि पुनर्न काङ्क्षति । प्रकाशस्यानिष्टसाधनत्वं भयादिहेतुषु व्यक्तम् इष्टसाधनत्वमनुकूलविषयेषु ; प्रवृतेरपथ्यमेषजादिषु ; मोहस्यानुकूलेषु प्रतिकूलबुद्धौ प्रतिकूलेषु वाऽनुकूलबुद्धौ इति । द्वेषकाङ्क्षयोः प्रतिषेधार्थप्रसङ्गसिद्ध्यर्थमिष्टानिष्टोक्तिः || २२ || कथं ते ‘कथं च सशरीर इष्टानिष्टसाधनसंपत्तौ न विक्रियेतेत्यत्रोत्तरम् उदासीनवदिति । सर्खेते; आत्मव्यतिरिक्तौदासीन्यं तद्गुणकार्यद्वेषकाङ्क्षानिवृत्तिहेतुः । न विचाल्यते वाह्यविषयेषु कार्यद्वारा न प्रवर्तत इत्यर्थः । अविचाल्यत्वविवरणाय द्वेषाकाङ्क्षाद्वारेणेति विचलनप्रकारोक्तिः । ‘गुणा गुणेषु वर्तन्ते’ ( ३. २८) इरयुक्तस्य गुणा वर्तन्ते इत्यस्य चैकार्थ्यं दर्शयन् अविचाल्यता हेतुमाह गुणाः स्वेषु कार्येष्विति । इतिकरणमनुसंधानप्रकारपरमित्याह अनुसंधायेति । एवकाराभिप्रेतमाह तूष्णीमिति । 1 उपरिश्लोके यच्छन्दसत्वात् अत्रापि यच्छवपूरणम्। प्रतिसंबन्धी तच्छब्दस्तु 25 लोके । 2 बहुव्रीहिविग्रहे यच्छन्द प्रयोगप्राचुर्येऽपि किंशब्देन सह यच्छध्दप्रयोगे सौवाभावात् कोsस्याचार इति इदंशब्दप्रयोगः । 3 द्वेषादेर्निषेधः प्रसक्तावेव कार्य: द्वेषप्रसक्तावनिष्टत्वं प्रयोजकम्, कांक्षाप्रसक्तिश्चेष्टे । 4 एते इति । द्वेषकांक्षे कथं निवर्तते इत्यर्थः । 472 श्रीभगवङ्गीता. अ. 14. 28 25. fe | नेते न गुणकार्यानुगुणं चेष्टते ॥ २३ ॥ " समदुःखसुत्रः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुला निन्दात्मसंस्तुतिः ॥२४ मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५ समदुःखसुखः सुखदुःखयोस्समचित्तः स्वस्थः स्वस्मिन् यः स्वात्मैका प्रयत्वेन तद्व्यतिरिक्तपुत्रा दे जन्ममरणादिसुखदुःखयोरुममचित्त इत्यर्थः । तन एवं समलोष्टाश्मका ञ्चनः । तत एव तुल्यप्रियाप्रियः तुल्यप्रियाप्रियविषय:’ । धीरः प्रकृयात्मविवेककुशलः । तत एव तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः आत्माने मनुष्याद्यभिमानकृतगुणागुणनिमित्तस्तुतिनिन्दयोः स्वासंबन्धानुसच्धानेन तुल्यचित्त: : तत्प्रयुक्तमानावमानयोः तत्प्रयुक्तमित्रापि ख- संवन्धाभावादेव तुल्यन्त्रितः । तथा हित्वत्रयुक्त सर्वारम्भपरित्यागी । य एवंभूतः मुगुवा- छन्दोभङ्गभयादा परस्मैपदमिति आह तूष्णीमवतिष्ठत इति । स्वकार्यवृतैः किमेतिभावः । तदेतदौदासीन्यविवरणम् । न विचारयते इत्येतत् नेते इति निवृतम् । , चेष्ट इति । न द्वेषकाङ्क्षानुगुणं प्रवर्तत इत्यर्थः ॥ २३ ॥ J गुणकार्यानुगुणं समदुःखमुखत्वादिकं प्रागेव सुशिक्षितम् श्वस्यशब्देन विकारराराहित्य-गुणाननुविधानादिमात्र- प्रतिपादनं पुनरुक्तम; आत्मनिष्ठता विधानं तु बहुविधसमचित्तता प्रतिपादने हेतुतयोपयुक्तमित्यभिप्रायेणाह स्वस्मिन् स्थित इति । तदभिप्रेतमाह स्वास्मैकप्रियत्वेनेति । सुखदु: खप्रियाप्रियादिशब्दानागनति- भिन्नार्थानामपि लोकव्यवहारच्छायया पुनरुक्तिः परिहृता । तत एव । स्वस्थत्वादेवेवर्थः । प्रिया प्रियोपतो अक्षोभ्यत्वादेः तुल्यप्रियाप्रियादिशब्दः सिद्धत्वादल विवक्षितं धीविशेषवत्त्वलक्षणं श्रीलं निन्दास्तुतिसाम्यादौ यथा हेतुर्भवति, तथा विशिनष्टि प्रकृत्यात्मविवेककुशल नि । इत्यन्तै रान्तरलक्षणान्युक्तानि ; अथ बाह्याचारलिङ्गप्रश्नोत्तरमित्यभिप्रायेणाह तत एव तुल्यनिनान्मस्तुति- रिति । समदुःख इत्यादिकं बाह्यलिङ्गपरमिति केचित् । स्तुतिनिन्दे हि गुणदोष । तत्र विदितात्मदर्शिनो देहगतैः सौन्दर्ववैरूप्यादिगुणदोपैः स्तुतिनिन्दाप्रवृत्तौ परस्तु पोखिन प्रीत्यादिसंभव इत्याह मनी ‘मूर्खाः पूजितपूजका ( भा उ. ३३ ६२) इति न्त्रानेन लौकिका स्तुतं मानयन्ति निन्दिमवमन्यन्ते । मानावमानमकाराच लोकव्यवहारतः शतमिन्द्राः । मानवितारो मित्राणि भवन्ति । अवमन्तारस्वस्यः इति लोकष्टक्रमविवक्षामाह तत्प्रयुक्तेनि । शचिक- स्तुतिनिन्दयोः पृथगुपादानादल मानावमानशब्दौ मासकाविवि । समबुद्धेरपि गुणादिस्य परबुद्धिकल्प निलारिपक्षौ वियेते । आरभ्यन्न इत्यारम्भा, कणि कृतकृरुणाः । मारव्यवच्छेदायाह देवत्व के सांसारिकसर्वारम्भपरित्यागी पत्र

; एतदेव वाद्याचारलिङ्गम् आरिद्वेषादिभियझैरारम्भपरित्यागादिधि गुणानी लक्ष्ते; त एव च गुणात्ययोपायाः इति प्रश्नव प्रत्युक्तं भवति ॥ २४ ॥ २५ ॥ 1 सुखदुःखयोः पृथगुक्तत्वात् प्रियाप्रियशब्दौ तद्धेतुविषयपराविति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 14. 26 वीत उच्यते ॥ २४ ॥ २५ ॥ अथैवरूपगुणात्यये प्रधान हेतुमाह— व 5 473 मां योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । स गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ २६ ‘नान्यं गुणेभ्यः कर्तारम् (१९) इत्यादिनोकेन प्रकृत्यात्मविवेकानुसन्धानमात्रेण न गुणात्ययः संपत्स्यते । तस्यानादिकालप्रवृत्तविपरीतवासनाबाध्यत्वसंभवात् माम् सत्य सङ्कल्पं परमकारुणिक माथितवात्सल्य जलधिम् अव्यभिचारेण ऐकान्त्यविशिष्टेन भक्तियोगेन च यः सेवते स एतान् सत्त्वादीन् गुणान् दुरत्ययान् अतीत्य ब्रह्मभूयाय ब्रह्मत्वाय कल्पते : सभावयोग्यो भवति । यथावस्थितमात्मानममृतमव्ययं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ २६ ॥ 1 * . तत्र मां चेति लोकेन पृथगुपायविधिशङ्काव्युदासायाह अथेति । गुणात्ययहेतुष्व प्रधानकथना- नन्तरमित्यर्थः । अत एव हि प्रधान हेतुमाहेत्युक्तम् । नान्यमित्यादि । दृष्टद्वारोपकारकाणां प्रति- बन्धकसूयस्तया केवलानां न कार्यकरत्वमिति भाय: । मामित्यनेन वासनापर्यन्तानादिप्रतिबन्धक- प्रशमनौपयिक गुणयोगविवक्षागाह सत्यसंकल्पमित्यादिना । “पराभिध्यानातु हिरोहित ततो बन्य बन्धविपर्यय ( ३ २ ४) इति सूत्रोक्तप्रकारेण बन्धसंकल्पवत् तन्निवर्तन संकल्पोऽपि परमात्मनो न प्रतिहन्येतेति भावः । सत्यसंकल्पस्यापि समत्यादौदासीन्यपरिहाराय परमकारुणिकत्वोक्तिः 1 सदोषेषु संसारिषु करुणायाः कोऽवकाश इत्यत्राह आश्रितवात्सल्यजलधिमिति । एवं निग्रहानुग्रह- साधारणस्य सत्यसंकल्परंवस्य अनुग्रहप्राण्यप्रदर्शनार्थं कारुण्यवात्सल्यरूपगुणद्वयमुक्तम् । अन्यभिचारो देवतान्तरदिपरित्यागरूप इत्यभिप्रायेणाह ऐकान्त्यविशिष्टेनेति । भक्तियोगेन सह तदङ्गानां पूर्वोक्तानां समुच्चयार्थः चशब्द:’ । तैरपि परमात्मैव हि सेव्यते । एतानित्यनेन गुणानां बन्धकवं पूर्वोक्तं परामृश्यत इत्यभिप्रायेणाह दुरत्ययानिति । एतेन देवी होषा गुणमयी” (७. १४) इत्यादिश्लोकोक्तमपि स्मारितम् । कल्पत इत्यनेनाभिप्रेतमाह ब्रह्मभाव योग्यो भवतीति । कोऽसौ जीवस्य ब्रह्मभावः, का च ‘योग्यतेत्याह यथावस्थितमिति । " ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा” (१८. ५४ ) इत्यादिष्विव अमृतत्वा- व्ययत्वादिभिर्ब्रह्मसम्यमेव श्रुत्यादिसिद्धमिह ब्रह्मभावः । तथ ब्रह्मसमं रूपं “जन्ममृत्युजरादुःखै- विमुक्तोऽमृतमश्नुते” (१४. २०), “देहे देहिनमव्ययम् " ( १४. ५ ) इत्यादिभिरिहैवोक्तम् । अनन्तरश्लोके च ‘अमृतस्याव्ययस्य च’ इति विशेष्यत इति भावः । साङ्गेनैकान्तिकात्यन्तिकभक्तियोगेन सेवितोऽहमेव मुमुक्षोर्मोक्षपद इत्युक्तं भवति ॥ २६ ॥ 1 " एवमपथप्रदानप्रसज्ञे, शारीरके यथा “फलमत उपपत्तेः " ( ३. २. ३७) इति सामान्यतः सकलफलप्रदत्रं फलस्यानन्याधीनत्वख्यापनायोपपादितम् तथात्रापि मध्यमष्ट्कप्रपञ्चित फलल यपदातृत्व । माञ्चेति चकारः सेव्यसमुच्चायक इव प्रतीयते । तस्योपायसमुच्चायकत्वानुगुणतया योजना कृता । 2 ब्रह्मभावः व्रह्मैव भवतीत्युक्तं परमसाम्यम् । तद्योग्यता जीवात्मानुभव: । ब्रह्मभूत इति श्लोकः एतद्योग्यताविषयकः । पाझेसंहितायां ज्ञानपादे (४) मुक्तेरवीचीना संसारिगता दशा ब्रह्मभूयम् । इयं माला न मुक्के इत्युक्तम् । 09-14

474 श्रीभगवद्गीता-अ 14 27. / ब्रह्मणो हि ‘प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य न । शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ २७ ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …. गुणल घविभाग योगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ हिशब्दों हेतौ यस्मादमव्यभिचारिभक्तियोगेन सेवितोऽमृतस्याव्ययस्य च भ्रमणः प्रतिष्ठा तथा शाश्वतस्य च धर्मस्य अतिशयितनित्यैश्वर्यस्य ऐकान्तिकरय च सुखस्य ‘बासुदेव’ सर्वम्’ (७.१९) इत्यादिना निर्दिष्टस्य ज्ञानिनः प्राप्यस्य सुखस्येत्यर्थः ।

प्रकृतहेतुत्व स्थापनार्थतया ऽनन्तर लोकेनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह हिशब्दों हेताविति । नात्र ब्रह्मशब्द: साक्षात्परब्रह्मविषयः, ‘अहं ब्रह्मणः प्रतिष्ठा” इति वैयधिकरण्याद्विविरोधात् । न च भोक्तृभोग्यनियन्तृरूपेण व्यंशस्य ब्रह्मण ईश्वरांशः पृथुत्वात् प्रतिष्ठेति वाच्यम् ईश्वरस्यैव ब्रह्मत्वस्थापनात्; न च निर्विकल्पकं रूपं विकल्पितस्य ब्रह्मणः प्रतिष्ठेति वा, प्रत्यगात्मा परमात्मनः प्रतिष्ठेति या याच्यम्; श्रुत्यादिवैपरीत्यात्, तन्मतनिर्मूलनाच । नापि मूलप्रकृत्यादिविषयः, प्रस्तुतहेतुस्वायोगात् अतः ‘ब्रह्मभूयाय कल्पते’ इति जीवस्य फलदशाभावित्वेन निर्दिष्टं रूपमिह ब्रह्मशब्देनोपचर्यते ; तादृशस्य रूपस्याहं प्रतिष्ठा । किमुक्तं भवति ! मुमुक्षोः परब्रह्मसमानपरिशुद्धस्वरूपप्राप्तौ शास्त्रोदितेषु सिद्धेषु साध्येषु च पदार्थेषु कः प्रधान- हेतुरिति विमर्शे अहमेव विश्रान्तिभूमिरिति । यद्वा प्रनिष्टाशब्द आधारवाची; तचाधारत्वम्, “एतस्य या अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठत” (बृ. ५८. २) इति श्रुत्यनुसारेण नियमनगर्भमिति, “सा च प्रशासनात् (क्र. १३. १०) इति सूत्रेणोक्तम् । अतः शुद्धात्मस्वरूप- स्यापि मदेकनिद्यत्वात् प्रस्तुतं ब्रह्मभूयं मद्भजनैकलभ्यमित्यर्थः शाश्वतधर्मशब्देन तत्फललक्षणामाह अतिशयितनित्यैश्वर्यस्येति । इन्द्रजापतिप्रभृतिभोगापेक्षया अतिशयितत्वम् । नित्यत्वं ह्यतिचिरकाल. वर्तित्वमात्रमापेक्षिकमिह मन्तव्यम् । वासुदेव इत्यादि । अयमभिप्रायः एकान्तिलभ्यं सुखमिहैकान्ति- संबन्धादैकान्तिकमुच्यते इति । निर्दिष्टस्येति ज्ञानिविशेषणम् । एवमपर्योर्गेऽप्यैकान्तिकसुखवचनात् पाषाण कल्पा दिपक्षाः परिक्षीणाः । न च ‘इच्छा द्वेषस्सुखं दुःखम् ’ (गी. १३. ६) इति गणनात् सुखं सर्वं क्षेत्रका र्थमिति श्रमितम्यम्, ‘रसं ह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति’ (आ. ७.) इत्यन्यादृशमुखाभिधानात् । अत एव, “अशरीरं बाब सन्तं न प्रिवाप्रिये स्पृशतः " (छा. ८. १२. १) इति श्रुतिरपि दुःखसहचारि- सुखनिषेधपरेति मन्तव्यम् । ननु शाश्वतधर्मशब्देनातिशयितैश्वर्यलक्षणा न युक्ता, मुख्यार्थबाधाद्यभावात्; " नारायण: शाश्वत (सात्वत) घर्मगोता” ( मा मो. ३४३ - ५ ) इत्यादिषु च प्रसिद्ध: कार्तयुगधर्मोऽल शाश्वतविशेषणेन प्रतीयते; तस्य प्रलयादिषु पाषण्डाद्युपलवेषु ‘यदायदा’ ( गी. ४. ७) इति क्रमेण , 1 यतोऽहं वयस्य प्रतिष्ठा, अतो मद्भक्ती गुणात्ययादिकं भवतीति पूर्वश्लोकेनान्वयः । 2 लोके चकारलयसत्त्वात् फललयमुक्तमिति ज्ञायते । प्रथमचकारपर्यन्तं पूर्वप्रकरणप्रलतं कैवल्यमुक्तम् । अथैश्वर्यम् । मुख्यमन्ते । 1 3 एकान्तिशब्दः प्राप्यं प्रापकश्चैकं योऽध्यवस्यति तत्परः । तथा प्रयन्नपारिजाते । देवता- न्तरत्यागेन भगवन्मातोपायकत्वरूपमैकान्त्यं तु चतुर्विधभक्तसाधारणम् ।

सारपचन्द्रिकासहित गीताभाव्यम् 14 27. अ. 15.1. 475 यद्यपि शाश्वतधर्मशब्द: प्रापकवचनः तथापि पूर्वोत्तरयोग प्राध्यरूपत्वेन तत्साहचर्यादय- मपि प्राप्यलक्षकः । एतदुक्तं भवति पूर्वत्र ‘दैवी होषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते’ (७. १४) इत्यारभ्य गुणास्य यस्य त्पूर्वकाक्षरैश्वर्य भगवत्प्राप्तीनां च भगवत्प्रपश्ये कोपा यतायाः प्रतिपादितत्वात् एकान्तभगवत्प्रपश्येको पायो गुणात्ययः तत्पूर्व कब्रह्मभावश्चेति ॥ २७ ॥ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाष्ये चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ || अथ पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ क्षेत्राध्याये क्षेत्रक्षेत्रज्ञभूतयो। प्रकृतिपुरुषयोः स्वरूपं विशोध्य विशुद्धस्थापरिच्छिन्न- artarकारस्यैव पुरुषस्य प्राकृतगुणसङ्गप्रवाहनिमित्तो देवाद्याकारपरिणतप्रकृतिसंबन्धोऽना- दिरित्युक्तम् । अनन्तरे चाध्याये पुरुषस्य कार्यकारणोभयावस्थप्रकृतिसंबन्धो गुणसङ्गमूलो भगवतैव कृत इत्युक्त्वा गुणसङ्गप्रकारं सविस्तरं प्रतिपाद्य गुणसङ्गनिवृतिपूर्वकात्मयाथा- रम्यावातिथ भगवद्भक्तिमूलेत्युक्तम् । इदानीं भजनीयस्य भगवतः क्षराक्षरात्मकबद्धमुक्त विभूतिमचास्, विभृतिभृतात् क्षराक्षरपुरुषद्वयात् निखिल हेयप्रत्यनीककल्याणैकतानतया अत्यन्तोत्कर्षेण विसजातीयस्य भगवतः पुरुषोत्तमत्वं च वक्तुमारभते । परिपालनात् तदेकप्रतिष्ठत्वं च सर्वत्र प्रसिद्धम ववाह यद्यपीति । ब्रह्मणो हीत्यस्य प्राप्यरूपत्व- मुपपादितम् । सुखस्यैकान्तिकस्येत्यस्य तु साक्षाद्भगवदनुभव खपरत्वं स्पष्टम् । अल्पत्वादिदूषितात्मानुभ वैश्वर्यमुखव्यवच्छेदाय सैकान्तिकशब्दः । तदुभयमध्यपाठादग्रद्यप्रायन्यायेन प्रागुकमैश्वर्यमिह विवक्षित- मिति तत्साधनवाचिना तल्लक्षणा युक्ता । अत एवानेन कार्तयुगधर्मोऽपि न विवक्षितः । ऐकान्तिक- सुखसाधनत्वेन तु पृथक सोऽनुसन्धातव्यः इति । नन्विहा प्रस्तुतैश्वर्यादिप्रसङ्गः किमर्थ: : न चान्यदुप- कम्यान्यन्निगमयितुं युक्तम् । कथं च तस्प्रतिष्ठा रूपत्वस्य प्रकृतहेतुत्वम् । सिद्धस्य च हेतुभावः; क तत्सिद्धिः कथं च गुणात्ययमन्तरेणाव्यभिचरितभगवद्भक्तियोगः १ तेनैव तदत्ययेऽन्योन्याश्रयणम् - इत्यादि- शङ्कायामाह एतदुक्तं भवतीति । प्रागुक्तसर्व पुरुषार्थस्वाधीनताप्रत्यभिज्ञापनस्य प्रस्तुत [स्व]गुणात्ययपूर्वक- ब्रह्मभूयखाधीनतास्थापनं प्रयोजनम् । अव्यभिचरितभक्तियोगशब्दोऽत्र भक्त्यङ्गभूतं प्रपदने क्रोडीकरो- तीति पूर्वोतरैकार्थ्यमिति भावः ॥ २७ ॥ इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ J एवमध्यायद्वयेन प्रथमषट्कोदितप्रकृतिपुरुषतत्प्रकार विशेषविशेोधनं कृतम् । टलेयं प्रकृतिः स्वगुणैर्वेद- धीनतादिः, पुरुषश्च यदपराधात् बद्धः, यत्प्रसादाच मोक्ष्यत इत्युक्तम् स इदानीं मध्यमषट्को दिनः परमात्मा विशोध्यत इति सङ्गतिमाह क्षेत्राध्याय इत्यादिना आरभत इत्यन्तेन । एतेन, “अचिन्मि- श्रादिशुद्धाश्च चेतनात् पुरुषोत्तमः । व्यापनात् भरणात् स्वाम्यादभ्यः पञ्चदशोदितः " (१९) इति संग्रह लोकोऽप्यनुसंहितः । त्रयोदशशेषतया चतुर्दशे वृते तदन्ते मांघेत्यादिश्लोकद्वयेन अध्यभिचारि-

476 श्रीभगवट्रीता म. 15. 1 as are असङ्गरूपशत्रच्छिन्नवन्धा अक्ष गख्यविभूति वक्तुं छेद्यरूपवन्धाकारेण विततम् अचित्परिणामविशेषम् अश्वत्थ वृक्षाकारं कल्पयन् [ श्रीभगवानुवाच ] - श्रीभगवानुवाच- ऊर्ध्वमूलमधदशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १ यं संसारगरूयमश्वत्थम् ऊर्ध्वमूलमधश्शाखम० श्रयं प्राहुः श्रुतयः, “ऊर्ध्वमूलोऽवाक्लाख भक्त्या भजनीयः फलप्रदश्च परमपुरुषः प्रसक्तः ; पञ्चदशे तत्प्रकर्षविशेषविशोधनपरतया चतुर्दशेन संगति: मजनीयस्येत्यनेन दर्शिता । विभूतिमत्त्वप्रतिपादनमिह वैलक्षण्यप्रतिपादनार्थमित्यभिप्रायेण आरगत इत्युक्तम् । प्रकृताभ्यां बद्धमुक्ताभ्यां विभूतिमस्वमिह वर्ण्यत इत्यपि प्रकृताध्यायद्वय संगतिरभि- प्रेता । नत्र ( अ ) ऊर्ध्वमूलमित्यादेरध्या यारम्भग्रन्थस्य जरगवादिवाक्यवददन्वितत्वम् अन्वितत्वेऽपि प्रकृना प्रकृतप्रकरिष्यमाणा संगतिं च परिहर्तुमाह तत्र तावदिति । प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं श्रुत्यनुसारेणेदमश्वत्थ वृक्षश्कारकरूपनम् । परतत्त्वबुभुत्साहेतु भूतवैरा म्यार्थमित्येके; विभूतितयः अवसितया च विभूतिमत्पर- तत्त्वतिपादनार्थत्वात् तस्येति (….) । अनन्तरम् अङ्गशत्रच्छेद्यस्त्रोक्तेः सङ्गविषय: संसार एवालावत्थ- रूपेण कल्पित इति गम्यते । तत्र लौकिकश्वत्थाद्वैलक्षण्यज्ञापना बोर्ध्वमूलत्वाद्याश्वर्यप्रदर्शनमिति भावः । ननु " मूलप्रकृतिरेवाला धत्थतया कल्प्यत इति किं न गृह्यते ? गुणप्रवृद्धा विपयप्रचालाः इत्यादीनि न तव सुसंगतानि ॥ मैघम् साक्षात्सङ्गविषयत्वाभावात् असङ्गशस्त्रच्छेद्यत्वस्य च मुख्यस्याविनाशित्वेनान- न्वयात् । तदिदमभिप्रेत्योक्तम् अचित्वारिणामविशेषमिति यं संसागख्यमिति । अयमेवार्थः पुराणेऽपि पठ्यते, “अव्यक्त मूलप्रभवस्तस्यैधानु’ महोच्छ्रितः । वुद्धिस्कन्धमयश्चैव इन्द्रियान्तर कोटरः । महाभूतविशाखश्च विषयैः पशखिवान् । धर्माधर्मपुप्पश्ध सुखदुःखफलोदयः । आजीव्यः सर्वभूतानां ब्रह्मवृक्ष सनातनः । एतद्रह्मयनं चैव ब्रह्मवृक्षस्य तस्य तत् । एतच्छित्त्वा च भित्त्वा च ज्ञानेन परमासिना । ततध्यात्मरतिं प्राप्य यस्मान्नावर्तते पुनः ॥” (भा. आश्व. ३५. २०; नार. पु. १६. ५) इत्यादि । (केचित् पुरुषाणामेकैकस्मिन्छरीरे शिरस ऊर्ध्वस्यात् पाण्यादीनां चाघोमुखत्या दूर्ध्वमूलस्यादिकल्पना- माहुः । पुनश्वान्यथाऽऽहुः, " तदिदं व्यष्टिक्षेत्रम् । अथ समष्टिक्षेत्रमुच्यते ; कृत्स्नमिदं ब्रह्माण्डं हिरण्य. गर्भशरीरं विराडित्युच्यते; तस्य द्यौरिशरः चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ दिशश्श्रोले मध्यमाकाशं शरीरं पृथिवी पादौ । तस्मिन्नपि ऊर्ध्वमूलमधशाखम् इति योजयितत्र्यम् । प्राणिवंशो वा अश्वत्थ वृक्षः; तस्य मूलं ब्रह्मा उपरिष्टास्थितः” इत्यादि । “अधश्रो चेति लोके तु प्रकृत्यादिविशेषान्तं कृस्ते वृक्षत्वेन कल्प्यते” इति । 66 i F 7 1 एक इति शांकरपक्षः । अस्य स्वपक्षेऽप्युपपत्तिमाह विभूतीति । 2 मूलप्रकृतिवत् परब्रह्मणोऽपि श्रहा प्रयुक्तम् : मूलस्यापि विनाश्यवृक्षान्तर्भावात् । अधश्च मूलान्यनुसंततानीति वक्ष्यमाणमूलतुल्यत्वस्यात्तापि मूले उचितत्वाच्च । 3 कृते रविनाशित्वेन वैद्यस्वस्य यथावत् ततानन्वयादित्यर्थः । 4 अनुग्रहः - सत्वादिगुणवैपश्येण नत्दृतानुकूल्यम् ।

4 तात्पचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 15. 1. 477 एषोऽश्वत्थस्सनातनः” (क. ६. १) “ऊर्ध्वमूलमावाखं वृक्षं यो वेद ‘संप्रति” (यजु. आ १.११.५) इत्याद्याः सप्तलोको परिनिविष्टचतुर्मुखादित्वेन तस्योर्ध्वमूलत्वम् । पृथिवीनिवासि- सकलन पशुमृगकिमिकीटपतङ्गस्यावगन्ततया अधरशास्वत्वम् । / असहेतुभृतान् आसभ्य- ज्ञानोदयात् प्रवाहरूपेणाच्छेद्यस्वेनाव्ययस्वम् । यस्य चावत्थस्य छन्दांसि पर्णान्याहुः । छन्दांसि श्रायः " वायव्यं श्वेतमाल मेव भूतिकामः” (यजु. २. १. १), “ऐन्द्राव मेकादश कपाले निर्वपेत् प्रजाकामः” (यजु. २. २.१) इत्यादिश्रुतिप्रतिपादितैः काम्यकर्मभिर्वर्धतेऽयं संसारवृक्ष इति छन्दांस्येवास्य वर्णानि । पर्णैर्ह वृक्षो वर्धते । यस्तमेवंभूतमस्थ वेद, स एवं सर्वास्वनियोजनातु संसारहेताप्रतिपादने तात्पर्यं वक्तव्यम् । ततो वरं संसारस्यैव साक्षात् वृक्षत्वेन कल्पनम् । ‘अधवो च’ इति लोके तु तस्येति परामर्शात् पूर्वकल्पितस्यैव वृक्षस्य प्रतीतेर्न वृक्षान्तरकल्पना युक्ता । ‘न रूपमस्य’ इत्यादौ स एवैको वृक्षः परामृश्यते । तस्मा- देकस्यैव संसारस्य वृक्षत्वकल्पना माप्यकारैर्व्याख्याता । अत्रानिर्दिष्टकर्तृकस्य आहुरित्यस्य बाधन्तर- कर्तृत्वशङ्काव्युदासायाह श्रुतय इति । ननु " ऊर्ध्वमूलोऽवाक्लाख एषोऽश्वत्थस्सनातनः” (क. ६. १) इति श्रुतिरिह कथं संसारविषयतयोदा हियते । एष इति हि ‘प्रकृतस्य वक्ष्यमाणस्य च पुरुषस्य परामर्श उचितः ॥ मैवम पुरुषस्य स्वरूपेणोर्ध्वमूलत्वाद्य संभवात्। मुमुक्षूणां तस्मिन्नेव सङ्गात् असङ्गच्छे द्यत्वोक्तेश्च अघटितत्वात् । उपहितवेषेण तु तथोक्तौ प्राप्ताप्राप्तविवेकेनोपाधावेव विश्रमादिति । वोन स्वास्यतीत्यश्वत्थः छेद्यत्वाच्च वृक्ष । तदेतदुपात्तश्रतिद्वये विशेषतस्सामान्यतश्च कल्पनालम्बनम् । ऊर्ध्वमूलत्वमधश्शाखत्वं च व्यष्टिसृष्टिप्रक्रियया घटयति सप्तलोकेत्यादिना । पृथिवीत्यधस्त नलोकाना- मुपलक्षणम् 17 अन्ययस्वच्छेद्यत्ववचनं व्याहृतमित्यत्राह असङ्गहेतुभूतादासम्यग्ज्ञानोदयादिति । तत्त्वज्ञानात्प्रागपि विनाशदर्शन विरोधपरिहाराय प्रवाहरूपत्वोक्तिः । अक्षरसंख्या रूपच्छन्दो व्यवच्छेदायाह छन्दांसि श्रुतय इति । पर्णवत् संसारवृक्षस्य यथावस्थिताकारं संछाद्य रक्षन्तीति ज्ञापनायाल छन्दशब्दः । संसारवृक्षपर्णत्वेन रूपणात् छन्दश्शब्दोऽत्र ‘वेदवादरता’ (गी. २. ४२ ) इत्यादिष्विव त्रिवर्गपरांशविषय इत्यभिप्रायेणाह वायव्यमिति । असंबन्धिनां छन्दसां कथं पर्णत्वमित्यत्राह श्रुति- प्रतिपादितैरिति । तथाऽपि वृक्षावयदेषु बहुषु, पर्णत्वेन रूपणे को विशेष इत्यत्रोक्तम् वर्धत इति । तत् विवृणोति पर्णेति । समिति सपकारपरामर्शविवक्षया आह एवंभृतमिति । ननु यः संसाराश्वत्थं 1 संप्रति-आर्जवेन सम्यगित्यर्थः । 2 अत एव परमसंहितायां (२६. २) “संसारस्य परं मूलं त्वमेव कमलोद्भव” इत्यारभ्य ऊर्ध्वमूलमिमं वृक्षमित्यादि । :; 5 3 आ इति पृथक्पदं मर्यादार्थकम्। असंगहेतुभूतास् सम्यग्ज्ञानोदयात् प्रागिति यावत् । 4 तत्र भान्तमिति प्रकृतस्य तदेव शुक्रं तद् ब्रह्मेति वक्ष्यमाणस्य चेत्यर्थ: 5 अत उपाधिमात्र- मेवैतदर्थं इति भावः । कथमुपर्यन्त्रय इति चेत्-एप संसार एवम्भूतः एतद्विलक्षणं तदेव निर्दोषत्वा- मिदिति वैलक्षण्यं बोध्यत इति । 6 ब्रश्चू छेदने इति धातुपाठः । 7 अवयवान्तरत्वारूपणेनेति शेषः ।

478 श्रीभगवदीता, 15, 12, वेदवित् । वेदो हि संसारवृक्षच्छेदोरायं वदति छेद्य वृक्षस्वरूपज्ञानं छेदनोपायज्ञानो- पयोगीति वेदविदित्युच्यते ॥ १ ॥ अश्रो प्रसृतास्तस्य शास्त्रा गुणप्रवृद्धा विपयमवालाः । तस्य मनुष्यादिशास्त्रस्य वृक्षस्य तत्तत्कर्मकृता अपराव अधः शाखाः पुनरपि मनुष्य- पश्चादिरूपेण प्रसृता भवन्ति ऊर्ध्वं च गन्धर्वयक्षदेवादिरूपेण प्रसृता भवन्ति । साथ गुणप्रवृद्धाः गुणैः सत्त्वादिभिः प्रवृद्धा, विषयप्रवाला : शब्दादिविषयपह्नवाः । - 1 वेद, स वेदविदित्य संगतम् ; न हि संसारोऽश्वत्थो वा वेदाः, येन तद्वेदिनो वेदवित्त्वमुच्यते । अतोऽश “आद्यं तु यक्षरं ब्रह्म त्रयी यत्र प्रतिष्ठिता । स गुद्योऽन्यत्रिवृद्वेदो यस्तं वेद स वेदवित् ॥” (मनु. ११. २६५) इत्यादिष्विव इत्यादिष्विव प्रणव विषयत्वं कर्तयुगे कवेदपरत्वं वा युक्तम् । प्रणवस्य धमालायाः कारणपरमपुरुष देवताकत्वश्रुतेः ऊर्ध्वमूलत्वं सुसंगतम् । कार्तयुग वेदस्यापि वेदान्त- रूपत्वात् सर्वमूलत्वाच्च तथा निर्देशो घटते । एवं छन्दः पर्णत्वादिकं चोमयोस्सुगमम् । शङ्कुना पर्णानामिव प्रणवेन सर्वासां बाचां संतृष्णत्वश्रुतेः । “महतो वेदवृक्षस्य मूलभूतो महानयम् । स्कन्धभूता ऋगाथास्ते शाखाभूतास्तथा परे” (ई. से १. २४) इति धर्मविशेषप्रतिपादकमागत्य मूलत्वोक्तेश्च । अतस्तथाभूत वेदविशेषवेदिन इह वेदवित्त्वेन स्तुतिः न स्ववेदभूतयत्किंचिद्वेदिन इति तत्राह वेदो हीति । वेदशब्दोऽपवर्गार्थिवेदभाग परः । ततः किमित्यत्राह छेद्यवृक्षेति । अयमभिप्रायः — असङ्ग शस्त्रच्छेद्यत्वानुपपतेरेव प्रणवादिपरत्वमप्ययुक्तमेव । “ततः पदं तत् परिमार्गितव्यम्” इत्येतदपि तत्रा- संगतम् ॥ " शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति” (वि. ६. ५. ६४ ) इतिवत् स्यादिति चेन्न ; विरुद्धत्वात् तव हि तन्निष्णातस्य परब्रह्माधिगम उच्यते ; अन तु तच्छित्त्वा ततः परं परिमार्गितव्य- मिति ; अतोऽस्यान्यार्यासंभवात् संसारविषयत्वे सिद्धे तद्विदो वेदवित्वेन स्तुतिः, तज्ज्ञानस्य वेदान्त प्रतिपाद्यार्थज्ञानोपयोगितयैवेति ॥ १ ॥ ऊर्ध्वमूलमित्यादिकं नैमित्तिकसृष्टिप्रक्रिययोक्तम् : अथ नित्यसृष्टिप्रक्रिययाऽप्युच्यते अथवेति । अपराधेति पूर्वोक्तपुनरुक्तिपरिहारार्थम् । पुनरपीति नित्यसृष्टिद्योतनम् ; कर्मलोकमधिकृत्य ऊर्ध्वं प्रवृत्तेर्विवक्षितत्वात् गन्धर्वादिपरत्वम् । अत एव पूर्वोक्तेन चतुर्मुखलोकावधिका घरशास्रवेनाविरोध इत्यभिप्रायेणाह गन्धर्वयक्ष देवादिरूपेणेति । “प्रागुक्तप्रक्रियया गुणानामुत्तरोत्तर जन्म हेतुत्वेन देव- मनुष्यादिशाखानां गुणप्रवृद्धत्वम् । गुणा इह साधारणाः सलिलस्थानीयाः; प्रकाण्डस्थानीया वा । अन विषयशब्दस्य सर्वसाधारणज्ञानादिविषयपरत्कन्युदासायाह शब्दादीति । प्रवालशब्दस्याव विद्रुमार्थत्वा संभवज्ञापनाय पवशब्दः । शाखासु हि भोग्यत्वेन पल्लवाः समुद्भवन्ति । तद्वदेव देवादिषु शाखास्वानीयेषु भोग्यतया शब्दादेरुद्रवात् पल्लवस्थानीयत्वम् ॥ 1 प्रणवविषयत्वमिति । ऊर्ध्वमूलमिति प्रकृतलोकस्येति शेषः । 2 कर्ममूलत्वेन अत एव भगवदधीनत्वेन वृक्षवत् छेद्यत्वेन च यो वेद स वेदवित् । तथा तस्य वेवैकगम्यत्वादिति भावः ।

कथमित्याह - तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 15 2 8. अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुवन्धीनि मनुष्यलोके ॥ 479 २ लोकमूलस्यास्य वृक्षस्य मनुष्याग्रस्थ अधो मनुष्यलोके मूलान्यनुसन्ततानि तानि च कर्मानुबन्धीनि कर्माण्येवानुबन्धीनि मूलानि अधो मनुष्यलोके च भवन्तीत्यर्थः । मनुष्यस्वा- स्थायां कृतैर्हि कर्मभिः अधो मनुष्यपश्वादयः, ऊर्ध्वं च देवादयो भवन्ति ॥ २ ॥ न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिनं च संप्रतिष्ठा । अस्य वृक्षस्य चतुर्मुखादित्वेनोर्ध्वमूलत्वम्, तत्सन्तानपरम्परया मनुष्याग्रत्वेनाघ- शास्वत्वम् मनुष्यत्वे कृतैः कर्मभिर्मूलभृतैः पुनरप्यधश्रध्वं च प्रसृतशाखत्वमिति यथेदं रूपं निर्दिष्टम् न तथा संसारिभिरुपलभ्यते । मनुष्योऽहं देवदत्तस्य पुत्रो यज्ञदत्तस्य पिता तदनुरूपपरिग्रहवेत्येतावन्मात्रमुपलभ्यते । तथा अस्य वृक्षस्य अन्तः विनाशोऽपि गुणमय- ; ननु ऊर्ध्वमूलस्याधश्शाखत्वं मूलानुगुण्येनोपपद्यतां नाम पुनरधधोर्ध्वं च प्रसृतेः किं मूलमिति शङ्काभिप्रायेणाह कथमित्यत्राहेति । अधश्च मूलानीत्यवान्तरमूलोक्तिः ; प्रासादशिखर परूढपलम्बिताया लतायाः क्षितिसंसर्गजमूलप्रान्तरप्र सूतोर्ध्व शाखन्तर वदित्यभिप्रायेणाह ब्रह्मलोकमूलस्येति । मनुष्यलोक- ग्रहणं तत्र कर्माधिकारभूयस्त्वज्ञापनार्थम् । समानाधिकरणसमासौचित्यात् कर्मणामेव च सर्वत्र मूलत्वोप पत्तेस्तदनुबन्धिनां गुणानामन्येषां वा मूलत्वनिर्देशायोगमभिप्रेत्याह कर्माण्येवानुबन्धीनीति । पुरुषमनु- बध्नन्तीत्यनुबन्धीनि यद्वा सुदृढाविच्छिन्नानीत्यर्थः । आत्मानुबन्धिनां कर्मणां मनुष्यलोकस्वमूलत्वो केः किं नियामकमित्यत्र मूलत्वप्रकारमुपपादयति मनुष्यत्वावस्थायां कृतैरिति । यथा न्यग्रोधादेरूर्ध्वशाखस्य शाखामे बीजरूपं जटारूपं वा मूलं जायते, तथा अधश्शाखस्यापि स्यादिति भावः ॥ २ ॥ ननु सर्वप्रत्यक्ष समतेऽस्मिन् संसारे यस्तं वेदेति कस्यचित् तद्वेदनेन प्रशंसनमयुक्तमित्यत्रोच्यते न रूपमस्येति । नात्र रूपानुपलम्भवचनस्य रूपाभावे तात्पर्यम्, निर्दिष्टरूपविरोधादित्यभिप्रायेणाह अव वृक्षस्येति । सर्वेषां संसारोपलम्भे सत्यपि प्रकृताकारेण नोपलम्भ इति तथाशब्दशभिप्रेतं विशृणोति चतुर्मुखादिश्वेने त्यादिना । संसारिभिरिति । अपवर्गोपयुक्तज्ञानरहितैरिति भावः । संसारिष्येष यस्तथा वेद, स मुक्तप्राय इति वा । कूटस्थपितृपुत्रादिरूपेण लोकेऽपि मूलशाखाचलवादिकं दृश्यत इत्यस्त्राह मनुष्योऽहमिति । तेषां हेयस्यापि संसारस्योपादानोपयुक्तं ज्ञानपस्ति न तु हानार्थमिति भावः । नान्तः इत्यादावपि तथाशब्दस्यानुषङ्गमाह तथाऽस्येति । समभिव्याहृता सङ्गशस्त्रच्छेद्यत्वानुगुणमन्तशब्दार्थमाह विनाश इति । आत्यन्तिकप्रलय इहासङ्गनिष्पादितोऽन्तशब्देन 1 5 1 कर्मानुबन्धीनीति विशेषणोभयपदकर्मधारयः : न तु तत्पुरुषः । मूलविशेषणम् । कर्माणि विहितनिषिद्वादिरूपाणि । कर्मफलस्योर्ध्वमपि जायमानत्वेऽपि कर्माणि तदर्थानि अध एव मनुष्य- लोके । तानि शाखाप्रजातबीजशिफावत् वृक्षसमृद्धिहेतवो भवन्तीत्यनन्तरभाध्यादौ स्पष्टम् । 2 यस्तं वेद स वेदविदिति वेदैकगम्यान आकारान दर्शयति न रूपमिति ।

480 श्रीभगवद्गीता - अ. 15. 8. मोगेष्वकृत इति नोपलभ्यते । तथा अस्य गुणसङ्ग एवाऽऽदिरिति नोपलभ्यते । तस्म प्रतिष्ठा च अनात्मनि आत्माभिमानरूपमज्ञानमिति नोपलभ्यते ; प्रतितिष्ठत्यस्मिन्न ति ज्ञानमेवास्य प्रतिष्ठा ॥ २ ॥ ‘अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलभसङ्गशत्रेण दृढेन छित्वा ॥ ततः पदं तत् परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः । एनम् उक्तप्रकारं विरूढमूलम् सुष्ठु विविधं रूढमूलमश्वत्थं सम्यग्ज्ञानमूलेन देन गुणमयभोगासंगाख्येन शस्त्रेण छित्वा ततः विषयासंगाद्धेतोः तद् पदं परिमार्जितव्यम् अन्वेषणीयम्, यस्मिन् गता भूयो न निवर्तन्ते ॥ ३ ॥ विवचितः तस्य च स्वरूपतः कारणतश्चानुपलम्भ:; नित्यपलयमात्र हि संसारिभिर्दृश्यत इत्यभि- प्रायेणाह गुणमय भोगेष्वसङ्गत इति । भोगशन्दोsa मोम्यपरः । प्रमाणसिद्धस्यान्तस्य आदेः प्रतिष्ठायाश्च स्वरूपनिषेघश्रमन्युदासाय उपलभ्यते इति पदमनुषज्जितम् । गर्भादिरूपस्यावान्तरादेरुप- लम्भात् प्रधानभूत आदिरिह विवक्षित इत्याह गुणमङ्ग एवेति । अत्र प्रतिष्ठाशब्देन परोक्तं परमात्माभिधानमयुक्तम्, निस्सङ्गानां सङ्गविषयस्य तस्याङ्गस्त्रच्छेद्यवृक्ष प्रतिष्ठात्वनिर्देशानौचित्यात् ; अत आदिभृतस्य सङ्गस्यापि निदानं क्षेत्रादिस्थानीयमज्ञानमिह अर्थौचित्यात् प्रतिष्ठोच्यत इत्याह अना- रमन्यात्माभिमानरूपमिति । एतेन ‘संप्रतिष्ठा मध्यम्’ इति व्याख्याऽपि निरस्ता । अज्ञाने कथं प्रतिष्ठाशव्यवृतिरित्यवाह प्रतितिष्ठतीति । अयं भावः – मूलस्थितिभूमिः वृक्षस्य प्रतिष्ठा कर्म च संसारवृक्षस्य मूलत्वेनोक्तम् ; तच्च “अविद्यासश्चितं कर्म” (वि. २. १३.७० ) इति वचनादज्ञाने स्थितम्, तदधीनत्वात् तदनुष्ठानस्य । ममकारस्यापि कर्महेतोरहङ्कार एवं कन्द इति स इह संसारवृक्ष प्रतिष्ठेति ॥ २ ॥

एनमिति ज्ञास्पद प्रकृतिवैचियपरामर्श इत्याह उक्तप्रकारमिति । सुष्ठुत्वं दृढन्निरूवा सनत्वेन अन्यैतमशक्यत्वम् । विविधत्व प्रायश्चित्तादिभिरेकैकस्य कर्माख्यमूलस्य च्छेदेऽप्यनादिकालं मनोवाक्कायैर्बुद्धिपूर्वकम बुद्धिपूर्वकं च विधिनिषेधविषयविचित्रकर्मणामनन्तप्रकारसंभृतत्वम् अङ्गोऽपि कदाचित् तादात्विकव्याध्यादिक्केशादपि भवति स तु न दृढः अतः सम्यग्ज्ञानमूलेनेत्युक्तम् । विषयत्यागदशायामिव आत्मान्वेषणदशायमध्यसङ्गोऽनुवर्तनीय इति ज्ञापनाय ततश्शब्दः । अत एव ततः परमिति परशब्दाध्याहारेण व्याख्यान्तरमयुक्तमित्यभिप्रायेणाह ततो विषयामङ्गाद्धेतोरिति । " आत्मानमन्विच्छेत्” (ना. उ. ३३. ६४ ) इत्यादिसुचनायाह अन्वेषणीयमिति । छन्दोनुरोधाय छान्दसं निवर्तन्तीति परस्मैपदमित्यभिप्रायेण खयमात्मनेपदं प्रयुक्त ॥ ३ ॥ | पदशब्दोन उत्तरलोकभाष्यानुसारात् जीवात्मविषयकः । पुरुषोत्तमनिरूपणात् प्रागन स्थितं सर्वे शुद्धजीवविषयकं हि युक्तम् । पष्ठादिश्लोकानुसाराचेति । 2 संभूतत्व पदेन सुष्ठुत्वविविधत्ययोः रूढपदार्थगतरोहण क्रियाविशेषणत्वं ज्ञायते ।

तात्पर्यकासहित गीताभाष्यम् 15 4-5. 481 कथमनादिकालप्रवृत्तोगुणमयभोग वा तन्मूलं च विपरीतज्ञानं निवर्तन इत्यत आह– नमेव चाऽऽद्यं पुरुषं प्रपद्यतः (प्रपयन) प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी 1 ४ अज्ञानादिनिवृनये तमेव च आद्यन् कुत्स्यादिभृतम्, “मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्” (गी. ९.१०), “अहं सर्वस्य प्रभवो मतस्तच प्रवर्तते” (१०. ८), “मत्तः परतरं नान्यत् किञ्चिदस्ति घन” (७, ८) इत्यादिकम् आद्यं (1) पुरुषमेव शरणं (?) प्रपद्येत् तमेव शरणं प्रपद्येत । यतः यस्मात् स्वस्य स्रष्टुरियं गुणमयभोगसङ्गप्रवृत्ति, पुराणी पुरातनी प्रकृता। उक्तं हि मयैतत्पूर्वमेव “देवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेन ते” (७. १४) इति । प्रपद्येयतः प्रवृतिरिति वा पाठ: ; तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपथ रणमुपगम्य, इयतः अज्ञाननिवृत्यादेः कृत्स्नस्यैतस्य साधनभूता प्रवृत्तिः पुराणी पुरातनी प्रसृता । दुगतनानां मुमुक्षूणां प्रवृत्तिः पुराणी । पुराना हि शरणमुपगम्य निर्मुक्तवन्यास्संजाता इत्यर्थः ॥ ४ ॥ निर्माfeater जिनदोष अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकानाः । द्वन्द्वैर्विमुक्तः सुखदुःखसंज्ञैन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ मामेव ननु दृढस्यासङ्गशस्त्रस्य लामे हि तेन च्छिद्येत; तदेव तु संसारिभिर्दुर्लभतरमिति शङ्कयोत्तर- ग्रन्थं संगमयति कथमिति । निर्मानमोहाः इत्यादिसमनन्तरप्रभ्धानुसन्धानेनाह अज्ञानादिनिवृत्तय इति । आद्यवं पूर्वोक्तप्रकारं तच्छब्देन स्वाध्यत इत्याह मयेति । यदाज्ञातिलङ्घनात् बन्धः स एव हि प्रसादितो मोचक इत्यभिप्रायेणैवकारः । तत्प्रपञ्चनरूपस्य यतः प्रवृत्तिः इत्यादेर्महदादिसृष्टिमात परत्वन्युदासाय इममेवार्थं प्रपत्तिवाक्ये प्रागुक्तं स्मारयति उक्तं हीति । " तेषामेवानुकम्पार्थन्’ (१०. ११), ‘मच्चित: सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात् तरिष्यसि (१८. ५८), ‘मामेकं शरणं व्रज’ (१८. ६६) इत्यादिकमपि भाव्यम् । अत्र प्रसृतादिशब्दैः सत्यत्वस्यैव प्रतीतेः परेषामिन्द्रजालदृष्टान्तः शब्दस्वारस्येन प्रत्यक्षादिभिश्च वाधितः । छन्दोवत् ऋषीणां प्रयोगानुमतेः प्रपद्येदिति परस्मैपदम् । तत्र स्वाभिमतं पाठान्तरमर्थान्तरं चाह प्रपद्येत्यादिना । उत्तमपुरुषत्वे वाक्यानन्वयात् इयत इति पदच्छेदः । एवञ्च शङ्कायाः साक्षादिदमुत्तरं स्यादिति भावः । इयच्छन्दस्यात प्रकृत साकल्यपरत्वमाह अज्ञाननिवृत्त्यादेः कृत्स्नस्येति । पुरुषव्यापारविषयत्वाय साधनभूतेत्युक्तम् । षष्ठयभिहितं संबन्धसामान्यमिह साध्य - साधनभावरूपविशेषे विश्रान्तमिति भावः । प्रसुता पुराणीत्यनेन शिष्टाचारप्रदर्शनमभिमतमित्याह पुरातनानामिति । तदेव विवृणोति पुगतना हीति ॥ ४ ॥ atrasanaमोह इत्याद्यनन्तरवाक्यमपि इयता इत्युक्तस्य विवरणतया सुसङ्गतमित्यभि- 1 भाष्ये मायातरणमुक्तम् । असंगहेतुत्वपराण्येत्र वाक्यानि स्वयं दर्शयति तेषामिति । तत्रापि संग पत्र प्रकृतः, मोहितं नाभिजानातीति । 2 पूर्वलोके निवर्तन्तीतिवत् । $1-61 482 श्रीभगवद्गीता - अ. 15. 5-6. एवं मां शरणमुपगम्य निर्मानमोहाः निर्गतानात्मात्माभिमानरूपमोहाः, जिससङ्गदोषाः जिगुणमय भोगसङ्गाख्यदोषाः । अध्यात्मनित्याः आत्मनि यत् ज्ञानं तत् अध्यात्मम् ; आत्मज्ञान- निरताः । विनिवृत्तकामाः विनिवृत्ततदितर कामाः सुखदुःखसंज्ञेन्द्रैश्च विमुक्ता, अमूढाः आत्मा- नात्मस्वभावज्ञ ॥ तदव्ययं पदं गच्छन्ति अनवच्छिन्न ज्ञानाकारमात्मानं यथावस्थितं प्राप्नुवन्तिः मां शरणमुपगतानां मत्प्रसादादेवैताः सर्वाः प्रवृत्तयः सुशकाः सिद्धिपर्यन्ता भवन्तीत्यर्थः ॥ ५ न तत् भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । यद् गत्वा न निवर्तन्ते तद् धाम परमं मम ॥ ६ तत् ‘आत्मज्योतिर्न सूर्यो भासयते, न शशाङ्कः, न पावकश्च । ज्ञानमेव हि सर्वस्य प्रायेणाह एवमिति । अत्र सामर्थ्यात् सङ्गनिवृत्तेः कारणं निर्मानमोहत्वमिति तदनुरूपं व्याख्याति निर्गतानात्मात्माभिमानरूपमोहा इति । अमृढाः इति पृथगुक्तेरल मानमोहमेलनव्याख्यानमयुक्त मिति भावः । आत्मसङ्गव्यवच्छेदाय गुणमयेति विशेषणम् । जितत्व फलमध्यात्मनित्यत्वम् ; तथ ‘अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम् ’ (१३. ११) इति प्रागुक्तम् तदाह आत्मनि यज्ज्ञानमिति । योगकाले नैरन्तर्येण, उत्थानकालेऽपि प्राचुर्येणाध्यात्मज्ञाननिरतत्वम् । खादुतमे स्वात्मज्ञाने निरतत्वाद तदितर- कामनिवृति: । विनिवृत्तकामत्यमिह विशेषतो निवृत्तकामत्वम् तब विषयसन्निधावप्युपेक्षकत्वम् । सङ्गकामयोर्हेतुहेतुमद्भावस्य पूर्वोक्तत्वाच्चापुनरुक्तिः । सुखदुःखसंज्ञैः अनुकूल प्रतिकूलस्वभावैरित्यर्थः । इदं चोपायदा विवक्षायां द्वन्द्वतितिक्षा परम् फलदशापरत्वे दुःखात्यन्तनिवृत्तिपरम् | ‘त्रिभिर्गुणमयेर्भा बैरेभिस्सर्वमिदं जगत् । मोहितम् ’ ( ७. १३) इत्युकमायातरणादिहामूढत्वम् । तच्च देहात्मभ्रमनिवृत्तेः निर्मानमोह इत्यनेनेोक्तत्वात् तद्यतिरिक्तात्मानात्मविषय समस्तभ्रम निषेधरूपमित्यभिप्रायेणाह आत्मा- नारमखभावज्ञा इति । यद्वा मोहहेतुनिवृत्तिलक्षकोऽत्र । मूढशब्दः अन्योन्यव्वावर्तका साधारणधर्मप्रतीत्या मनमोह निवर्तनीय इति भावः । खरूपतो निर्विकारत्वादात्मनां व्ययो ज्ञानसङ्कोचविकास- रुप:; तनिषेधफलितमाह अनवच्छिन्नज्ञानाकारमिति । पद्यत इति पदं प्रापणीयस्तथैवात्मा प्रक्षीणा- शेषभावनः’ (वि. ६ ७ ९३ ) इति परिशुद्धात्मनोऽपि परमात्मवत् प्राप्यत्वात् पदत्वम् । न चात परमात्मा पदशब्दाभिप्रेतः; अनन्तरश्लोके तस्यैव तच्छन्दपरानृष्टस्य मम धामेति व्यधिकरणनिर्देशात् । न च पदशब्दधामशब्दयोरिह दिव्यस्थानविषयत्वम् ; परिमार्गितव्यमिति तस्यान्वेषणीयत्वविध्ययोगात् । तस्य हि फलतया, अस्तीति ज्ञातव्यत्वमात्रम् ; न त्वात्मवत् समाधिपर्यन्तगवेषणास्पदत्वम् । मम धामेति निर्दिष्टस्यैव हि संसारावस्था ‘ममैवांश:’ ( ७ ) इत्यादिनोच्यते । अन्यथा परस्थानप्रतिपादनानन्तरं ‘भवांश:’ इति बद्धावस्थजीवनिर्देशोऽपि नातीव सङ्गत इति मावः । उक्तशका परिहारतया तमेवेत्यादेः पिण्डित तात्पर्यार्थ (तात्पर्य) माह मां शरणमिति ॥ ५ ॥ । प्रकाशकान्तरनैरपेक्ष्यद्योतनाय तुच्छन्दाभिप्रेतमाह आत्मज्योतिरिति । अयं भावः तच्छन्दस्य प्रकृतपरामर्शिरवखारस्यात् पदमव्ययं तदिति परिशुद्धात्मखरूपस्य प्रकृतत्वात् उत्तरश्लोकेऽपि अब आत्मज्योतिरिति पदेन श्लोकोऽयं जनकयाज्ञवल्क्यसंवादरूपबृहदारण्यक ( ६-३) प्रत्यभि- 1

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 15. 6. 488 प्रकाशकम् बाह्यानि तु ज्योतींषि विषयेन्द्रियसंबन्धविशेषिदमोनिरसनद्वारेणोपकार- काणि । अस्य च प्रकाशको योगः । तद्विरोधि चानादिकर्म । तन्निवर्तनं चोक्तं भगव त्यतिमूलमनङ्गादि । यद्वत्वा पुनर्न निवर्तन्ते तत् परमं धाम परं ज्योतिः मम मदीयम् मद्विभृतिभूतः ममश इत्यर्थः । " ‘ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः’ इति तस्यैवोक्तेः, अत्रापि श्रुतिसिद्धस्वयं ज्योतिष्ट्रध्यञ्जक घामशब्दप्रयोगात् जीवविषयोऽयं श्लोक इति । सूर्याद्यप्रकाश्यत्वं स्वभाववैपरीत्येन स्थापयति ज्ञानमेव हीति । सर्वस्येति । प्रकाश्यवर्गस्य तत्प्रकाशकतयाऽभिमतसूर्यादिज्योतिषोऽपीति भावः । ज्ञानं चेत् सर्वस्य प्रकाशकम्, तर्हि पि किं सूर्याद्यपेक्षया ? कथं च तेषु प्रकाशकत्वव्यवहार इत्यत्राह वाह्यानि त्विति । संबन्धविरोधीति सामग्रीमध्यपातिविशिष्ट संबन्धाकारविवक्षयोक्तम् । न हि कुड्यादिवत् तमो व्यवधा यकम् तमोन्यवहिता लोकस्थग्रहणात् ’ ॥ एवं सर्वप्रकाशकमात्मज्योतिः स्वयमेव किं न प्रकाशते, केन वाऽन्येन तत् प्रकाश्यमित्यत्राह अस्य चेति । चस्त्वर्थ: शङ्कानिवृत्यर्थः । स्वयंप्रकाशस्यापि यथावस्थित- समस्ताकारग्रहणे संसारिणां योग एवोपाय इति भावः । प्रकाशकान्तरप्रतिक्षेपे वेद्यत्वनिषेधशङ्काऽप्यनेन परिहृता । विशेषनिषेधः शेषाभ्यानुज्ञानपर इति भावः । योगोऽपि सर्वेषां किं न सिध्येत् ? तत्राह तद्विशेधीति । सांसारिकं कर्म योगोत्पत्तिप्रतिबन्धकमित्यर्थः । तर्हि सर्वेषां न सिध्येदिति शङ्कायां प्रकृतेन परिहरति तन्निवर्तनं चेति । गत्वा प्राप्येत्यर्थः । धामशब्दोऽत्र प्राग्यन्न नियमनस्थानपर: अपि तु सूर्यापेक्षत्वप्रतिक्षेपात् स्वरूपस्य प्रकाशरूपत्व सिद्धज्योतिर्याची । तत एव मम परं ज्योति रित्यन्वयो मन्दः । ममेति स्वसंबन्धविधिस्तु मुक्तदशाभाविपरम साम्यशङ्कितखातन्त्र्यपरिहारेण सार्थ इत्यभि प्रायेणाह पर ज्योतिर्मम मदीयमिति । ममैवांशः इति वक्ष्यमाणस्यापि निदानमिहाभिप्रेतमिति व्यञ्जयन् षष्ठयुक्तं संवन्धसामान्यं विशेषे नियच्छति मद्विभूतिभृत इति । विभूतित्वं च न गृहिणी गृहादिवत् अपि तु अपृथक्सिद्ध विशेषणांशत्वेनेत्याह ममांश इति । अयमभिप्रायः न तावन्निरवयव एकस्मिन् स्वरूपे अशव्यपदेशः, अंशस्यैकवस्त्वेकदेशरूपत्वेन भेदाश्रयत्वा देशांशिभावस्य । अन्यथा, एकस्मिन् कोंशः, कथांशी ? न हि स एव तस्यांश इति भ्रान्तोऽपि ब्रूयात् । न च भेदाभेदसंभव:, व्याघातसर्वश्रुतिकोपादिप्रसङ्गात् । “पादोऽस्य विश्वा भूतानि” (पु), “तस्यावयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्वमिदं जगत् " ( ४. १०), “यथामे: क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युच्चरन्ति एवमेवास्मादात्मनः सर्व एवात्मानो व्युचरन्ति (बृ. ४.१.२०) इत्यादिश्रुतिप्रतीतांशत्यं विशिष्टे विशेषणांशतयेति “अशो नानाव्यपदे- शात्” (त्र. २ ३.४२ ) इत्यधिकरणे, “प्रकाशादिवत नैवं परः” इति सूते स्थापितम् । अनेकेष्वेव ज्ञापक इति सूचितम् । तत्र हि किंज्योतिरयं पुरुष इति जनकप्रश्ने आदित्यज्योतिः, चन्द्रज्योतिः, अग्निज्योतिरित्यादि वदन् याज्ञवल्क्यः आत्मज्योतिरित्यन्ते आह । " 1 तमस इन्द्रियसंबन्धप्रतिघातकत्वे तमोव्यवहितयस्तुसंबन्धो न स्यात् । अतस्तपसो न घया- चारकत्वम् । अनुभवानुरोधात् तमोरहित वस्तुसंबन्धरूपो विशिष्टेन्द्रियसंबन्धः प्रत्यक्षहेतुरिति ।

484 श्रीभगवद्गीता - भ. 15. 69. आदित्यादीनामपि प्रकाशकत्वेन तस्य परमत्वम् । आदित्यादीनि हि ज्योतींषि न ज्ञानज्योतिषः प्रकाशकानि ज्ञानमेव सर्वस्व प्रकाशकम् ॥ ६ ॥ ७ शो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । सनष्पष्टानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्पति इत्थमुक्तस्वरूपः ननावनो ममांश एवं सन् कचिदनादिकर्मरूपाविद्यावेतो जीव भूतो जीवलोके वर्तमानो देवमनुष्यादिप्रकृतिपरिणामावशेपशरीरस्थानि मनष्यष्ठानीन्द्रियाणि aifa | कथिच पूर्वोक्तेन मार्गेणास्या अविद्यायाः मुक्तः स्वेन रूपेणावतिष्ठते । जीवभूत- सवसिंकुचितज्ञानैश्वर्यः कर्मलब्धप्रकृतिपरिणामविशेषरूपशरीरस्थानामिन्द्रियाणां मनष्प- ष्ठाशमीश्रम तानि कर्मानुगुणमितस्ततः कर्मति ॥ ७ ॥ , शरीरं यामीति यचाशुका प्रतवः । गृहीतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ ८ यत् शरीरमवाप्नोति यस्माच्छरीरादुत्का तत्वार्यामन्द्रियाणामीश्वरा एतानि इन्द्रियाणि भूतसूक्ष्मैपद गृहीत्वा संयाति युर्गन्धनिरामयात् । यथा वायु सक्चन्दन- कस्तूरिकाद्याशयात तत्स्थानात् सूक्ष्मावयवैस्तद् गन्धान् गृहीत्वाऽन्यत्र मंयाति तद्वदित्यर्थः ॥८ कानि पुनस्तानीन्द्रियाणीत्यत्राह- Q श्रोतं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं प्रमेव च । अधिष्ठाय सदचार्य विषयान् उपसेवते ॥ केनचिदुपाधिना एकतयाऽभिमतेषु कश्चिन्निरूप्यमाणः अंश इति व्यपदिश्यते । एवमेव हि पटादिराश्या- दिव्वपि । तच विशेषणविशेष्यभावेनावस्थितेष्वपि विशिष्टये ‘विशेषणांश’ इत्यादिव्यपदेशेषु तुल्यम् । तस्मादत्रात्यन्तभिन्नचोर्जीवपरयोर्विभूतितद्भावेन विशिष्टैवयात् विशेषणभूतो जीवो निष्कुप्य व्यपदिश्य- मान: प्रधानापेक्षया अंश इति व्यपदिश्यत इति । अत्र निरङ्कुशपारम्यवत्परमात्मव्यतिरिक्तविषय-धामशब्द- निर्दिष्टज्योतिर्विशेषणभूतं परमत्वं सन्निहितज्योतिरपेक्षयेति तत्फलितमाह आदित्यादीनामपीति ॥ ६ ॥ यद्येव त्वद्विभूतितया तवांश एव, तर्हि नित्यसूरिवर्गवदविशेषेण सर्वेषां परिशुद्धाकारयोगः किं न स्यादित्यत्र वद्धस्यापि स्वविभूतित्वमनूद्य बद्धमुक्तादिव्यवस्थापनं ममैवांशः इत्यादिनोच्यत इत्यभि- प्रायेणाह इत्थमुक्तस्वरूप इति .. …… has 2 ॥७॥ ॥ ८ ॥ ॥ ९ ॥ | ‘यद्गत्वा न निवर्तन्ते’ इत्यनेन यथावदात्मज्ञाने जाते तदनुच्छेद उक्तः, इदानीं तद्भावहेतु पश्चात् तदुद्भवहेतुञ्च चतुर्भिः श्लोकैराह ममैवेति । 2 अत्र ७.८९ लोकानां तात्पर्य चन्द्रिका न लभ्यते । मनन्प्पष्टानीन्द्रियाणीति सर्वेन्द्रियाणामप्युप- लक्षणम् । वाङ्मनसि संपद्यते, सर्वे प्राणा अनुत्का प्रन्तीत्यादिसूत्रतद्भाग्याद्यनुरोधात् । “हस्तादयस्तु स्थिते अतो नैवम्” इति सूनवेशन्तदीप वाक्यविचारो न्यायसिद्धाअनादी । उत्क्रमणस्यापादाना- पेक्षत्वात् कर्मनिरपेक्षत्वात् 8. लोके यदिति यस्मादित्यर्थे । उक्तविविधक्रियाश्रयत्वं जीवस्यैवति ईश्वरपदं जीवपरम् । कस्तूरिकायाशयात् कस्तूरिकादिरूपादाशयत् । गन्धदृष्टान्तेन यथा गन्धः आश्रयांशसहित एव कृष्यते, तथा इन्द्रियाणि तदाधारभूतसूक्ष्मसहितान्येव कृष्यन्त इति सूच्यते ।

तात्पचन्द्रिकासहित गीताभाग्यम् 15 11. 485 एताने मनपष्ठनीन्द्रियाणि अधिष्ठाय स्वस्वविषय वृत्यनुगुणानि कृत्वा तान् शब्दा- दीन् विषयान् उपसेवते उपभुङ्क्ते ॥ ९ ॥ S उत्क्रामन्तं स्थित वाऽपि भुञ्चानं या गुणान्वितम् । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ एवं गुणान्वितं सच्चादिगुण कृतिपरिणाम विशे मनुष्यस्यादिसंखानपिण्डसंसृष्टम, पिण्डविशेषादुत्क्रामन्तं पिण्डविशेषेऽवस्थित वा गुणमयात् विपयान् भुञ्जानं वा कदाचिदपि प्रकृतिपरिणामविशेषमनुष्यस्वादिपिण्डाद्विलक्षणं ज्ञानेकाकारं विमूढा नानुपश्यति । विमूढाः मनुष्यत्वादिपिण्डा[कारा]त्माभिमानिनः । ज्ञानचक्षुवस्तु पिण्डात्मविवेकविषयज्ञानवन्तः सर्वावस्थमयेन विविक्ताकारमेव पश्यन्ति ॥ १० ॥ 11 यन्तो योगिनचैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् । यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पचन्त्यचेतसः ॥ ११ मत्पत्तिपूर्वक कर्मयोगादिषु यतमानास्तैर्निर्मलान्ताकरणा योगिनो योगाख्येन agar आत्मनि शरीरेऽवस्थितमपि शरीराद्विविद्धं स्वेन रूपेणावस्थितमेन पश्यन्ति । यत- माना अप्यकृतात्मानः मत्पचिविपणिः तत एवासंस्कृतमनसः सत एवं अचेतसः आत्माव- कर्मकलापनिगलितस्य कलेवर कारागृहेऽवस्थानम्, तत्रोत्क्रमणप्रवेश | दिक्लेशः, तत्रस्थस्य च विष- मधुकपक्षुदतरविषयोपसेवा चोक्तानि । अथ सदुपरि तन्निदानभूतमात्मापहरणचौर्यमुपक्षिप्य योग्यानु- पलम्भं च परिहरति उत्क्रामन्तमिति श्लोकेन । गुणान्वितत्वमितरेषां हेतुरित्यभिप्रायेण पूर्व तया- ख्या उत्क्रमणादिकथनं सर्वावस्थोपलक्षणमित्यभिप्रायेण कदाचिदपीत्युक्तम् । अहमिति नित्यमुप- लभ्यमाने सर्वेषां स्वात्मनि, भुञ्जानतादौ च खात्मसाक्षिके कथं केचिन्नानुपश्यन्तीत्युच्यत इत्यत्राह मनुष्यत्यादिपिण्डाद्विलक्षणमिति । प्रकृतिपरिणामविशेषमनुष्यत्वादिविशिष्टपिण्डादित्यर्थः । ज्ञानै- काकारत्वो किवैलक्षण्यप्रकाराणामुपलक्षणार्थी । विदा नानुपश्यन्तीति भगवतस्सानुक्रोशोक्तिः । यथावस्थितात्मदर्शनमूलं विमूढत्वं तद्विषयमेवेत्याह मनुष्यत्वादिपिण्डात्माभिमानिन इति । नित्य- स्वप्रकाशत्वाद्यतिरेकाय विविक्ता कारवोक्तिः ॥ १० ॥ उक्त एवार्थः सहेतुकमुपपाद्यते यतन्त इति लोकेन । यवन्तो योगिन इति पूर्वपचितमह स्मारितमित्याह मत्प्रतिपूर्वकमिति । आत्मशब्दोऽत्रार्थान्तरानन्वयात् प्रस्तुतशरीरविषयः । तथा सति अदर्शनका हेतुश्चादितो भवतीत्यभिप्रायेणाह शरीरेऽवस्थितमपीति । यतमानानां कथमकृतात्मत्व- मित्यत्राह मत्पत्तिविरहिण इति । अत्रासंस्कृत मनस्त्वम् (?) शरणवरणाभावः । विद्यमानस्यापि 1 वृत्तिः ज्ञानम् । 2 उपभोगः सुखदुःखानुभवो ज्ञानरूपः । तद्धेतुत्वं ज्ञानेन्द्रियाणामेव । कर्मेन्द्रियैः कर्मोत्पादने तदधीनानुभयः ज्ञानेन्द्रियायत्त इत्येतावता प्राधान्यादेतन्मानोक्तिः । गमनं तु सर्वेषामेव । 3 ज्ञानचक्षुष इत्युक्तम् तद् ज्ञानं किंरूपमिति विशदयति तत इति । 4 प्रकृतिपरिणमस्य विशेपभूतो मनुष्यस्यादिर्यस्य पिण्डस्वति भाष्ये बहुब्रीहिरिति भावः । 5 प्रार्थनान्धिवमव्यासरूपपत्तिविरहयोकाया त एवेति तत्साध्ययोकः कथं शरण-

486 श्रीभगवद्गीता म. 15. 12-18. लोकन समर्थचेतोरहिताः नैनं पश्यन्ति ॥ ११ ॥ एवं रविचन्द्रानीनामिन्द्रियसन्निकर्षविरोधि संतमसनिरसनमुखेनेन्द्रियानुग्राहकतया प्रकाशकानां ज्योतिष्मतामपि प्रकाशकज्ञानज्योतिरात्मा मुक्तावस्य जीवावस्थय भगवद्वि- भृतिरित्युक्तम् ’ तद्धाम परमं मम’, ‘ममैवांशो जीवलोके जीवभूतस्सनातनः’ इति । इदानी- मचिपरिणामविशेषभूतमादित्यादीनां ज्योतिष्मतां ज्योतिरपि भगवद्विभृतिरित्याह- + यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयते ऽखिलम् । यच्चन्द्रमसि यशानौ तत् तेजो विद्धि मामकम् ॥ १२ अखिलस्य जगतो मासकमेतेषामादित्यादीनां यत् तेजः, तत् मदीयं तेजः तैस्तैरा- राधितेन मया तेभ्यो दत्तमिति विद्धि ॥ १२ ॥ पृथिव्याश्च भूतधारिण्या वारकत्वशक्तिर्मदीयेत्याह- आगमाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चौषधीः सर्वास्सिोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ चेतसः प्रकृतोपयोगाभावादसत्कल्पत्वमचेतशब्देन विवक्षितमित्याह आत्मावलोकनसमर्थचेतो- रहिता इति ॥ ११ ॥ ‘यादित्यगतं तेजः’ इत्यादेः पूर्वोत्तरासङ्गतिपरिहाराय सुखप्रहणाय चोक्तमर्थं निष्कृप्याह एवं रविचन्द्रा मीनामिति । आत्मज्योतिषो विभृतित्वोक्त्यनन्तरं तत्प्रकाशनासमर्थतया व्यवच्छेद्यत्वेन प्रसक्तानां प्राकृतज्योतिषामपि विभूतित्वोक्तिर्युक्तेत्युक्तं भवति । अन्येषां तेजः कथमन्यस्य स्यात् ; अतोऽवादित्यादितादा प्रतीयत इत्यलाह तैस्तैराराधितेनेति । श्रयते हि “येन सूर्यस्तपति तेज सेद्धः” (काठ. ३. ९), “यस्यादित्यो मामुपयुज्य भाति”, “न तत्र सूर्यो भाति” इत्युपक्रम्य, “तस्य भासा सर्वमिदं विभाति” (सु. २. २. ११) इति । अतः सबै स्वत ईश्वरशेषभूतं सत् तचत्कर्मानु- रूपात् तत्सङ्कल्पात् कियन्तं कालमन्येषामपि शेषश्वं भअत इति भावः । अत्र तेजश्शब्देन चैतन्य ज्योतिर्विवक्षा जगङ्गासयतेऽखिलमित्यादिना न सङ्गच्छते । न चादित्यादिगतत्वेन चैतन्यमस्माकं घटादीन् प्रकाशयति । ‘सर्वत्र चैतन्याविशेषेऽप्यादित्यादिषु सत्त्वाधिक्यात् दर्पणादिवत् इत्यप्यसारम्, तन्मते चैतन्यस्य व्यङ्गत्वाद्य संभवादिति ॥ १२ ॥ ज्योतिषां प्रकाशकत्वशक्तिः स्वकीयेत्युक्तम् । एवमन्येषामपि सर्वेषां तत्तद्विशेषकार्यजननशक्तिः स्वकीयेति पृथिवी सोमवैश्वानराणां धारणाप्यायनपचनशक्तिभिरुपलक्ष्यते; अन्यथा स्वशक्तिमात्रकथने प्रकृत वैरूप्यादित्यभिप्रायेणाह पृथिव्याश्च भूतधारिण्याः धारकस्व शक्तिर्मदीयेति । घरणा भावः । अतः शरणेति न स्यात् । वरणाभावः भगवदवृतत्वम् । भगवत्कर्तृकवरणासंस्कृतत्वम् । शरणचरणाभावप्रयुक्तो वरणाभाव इति वा पाठ: ? | 1 इन्द्रियैर्विषयोपसेवनपरस्य जीवस्योपकारका आदित्यादय इत्युक्तम् । तत् उपकार- कस्वमपि भगवदधीपमित्युच्यते । 2 प्रकाशरूपोपकारहेतुतया प्रसक्तयोश्चन्द्रस्याग्नेधाम्यविधोपकारहेतुत्वं वक्ष्यन् तयोः जलसे अस्यानुसंधानात् पृथिव्युपस्थितौ तद्वत् पृथिव्या अय्युपकारकत्वमाह गामिति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 15 13 15. 487 अहं पृथिवीमाविश्य सर्वाणि भूतानि ओजसा ममाप्रतिहतसामर्थ्येन धारयामि । तथाऽदम् अमृतरसम्यस्सोमो भूत्वा सर्वोषधीः पुष्णामि ॥ १३ ॥ अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाभ्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १३ अहं वैश्वानरः जाठगनलो भूत्वा सर्वेषां प्राणिनां देहमाश्रितः तैर्भुक्तं खाद्य- चू (चो) यलेापेयात्मकं चतुर्विधमनं प्राणापानसिमेदसमायुक्तः पचामि ॥ १४ ॥ अत्र परमपुरुषविभृतिभृतौ सोमवैश्वानरो अहं सोमो भूत्वा वैश्वानरो भूत्या इति वत्सामानाधिकरण्येन निर्दिष्टौ । तयोश्च सर्वस्य भूतजातस्य च परमपुरुषसामानाधि- करण्यनिर्देशहेतुमाह- सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिज्ञनिमपोहनं च । वेदैव सर्वरहमेव वेद्यो वेदान्तकृत वेदविदेव चाहम् ॥ * तयो। सोमवैश्वानस्योः सर्वस्य च भृतजातस्य सकलप्रवृत्तिनिवृत्तिमूलज्ञानोदयदेशे सर्वाणीति । चराणि स्थावराणि चेत्यर्थः । अन्ये हि पदार्थाः प्रतिघातिना संयोगेन धारयन्ति; अतस्तद्यद्यवच्छे- दार्थ ओजसा इति खासाधारणशक्तिनिर्देशः । तदभावे पृथिव्या धारकत्वशक्तिः प्रतिहन्येतेत्यभिप्रायेणाह ममाप्रतिहत सामर्थ्येनेति । श्रवते च ‘येन द्यौरुमा पृथिवी च हृदे’ (यजु. ४२.८ २) ‘येनेमे विधृते उभे, विष्णुना विधृते भूमी’ (य. आ. १. ८. २), ‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि द्यावापृथिव्यौ विधृते तिष्ठतः (बृ. ५८ ९) इति । सोमत्वाकारोऽल रसात्मक इति विशेष्यते । तेन पोषणद्वारविवक्षामाह अमृतरसमयस्तोमो भूत्वेति । अत्र विशेषणदावत्या रसैः पुष्णातीति गम्यते ॥ १३ 1 जाठरानलो भूत्वेति । “कोष्ठे ऽभिर्भुक्तसू (मोक्तुमिच्छति” (मो. घ. २४५. ८) इति तेन शुक्तमिति भावः । ननु " त्रेधा विहितं वा इदमन्नमशन पानं खादः” इति वचनात् कथं चातुर्विध्यम् ? तत्राह खाद्यचूग्य लेह्यपेयात्मकमिति । आकारान्तरेण संग्रहादन्यत्र लेघोपदेश इति भावः । " अपान- प्राणयोर्मध्ये प्राणापानसमाहितः । समन्वितस्समानेन सम्यक्पचति पावकः " (भा. आनु. २४६. २३) इत्यादिण्वान्तरपवनवृत्तिसन्धुक्षितो ह्यमिः पचनाय प्रभवतीत्युच्यत इत्यभिप्रायेणाह प्राणापान- वृत्तिभेदसमायुक्त इति । एक एव हि वायुः शारीरोऽनेकवृतिरिति, “पञ्चवृत्तिर्मनो वयपदिश्यते” (त्र २. ४ ११ ) इति सूत्रमाप्येण, ‘प्राणोऽयानो व्यान उदानरसमानोऽन इत्येतत् सर्वं प्राण एव’ (बृ. १. ५. ३) इति श्रुत्योपपादितम् ॥ १४ ॥ ‘सर्वस्य चाहम्’ इति लोकस्या साङ्गत्यशङ्कापरिहारायोक्तसामानाधिकरण्य हेतु परत्वेन तिमाह अत्र परमपुरुषविभूतिभृतावित्यादिना । चशब्द उक्तसमुच्चयार्थ इत्यमिप्रेत्य उक्तार्थमाह तयोस्सोम- वैश्वानरयोरिति । सर्वस्येत्यस्य हदीत्येतत्समभिव्याहारसामर्थ्यब्धार्थमाह सर्वस्य च भृतजातस्येति । हृदीति निर्देशस्य प्रयोजनं सूचयितुं तत्स्वभावमाह सकलप्रवृत्तीति । आकाशवनिविष्टत्वव्यवच्छेदायाह

488 ; श्रीभगवद्गीता-अ 15 15. मात्मतया स · तथा थुतयः, “ः प्रविष्ट- । ● * हृदि सर्वे संकल्पेन नियच्छन् sareer जनानां म” (य. आ. ३. ११. २), “यः पृथिव्यां न” (इ. ५. ७. ३), “य आत्मनिष्ठन् जात्मनोऽयरो…. यमपति”, (वृ. ५. ७ २२. मा), “पद्म- कोशीका हृदयं वाप्यशेमुखम् " (ना), “अथ यदिदमणिन् अझपुरे दह पुण्डरीकं वेश्म” (छा. ८. १. १) त्यायाः स्मृतपश्च, “शास्ता विष्णुकोषम्य जयगो यो जग यः (वि. १. १७.२० ), “प्रग्राः सारं सर्वेममी (मनु. १२.१२२), “aat raat aat यस्तचैव हृदि स्थित” (मनु ८.९२ ) इत्याद्याः अमन एव सर्वेषां स्मृतिर्जायते । स्मृतिः पूर्वानुभूतविषयमनुभवसंस्कारमालजं ज्ञानम् । ज्ञानम् इन्द्रिय- लिङ्गागमयोगजो वस्तुनिया मोऽपि मनः । अपोहन व अपोहनम् - ज्ञाननिवृति | अपोहनम् कहने वा ऊहनगृहा: ‘कहो नाम इदं प्रमाणमित्थं प्रवर्तितुमईतीति प्राण- प्रवृश्यनाविषयं श्रागग्रचादिनिरूपणजन प्रमाणानुग्राहकं ज्ञानम् स हो मन एव । वेदैश्व सौरहमेव वेधः । अतोऽसमवायुपमेन्द्रादीनां तन्मन्देन महात्मत्वात् पापमेव देवमनुष्य जन्मे वेदान्तकृत् नाम्- आया . इति । आत्मोपादावोक्तम् मनकल्पेन (नयच्छति । तथाऽऽ. हुरिति । नियमनार्थमन्तः पविष्टत्वे सत्यत्वेन चेममा हुरित्यर्थः । प्रथमपादोक्तार्थो द्वितीयपादेनोच्यमानायें हेतुरित्याह अ इति । जायत इति च अर्थसिद्धकथनम् । श्रायुदासाह स्मृतिरिति । ‘बाह्यविषगानन्दितत्वमत व्युदासायोक्तम् पूर्वानुभूतविषयमिति । प्रत्यभिज्ञानप्रत्यक्ष- व्यावृत्त्यर्थं मात्र पदम् | गोबलीवर्दन्या यगभिप्रेत्य ज्ञानपदं व्याच इन्द्रियलिङ्गेति । ‘पोडदोन इत्यादि- प्रयोगानुसारेणा पोहनशब्दस्य निवृत्तिपरत्वम्, निवृत्तेः प्रतियोनिसाकाङ्क्षत्वेन प्रकृतयोगकत्वं चाभिप्रेत्याह (अपोहनं ज्ञाननिवृत्तिरिति । पूर्वम्, “अप परी दर्जने” (अष्टा १ ४ ८८) इति अपेत्यस्य वर्जनद्योतकत्वमभिप्रेत्य व्याख्यातम् इदानीं सन्दविवक्षया, ‘अध्याहारस्तर्क ऊहः’ (नाम. १. घी) इनि कोशानुसारेण ज्ञानपदोक्तप्रमाणज्ञानानुग्राह कतर्कपरत्वमुचितमित्यभिप्रायेण व्याचष्टेोइन- मूहनं वेति । ऊहनशब्दच भावे ल्युडन्त इत्याशयेनाह नह इति । इत्थं वर्तितुमर्हतीति । चाक्षुषयमा रूपरूप देकाश्रययोग्यचक्षुस्संबन्धविषये प्रवर्तितुमर्हतीत्येवमादिरूपप्रमाणप्रवृत्त्यर्हताविषय- मित्यर्थः ) ‘सर्वस्व चाई हृदि सन्निविष्ट:’ इत्युक्तसर्वान्तरात्मत्वस्य ‘वेदैश्व सर्वेरहमेव वेद्यः’ इत्यत्रापि हेतुत्वमाह अत इति । सर्वेर्वेदेऽहमेव वेद्य इति । ‘नारायण महाज्ञेयम्’ (ना) ‘वचसां वाच्यमुत्तमम् ’ (….) इत्युक्तप्रधानवेद्योऽहमेवेत्यर्थः । शरीरवाचिशब्दैरासन एवं प्रधानवेद्य दृष्टान्तमाह देवमनुष्या भ T ‘स्मृतिर्न बाह्यविषया नटेऽप्य स्मृतिदर्शनात्’ (जिज्ञा.) इति भाष्यादिकमनुसंधेयम् । 2 (ऊह इति । स्मृतिमुक्त्या तुमनुभवं ज्ञानपदेनोक्त्या न तर्क पोहनपजाति भावः । अतो न ज्ञानातिरिक्त मीमांसकपसिद्धोहनसकिरत्न ।

सात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 15 15 16 489 ‘इन्द्रं यजेव’, ‘वरुणं पजेत’ इत्येवमादीनाम् अन्तः फलम् फले हि ते सर्वे वेद। पर्यवस्यन्ति अन्तकृत फलक वेदोदितफलस्य प्रदाता चाहमेवेत्यर्थः । तदुक्तं पूर्वमेव, ‘यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयाऽचितुमिच्छमि (७. २१) इत्यारभ्य ‘लभते च ततः कामान् मयैव विहितान् हि सानू’ इति, अहं दि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च (९. २४) इ वेदविदेव चाहन-वेदविवाहमेव । एवं मदभिधायिनं वेदमहमेव वेद इतोऽन्यथा यो वेदार्थे व्रतेन स वेदविदित्यभिप्रायः ।। १५ ।। अयो मत एव सर्ववेदानां सारभूतमर्थे शृणु- –द्वाविमौ पुरुषी लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६ J; श्रभ्येति द्वाविमौ रुपों लोके प्रथितौ । तत्र क्षरशन्दनिर्दिष्टः पुरुषः जीव- दीनि । " चत्वारः पञ्चदशशता: ‘….देवत्वं गच्छन्ति” (सा.म.बा. २६३), “शरीरजैः कर्मदोवैर्याति स्थावरतां नरः । वाचिकैः पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजादिताम् " (मनु १२. ९) इत्याद्यनन्यथा सिद्धवैदिक- लौकिकप्रयोगात् मनुष्यादिशब्दानामात्मपर्यन्तत्वं मुख्यमेवेति भावः । वेदान्तशब्दस्योपनिषत्परत्वे च प्रकृतासङ्गत्या अनुपपत्त्या च अन्तशब्दस्य चरमवाचित्वमभिप्रेत्य व्याचष्टे वेदानामिति । इन्द्रेति । इन्द्रं यजेत, वरुणं यजेतेत्येवमर्थवावयानामित्यर्थः । “ऐन्द्रं दध्यमावास्यायाम (यजु. २. ५. ४. ५ ) " ऐन्द्रं पयोमावास्यायाम्”, “तावतो वारुणांश्चतुष्कपालान्निर्वपेत्” (यजु. २. ३. १२. १) इत्यादीनामिति यावत् । अन्तशब्दस्य कथं फलपरत्वमित्यत्तस्तदुपपादयति फले हीति । “अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च” (गी. ९. २४) इतिवत् वेदैश्व सर्वैरहमेव वेद्या इत्यनेन फलित सर्वकर्म समाराध्यत्वानन्तरं तत्फलप्रदत्योति तैरेव (त्योक्तिरेव ?) सकतेति सूचयन् फलित- म ससंवादमाह वेदोदितफलस्येत्यादिना । एवकारस्य यथाश्रुतान्वये अयोगव्यवच्छेदाश्वं स्यात् तच्चायुक्तम् भगवति वेदवित्त्वायोगस्याप्रसक्तेः ([युक्तेः) ; अतो विशेष्यान्ययमाह वेदविच्चाहमेवेति । ‘ये च वेदविदो विप्राः’ (भा. व ८६. २६) इति भगवदतिरिक्तानामपि वेदवित्वप्रतीतेः अहमे वेति कथमितरयोगव्यवच्छेद इत्यतस्तदभिप्रायनाह एवं मदभिघायिनमिति ॥ १५ ॥ सर्ववेदसाररूपपुरुषोत्तमयाथात्म्यप्रतिपादनम् उक्तेन सङ्गमयन् अवतारयति असो मन एवेति । लोक्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या प्रमाणपरत्वमभिप्रेत्य प्रथितः इत्येतदनुषज्य वचनविपरिणामेन योजयति लोके प्रथिताविति । प्रमाणं च “अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोग मजोऽन्यः " (ना) इत्यादिकमभिप्रेतम् । पुरुषशब्दनिर्दिष्टात्मनः स्वरूपेण क्षरत्वायोगात् शरीरद्वारा तदित्यभिप्रेत्य तृतीयपादं व्याचष्टे तत्र शब्दनिर्दिष्ट इत्यादिना । इत्येकत्वनिर्देशेन भृतानीति बहुत्व- i चत्वारः पञ्चदशरात्राः इति पृथग्वाक्यम् 1 पञ्चदशरावाख्याः सत्वयागाश्चत्वारो भवन्तीत्यर्थः । उपरि तद्विवरणवाक्यानि बहूनि । तत्र प्रथमवनिरूपणावसाने तदनुष्ट। यिनां फलमाह देवत्वं गच्छन्तीति । तदनुष्ठायिनां मनुष्याणां देवत्वप्राप्तिः फलमिति । 2 अहमेव वेदविदित्यस्य, अहं यथा जानामि, तथा ज्ञानयानेत्र वेदविदित्यर्थपर्यवसानम् । ST-62

490 श्रीभगवद्गीता — अ. 15 16 17, शब्दाभिलपनीयत्रसादिस्तम्व पर्यन्तचरण स्वभावाचित्संसृष्ट सर्वभूतानि । अत्राचित्संसर्गरूपै- कोपाधिना पुरुष (क्ष- १) इत्येकस्व निर्देशः । अक्षर शब्द निर्दिष्ट कूटस्थः अचित्संसर्ग वियुक्तः स्वेन रूपेणावदितो मुक्तात्मा । सत्वचित्संसर्गाभावाद परिणाम विशेषमश्नादिदेह! साधारणो न भवतीति कूटस्थ इत्युच्यते । अत्राप्येकत्व निर्देशोऽचिद्वियोगरुपैकोपाधिनाऽभिहितः । न हि इतः पूर्वमनादी काले मुक्त एक एव । ययोक्तम्, ‘बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः’ ( ४. १०), ‘सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च (१४. २) इति ॥ १६ ॥ 1 उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकलयमाविश्य विभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १७ उत्तमः पुरुषस्तु ताभ्यां क्षराक्षरशन्दनिर्दिष्टशम्यां बद्धमुक्त पुरुषाभ्याम् अन्यः अर्था न्तरभृतः परमात्मेत्युदाहृतः सर्वासु श्रुतिषु । परमात्मेति निर्देशादेव त्तमः पुरुषो बद्धमुक्त- पुरुषाभ्यामर्थान्तरभूत इत्यवगम्यते । कथम् १ यो लोकलयमाविश्य विभर्ति । लोक्थत इति निर्देशस्तूपाधिकृत इति काव्युदासायाह अत्राचित्संसर्गेति । द्धात्मनां स्वरूपनो भेदाभावे सर्वदुःखमुखपतिसन्धानं सर्वेषां स्यादिति भावः । कूटस्थशब्दोऽनेक सन्ततिमूलपुरुषे प्रसिद्धः । स चात्र न परमपुरुष: ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ इति तस्य पृथग्वक्ष्यमाणत्वात् । नापि हिरण्यगर्भादिः, तस्य देह- संबन्धित्वेन श्रश्शब्द निर्दिष्टत्वात् नापि मुक्तात्मा, रुढ्यायविषयत्वादित्यतस्तव योगवृत्तिमभिप्रेत्य मुक्तात्मपर इत्याह अचित्संसर्गनियुक्त इति । योगवृत्तिमुपपादयति स स्विति । ब्रझादिदेहेति । ब्रह्मादिदेहसंबन्धा यत्तविचित्रसुखदुःखाद्यसाधारणाकारो न भक्तीत्यर्थः । एतेन, ‘स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ’ (छा. ८. १२. २) इति श्रुत्युक्ता सङ्कुचितज्ञानका कारत्वलक्षणसाधारणाकारो भवतीत्युक्तं भवति । तथाच कूटवतिष्ठतीति कूटस्थ इति व्युत्पत्तिरपि सूचित । साधारणाकारत्वमेवात्र कूटसादृश्यमिति भावः - अत्राप्येकत्वनिर्देश एकोपाधिकोडीकारनिवन्धन एवेत्याह जवापीति । निर्देशः अभिहित इत्येतत्, पाकं पचतीतिवत् द्रष्टव्यम् । उक्तार्थे हेत्वभिप्रायेण मुक्तात्मबहुलं सप्रमाणमाह पूर्वमनादौ काल इति ॥ १६ व अप्राप्तत्वादन्यत्वस्य विधेयत्वं वदन् तस्य प्रतियोगिसापेक्षत्वात् प्रकृतक्षराक्षरपुरुषयोरेव प्रतियो गित्वमाह उत्तमः पुरुषस्तु ताभ्यामिति । ‘परमात्मेत्युदाहृत’ इत्यस्य विधेयपरत्वासंभवेन अन्यत्वहेतु- परत्वमाह सर्वासु श्रुतिव्विति । " तस्यादिशखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः " (ना), “आत्मा नारायणः परः " (ना) इत्यादिष्वित्यर्थः । परमात्मेति निर्देशहेतुत्वोपपादकत्वेनोत्तर धमवतारयति कथमिति । लोकशब्दस्य भुवनपरत्वे लोकतयं भूरादिलोकत्रयं स्वर्गमर्त्यपाताललक्षणलोकत्रयै वा स्यात् । तथा च तयापनमरणयोः सर्वात्मत्वपर्यवसितपरमात्मत्येोपपादकत्वेन यक्षराक्षरात्मक सर्वान्यत्व- साधकत्वं न स्यात् । कृत कम कृतकं कृतकाकृतकमिति लोकत्रयपरस्त्रेऽपि तत्रत्यपुरुषेषु लक्षणा स्वीकार्या; ततो वरं योगवृत्याश्रयणमित्यभिप्रेत्य व्याचष्टे लोक्यत इति लोक इत्यादिना । कथमचा 1 अवेदं लोकद्वयं स्तोत्रभाष्ये (लो. 12) व्याख्यातम् । 2 उपपादकत्वेनेत्यस्य साधकत्वे ऽन्वयः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गोताभाष्यम् 16, 17-18. 491 लोक:; तत्त्रयं लोकत्रयम् । अचेतनं तत्सुतनो मुक्तथेति प्रमाणावमभ्ययं य आत्मतया आविश्य विभर्ति स तस्मात् व्याध्याद्भर्तव्याचार्थान्तरभृतः । इवोक्ता- लोकलयादर्थान्तरभूत यतः सोऽव्ययः, ईश्वरश्च : अव्ययस्त्रभानो हि व्ययस्वभावादचेतनात् तत्संबन्धेन तदनुसारिणश्च चेतनादचित्संबन्धयोग्यतया पूर्वसंबन्धिनो क्ताच्चार्थान्तरभृत एव । तथैव लोकल यस्येश्वरा, ईशित स्यात् तसादर्थान्तरभृतः ॥ १७ ॥ ईशितव्यात् 1 1 यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १८ क्षुषयोर्वद्धमुक्तयोर्लोकनकर्मत्वमित्यत आह प्रमाणावगम्यमेतत्तयमिति । य इति । ‘अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां सर्वात्मा’ (य. आ. ३. ११), ‘मर्ता सन् श्रियमाणो विभर्ति (य. आ. ३. १४) इत्यादिकमलाभितम् । स इति । परमात्मेति निर्दिष्ट इत्यर्थः, य इत्यस्य तत्परत्वात् प्रत्येकं विशेषणा- नामन्यत्वसाधनसामर्थ्यात् तदर्थस्थितिमात्रविवक्षायामत्रानपेक्षितोक्त्या पदान्तरवैदित्यभि प्रायेणाह इतखेति । अत्र आवेशमरणेश्वरत्वानां कर्मकर्तृभावेन अन्यत्योपस्थापकत्वम्, अन्ययत्यस्य तु साक्षात्स्वाभावविरोधादित्यभिप्रायेणाह अव्ययस्वभावो हीति । एवमवान्तरवैषम्यं दर्शयिष्यति ( 19 ) अव्ययस्वभावतया व्यापन भरणैश्वर्यादियोगेन चेति । स्पेनदार इति । तदधीन जन्मविनाशादिक्लेशभाज इत्यर्थः तद्वत् ज्ञानसङ्कोचविकासलक्षण विकारयोगिन इति वा । योग्यता नाम सहकारिसन्निधौ कुर्वत्स्वभावत्वं सहकार्यभावप्रयुक्तकार्याभावकत्वं वा । सा च मुक्त स्याप्यस्तीति स्वभावविरोधस्तत्राप्यविशिष्ट इत्याह अचित्संबन्धयोग्यतया पूर्वसंबन्धिन इति । * अनवच्छिन्नाव्ययत्वं मुक्तस्यापि नास्तीति भावः । ईश्वरशब्दोऽत्र नानुपयुक्तसंज्ञामात्ररूप इत्यभि- प्रायेणाह तथैतस्येति । अत्र आत्मलक्षणान्तर्गतानुप्रवेशधारणनियमनानां कण्ठोक्तौ स्वार्थधारणादिवशदेव शेषित्वमपि सिद्धयतीत्यभिप्रायेण संग्रहश्लोके स्वाम्योक्तिः । तथाच तत्र नियन्तृत्वमुपलक्षणीयम् । एवम् ‘अव्ययत्वव्यापन भरणस्वाम्यैः’ इत्यनन्तराध्यायारम्भमाप्येऽपि द्रष्टव्यम् । यद्वा केवलनियन्तृत्वादि- विशिष्ठेप्पीश्वरशब्दस्य प्रयुक्तचरत्वाभावात् स्वाम्योपश्लिष्टनियमनवेषे च निरूढप्रयोगत्वादीश्वरशब्देनैव शेषित्वमप्युपस्थापितम् । अपिचात्र यः इति व्याप्तयाद्यनुवादे, ‘मयि सर्वमिदं प्रोतम्’ ( ७ ७) इत्यादिपुरोवादपरामर्शात् तत्प्रकरणे ‘भूमिराप:’ ( ७ ४ ) इत्यादिनोक्तं शेषित्वमप्याकृप्यत इति ‘पति विश्वस्यात्मेश्वरम् ’ (ना) इति पतिशब्दस्थाने चेश्वरशब्दः प्रयुक्त इति भावः ॥ १७ ॥ .3 एवं प्रतिज्ञातमन्यत्वं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्ध ’ धात्वर्थया समाख्यया स्थापितम् । सदेव पुनस्तथाभूतसमाख्या- न्तरेण उत्तमः पुरुष इत्यनुवादस्मारितेन स्थिरीकियते यस्मादिति श्लोकेन । एतेन पूर्वश्लोके पराकत्व निर्देशोऽपि स्वविषय एवेति दर्शितम् । अत्र यतोऽसावग्निमान् अत एव धूमवानित्यादिवत् साध्यमेव 1 पूर्वसंबन्धिनः पूर्वोक्तव्ययसंवन्धिनः । 2 अनवच्छिन्नात्मन्ययत्वमिति पाठे आत्मपदमनन्वितम् । 3 आकृष्यत इत्येतदनन्तरम् इतिशब्दोऽधिकः । अन्यथा उपरि इतिचेति प्रयोक्तव्यम् | 4 धात्वर्थे- त्येव पाठे आत्मशव्दकस्य आलुधातोरर्थी व्याप्तिर्या सा श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धेति वक्तव्यम् । 492 श्रीभगवद्गीता - अ. 15. 18. 1 यस्मादेवमुक्तः स्वभावैः श्वरं पुरुषमनीतोऽहम् अक्षराव मुक्तादप्युक्तैर्हेतुभिरुत्कृष्टतमः, अतोऽहं लोके वेदे च पुरुषोचम इति प्रथितोऽसि । वेदार्थावलोकना लोक इति स्मृतिरि होच्यते । श्रुती स्मृती वेत्यर्थः । श्रुतौ तावद, ‘परं ज्योतिरुपसंाद्य स्पेन रूपेणाभिनिष्पद्यते, उत्तमा पुरुष’ (छा. ८. १२. २) इत्यादौ स्मृतावपि ‘अशावतार पुरुषोत्तमस्य हानादि- मध्यान्तमजस्य विष्णो.’ (वि. ५.१७ ३३) इत्यादी || १८ || t साधकं प्रतिनियामकतया हेतु: पदिश्यते । तच्च साध्यं सहेतुकमिह समाख्यानिदानमित्यभिप्रायेणाह स्वभावरिति । श्ररमतीत इति तत्त्वभावगन्धानाघ्रातत्वमुच्यते । अत्रापि क्षरशब्दः प्रस्तुतै कार्थ्यान्न प्रधानविपय इत्याह श्ररं पुरुषमिति । अक्षराब्दस्य प्रधानेश्वरादिष्वपि प्रयोगात् तद्व्यवच्छेदाय कूटस्थोऽक्षरः इत्युक्तैकार्य्यमाह अक्षरान्मुक्तादिति । एतेन पुरुषोत्तमशब्दनिरुकिरण्यत्र दर्शिता । उकेतुभिरिति । " षष्ठी हेतुप्रयोगे” (अष्टा. २. ३. २६) इति नियमस्य प्रयोजनरूप हेतु विषयतयैव प्रयोगमाचुर्यान्न तृतीयानुपपतिः । उत्तमशठदे प्रकृतिप्रत्यत्रभेदेन विवक्षितमाह उत्कृष्टतम इति । मुक्तो हि बद्धादुत्कृष्ट:; ततोऽप्यसौ सर्वान्तरात्मत्यादिभिरुक्तैर्हेतुभिरुत्कृष्टमः । प्रथितशब्देन केवल प्रश्नदिधेः प्रकृतानन्वयात् सविशेषणोऽसौ विशेषणोपसंक्रामीत्यनिप्रायेण पुरुषोत्तम इतीति इति करणम् । नात्र लोकशब्दो भुवनविषयो जनविषयो या; तत्र निरुक्तिविवक्षाप्रमाणत्वा संभवात् । न च काव्यादिप्रयोगवरता; तत्राप्यतितरां स्वारस्याभावात् । अतो वेदसहपाठात् तदनुवर्ति- स्मृतिपरोऽयम् । तत्र च लोयतेऽनेन वेदार्थं इति व्युत्पत्त्या दृतिरित्यभिप्रायेणाह वेदार्थावलोक नादिति । श्रुतौ स्मृतौ चेत्यर्थ इति । अयमभिप्रायः - श्रतं नित्यमिति हि श्रुतिः । अतो वक्तृदोषप्रसङ्गाभावादशिथिलसंपदात्वाच्च दुक्तं तावत् प्रामाणिकमेव । स्मृतिरप्यल्पश्रुतैर्दुर वयोधसकल- शाखानुगतमर्थं सङ्कय्वोपयन्ती परमात्ममन्त्रादिप्रणीता प्रमाणमेवेति तया वेदार्थावलोकने युक्तमिति ॥ " परं ज्योतिरुपसंय” इति मुक्तोपसंपत्तव्यतया निर्दिष्टो निरतिशयदीतियुक्तः पुरुष ‘एवाल ‘स उत्तमः पुरुषः’ इति परामृश्य विशेप्यते दुपबृंहणाय हि, ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ इति तत्तुत्यन्यस्तप्रयोगोऽयं प्रदर्शित इत्यभिप्र येण परं ज्योतिरित्यादिवाक्योदाहरणम् । अत्र प्रधिता पुरुपोचनः हत्यस्वोक्तसमस्तपयोगप्रदर्शनार्थनया अंशावतारं पुरुषोत्तमस्येति स्मृत्युदाहृतिः । मत्र विष्णोरिति संज्ञानिर्देशेऽपि पुरुषोत्तमम्येति विशेषणैकार्यन्य विक्षितत्वात् योगरूढोऽयं शब्द इति सिद्धन् । एतेन " रूढ्या तु कामं पुरुषोत्तमोऽस्तु” इति प्रलपन् वेदबाह्यः प्रत्युक्तः । 1 प्रयोजनेति । यथा अन्नस्य हेतोर्थसतीति । 2 उत्कृष्टतये नित्य इति मध्ये भाव्यम् । 3 क्षरा- क्षरातीतत्वस्य केवलप्रथासाधकत्वाभावात् अत इत्युक्तस्य साध्यत्वा पुरुषोत्तमत्वविशिष्टप्रथा- विशेषणे पुरुषोत्तत्वेऽत्य इति भावः । 4 स उत्तमः पुरुष इत्यस्य अभिनिष्पत्ति गया पूर्व- वाक्योकजीपरत्वं न युक्तमिति भावः । 5 वेदवाह्यः शैवः हरदत्तः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 15 19. 493 यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत । १९ एवम् उक्तेन प्रकारेण पुरुषोत्तमं भामसंमूढो जानाति क्षराक्षरपुरुषाभ्याम्, अध्यय- ; ननु कथ यौगिकार्थविवक्षायामस्य सांता, न तावदसौ समानाधिकरणसमासः, “सन्महत्परमोत्तमो त्कृष्टाः पूज्यमानैः " (अष्टा. २. १६१ ) इति प्रथमानिर्दिष्टस्यो तमशब्दस्योपसर्जनतथा पूर्वनिपातापातात् । नापि व्यधिकरणसमासः, उत्तमः पुरुष इवेत्युपमितश्विक्षानुपपतेः तदर्थतयोदाहृतायां श्रुतावपि वैयधि- करण्यादर्शनात् । न चासौ षष्ठीसमासः, निर्धारिणे तन्निषेधात् । न चान्यस्या’ पीह संभव इति - नैवम्; षष्ठीसमासस्यैवाल युक्तत्वात् । न हि वयनत्र निर्धारणार्थतां ब्रूमः पुत्रादिमत् संबन्धिशब्दो यसौ । अधमादि- सापेक्ष त्तमत्वम् । इदं च सूचितम् उक्तैर्हेतुभिरुत्कृष्टतम इति । जातिगुणादिसंवन्धिशब्देषु हि निर्धारणे षष्ठी। संबन्धसामान्यविहिता च षष्ठी तत्तत्संबन्धिशब्द समभिव्याहारानुरोधेन तत्संबन्धविशेषं प्रतिपादयति । एवमेव हि नागोत्तमादिशब्दानां साधुत्वं वैयाकरणैर्याख्यातम् । अत्र च ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’, ‘क्षरमतीतो- ऽह्मक्षरादपि चोतमः’ इति च अर्थकथनमात्रम्, न तु तत्समासांशद्वयविवक्षा। एवमेव ‘स उत्तमः पुरुषः ’ इति श्रुत्युदाहरणमपि । केचित्तु पञ्चमीसमासं व्याकुर्वते । न चोतनशब्दयोगे पञ्चमी न शिष्टेति वाच्यम्; यथा यस्मादधिकम् ’ (अष्टा २ ३ २ ) इत्यादिसौवनयोगादशिष्टस्यापि परिग्रहः एवन् अश्वदपि चोमा इत्यादिप्रयोगवलादेव तत्परिग्रहोपपत्तेः । इदमपि सूचितम् मुक्तादप्युक्तैर्हेतुभिरुत्कृष्टतम इति । योगविभागाश्च पञ्चम्या उत्तमादिशन्देस्समासोऽप्यनुशिष्ट एव । एवं सप्तमीसमासत्वेऽपि न दोष:, शौण्डादिप्यपठितत्वेऽपि तत्रापि योगविभागाभ्यनुज्ञानादेव तदुपपत्तेः । एतद् सर्वं विजानद्भि- महाकविभिरपि विवक्षितयोग एवायं प्रयुज्यते प्रतिपाद्यते च । तथाऽऽदिकाव्ये, “न च तेन विना निद्रां लभते पुरुषोत्तमः " ( रा. बा. १८. २९) इति । तदेतत् सर्वमभिसन्धाय भगवद्यानमुनिभिरुक्तं स्तोत्रे, (12) “कः पुण्डरीकनयनः पुरुषोत्तमः कः” इति ॥ १८ ॥ एवं पुरुषोत्तम शब्दनिर्वचनं तथाऽनुचिन्तनार्थमिति व्यञ्जयन् पुरुषोत्तमत्ववेदनं स्तौति यो मामेवमिति श्लोकेन । पुरुषोत्तमत्वेन जानातीति विवक्षायामसंमूढ पदनैरर्थवयम् । अत एव पुरुषोत्तम …. मामित्यर्थस्थिति निर्दिश्य तत्र यथाज्ञानम् असंमूढो जानातीत्यनेनोच्यते । तदाह य एवमुक्तेनेति । एकीकृत्य मोहरहितत्वमसंमूढत्वम् तव पूर्वोक्तख प्रकारान्यत्वानुसन्धानादित्याह क्षराक्षरेति । एवमसंमूढशब्देन पराभिमतजीवेश्वरैवयवेदनस्य अन्तिरूपत्वं प्रकृतिपुरुपेश्वर भेदस्य पारमार्थिकत्वं च व्यञ्जितम् । स सर्वविदित्यत्र पुरुषोत्तम शब्दार्थवेदने नाष्टादशविद्यास्थानादिवेदना- सिद्धेः अत्र यानपेक्षित केशकीटादिसङ्ख्या वेदनेन स्तुत्यसंभवात् तस्य भजति मां सर्वभावेनेत्यल 1 अन्यस्यापीति । हेतुपञ्चम्या देरित्यर्थः । 2 पुरुषशब्दः क्षराक्षरपुरुषमावर इति भावः । 3 " अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्तिं पुरुषोत्तम स् वतः” इति नैषधीये अर्थद्वयविवक्षणात् । 4 अर्थ स्थितिमिति । सिद्धतया उद्देश्यविशेषणीकरणात् पुरुषोत्तमत्वज्ञानमिद व भ्रमरूपम्, नाप्याहाररूपमिति रदीभवति । "

494 श्रीराक्ट्री — 15. 19. स्वभावतया व्यापन भरणैश्वर्यादियोगेन च विजानीय कनाति म सर्ववित् मत्प्राप्त्युपाय- तया यत् वेदितव्यं तत् सर्व वेद ; भजति मां सर्वभावेन ये च मत्प्राप्त्युपायतया मद्भजनप्रकाश निर्दिष्टाः ते सर्वेर्भजनप्रकारमा भजते । सर्वैर्मद्विषये वेदनमैम या प्रीतिः, याच मम सर्मद्विपयै भजनैः, उभयविधा सा प्रीतिश्नेन वेदनेन मम जायते । इत्येतत्पुरुषोत्तमत्व वेदनं पूजयति- इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ । एतद् बुद्ध्वा बुद्धिमान् स्यात् कृतकृत्यश्च भारत । २० ओतत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु …. पुराणपुरुषोत्तम योगो नाम पश्ञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ इत्थं मम पुरुषोचमत्वत्रतिपादनं सर्वेषां गुह्यानां गुह्य नममिदं शास्त्रम्, ‘खमनघतया योग्यतमः’ इति कृत्वा मया दवोक्तम् । मन्दप्रयोजनस्वाच्च भजनानुष्ठ | नोपयोगिविषयतया नियच्छति मत्प्राप्त्युपायतयेति । भजनक्रियावशी- कृतः सर्वभावशब्दो भजनावान्तरभेदतथा पापपखिनकीर्तनवतनादिकारपरः । ’ वासुदेवस्सर्वन् ’ (गी. ७. १९) इत्याद्यर्थविवक्षातोऽप्ययमेवार्थः स्तुत्युपयोगातिशयात् इहोपादेव इत्यभिप्रायेणाह ये येति । भावशब्दोऽल कियावाची पदार्थमालवाची वा सन् प्रकाराख्यविशेषे विश्रान्तः । नन्यत्र तत्त्वहितवेदनं हितानुष्ठानं च शात्रफलं विवक्षितम् । तत्र न तावत् पुरुषोत्तमत्व वेदनमेव परव्यूह - विभवगुण चेष्टितादिसर्ववेदनं सर्वविध भजन करणं च स्वरूपान्यथात्वात् । न चारोप्य स्तुतिः, अनूर्जितत्वात् निष्फलत्वाच्च । न चात्र हेतुफलमावविवक्षा, ‘एतद्बुध्वा बुद्धिमान् स्यात्’ इत्यनन्तरेण पौनरुक्त्यात् । अतो निरर्थकमिदमित्यवाह सर्वैर्मद्विषयैरिति । यदि पुरुषोत्तनत्यवेदनमात्रेय भगवतसर्व- विधा प्रीतिर्जायते, तर्हि भजनाद्यनुष्ठानविधिवैयर्थ्यम् तत्राह इत्ये दिति । सर्वासां प्रती- तीनामेतदेव हि मूलकारणम् । फलसाम्याद्वा सर्वस्य विदितत्व कृतकृत्यत्ववचनमिति भावः । इरये- तदित्यादिकमुत्तरलोकावतारिका वा । 1 रहस्यतथा गोपनीयतमत्वं पारमार्थिकत्वं फलपकर्षं च व्यञ्जयन् निगमयति इति गुह्येति लोकेन । एतदेव गीताशास्त्रनिगमनमिति वदतां प्रतिक्षेपायाह पुरुषोत्तमत्व प्रतिपादनमिति । पञ्चदशोऽध्याय इत्यर्थः । अनघेति संबुद्धिरधिकारिसूचनार्थेत्याह अनघतया योग्यतम इति कृत्वेति । एवं भारत संबुद्धिरपि जन्मतोऽधिकारित्वसूचनार्था । इदमिति । अस्य वक्ता थोता च दुर्लभः इत्यभिप्रायः । इदं शास्त्रा- न्तरेभ्य उत्कृष्टतममिति वा । उक्तं चाभियुक्त’, " यस्मिन् प्रसादसुमुखे कवयोऽपि ते ते शास्त्राण्यशालुरिह तन्महिमाश्रयाणि । कृष्णेन तेन यदिह स्वयमेव गीतं शास्त्रस्य तस्य सहरी किमिहास्ति शास्त्रम् ॥” इति । मया वक्तव्यतत्त्ववेदिना त्वदधिकारवेदिना, तव सख्या चेत्यर्थः । प्रागुक्तशास्त्रानुवादताश्रमव्युदासायाह तवोक्तमिति । “सा विद्या या विमुक्तये ….. विद्याऽन्या शिल्पनैपुणम्” (वि. १. १९-४१) " तज्ज्ञानमज्ञानमतोऽन्यदुक्तम्” (वि. ६.५.८७) 1 गीतार्थसंग्रह रक्षायामेतदनुवादोऽस्ति (1) तत्र ‘ये ते’ इति, ‘किमिवास्ति’ इति च पाठः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 16. 1 495 एतद्बद्धा बुद्धिमत्स्यास् कृतकृत्यश्च-मां प्रेप्सुना उपादेया या बुद्धिः सा सर्वा उपात्ता स्यात् ; यच्च तेन कर्तव्यम्, तत् सर्वं कृतं स्यादित्यया । अनेन लोकेन, अनन्तरोकं पुरुषोत्तम- विषयं ज्ञानं शास्त्रजन्यमेवैतत् सर्वं करोति न तत्साक्षात्काररूपमित्युच्यते ॥ २० ॥ इति श्रीभगवदामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाप्ये पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ 劈 || अथ षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ अतीतेनाध्यायत्त्रयेण प्रकृतिपुरुषयोर्विविक्तयोः संसृष्टयोथ याथात्म्यं तत्संसर्ग वियोगयोश्च गुणसङ्गतद्विपर्यय हेतु [क]त्वम्, सर्वप्रकारेणावस्थितयोः प्रकृतिपुरुषयोर्भगव- द्विभृतित्वम् विभृतिमतो भगवतो विभूतिभृतादचिह्नस्तुनचिद्वस्तुनश्च बद्धमुक्तोभयरूपात् अव्यय त्वय्यापन भरणस्वाम्यैरर्थान्तरतया पुरुषोत्तमत्वेन याथात्म्यश्च वर्णितम् । अनन्तरम्, " एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा” (गी १३.१२) इत्यादिभिरन्यासां बुद्धीनाम् अवुद्धि- प्रायतो केरिह बुद्धिशब्दविवक्षितमाह मां प्रेप्सुनोपादेयेति । कृत्यशब्दोऽप्यत्र मुमुक्ष्यपेक्षितविषयः । तस्यैय, “are यन्त्र बन्धाय (वि १. १९.४१ ) इत्यादिषु ग्रहणात् अन्येषां च, ‘आयासायापरं कर्म’ इति निन्दनादित्यभिप्रायेणाह यच तेन कर्तव्यमिति । प्रस्तुतोऽर्थस्तज्ज्ञानं वाऽत्र प्रशंसनीयम्, किमल शास्त्रग्रहणेन तथाचात्र पूर्वलौकपौनरुपत्यमित्यत्लाह जनेन श्लोकेनेति । अयमभिशय:— सार्थकशास्त्रज्ञानं शक्त्या एतद्वद्वेत्यनूद्यते । अतोऽर्थज्ञान एव तात्पर्यम् । तत्र शास्त्रशब्दग्रहणं शास्त्रमात्रजन्यस्यापि ज्ञानस्य फलाविनाभावापेक्षयेति । स सर्वविदित्यादेः (१९) बुद्धिमान् स्यादित्यादेश्व अर्थक्यमभिसन्धाय[प] पुनरुक्तिपरिहारश्चात कृतः । भारत एतद्बुद्धा त्वमपि कृतकृत्य इति च भावः ॥ २० ॥ ७५ इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ व तृतीयपकस्य त्रिकभेदादिप्रकार: नागेवास्माभिः पचितः । तल त्रिकमेदं प्रवत्रिभि- रसङ्गततया षोडशमवतारयितुं तत्त्वत्रयविशोधनपरस्य त्रयोदशादिविकस्यार्थे क्रमादनुवदति अतीते- नाभ्यtयत्रयेणेति । गुणसङ्गतद्विपर्यय हेतुकत्वमिति पाठः । कप्रत्ययप्रयोगाभावेऽप्यत्र बहुव्रीहि- स्वमेवेति । इति गुह्यतमं शास्त्रमिति पूर्वाध्यायान्ते शास्त्रमुपक्षितम् । अनघभारतशब्दाभ्यां च तदधिकारी सूचितः । स एव हि ‘मा शुच संपदं देवीमभिजातोऽसि पाण्डव (५) इति वक्ष्यते । स्वोक्तार्थव्यवसायस्य शास्त्राधीनत्वात् पुरुषस्य शास्त्रवश्यत्वं तावत् वक्तव्यम् । तच “तस्माच्छाखं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि” इत्यध्यायान्ते वक्ष्यते । तदर्थमेव च पूर्वाध्यायान्तसूचिताधिकारिविशेष विवेचनाय अत्रादौ देवासुरविभागोक्तिः । तदभिप्रायेण

496 श्रीभगवद्गीता अ. 16, 1-8. उस्य कन्यार्थस्य स्थेने शास्त्रवश्यतां वक्तुं शास्त्रवश्य तद्विपरीतयोर्देवासुरसर्गयोर्विभाग [श्रीभगवानुवाच ] श्रीभगवानुवाच- " ३ अभयं सस्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः । दानं दमश्च यशश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ॥ अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्याग: शान्तिरपैशुनम् । दया भूते पलोलुप्त्वं (लुत्वं) मार्दवं हीरचापलम् ॥ तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नानिमानिता । भवन्ति संपदं दैवीममिजातस्य भारत || इष्टानिष्टत्रियोगसंयोगरूपस्य दुःखस्य हेतुदर्शनजं दुःखं भयम् तनिवृतिरभयम् । सत्त्वसंशुद्धिः सच्चस्यान्ताकरणस्य रजस्तमोभ्यामस्पृष्टत्वम् । ज्ञानयोगव्यवस्थिति: प्रकृतिविद्युक्ताः- मखरूपविवेकनिष्ठा । दानम् न्यायार्जितधनस्य पात्रे प्रतिपादनम् । दमः मनसो विषय- संगृहीतम्, “देवासुरविभागोक्तिपूर्विका शास्त्रवश्यता । तत्त्वानुष्ठानविज्ञानस्थेने षोडश उच्यते " (सं. २०) इति । तदेतत् सर्वमभिप्रेत्याह अन्तरमिति । उक्तस्य कृत्स्नस्यार्थस्येति वक्ष्यमाणस्या- नुष्ठानविवेकस्याप्युपलक्षणम् । उक्तैकदेशविशोधनरूपत्वाद्वा तदविवक्षा संग्रह लोकोक्तानुष्ठानमपि कृत्स्नस्येति विशेषणेन अन्तर्भावितम् । हेयोपादेयखभावकथनस्य दानोपादानार्थतया फलितमाह शास्त्रवश्यतां वक्तुमिति । शास्त्रवश्यत्वकथने देवासुरविभागोक्तिः कुलोपकुरुते तत्राह शास्रवश्य- तद्विपरीतयोरिति । भगवदाज्ञा हि शास्त्रम् तदनुवर्तिनो देवास्तेनानुगृद्यन्ते; अतस्तथा वर्तितव्यम् । तदाज्ञातिक्रामिणोऽसुरास्तेन निगृखन्ते; अतस्तथा न वर्तितव्यमिति भावः । नैसर्गिकविरोधद्योत - नायात्र वक्ष्यमाणसर्गशब्दोपादानम् । विभागोऽत्र गुणक्रियादिभिर्वक्ष्यमाणैः’। “यया स्वप्नं भयं शोकम्” (गी. १८. ३५) इत्यादिभिस्तनशील हि भयम् तत् सात्त्विकस्य दैवसर्गस्य न भवतीत्यभिप्रायेण भयनिरूपणार्थं तस्प्रति- योगरूपं शिक्षयति इष्टानिष्टेति । वियोगसंयोगशब्दौ इष्टानिष्टाभ्यां यथाकममन्येव्यौ । इदं च स्वरूपकथनम् ; न तु भगलक्षणानुपविष्टम्; आगामिदुःखहेतुदर्शनजं दुःखमित्येव हि तत् । सच्च संशुद्धि सस्वाधिष्ठानमन्त:करणमिह सत्त्वम्; तस्य समीची[न] शुद्धिः संशुद्धिः, सर्वदोषनिवृत्तिः । तत्र कन्द- भूतरजस्तमोनिवृत्त्या कामरागासूया बच्चनादिसर्वदोषनिवृत्तिमभिप्रेत्याह रजस्तमोभ्यामस्पृष्टत्वमिति । ज्ञानयोगशब्दोऽत न कर्मयोगादीनां यवच्छेदार्थ:, तेषामपि सात्त्विकोपादेयत्वात् । अतः कर्मज्ञान- भक्तीनां साधारणं शास्त्रीयं शुद्धात्मस्वरूपविवेचनमिह विवक्षितमित्याह प्रकृतिवियुक्तेति । ज्ञान- बालोपायत्वात् योगः । यद्वा शाखजन्यज्ञाननिष्पाद्यं चिन्तन ज्ञानयोगः । न्यायार्जितेत्यादिकं दानस्य शास्त्रीयाकारप्रदर्शनम्, अनेवंकरणस्य राजसतामसत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् । एतच्च यथाविभवमनु- सन्धेयम् । दमनं दम, तथान्तः करणकर्मकम् अमार्गान्निवर्तने प्रकरण [तरा ] दिसिद्धमाह मनस इति । 1 वक्ष्यमाणैरिति । अष्टमलोकप्रारभ्येति आदिः । तमश्शीलम्, तामसीति तत्वोक्त्या तमसः स्वभात्र इत्यर्थः । 2 एतच्च दानश्च । 2

तात्पर्यचन्द्रिकासहि गीनामाम् 161-3. 497 मुख्यनिवृत्तिसंशीलनम् । यज्ञः फलाभिसन्धिरहित भगवदाराधनरूपमहायज्ञाद्यनुष्ठानम् ! स्वाध्यायः सविभूते भगवतस्तदाराधन प्रकारस्य च प्रतिपादकः कृत्स्रो वेद इत्यनुसन्धाय वेदा- वाद्येन्द्रियनियमनं हि शान्तिशब्देन वक्ष्यति । एतेन केषां चित् अनयोशब्दयोयुक्त मेणार्थ: त्रः ) व्याख्यानं निरस्तम् । ‘यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् ’ (१७) इत्यासुरयज्ञानां वक्ष्यमाण त्वादत्र मोक्षपकरणेऽभिमतं सात्त्विकं यज्ञविशेषमाह फलाभिसन्धिरहितेति । समस्तनित्यनैमिति कोपलक्षणतयाऽत्र यज्ञोपादानमिति आदिशब्दः । अपकृष्टदेवताविषयस्य अल्पफलकाम्यकर्म- विधायकस्य च वेदभागस्य यावानर्थ उदपानन्यायात् मुमुक्षुणाऽनभ्यसनीयत्वमाशङ्कय तत्रापि त्रैवर्णिक वेदाभ्यासात् व्यावृति प्रकरणलव्धामाह सविभृतेरिति । “सबै वेदा यत्पदमामनन्ति” (क. २.१५), “सर्वे वेदा यसकं भवन्ति” (य. आ. ११.१) इत्यादिक्रमेणानुसन्धाय पठतः उपनिषदभ्यासविधिप्रयुक्तस्य सधैं प्रणवाटाक्षरषडक्षर द्विषट्कनिषदुपनिषद या सकल्पमित्यभिप्रायः । एतेन “अन्या वाचो विमुचय (मु. २. २.५ ) इत्यादिकमप्यन्यपरं निवृत्तम् “ओमित्येवात्मानं ध्यायथ” इति ध्यानदशायां प्रणवस्यैवोपादेयत्वे तात्पर्याच्च । यद्यपि ‘स्वेनाधीयत इति स्वाध्यायः- स्वशास्त्रा ; तथापि " न चैकं प्रति शिष्यते” इति न्यायात् सर्वेशास्त्रानुगतस्यार्धस्यानुसन्धेयत्वात्, 1 ननु 10.4. लोके दमो बाह्यकरणनियमन, शमः अन्तःकरणनियमनमिति व्याख्यातम् । 18. 42 लोके, अत्र चान्यथा । कथमेवमिति चेत्-तत्वत्यतात्पर्यचन्द्रिकावधाने इयं शकैव नोत्तिष्ठति । तत्र कम्, शमदमशब्दयोरेकैकस्योभयनियमनाभिधानसामर्थ्य सद्भावात् पौनरुक्तयपरिहाराय विषयभेदो वक्तव्यः । अतो बाह्यान्तर मेदेन नियमनविवक्षा । तत्र वाहा- नियमनस्य प्राथम्यात् स प्रथमदमशव्दार्थस्तत्व : द्वितीयं द्वितीयशतशब्दार्थः । एवञ्च यत्त्र समो दम इति व्यत्यस्य प्रयोगः, तत्र शमशब्दो वाह्यनियमन पर दमशब्दो द्वितीयपर इत्यर्थसिद्धम् । अत एव (1842) लोके शमो वाह्येन्द्रियनियमनं दमोऽन्तःकरणनियमनम्” इति भाषिष्यते । एवं तत्र षोडशे तत्क्रमोलंघनं कथमिति प्रश्नस्तदवस्थ इति चेत् तदत्र समाहितम्, “प्रकरणा [न्तरा ]दिसिद्धम्” इति बाह्येन्द्रियेत्यादिना च । शमदमशब्दयोरर्थविशेषव्यवस्थितत्वाभावे सिद्धे प्रथमस्य प्रथमं ग्रहणमित्युत्सर्गः, यथा शान्तोदान्त इत्यत । प्रकरणादिरूपं अपवादे अन्यथाऽपि : उभयस्योभयार्थत्वसंभवादिति भावः । अहिंसेतिपदस्य पाह्यकियाघटितार्थपरतायाः दर्शनास् ताशार्थपरत्यागशभ्दा पैशुनशब्दमध्यनिविष्टत्वाश्च शान्तिशब्दो वाद्यनियमनस्वरसः । अतो दमस्त- दन्यः । दानमिच्छा विशेष इति व्युत्पत्तिवादे; यज्ञो यागो मानसाशयविशेष इति भाट्टरहस्ये । तन्मध्ये निविष्टो दमोऽपि मानसपरो भवितुमर्हति । कश्चित् पृच्छति दशमोतरीत्याऽत्राप्यर्थवर्णने शांकरकरस्यमपि स्यादिति तवाह एतेनेति । शमद मशव्दयोर्मनस्तदितरेन्द्रियसंवन्ध्यर्थकत्वव्यवस्थायां प्रमाणे सति हि अस्मद्भाष्यकृत । मनत्यव्याख्यानव्युत्क्रमेण तदर्थवर्णनं संप्रत्तव्यं स्यात् तदेव नेति । एवमन्यदपि भाव्यम् । अत्र स्थलवयगतचन्द्रिका ग्रन्थाक्षरावधानप्रतिबन्धकाभिनिवेशक्षुभितमनो दूषणारोपणेन धन्यम्मन्यस्यौद्धत्यमकिञ्चित्करम् । व्युत्क्रमेणेत्यस्य अस्मद्भ। प्यदृशवत्यव्याख्यान- व्युत्क्रमेणेत्यर्थः । 2 निषत् - एकायनैकदेश: । 3 निवृत्तमिति । वेदविकत्वादिति आदि: । अन्यो वा पाठः । 4 स्वेनेति । पूर्वपुरुषरूपस्वक वंशेनेत्यर्थः । T-63

J

498

श्रीभगवन:- 16 18,

स्मृ…

.

भ्यासनिष्ठा । तपः कुष्टनान्द्रायणद्वादश्युपवासादे वत्प्रीणन योग्यतापादनस्य करणम् । आर्जवम् मनोवाक्का पत्तीनामेकनिष्ठता परेषु । अहिंसा परपीडावर्जनम् । सत्यम् यथा- दृष्टार्थगोचरभृत’ हतवाक्यम् अकोषः डाफला चत्तविकाररहितत्वम् । त्यागः आत्म- हितप्रत्यनीकरग्रहविमोचनम् । शान्तिः इन्द्रियाणां विषयप्रावण्यनिरोधशीलनम् । अपैशुनम् परानर्थकावाक्यनिवेदनाकरणम् । दया भूतेषु सर्वभूतेषु दुःखासहिष्णुत्वम् । अलोलुप्त्वम् अलोलुपत्वम् । अलोलुत्वमिति वा पाठा; विषयेषु निःस्पृहस्वमित्यर्थः । मार्दवम् जपविधेश्च सर्वत्राविशेषात् वेदशम्यायनिष्ठेति सामान्येनोक्तम् । शास्त्रीयो भोगसङ्कोचस्तप इति लक्षिते तद्विशेषान् उदाहरति कुच्छेति । “एकमुक्तेन नकेन तथैगयाचितेन च । उपवासेन दानेन न निर्द्वादशिको भवेत्” ( अ. स्मृ. १२४ ) इत्यादिविहितद्वादशी समाराधकिादश्युपवासोऽव द्वादश्वास इत्युक्तः । यद्वा तिथितेषु तिथिद्वकाते च द्वादश्युपवनोऽप्यस्त्येव । आदिशब्देन करणत्रय निप्पाचानां वक्ष्यमाणानां तपसां ग्रहणम् । राजसतामसग्राद्यफलार्थित पोव्यवच्छेदार्थमाह भगवत्प्रीणनापादनस्येति । तपसा शुद्धस्य वर्चनादिप्यधिकारः । अलान्येषामपि ’ करणत्रयम्य स्वस्मिन् ऐकरूप्यात् तद्व्यावृत्त्यर्थमाह परेध्विति । कौटिल्यप्रसहस्वले हि तन्निवृतिर्वक व्येत्यभिप्रायः । पपीड वर्जन मिति खपीडोपलक्षणम् । खनीडाऽपि मूर्खाणां परपीडाभिप्रायेति वा भावः । यथादृष्टार्थवचनेनैव सत्यवादी भवति तथाऽपि “सत्यं भूतहितं प्रोक्तम्” (व्या. स्मृ) इति निय- मात् भृतहियेक्तिः । पीडाफलेति गाग्वत् भाव्यम् । खनाव- अर्थ शास्त्रप्राप्तानां निद्रा- अशन. महायज्ञ - दण्ड- कुण्डिकादीनां त्यागायोगात् विशेषे नियच्छति आत्मादेत्प्रत्यकेति । दमशब्देन मनोनियमनस्थोक्तत्वात्, “शान्तो दान्तः " (बृ. ६. ४.२२) इत्यादिवि शान्तिरि वाह्येन्द्रियगते त्यभिप्रायेणाह इन्द्रियाणामिति । श्रक्रोधाद्दिनादिवि प्रतियोगिलक्षणद्वारेण अपैशुनं लक्ष्यति पालि | दयेत्येतावना मृतविषयत्वे सिद्धेऽपि पुनरुपादानं बहुवचनं च शत्रु मित्रादिसर्व विषयाभि प्रायेण । यथोक्तं गौतमेन, “….दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया शौचमनायामो मङ्गलमका प्रमस्पृहेति” (गौ. घ ७. १०) इति । अन्यत्र च “सर्वभूतदया पुप्पम् " (पाद्मपु. ७३. ५७ ) इत्यादि । तदाह सर्व- भूतेष्विति । “तापत्र येणाभिहतं यदेतदखिलं जगत् । तदा शोच्येषु भूतेषु करुणां न (द्वेष प्राज्ञः) करोति कः ॥” (वि. १. १७.७० ) इति हि करुणाख्यचित परिकर्म प्रादः प्राह । दुःखासहिष्णुत्वं तन्निश करणेच्छेत्यर्थः । लुधातौ यङ्लुगन्ते विपि कृते लोलुपकारान्तं पदम् अचि कृते तु लोलुप इति ; तत् व्यखयति अलोलुप्त्वम् अलोलुपत्वमिति । ‘लञ् छेदने’ इति घातौ लोलू इति यङ्लुगन्तम् । तत्र “त्वे च” (अष्टा. ३. ३.६४ ) इति च्छन्दस हखमभिप्रेत्याह अलोलुत्व-

1 अन्येषामपि दैवसम्पद्रहितानामपि ।

।

2 अलोलुखमिति पाठः न शब्दसाधुत्वाय स्वयमुल्लिखितः । किंतु क्वचित् दृष्ट इति ध्येयम् । अन्यथा बोलत्वमित्यप्युल्लिख्येतेति भावः । एतदाशयेन उपरि लौल्यपदम् ।

;

करपचन्द्रिकासहित गीतामाप्य 16. 18

I

499

अकाठिन्यम्, साधुजनसंश्लेपाईतेत्यर्थः । हीः अकार्यकरणे व्रीडा | अचापलन स्पृहणीयविषय- सन्निधौ अचश्चलत्वम् । तेजः दुर्जनैरनभिभवनीयस्वम् । क्षमा उत्पीडानुभवेपि परेषु

प्रति चित्तविकाररहिता । धृतिः महत्यामप्यापदि कृत्यकर्तव्यतावधारणम् । शौचम् बाह्यान्तरकरणानां कृत्ययोग्यता शास्त्रीया । अद्रोहः परेष्वनुपरोधः परेषु स्वच्छन्दवृति- मिति वा पाठ इति । अयोग्यस्पृहारूपं लौल्यमिह निषिध्यत इत्यभिप्रायेणाह विषयेष्विति । मुख्यस्य मार्दवस्यातानन्वयात् पूर्व ( स्मितपूर्वक) मा पिश्व - मुखसौम्यत्वादिव्यौपचारिकं दर्शयितुमाह अकाठिन्यमिति । कठिन हि द्रव्यमन्येषामनुप्रवेश नर्हम् तद्वदिह प्रकृतिरिति तद्व्यतिरेक-

I; विवक्षया फलती मार्दवं व्यनक्ति साधुजनेति । अथमतत्थादीनां योगोपकारकत्वात् तन्मूला ब्रीडा सत्यनिष्ठानानयुक्ता अत उपयुक्तं हृीविशेषमाह अकार्यकरणे त्रीडेति । प्रख्याताभिजनविद्यावृत्ता हि महान्तः परेष्वप्यकार्यकारिण्वपत्रपन्ते वयं तु किमुतेति भावः । ‘अलोलुपत्वा चापलख- योरपौनरुक्त्या याह स्पृहणीयविषधाविति । एतेन / क्रीडापरिह | समृगयाक्षादिप्यप्रसङ्गोऽपि दर्शितः । भूतेतरविषयस्ते जश्शब्दः पराभिभवनसामध्ये अन्यानपेक्षतायां वा प्रयुज्यते । अतोऽत्राभि भावकत्वाविना भूतमनभिभवनीयत्वं विवक्षितम् । तच्च दुर्जनावकाशप्रदायिकापण्यामाद्वारेत्यभिप्रायेणाह दुर्जनैरिति । " अक्रोधात् क्षमाया: विशेष दर्शयति परनिमित्तपीडानुभवेऽपीति । निरपराधेषु निर्विकारता ह्यौदासीन्यमात्रम् न तु क्षमा पठ्यते च निरपराधेष्वपि क्रोधः, “ब्राह्मणा गणिका वैद्या: सारमेयाश्च कुक्कुटाः । दृष्टमावेश कुप्यन्ति न जाने तल कारणम् " इतीत्यभिप्रायः परेषु तं प्रतीति । परेषां पीडानुभव प्रतीत्यर्थः । मयचापलनिवृत्तेः पृथगुक्तत्वादुपस्थिनायामपि महत्यामापदि शास्त्रीयानुष्टानसंकल्पस्य अप्रच्युतावलम्बनमिह सात्त्विकी धृतिरित्यभिप्रायेणाह महत्यामिति । “महत्यापदि संप्राप्ते स्मर्तव्यो भगवान् हरिः " ( भा.स ९०.४२ ) इति सुकर मुख्य कर्तव्या परित्यागादितरदपि कर्तव्यं कृतमेव हि स्यादिति भावः । वक्ष्यति च सात्त्विक धृतिम्, “धृत्या यया धारयते मनः प्राणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्विकी’ (१८.३३) इति । योगेनाव्यभिचारिण्या

[नित्यानुगतया ?] प्रयो- जनान्तरनिरपेक्षयेत्यर्थः । शरीरवाज्यांत कर्मयोग्यानि शास्त्रैः शिप्यन्ते तदभावोऽत्र शौचमित्याह वाह्येति । प्रत्यक्षसिद्धकरणपाटवादिरूप कृत्ययोग्यताध्यवच्छेदायाह शाखीयेति । अहिंसाया उक्तत्वादद्रोहस्र तो विशेषप्रदर्शना याह परेष्वनुपरोध इति । प्रबलेन हि दुर्बलाः खवशे स्थापिताः स्वाच्छन्द्यानिवार्यन्ते, सोऽयमुपरोधः; तदकरण- मवानुपरोध इत्याह स्वच्छन्देति । स्वस्य तु योगोपकारी स्वच्छन्दवृत्तिनिरोधस्तप एव; अतः परेध्विति

;

तेषुनेषु

दमः मनः प्रवृत्तिनिरोधः । अलोलुपत्वं प्रवृत्तिहेतुभूतेच्छाराहित्यम् । अचापलम् इच्छोत्तम्भक विषयसन्निध्यासामर्थ्यापादनम् । 2 महत्या आयदः प्राप्ताविति शुद्धः स्यात् । महतीमापदं प्राप्येति पाठः स्तोत्ररत्वभाये ।

500 1 श्रीभगवद्गीता - म. 16. 8-4. ; निरोधरहितत्वमित्यर्थः । नातिमानिता - अस्थाने गर्वोऽतिमानित्वम् । तद्रहितता । एते गुणाः देव संपदमभितस्य भवन्ति । देवसंवन्धिनी संवत् देवी देवा भगवदाज्ञानुवृनिशीलाः; तेषां संपत् । सा च भगवदाज्ञानुवृत्तिरेव । तामभिजातस्य तामभिमुखीकृत्य जातस्य तां निर्वर्तयितु जातस्य भवन्तीत्यर्थः ॥ १-३ ॥ ’ दम्भ दर्पो ऽतिमान कोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिज्ञातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम् ॥ ४ दम्भ: धार्मिकत्वख्यापनाय धर्मानुष्ठानम् । दर्पः कृत्याकृत्याविवेककरो विषयानुभवनि- मिलो हर्ष | | अतिमानश्च खविद्याभिजनाननुगुणोऽभिमानः । क्रोधः परपीडाफलचित्तविकारः । 7. 1 1 विशेषितम् । मानो गर्न इति पर्याय: स तु सामान्यत इह निषेद्धुमिष्टः ; तथाऽपि वंशवीर्य - श्रुताद्यनुगुणं मात्रया भवन्नसौ सह्येतापि; अन्यथाभवन् असुराणां धर्मतया वक्ष्यमाणोऽव न प्रसङ्गमईतीत्यभिप्रायेण सोपसर्गमाननिषेध इत्याह अम्बाने गर्न इति । देवीं संपदमित्युक्तं देवानां विभूतिः प्रतीयेत; सा चात्र नान्वेति । अतोऽभिप्रेतमवतारयितुं व्युत्पत्तिं तावदाह देव संबन्धिनीति | “सत्त्वं देवगुणं विद्यादितरावामुरौ गुणौ (मा. मो. २१८ २२ ) इति विभागात्, ‘सत्त्वात् संजायते ज्ञानम् ’ ( गी. १४.१७ ) इनि सत्त्वस्यानुष्ठानपर्यन्तज्ञानहेतुत्वाच्च सत्त्वोत्तरत्वादेव भगवदाज्ञां नाति- वर्तन्ते ; तदादावेवाह भगवदाज्ञानुवृत्तिशीला इति । सैव च तेषां संपदभिमता; अविवेकिनां मोम्यतरसाधनसमृद्धिवत् तेषां भगवदाज्ञानुवृतेः प्रीतिविषयत्वात् परमपुरुषार्थहेतुत्वाचेत्याह सा चेति । उके च, “महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्” ( ९. १३) इति । अन्यत्र च “विष्णुभक्तिपरो देवः” (वि. ध. १०९७४) इति । जातस्ये- त्यकर्मकस्य जायतेः पतत्यादिष्वित्रोपसर्गवशात्सकर्मकत्वात् कर्मणि द्वितीयान्ययमाह नामभिमुखी कृत्येति । " अभिरभागे” ( अटा. १४.९१) इति कर्मप्रवचनीययोगाद्वा द्वितीया । अभिमुखीकृत्य अभिलक्ष्य ; यथा देवी संपद्भवति, तथा कृत्वा जातस्येति यावत् । ईदृशगुणयुक्तानामेवंविधायाः संपदोऽवश्य- मावित्वमत्र अभिमुखीकरणं विवक्षितम् । तथाच स्मर्यते, “जायमानं हि पुरुषं पश्येन्मधु- सूदनः । सात्विकः स तु विज्ञेयः स वै मोक्षार्थचिन्तकः " ( भा. ३४९.७३) इति । तदिदमाह तां निर्वर्तयितुं जातस्येति ॥ १-३ ॥ ३ दम्भी दर्पः इत्यादौ भवन्तीत्यनुषज्यते । धार्मिकत्वख्यापनायेति । न तु भगवदाज्ञानु- वृत्तित्रुद्धयेत्यर्थः । कृत्याकृत्याविवेककर इति । शास्त्रातिलङ्घनहेतुरिति भावः । अतिमानशन्दोक्त गव परपर्यायात् तत्कारणाभिमानात् तत्कारणस्य दर्पस्य विशेषमाह विषयानुभवनिमित्त इति । एतेन. आचार्यभगवत्सन्दर्शनादिनिमित्तहर्षव्यवच्छेदः । अस्थान इति पूर्वोक्तमल स्वविद्याभिजनाननुगुण इत्यनेन वित्रतम् । विद्याभिजनग्रहणं वीर्यादेरप्युपलक्षणम् । “वयत्तः कर्मणोऽर्थस्य श्रदस्याभिजनस्य च । 1 स्वशब्दोऽयं धनवाचीति युक्तम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीता 18. 45.

501 पारुष्यम् साधूनामुद्वेगकरा स्वभावः । अज्ञानम् परावरतस्य कृत्याकृत्याविवेकः । एते स्वभावा । आसुरीं संपदमभिजातस्य भवन्ति । असुराः भगवदाज्ञानिवृत्तिशीला ॥ ४ ॥ देवी संपत् त्रिमोक्षाय निवन्धायाऽऽसुरी मता । देवी मदाज्ञानुवृत्तिरूपा संपत् विमोक्षाय बन्धान्मुक्तये भवति । क्रमेण ‘मरप्राप्तये भवतीत्यर्थः । आसुरी मदाज्ञानिवृत्तिरूपा संपत् निबन्धाय भवति अधोगतिप्राप्तये भवतीत्यर्थः ॥ एतच्छ्रुत्वा स्वप्रकृत्यनिर्धारणादतिमीतायार्जुनायैव माह- वेषवावृत्तिसारूप्यमाचरन् विचरेदिह " (मनु ४. १७) इत्यस्लङ्घनमिहाभिप्रेतम् । बाह्यकुदृष्टिषु च वाक्पर- रुन्यं दण्डपारुष्यं च नातीव दोष इत्यभिप्रायेणाह साधूनामुदेगका स्वभाव इति । अत एव साधुबहि- कारात् शास्त्रहिष्कारोऽपि स्यादेवेत्यर्थः । प्राप्तकालनिद्र । दिरूपमनुपयुक्तविषयं चाज्ञानमासुराणामन्येषा- मपि तुल्यम् अदोषश्च तद्व्यवच्छिनति परावरेति । ईदृशाज्ञानमूलमागमान्तरेषु परावरतत्त्वव्यत्यय कल्पन वेदविरुद्धाचारपरिग्रह | पूर्वोक्तकतिपयगुणव्यतिरेक प्रदर्शन मिहोपलक्षणार्थम् । चकारेण वानुकसमस्त- समुच्चयः । आसुरीं संपदमभिव्यङ्कुमाह भगवदाज्ञातिकूतिशीला इति । यान् प्रति उच्यते च, “पश्यत्येनं जायमानं ब्रह्मा रुद्रोऽथवा पुनः । रजसा तमसा चैव (चास्य) मानसं समभिप्लुतम् " (मा. मो. ३५७ ७७ ) इति, ‘विपरीतस्तथासुर’ (वि. ध. १०९ ७४) इति च । प्रजापतिवाक्ये च देहात्मा निमानादिमूलत्रिवर्गमाल निष्ठामधिकृत्योच्यते, “अनुराणां शेषोपनिषत् " ( छ. ८. ८. ५) इति । अत्र संपच्छब्दो भगवदाज्ञातिलङ्घनरुचीनामभिप्रायेण, उपालम्भाभिप्रायेण, संपद्यत इत्येता- बन्मात्रविवक्षया वा नेतृव्यः ॥ ४ ॥ देवासुरखभावयोः श्रद्धोद्वेगजननाच, “ऊर्ध्वं गच्छन्ति सरवस्था: " ( १४. १८) इत्यादिना उक्तमिह संक्षिप्य स्मार्थते दैवी संपदित्यर्थेन । विमोक्षस्येष्टप्राप्तिपर्यन्ततां वक्तुमात्यन्तिकानिष्टनि- वृतिरूपं शब्दस्य मुख्यार्थमाह बन्धान्मुक्तय इति । अव्यवहितहेतुत्वविवक्षायां समाधिपर्यन्तशास्त्रार्थ- वैयस्यादित्यपायेणाह क्रमेणेति । ‘आत्मसाक्षात्कारादिद्वारेति वा । निबन्धः नियतो बन्धः । तत्र अधोगच्छन्तीत्येतत् स्मारयति अधोगतीति ॥ ४= ॥ अत्र मा शुचा इति वचनं न शास्त्रोपक्रम प्रकान्ताशोच्य विषयशोकप्रतिषेघार्थम्, तस्य बहुधा परिहृतत्वात् । संपदं देवीमभिजातोऽसीत्यनेन तत्परिहारासंभवाच्च । अतो निबन्धायासुरी मतेत्युक्ते शास्त्रीयमर्यादानतिलङ्घिन्यपि स्वास्मनि, “स्थिरो निगूढाहङ्कारः " ( दश. २. ४) इनि प्रक्रियया धीरो- दाच नायक गुणभृतस्य निगूढखाहङ्कारत्वस्य स्वात्मसाक्षिकत्वात् तावन्मात्रेणापि स्वस्मिन् आसुरत्वमति- शङ्कमानस्य श्रुतद्विविधा संपत्कस्य वीभत्सोः खप्रकृत्यनिर्धारणात् पुनरपारसंसारसागरनिमज्जनमीत्या शोचतो दैवकृतित्वज्ञापनेन शोकमपनयतीत्याह एतच्छुत्वेति । अत्राप्यस्थाने शोकं त्वमेवाहारय- | कमेणेति । इदं बन्धान्मुक्तये इत्यतापि विवक्षितम् । क्रमेणेत्यनेन न अत्याधाचार- विवक्षा तदाज्ञानुवृत्तिरूपत्वात् संपदः, तस्य संपत्पदोक्तत्वादित्याशयेन व्याख्याति आत्मेति । ; 502 श्रीनवद्वीज- अ 16 5-6 मा शुचस्संपदं देवीमभिजातोऽसि पाण्डव | शोकं मा कृथाः खं तु देवीं संपदमभिजातोऽसि पाण्डव। धार्मिकाग्रेसरस्य हि पाण्डोस्तनयस्त्वमित्यभिप्रायः ॥ ५ ॥ भूतसग लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च । देवो विस्तरश: मोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ॥६ अस्मिन् कर्मलोके कर्मकराणां भूतानां सर्गों द्विविधौ देवासुरयति । सर्गः उत्पत्तिः, प्राचीन पुण्यपापरूपकर्मवशात् भगवदाज्ञानुवृत्तितद्विपरीतकरणायोत्पत्तिकाल एव विभागेन भृतान्युत्पद्यन्त इत्यर्थः । तत्र देवःसर्गो विस्तरशः प्रोक्तः - देवानां मदाज्ञानुवृत्तिशीलानामु- स्पतिर्यदा चारकरणार्था, स आचारः कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगरूपो विस्तरशः प्रोक्तः । असुराणां सर्गश्च यदाचारार्थः, तमाचारं मे शृणु मम सकाशाच्छृणु ॥ ६ ॥ सीत्यभिप्रायेणाह शोकं मा कृथा इति । न हि देवप्रकृतीनां धर्मोत्तराणामामुराः पुत्राः से विन्ती- त्यभिप्रायेण पाण्डव शब्दसंवुद्धिरित्याह धार्मिकाग्रेसरस्येति ॥ ५ ॥ स्वरूपादिभिः समेषु सर्वेष्वात्मसु देवा पुरविभागस्य किं निदानमिति शङ्कां सविशेषानुवादेन परिहरन् अत्यन्तपरिहर्तव्यत्वज्ञापनाय प्रसक्तस्यासुरवृत्तान्तस्य विवक्षितमुपक्षिपति (विस्तरमुपलक्षयति) द्वौ भूत- सर्गाविति श्लोकेन । अस्मिन् लोके इति न लोकान्तरव्यवच्छेदार्थम्, सर्वत्र देवसुरविभागसिद्धेः । न च निरर्थकाधिकरणमात्रनिर्देशो युक्तः । अतो लोकोपलम्भसिद्धाकारेण विहितनिषिद्धकरणसूचनमिह विवक्षित- मित्यभिप्रायेणाह कर्मकराणामिति । कर्मलोकविवक्षया वा अस्मिन्निति विशेषणम् । " सर्गः स्वभाव- निर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु” इति बहर्थस्याभिप्रेतं वक्तुमिह । थवशात् धातोः प्रयोज्यव्यापारपरत्वं ताब - दाह सर्ग उत्पत्तिरिति । उत्पत्तिस्वरूपे कथं देवत्वासुरत्वविभाग इति शङ्कायां लोकेऽस्मिन्नित्यनेन देवासुरविभागे सर्गशब्देन चाभिप्रेतं संकलय्याह प्राचीनेति । दैवासुरसंपदर्थत्वादुत्पत्तौ दैवासुरत्वोति- रित्यर्थः । सर्गशब्दस्य स्वभावपरत्वं सृज्यमानपरत्वं चाप्रसिद्धत्वादनादृत्य प्रसिद्धसृष्टिपरत्वेन व्याख्यानम् (तम्) | देवस्सर्गो विस्तरशः प्रोक्त इत्युक्ते देवानां सर्गादिकं वंशानुचरितकीर्तनवत् प्रतीयते ; न च तथा कृतम् । यद्यपि “प्रजहाति यदा कामान् ” (२. ५५), ‘दैवमेवापरे यज्ञम्’ (गी. ४-३५) “चतुर्विधा भजन्ते माम् ” (७. १६), “महात्मानस्तु मां पार्थ” (९. १३) इत्यादिभिर्ज्ञानयोग- कर्मयोगभक्तियोगनिष्ठाः पुरुषा निर्दिष्टा:- तथाऽपि तत्कर्तव्यप्रपञ्चन एव तत्रापि तात्पर्यम् । अतोऽत्र देवसर्गस्य विस्तरेणोक्तिस्तत्कार्यद्वारेत्यभिप्रायेण यदाचारकरणार्थेत्यादिकमुक्तम् । ‘अभयं सत्वसंशुद्धिः ’ इत्यादिकं प्राकू विस्तरेणोक्तस्य संग्रहणमित्यभिप्रायेण कर्मयोगादिग्रहणम् आसुरं सर्गमित्यत्रापि वक्ष्यमाणानुसारादेवमेव विवचेत्याह असुराणामिति । आसुरं सर्गे मे शृण्वत्युक्ते सर्गान्वयेन कर्तरि षष्ठीप्रतीतिः स्यात् ततोऽपि शृण्वत्यस्यापेक्षितमाप्ततमत्वसूचनमेवोचितमित्यभिप्रायेणाह मम सकाशा- दिति । अविदितमुपादेयं यथा नोपादातुं शक्यम्, तथा हेयमप्यविदितं न हातुं शक्यम्; अतोऽत्र सावधानो भवेत्यभिप्रायेण मृवित्युक्तम् ॥ ६ ॥

I तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 16, 7-8 503 प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः । न शौचं नापि चान्नागे न सत्यं तेषु विद्यते ॥ ७ प्रवृतिं च निवृतिं च अभ्युदयसाधनं मोक्षसाधनं च वैदिकं धर्मम् आसुरा न विदुः न जानन्ति । शौचम् वैदिककर्मयोग्यत्वं शास्त्र सिद्धम् तत् बाह्यमान्तरं चासुरेषु न विद्यते । नापि चाचारः तत् बाह्यान्तरशौचं येन सन्ध्यावन्दनादिना आचारेण जायते, सोडप्याचारस्तेषु न विद्यते । यथोक्तम्, “सध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनस्सर्वकर्मसु (द. स्मृ. २.२२) इति । तथा सत्यं च तेषु न विद्यते यथाज्ञान- भूतहितरूपभाषणं तेषु न विद्यते ॥ ७ ॥ किंव- असत्यमप्रतिष्टं ते जगदाहुरनीश्वरम् । अपरस्परसंभूतं किमन्यत् कामहेतुकम् || असत्यम् जगदेतत् सत्यशब्दनिर्दिष्ट कार्यतया ब्रह्मात्मfafe 2: । अप्रतिष्ठम् तथा ब्रह्मणि प्रतिष्ठितमिति न वदन्ति । ब्रह्मणाऽनन्तेन धृता हि पृथिवी सर्वान् लोकान अत्र प्रवृत्तिनिवृत्तिशब्दौ न लौकिक विषयौ; आसुराणामेव लौकिकेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारार्थ मपथसत्पथनिवृतेच सिद्धत्वात् । न च विहितनिषिद्धमन्त्रविषयों, रागप्राप्तास्त्रप्राप्तविषय वा न शौचं नापि चाचारः इत्यादेः पुनरुक्तिप्रसङ्गात् । अतोऽत्र मुमुक्ष्वपेक्षितप्रवर्तक निवर्तकधर्म पिवेक!- भावे तात्पर्यमित्याह अभ्युदयसाधनमित्यादिना । तावेतौ धर्मो स्मयेते, “प्रवृतिलक्षणं धर्म प्रजापति- रथाब्रवीत् । निवृत्तिलक्षणं धर्मसृषिर्नारायणोऽब्रवीत् " ( भा. मो. २१९. २) इति । न विदुरित्यत्र ‘न सत्यं तेषु विद्यते’ इतिवदसद्भावमाल न विवक्षितम् अपितु शतकृत्वः प्रतिपादितेऽपि तमः प्राचुर्यात् अपरिज्ञानमित्यभिप्रायेणाह न जानन्तीति । कृत्ययोग्यतेति प्रागुक्तमह वैदिककर्म योग्यत्वमित्यनेन विवृतम् । बाह्यशौचमशुचिशीलनादिभिरवश्यकर्तव्याकरणाच्च न विद्यते ; आन्तरं स्वात्मगुणाभावात् । न शौचं नापि चाचाः इति क्रमात् कार्यकारणयोर्निषेष इत्यभिप्रायेणाह तदिति । ननु संध्यावन्द नादेर्वर्णाश्रमधर्मस्य " प्राजापत्यं गृहस्थानाम् " (वि १ ६ ३७ ) इत्यादिभिः फलान्तरं श्रूयते तत् कथं तस्य शौचहेतुयोक्तिरित्यवाह यथोक्तमिमि । व्यतिरेकोक्त्या हेतुहेतुमद्भावोऽल ढीकृतः । इदं नित्यकर्मान्तरहानादावपि ग्राह्यम् । यथाज्ञानमित्यादि । विपलम्भर सिकत्वात् यथाज्ञानं भाषणाभावः, हिंसास्वभावत्वात् हितरूपभाषणाभावः ॥ ७ ॥ J एवं न सत्यस्याभाषणमात्रम्, अपितु तद्विपरीतभाषणमस्तीत्यनन्तरमुच्यत इत्याह किचेति । असत्यशब्दोऽत्र न मिथ्यात्वपरः तस्व लोकोपलब्धिस्ववचनविरोधादिभिरेव प्रतिक्षिप्तत्वेन अतिस्थूल- त्वात् परमार्थ स्थिरं चैश्वर्यमभिमत्य निरूताभिनिवेशानामासुराणां प्रपञ्च मिथ्यात्वकूटयुक्तिभिः प्रता वासंभवाच्च । “यथा वयमनृतप्रायाः तथा सर्वे जगदिति प्राहुः” इति व्याख्याऽपि मन्दा; जगच्छन्दत्य वेतनमात्रविषयत्वाभावात् निषेधानां चात्र पूर्वोक्ताकारव्यतिरेकपरत्वात् अप्रतिष्ठ

J 1 नापि चेतिमूलस्थश्वकारः न सत्यमिति वाक्यान्ययी । 2 मूलानुरोधे ब्रह्मात्मकं न भवतीत्याहुरित्येवंरीत्या वक्तव्यम् । नानुरिति भाषणं हेतुभिर- ब्रह्मात्मकत्वस्थपनाभावेपि ब्रह्मात्मकत्वानिष्टिरपि असुरस्वभाव इति ज्ञापनाय ।

504 श्रीभगवद्गीता 16. 8. i । विभर्ति । यथोक्तम्, “तेनेयं नागवर्येण शिरसा विधृता मही । विभर्ति मालां लोकानां सदेवासुरमानुषाम् " (वि. २.५.२७) इति । अनीश्वरम् । सत्यसंकल्पेन परेण ब्रह्मणा सर्वेश्वरेण मतनियमितमिति च न वदन्ति । " अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तस्सर्वे प्रवर्तते” (१०.८) इति युक्तम् । वदन्ति चैवम् अपरस्परसंभूतम् किमन्यत् । योपिन्पुरुवयोः परस्परसंबन्धेन जातमिदं " 7 1

मनीश्वरम् इतिवत् शास्त्रसिद्धप्रतिषेधपरत्वात् असुराणां च शास्त्रमद्वेषशीलत्वात् । अतोऽत्र शास्त्र सिद्धस्य प्रतिषेधपरोऽयं शब्दः । तच सत्यं ब्रह्मैवेति “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” ( आ ) इत्यादिषु प्रसिद्धम् | छान्दोग्ये च चेतनाचेतननियन्तृत्वेन ब्रह्मनामतयाऽसौ निरुक्तः, “तस्य ह वा एतस्य ब्रह्मणो नाम सत्यमिति । तानि वा एतानि त्रीण्यक्षरणि सन्, ति यमिति । तद्यत् सत् तदमृतम् । अथ यत ति, तन्मयम् । अथ यत् यं तेनोभे गच्छति । यदनेनोभे यच्छति तस्मात् यम् । अहरहर्षा एवंवित् स्वर्ग लोकमेति” (छा. ८.३.४, ५) इति । अतोऽत्र कपिलगुरु कुमारिलजिन सुगतचार्वाकादिमतानुवर्तिन इव अब्रह्मात्मकं जगदाहुरिति विवक्षामाह सत्यशब्देति । अप्रतिष्टशब्देनापि सर्वलोकविरोधादिभिः प्रत्यक्षसिद्ध प्रतिष्ठ। निषेधासंभवात् शास्त्रेषु प्रतिष्ठात्वेन उपदिष्ट सर्वप्रतिषेधविवक्षामाह तथेति । तदेवोदाहरण- विशेषेण विवृणोति ब्रह्मणाऽनन्तेनेति । एतेन प्रतिष्ठाशब्दस्य धर्माधर्ममानपरत्वेन व्याख्या निरस्ता | सर्वालोकान् विभर्तीति । खरूपतः कार्यतश्चेति भावः । आदिकूर्म-शेष- दिङ्नागप्रभृतिभिर्मही विधृतेति शास्त्रेणोके हि हेतुकैरेवं जल्प्यते, “धर्ता घरित्र्या यदि कश्चिदन्यस्तस्यापरस्तस्य परस्ततोऽन्यः । एवं हि तेषामनवस्थिति: स्यात् ततो हि भवर्धा भुव एव शक्तिः” इति । वायुवेगवशाच भूभ्रमणवादं केचिदिच्छन्ति । गुरुत्वान्नित्यपतनं च जैनाः । अनीश्वरशब्दोऽप्यत्र न प्रतिमा राजादिलौकिकेश्वर- प्रतिषेधार्थः, तत्प्रतिषेधाभावात् । श्रथाऽनुवदन्ति, “लोकव्यवहारसिद्ध इति चार्वाका?” (न्या. कु.) इति । न च ब्रह्मनिषेधमालार्थः असत्यमित्यादिना पुनरुक्तेः । अनेन व्युत्पत्यनुसारेणालौकिक नियन्तृनिषेधे तात्पर्यमित्याह सत्यसंकल्पेनेत्यादिना । अयस्कान्तादिवत् अचित्स्वभावात्, जीवात्मकं सर्वं जगदेत निरीश्वरम्” इति जैनादिदृष्ट्या धर्मादिमालवशाद्वा, “परमेश्वरसंजोऽज्ञ किमन्यो मध्यवस्थिते” (वि. १. १७२३) इतिवत् आभिमानिकेश्वरशासनाद्वा, देशकाला- वच्छिन्नेश्वर समुदायप्रवाहवशाद्वा जगत्प्रवृत्तिरिति हि तत्तन्मतमिति भावः । नियमितमिति । ये तु मद्यतिरिक्तान् प्रजापतिपशुपतिप्रभृतीनापि परमेश्वरत्वेन कल्पयन्ति, ते आसुरा एवेति भावः । अन्येऽपि केचिदीश्वराः प्रवर्तका दृश्यन्ते श्रूयन्ते च तत् कथं भगवतस्सर्वनियमनमित्यत्राह अहं सर्वस्यति । अन्येषामपि नियन्तृगां नियमनरूपप्रवृतिर्भगवदघी नैव । तथा च सूत्रितम्, “कर्ता शास्त्रार्थयत्त्वात् " (ब्र. २. ३. ३३) इत्युपक्रम्य, “परातु तच्छुनेः " (४०) इति । एवं त्रिभिः जगत उत्पत्तिस्थिति- प्रवृत्तीनां परब्रह्माधीनत्वं नेच्छन्तीत्युक्तं भवति । तव जगदुत्पतेः प्रतिज्ञातं ब्रह्मनैरपेक्ष्यमन्यत सिद्ध तयैवमुपपादयन्तीत्याह वदन्ति चैवमिति । अपरस्परेत्यादिकं न पूर्वकवाक्यम् किमन्यदित्यादेर- " 1

7 “जीवा- तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 16. 88. 505 मनुष्ययश्वादिकमुपलभ्यते ; अनेवंभूतं किमन्यदुपलभ्यते १ किंचिदपि नोपलभ्यत इत्यर्थः । अतः सर्वमिदं जगत् कामहेतुकमिति ॥ ८ ॥ तटष्टिमवस्य नष्टात्मानो ऽलानुद्धयः । प्रभवन्त्युकमणिः क्षवाय जगतोऽशुभाः ॥ एव दृष्टिमभ्य अवलग्भ्य, नष्टात्मानः अष्टदेहातिविकात्माना, अल्पबुद्धयः घटादि- वत् ज्ञेषभूते देहे ज्ञातुत्वेन देहव्यतिरिक्त आत्मोपलभ्यत इति विवेकाकुशलाः, उमकर्माणः सर्वेषां हिंसकाः जगतः क्षयाय प्रभवन्ति ॥ ९ ॥ ; ; नन्वयात् । क्लिष्टकल्पनादनुपपत्तेश्च । “एतदेवैषामासुरखे पर्याप्तम् किमन्यदुच्यत” इति कल्पना अध्याहारादिग्रता । वदन्ति चैवमिति तु नाध्याहारादिविवक्षयोक्तम्, एतां दृष्टिमित्यनेनैव तसिद्धः । अतः कामहेतुक मित्यस्यैवोपपादनाय अपस्यासंभृतयदि योषिदिति । “क्रियासातत्येन " हेतुफलभावरहितम्” इति व्याख्यान्तरमतिमन्दम् प्रसिद्ध समार्थत्यागात्, कामहेतुक- मित्यनन्वयाच्चेत्यभिप्रायेणाह अनेवंभूतं किमन्यदुपलभ्यत इति । यद्यपि योषित्पुरुषसंसर्गमन्तरेणैव स्वेदजानां स्थावराणां चोत्पत्तिर्दृश्यते; तथाऽपीश्वरमात्र हेतुका देवादिसृष्टिनोपलभ्यते । दृश्यमानं तु अयो निजं योनिजवदेव दर्शनबलादङ्गीकुर्मः; तत्राप्यन्वयन्यतिरेकावस्थितत्तत्तत्सामग्री मात्रात् कार्यसिद्धिसंभवे कमीश्वरेण कर्ता कल्पितेन, आगमिकतया स्वीकृतेन वेति भावः । अकिञ्चित्कामहेतुकम् इति परोक्त पाठान्तरस्य अप्रसिद्धत्वादिभिरनादरव्यक्त्यर्थे किमन्यदिति पाठस्य प्रतिनिषेधपरतां व्यक्ति किं- चिदपि नोपलभ्यत इति । अत इति । अन्वयव्यतिरेकमलादित्यर्थः । कामहेतुकमिति दृष्टकारणोप- लक्षणम् । कामप्राण्यवशात् तदुक्तिः । यथा पाषण्डागमा अपि तत्तत्पुरुषप्रवर्तिता इति तत्तदागमै- स्तवातनप्रत्यचमूलतयोपदेशपरंपरया च व्यवस्थाप्यन्ते, यथा वा चिरन्तननगर वृत्तान्तादयः; एवं कल्पे- करूपे प्रवृत्तमीश्वरशिस्पिनो जगन्नगरवृत्तान्तं संभावितमपि तीौषषकरूपशास्त्र पद्वेषाद पलपन्तीत्युक्तं भवति ॥ एतां दृष्टिमिति । विपरीतो दृष्टिमित्यर्थः । अवष्टभ्येत्य करणादिप्रतीतिव्युदासायाह अव- लम्व्येति । नित्यस्यात्मनो विनाशाभावात् ‘णच अदर्शने इति घात्वर्थोऽल विवक्षित इत्याह अष्टेति । स्वयंज्योतिषः प्रत्यगात्मस्वरूपस्य देहाभ्यासाविष्ठानतया नित्यमुपलम्भात् देहातिरिक्तत्वेन विशेषितम् । नष्टात्मत्र हेतुरिहाल्पबुद्धित्वमुच्यत इति पुनरुक्तिपरिहाराभिप्रायेणाह घटादिवदिति । यद्वा पशुमृगा- दिवत् कर्मशात् खारसिको विविक्तात्मानुपलम्भः । अल्पबुद्धयः इति तु तत्परिहाराशक्तिरुच्यत इति भाव: । एवं परावरात्मविषयविपरीतदृष्टिरुक्ता; अथ प्रभवन्त्युग्रकर्माणः इत्यादिना तत्फल- मुच्यते । उग्रकर्माणः इत्यवोप्रत्रतादिप्रतीतिव्युदासायाह सर्वेषां हिंसका इति । अशुभाः स्वर्स- effणामपि दोषावहा इत्यर्थः । जगतः क्षयाय प्रभवन्तीति, “अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्विष्ट 1 अपरस्परसंभूतम् अन्यान्यहेतुकत्वरहितं स्वत एवोत्पन्नमाहुः किमन्यदाहुः ? कामहेतुक- मितीत्याद्यर्थवर्णने आह क्रिष्टेति । 2 “अवरस्पराः क्रियासातत्ये” इत्यनुशासनं यादवाभ्युदयच्या- ख्यायाम् 9.105 लोके । न ह्यनुशासनगौरवात् प्रसिद्धत्यागोऽनन्वितस्वीकारो वेति भावः । $-64

506 श्रीभगवद्गीता- . 16, 10-11, काममाश्रित्य दुप्पूरं दम्भमानमदान्विताः । मोहात् गृहीत्वाऽसयाहान् प्रवर्तन्ते ऽशुचिताः ॥१० दुष्पूरम् दुष्प्रापविषयं काममाश्रित्य तत्सिसाधयिषया मोहात् अज्ञानात्, असद्द्महान् अन्यायगृहीतपरिग्रहान् गृहीत्वा, अशुचित्रता: अशास्त्रविहितत्रतयुक्ताः दम्भमानमदान्विताः प्रवर्तन्ते ॥ १० ॥ चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः । कामोपभोगपरमा एतावदितिनिश्चिताः ॥ ११ वो वा चिन्तामपरिमेयाम् अपरिच्छेद्यां प्रलयान्तां प्राकृत प्रलयावधि- कामधुक्”, “परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ” (३.१० : ११) इत्यादिप्रतिपादितां भगवन्मूलां लोकभावनधर्म मर्यादाम तिलङ्घयन्ति तदनुवर्तिनश्चान्येऽपि मन्दाः तदाचारोपदेशादिविखम्भादिक्रमेण सर्वस्य जगत स्त्रिवर्गापवर्गरूपवृद्धिविरहिणः त्रिविधतापाभिहतिरूपाय क्षयाय भवन्तीत्यर्थः ॥ ९ ॥ ; i कामो हि जगद्वेतुरुक्तः; अतः स एव हि तेषामाश्रयणीयोऽभिमतः सदाश्रयणेतिकर्तव्यता- रूपास्तु दम्ममानादयोऽशुचित्रतपर्यन्ता इत्युच्यते काममिति श्लोकेन । दुष्प्रापविषयत्वं दुप्पूरत्वे हेतुः ; यद्वा विषयप्राप्ति कामस्य पूरणम् ; अतो दुष्प्रापविषयत्वमेव दृष्पूरत्वम् | आश्रित्य प्रयोजनतया - ऽभिसंधायेत्यर्थः । तदभिप्रायेणाह तरिससाधयिषयेति । विपरीतप्रवृत्तिहेतुभूतं कृत्याकृत्यविवेकान्ध- मिह मोहशब्देन विवक्षितमित्याह अज्ञानादिति । असत् ग्रहणम् आर्जनं येषां तेऽत्र असद्ग्राहा।। धर्माभिसंधिमन्तो हि न्यायेनार्जयन्ति कामप्रवण | स्तु चौर्यादिभिस्तदुपकरणानीत्याह अन्यायगृहीत- परिग्रहानिति । परिग्रह शब्दोऽल परिमापरः । " ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थ संचयान्” (९२) इति स्वेतस्यैव विवरणम् । अत एव अशुभाभिनिवेशानिति व्याख्याऽप्यन मन्दा । गृहीत्वेति तादात्विक विनि- योगपरत्वात् आत्मीयत्वाभिमानपरत्वाद्वा पुनरुक्तिपरिहारः । पाषण्डागमादिनिर्दिष्टानि हि व्रतानि पुरुषस्य दर्शन स्पर्शनाद्ययोग्यता हेतुत्वात् स्वयमशुचीन्येवेत्यभिप्रायेणाह अशास्त्रविहिततयुक्ता इति । धर्माभि- संधिरहितानामपि तामसानां विषहरणपाषाणस्फोट [न]]]दित्यस्तम्भनप्रतिमा जल्पा दिवश्च नोपायैर्यशीकृतानां वेदवाह्येषु तेषु मालया संयोगो भवति । यद्वा शौर्याहिंकारादिमूलः शास्त्रविरुद्धः सङ्कल्पोऽल व्रतशब्दाभि- प्रेतः । शास्त्रीयेष्वपि तेषु भगवत्समाराधनविवक्षामजानताम् अयथाशास्त्रकरणादशास्त्रविहितप्रयुक्तत्वम् । दम्भमानौ प्रागेव व्याख्यातौ । मदोऽत्र धनाभिजनविद्यादिमूलम यथा यथचेष्टितारम्भकमौद्धत्यम् ॥१०॥ एवं प्रवर्तकानामुपर्युपरि मनोविकारादय उच्यन्ते चिन्तामपरिमेयामित्यादिभिः । अशक्यवि- घयवृथाप्रयासव्यञ्जनायाह अद्य श्वो वेति । अपरिमेयामिति असंख्येयविषयत्वेनानन्तशाखयं विवक्षि तमित्याह अपरिच्छेद्यामिति । ‘प्रलयान्तामित्यत शरीरपातावधिकत्वोक्तिर्मन्दा । अनन्तकालसाध्य- मल्पकालेन सिसाधयिषन्तीति [[]] व्यामोहातिशयख्यापनेन सप्रयोजनमिदम् प्रलयशब्दश्व प्रसिद्ध तम- विषय उचितः । चिन्तयितणां पुरुषाणामात्रलयस्थायित्वाभावात् चिन्ताया: स्वरूपेण प्रलयान्तत्वं चा- 1 प्रलयान्तामित्यारभ्यावसारिका । मरणान्तामिति शांकरव्याख्यायां पदस्य मन्दफलखात् यथा- वस्थितप्रलयग्रहणे चिन्तायास्तावद्व्यापित्वं दुर्वेचं भवतीति कथमयों वक्तव्य इत्यवतरिकावाक्यार्थः । 1

; वात्पर्यचन्द्रिकासहिठं गीताभाष्यम् 16, 11-18. 507 काल राज्यविपयाम् उपाश्रिताः तथा कामोपभोगवरमाः कामोपभोग एवं परमपुरुषार्थ इति मन्वानाः, एतावदितिनिधिताः इतोऽधिकः पुरुषार्थो न विद्यत इति संजातनिश्रयाः ॥ ११ ॥ आशापाशशतैर्बद्धा: कामकोधपरायणाः । ईहन्ते कामभोगार्थ मन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥ आशापाशशतैः आशाख्यपाशशतैर्वद्वा), कामक्रोधपरायणाः कामक्रोधैकनिष्ठा, काम- भोगार्थ मन्यायेनार्थ संचयान् प्रति ईहन्ते ॥ १२ ॥ इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् । इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥ १३. इदम् ’ क्षेत्रपुत्रादिकं सर्वे मया मत्सामध्येंनैव लब्धम्, नाडादिना इमं च मनो रथमहमेव प्राप्स्ये ( प्राप्स्यामि ?), नाष्टादिसहितः । इदं धनं मत्सामर्थ्येन लब्धं मे अस्ति, इदमपि पुनर्मे मत्सामध्येनैव भविष्यति ॥ १३ ॥ युक्तमित्यभिप्रायेणाह प्राकृत प्रलयावधिकाल साध्यविषयामिति । असंख्येयेषु चिन्नाविषयेष्वेकैकोऽपि दुस्साध इति भावः । प्रयोजनतयाऽभिमतेषु कामोपभोग एव परमो येषां तेऽल कामोपभोगपरमाः; तदाह कामोपभोग एवेति । स्वर्गापवर्गप्रतिषेधार्थं एतावच्छन्द इत्याह इतोऽधिक इति । संजा- तनिश्वया इति अल निथितशब्दे ‘भुक्ता ब्रह्मणा : ’ ’ इतिवत् कर्तरि क्त इति भावः ॥ ११ ॥ चिन्ता कर्तव्यविषया; आशा तु फलविषया ; आशाविषयाणामसंख्यातत्वात् तदाशानामपि शतशाखत्वेन तथात्वम् । कामक्रोधपरायणाः इत्यत्र कोषस्य परमप्राप्यतया तदभिमानविषयत्वामा- वात् कामक्रोध्यो रैकाग्रघमात्र विवक्षितमित्याह कामक्रोधैकनिष्ठा इति । अयनशब्दोऽत्र आश्रयपरः कामो हि विहन्यमानः क्रोधात्मनः परिणमतीति प्राक्यपश्चितस्मारणे तात्पर्यात् न पुनरुक्तिः । कामभोगार्थमिति । विषयानुभवार्थम् । परमनिश्श्रेयससाधनभूतपरमपुरुषसमाराधनार्थ यत्कर्तव्यं, हन्त तत् अनर्थावहातिक्षुद्रक्षणिक सुखामासार्थमासीदिति भावः । अन्यायेनेति । न हि यज्ञादिवत् न्याया- जितैः कामोपभोगो निष्पाद्यत इति भावः । द्वितीयान्वयज्ञापनायाह प्रतीति । प्रवर्तन्ते ईहन्त इत्युभयमत्र समानविषयम् तत्र ईहया निष्पादयन्तीति विवक्षितत्वात् अर्थसञ्चयानिति द्वितीयान्वयः ॥ एवं “सहस्रभगसंदर्शनात्मकश्ध महानन्दलक्षणो मोक्षः” इत्यादिभिः कामोपभोग: परमपुरुषार्थ इति कृत्वा तदर्थमपुरुषार्थस्वीकार इत्युक्तम् अथ तत्र प्रवृत्तस्य, व्यतिरेकसंज्ञासंस्थावस्थितयोगिवत् लब्धा- लब्धकृताकृतप्रत्यवेक्षण मुध्यते इदमद्येत्यादिना । एतेन पूर्वोक्कचिन्ताविषयानन्त्यमप्युदाहृतं भवति । वक्ष्य- माणधनव्यतिरिक्तविषयत्वद्योतनाय पुत्रक्षेत्रादिशब्दः । सात्त्विकानामीश्वराद्यधीनकृताकृतप्रत्यवेक्षणा- व्यवच्छेदाय अहङ्कारगर्भतयाऽपि तथाविधानुसन्धानस्य भ्रान्तिरूपत्वं मयेत्यनेन सूच्यत इत्याह मत्सा- मध्येनैवेति । एवकाराभिप्रेतं विवृणोति नादृशदिनेति । एवमेवोत्तम पुरुष] कृष्टा हंशब्द व्याख्यानरूपे अहमेवेत्यादावप्यभिप्रायः । इदमस्तीदमपीति, चिन्तायां विषयभूयस्त्वज्ञापनम् ॥ १३ ॥ + j 1 भाष्ये क्षेत्र पुत्रेति पाठो दृश्यते टीकायां तु पुत्रक्षेत्रेति । ; 2 अभ्यथा इत्यादय इतिवत् इतिनिश्चिता इति बहुबीहिवृत्तं नेयम् । तदा निश्चितं निश्चयः ।

508 श्रीभगवङ्गीता - 18 18 15, असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि । असो मया बलवता हवः शत्रुः । अपगनपि शत्रून् अहं शूरो धीरश्च हनिष्ये । किमत मन्दधीभिर्बलैः परिकल्पितेनादृष्टपरिकरेण || ईश्वरोऽहं भोगी सिद्धोऽहं वलवान् सुखी ॥ तथा च-

૪ Erase स्वाधीनम् अन्येषां चाहमेव नियन्ता । अहं भोगी स्वत एवाई भोगी; नादृष्टादिभिः । सिद्धोऽहम् स्वतस्त्रिद्धोऽहम् ; न कस्माचिददृष्टादेः । तथा स्वत एव बलवान् : स्वत एव सुखी ॥ १४ ॥ actsभिजनवानस्मि को ऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ अहं स्वतश्चादयोऽसि ; अभिजनवानस्मि स्वत एवोत्तमकुले प्रसूतोऽस्मि अस्मिन् लोके मया एवमिष्टप्राप्तौ अभिप्राय उक्तः; अथानिष्टनिवृत्तावुच्यते असौ मयेति । अत्र मयेत्यादेः शत्रु- हननोपयुक्त गुणवत्ताभिमानगर्भतामाह बलवतेति । शूरः व्याघ्रादिवत् परत्रलं तृणीकृत्य निर्भयप्रवेश- शील:, “शूरं भीरुं कविं जडम् " (मा. मो १७८.३२ ) इति शुरस्य मीरूप्रतियोगित्वेन पाठात् । वीरोsa पराक्रमे ग्लान्यादिविकाररहितः । प्रेक्षावदनन्तपुरुषप्रवृत्तिविषया दृष्टानादरेण खसामर्थ्य मात्राव. लम्बने को हेतुरित्याह किमत्रेति । मन्दधीभिरिति । अयमनिप्रायः - अर्थादिग्रहण लुब्धैः निगूढा- भिप्रायैर्यन्यैः प्रतारिता दानयज्ञादिषु प्रवृत्तास्सिद्धमप्यर्थं परित्यज्य कृपणा भवन्ति इति । दुर्बलैरिति । प्रबलो हि न प्रतारयितुं शक्यते, ‘न भेदसाध्या बलदर्पिता जनाः’ (रा. सु. ४१. ३) इति न्यायादिति भावः परिकल्पितेनेति । नतु लोकायतशास्त्रविवक्षितपत्यक्षान्वयव्यतिरेकरूपप्रमाणसिद्धेनेत्यर्थः । १३ = J एवमिष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारयोस्स्वसामर्थ्यमाला धीनत्वभ्रम उक्तः; अतः (अथ ?) खसामर्थ्यादावपि कारण भूतादृष्टा दिनैरपेक्ष्यत्रम उच्यते ईश्वरोऽहमित्यादिनेत्याह तथा चेति । सर्वेश्वरवत् ईशितव्यत्वा- भावोऽप्यत ईश्वरशब्देन विवक्षित इत्याह स्वाधीनोऽहमिति । स्वव्यतिरिक्त समस्त नियन्तृत्वाभिमानोऽ प्यलाभिप्रेत इत्याह अन्येषां चेति । “तवांसकूटे भूमण्डलम् त्वं हि सर्वेषां नियन्ता” इत्युक्ते तथाविधश्वाभिधा (मा) नादेव हि तथाविधानां प्रीत्यादिभत्र इति भावः । पूर्वापरानुगुण्यात् भोगीति भोगसामर्थ्यं परम् ; ‘तलाई चेत् न (चेतन) धर्मस्वभावादेवंभूत इत्यर्हशब्दाभिप्रायमाह स्वत एवेति । सिद्ध ज्ञानाद्यतिशयसंपन्न इत्यर्थः । सिद्धसमीहित इति वा । सुखीति । पुत्रजन्मादिमुखयोगीत्यर्थः । मोगी सुखिशब्द यो हेतु फलविवक्षया वा पौनरुक्त्यपरिहारः । एषामीश्वरत्वादीनामभिजनान्तानां मुक्तशिष्ट- कर्ममूलत्वं प्रागेव श्रुतिस्मृतिभिरुपपादितम् ॥ १४ ॥ अस्मिँोके इति । लोकान्तरं तु नास्तीति हि तदभिप्रायः यद्वा अस्ति शब्दाभिषेत सार्व कालिकसम निषेवविवक्षया अस्मिल्ँलोके इति निर्देशः । यावलोकमन्वेषणेऽपीति भाव: । प्रकृतैरेवाकारैरे 1 सुखीत्यनेन पुनरुक्तये एवं व्याख्यानम् ‘‘चेत् न’ इति अनन्तिम् । चेतनेति स्यात् । अन्यथा वा । अहमिति हि चेतनविशेषवाची । स्वात्मकचे नगत स्वभावातिरिक्तमद्दशदिशा नेति भावः । चेत्पदेऽप्ययमर्थ आनेयश्चेत्-अस्तु ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 16 15 17.

509

सदृशः कोऽन्यः स्वसामर्थ्यलब्ध सर्वविभवो विद्यते ? अहं स्वयमेव यक्ष्ये दास्यानि, मोदिष्ये इत्यज्ञानविमोहिताः ईश्वरानुग्रहनिरपेक्षेण स्वेनैव यागदानादिकं कर्तुं शक्यमित्यज्ञानविमोहिता मन्यन्ते ॥ १५ ॥

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६ अहटेश्वरादिसहकारम् ऋने स्वेनैव सर्वं कर्तुं शक्यमिति कृत्वा, एवं कुर्याम्, तच्च कुर्याम्, अन्यच्च कुर्यामित्यनेकचित्तविभ्रान्ताः एवंरूपेण मोहजालेन समावृताः, कामभोगेषु प्रकर्षेण सक्ताः मध्ये मृताः अशुचौ नरके पतन्ति ॥ १६ ॥

1

आत्मसंभाषिताः स्तव्धाः धनमान मदान्विताः । यजन्ते नामयशैस्ते दरमेना विधिपूर्वकम् ॥ १७ आत्मनैव संभाविताः आत्मनैवात्मानं संभाव पन्तीत्यर्थः । सन्धाः परिपूर्ण मन्यमाना न कैकशोऽपि सदृशः प्रतिषिध्यत इत्याह स्वसामर्थ्येति । मया सदृशः क इत्येतावनि वक्तव्ये, अन्य- शब्दः अन्यत्वमेवासामर्थ्य हेतुरिति द्योतनार्थः । यद्वा, मतोऽन्यो मया सदृशो नास्ति; अहमेव मया सहा इति, “रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव” (रा. यु. ११० २४ ) इतिवत् भाव्यम् | यक्ष्ये दास्यामीत्येतत् सात्त्विकविडम्बनमात्रविश्रान्तेन दम्भेनैव । दम्भेना विधिपूर्वकमिति धनन्तरं विशेष्यते । मोदिष्य इति न स्वर्गादिविवक्षया अपितु यजमानत्वादिनिमित्तमहच्छब्दादिलाभेन । यक्ष्ये इत्यादिप्रतिपत्तावपि प्राकरणिकीमहङ्कारोपहति दर्शयति ईश्वरानुग्रह निरपेक्षेणेति । इत्यज्ञानविमोहिता इत्येव पर्याप्तम् ; मन्यन्त इति तु वैशद्यार्थमुक्तम् ॥ १५ ॥

;

· ईश्वरे न्यतमरा हि प्रायशो निश्चिताः, तद्व्यतिरेकमाह स्वेनैव सर्वमिति । इति कृत्वा - इति मत्वेत्यर्थः । चिन्ता रूपवृत्तियुक्तं मन एवं चितम् [[]] प्रवृत्तिभेदादने कश्योक्तिः तत् दर्शयति एवं कुर्यामित्यादिना । विभ्रान्ता: विक्षिप्ता इत्यर्थः । यद्वा विभ्रान्तिर्विपरीतज्ञानम्; मोहस्त्वज्ञानम् । अथवा " अन्यथा चिन्तितं कार्यं देवेन कृतमन्यथा” इति न्यायात् चिन्तानामेव भ्रान्तिरूपत्वमाह एवंरूपेति । " न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवत्मैव भूय एवाभिवर्धते” (मनु. २. ९४; वि. ४. १०. २३) इत्ययमर्थ उपसर्गेण द्योत्यत इत्याह प्रकर्षेण सक्ता इति । " इदं कृतमिदं कार्यमिदमन्यत् कृताकृतम् । एवमीहासमायुक्तं कृतान्तः कुरुते वशे” ( भा. मो. १७५. २१) इत्युक्तमाह मध्ये मृता इति । अशुचौ कामभोगे प्रसक्तानां तथाविधमेव फलमित्यभि- प्रायेण नरकस्याशुचित्वविशेषणम् । पूयरुधिरवसादिमयत्वं चाशुचित्वम् ॥ १६ ॥ आत्मसंभाविताः इत्यत्र परसंभावनाप्रसङ्गरहिततथा अन्भक्षः इतिवत् अवधारणगर्भतामाह आत्मनैव संभाविता इति । आत्मप्रशंसादिरूपदोषव्यक्त्यर्थमाह आत्मनैवात्मानमिति । परस्संभाविता अपि हि सन्तो लज्जन्ते । स्तव्धताहेतुः परिपूर्णमन्यमाना इति । न किंचित्कुर्बाणा इति तु 1 ननु अदृष्टस्य तदनित्ये यक्ष्ये दास्यामीति यागदानादिकं कुतः कुर्यन्तीत्यवाह यजन्त इति । ख्यास्यायर्थमेव यागादि कल्पितमिति तदाशयः । 2 वैशद्येति । अतो मूलेऽध्याहारो नेष्ट इति भावः ।

510 श्रीभगवद्गीता म. 18 17-18. किचिन्कुर्वाणाः । कथम् ? धनमानमदान्विताः धनेन विद्याभिजनाभिमानेन च जनितमदा- न्विताः, नामयज्ञैः नामप्रयोजनैः यष्टेतिनाममात्रप्रयोजनैर्यज्ञैः यजन्ते । तदपि दम्भेन हेतुना यस्वख्यापनाय अविधिपूर्वकम् अयथाचोदनं यजन्ते ॥ १७ ॥ ते वेरग्भूता यजन्त इत्याह- / अहंकार वलं दर्प कामं क्रोधं च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १८ अनन्यापेक्षोऽहमेव सर्वं करोमीत्येवरूप महंकारमाश्रिताः, तथा सर्वस्य करणे महलमेव पर्याप्तमिति च बलम्, अतो मत्सदृशो न कश्चिदस्तीति च दर्पम् एवंभूतस्य मम काममात्रेण सर्वे संपत्स्यत इति कामम्, मम ये अनिष्टकारिणस्तान् सर्वान् हनिष्यामीति च क्रोधम्, एवमेतान् संश्रिताः, स्वदेहेषु परदेहेषु चावस्थितं सर्वस्य कारयितारं पुरुषोत्तमं मामभ्यसूयकाः शब्दार्थः । किंचित गुरुवन्दनादिकमपीत्यर्थः । घनादिदृष्टसंपत्तिमदेन अदृष्टवैकल्यतिरस्कार इति वक्त पारलौकिकाप्रवृतिहेतुं शङ्कते कथमिति । ‘विद्यामदो धनमदस्तृतीयोऽभिजनो मदः’ (मा. ३. ३४.४६) इति सन्नियोगशिष्टत्वात् धनस्यात्रोक्तेश्च तत्समभिव्याहृतो मदहेतुर्मानो विद्याभिजननिबन्धन इत्याह विद्याभिजनाभिमानेन चेति । नामसंबन्धिनो यज्ञा नामयज्ञाः संवन्धचाल धर्मादिप्रयोजनाभि सन्धिव्युदासाय फलफलिभावेनेत्यभिप्रायेणाह नामप्रयोजनैरिति । कीर्त्यादिष्वपि नामशब्दप्रयोगात् तदभिसंघेश्व दम्भेनेत्यादिना सिद्धेः संज्ञायां प्रसिद्धिप्रकर्षात् अपहासार्थत्वौचित्याच यष्टेतिनाममात्र प्रयोजनैरित्युक्तम् । अत एव ‘यज्ञसमाख्यामात्रम्, न तु वस्तुतोऽसौ यज्ञः’ इति व्याख्याऽपि मन्दा प्रदर्शिता (2) अविधिपूर्वकत्योक्त्यैव तदर्थसिद्धेश्व । दम्भेन हेतुनेत्यभिसंधिविशेषस्य हेतुत्वोक्तिः । यष्टत्वख्यापनायेति तु विषयतः प्रयोजनतश्च तद्विवरणम् । विधिरत विधायकं वाक्यम् । तदुत प्रकारपरित्यागोऽत्राविधिपूर्वकत्वमित्याह अयथाचोदनमिति ॥ १७ ॥ पुनरुत्रत्यादिपरिहारायानन्तरश्लोकस्य 1 सात्त्विकयजनेतिकर्तव्यता रूपगुणवैपरीत्यपरत्वमाह ते चेदृग्भूता यजन्त इति । क्रमेण दाम्भिकयज्ञेतिकर्तव्यताक्रमं विवृणोति अनन्यापेक्ष इत्यादिभिः । भगवानेव सर्वं कारयतीत्यस्य प्रतिक्षेपोऽहंकारः, यत्परिहाराय स्मर्यते, " यद्यहंकारमाश्रित्य यज्ञदान- तपः क्रियाः । कुर्वस्तत्फलमाप्नोति पुनरावर्तनं तु तत् ॥” ( भा. मो. २१० ७३) इति । बलवत्त्वमात्र स्यादोषत्वेऽपि भगवतो वलेनेत्यस्य विपरीतं स्वबलपर्याप्त्यनुसंधानम् । तदुभयमूलो दर्पः सर्वाव- ज्ञानहेतुः पूज्यपूजाप्रतिस्पर्धी भगवत्प्रसादादेवेष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारावित्यस्य विपरीत कामक्रोधाविति । संश्रिताः सम्यगाश्रिताः, निरपेक्षहेतुत्वेनाभिमन्यमाना इत्यर्थः । अत परदेहेष्विति यज्ञानुकूलपतिकूल- ऋत्विक्तस्रादिविवक्षया । “सप्तम्या स्थितिस्सिद्धा । सा च प्रवर्तनाद्यर्थमिति श्रुत्यादिभिः प्रापपश्चितम् ; तत्प्रतिपत्तिविरुद्ध स्मारयति सर्वस्य कारयितारमिति । हितप्रवर्तनमेवा सूया हेतुरिति भावः । पुरुषोत्तम मिति । यद्वैलक्षण्यविज्ञानमात्रात् कृतकृत्यो भवतीत्युक्तम्, स हि महोपकारी द्वेषास्यास्पदमेषामिति भावः । 1 भगवतो बलेनेति बलमन्त्रोकस्य | 2 देहेषु स्थितमित्यर्थ इति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्य 18 18 19 511 प्रद्विषन्सः, कुयुक्तिभिर्मत्स्थितो दोषमाविष्कुर्वन्तो मामसहमाना | ‘अहंकारादिकान् संश्रिता यागादिकं सर्व क्रियाजातं कुर्वत इत्यर्थ । ॥ १८ ॥ तानहं द्विषतः क्रूरान संसारेषु नराधमान् । शिवास्यजस्रमशुभान, आसुरी वेव योनिषु ॥ १९ + य एवं मां द्विषन्ति तान् क्रूरान् नराधमान् अशुभान् अइमजस्रं संसारेषु जन्मजरा- मरणादिरूपेण परिवर्तमानेषु संतानेषु तत्राप्यासुरीप्वेव योनिषु क्षिपामि मदानुकूल्य प्रत्यनीकेष्वेव जन्मसु क्षिपामि । तत्तजन्मप्राप्त्यनुगुणप्रवृत्तिहेतुभूतबुद्धिषु क्रूरास्वहमेव संयोजयामीत्यर्थः ॥ सर्वप्रवर्तनादिगुणकथनं गुणेषु दोषाविष्करणरूपासूया लक्षण व्यवत्यर्थम् । पुरुषोत्तमप्रकरणे हि स्मृत्यादि- प्रवर्तनाय, “सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्ट: " (गी. १५.१५) इत्युक्तम् ; तदेवात्र मामात्मपर देहेत्रित्यनेन स्मार्यत इति च भाव: । ‘प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः’ इत्यनयोः प्रातिलोम्येन हेतुकातयाऽन्वयक्रमं यजन्त इत्यनुकर्षणेन वाक्यसमाप्ति चाह कुयुक्तिभिरिति । ईश्वरपरतन्त्रत्वे कथं कर्मवश्यता फलानां कर्म- मूलत्वे च किमीश्वरेणेत्यादयः कुयुक्तयः । अनसूयालक्षणव्याजेनास्यामपि बृहस्पतिरलञ्जयत्- ‘न गुणान् गुणिनो हन्ति स्तौति मन्दगुणानपि । नान्यदोषेषु रमते साऽनसूया प्रकीर्तिता ॥’ (अ. स्मृ. १.३४ ) इति । असहिष्णुत्वरूपेण लक्षणेन द्वेषं विवृणोति मामसहमाना इति । असमानत्वं च तदाज्ञाति लङ्घनपर्यन्तमनुसंधेयम् । एतच्च खवंश्यानामप्यशुचिनरकपतने निदानम् यथोच्यते, “मज्जन्ति पितर- स्तस्य नरके शाश्वतीस्समाः । द्विष्यात् यो विबुधश्रेष्ठं देवं नारायणं हरिम् " ( भा. मो. ३५६.६ ) इति । एवं “ये द्विषन्ति महात्मानं न स्मरन्ति च केशवम् (जनार्दनम् ) । न तेषां पुण्यतीर्थेषु गतिः संसर्गिणामपि ॥” (भा. शां. मो ३३६. ३६ ) इत्यादि चालानुसंधेयम् । नामयज्ञैरित्यस्योपलक्षणतामाह यागादिकं सर्वमिति ॥ १८ ॥ j एवंविधप्रद्वेषादिपूर्वकयागादेरपि यथोचितप्रतिकूलफलप्रदोऽहमेवेत्युच्यते तानइमित्यादिश्लोक- द्वयेन । वैषम्यनैर्नृण्यपरिहारार्थः तानित्यनुवाद इत्यभिप्रायेणाह य एवं मां द्विषन्तीति । अत्र चतु- र्भिर्विशेषणै: ‘न मां दुष्कृतिनः’ (७ १५ ) इत्यादिनोक्ताश्चतुर्विधा दुष्कृतिन एवं विवक्षिता इति तव्याख्यानमिदम् । तथा हि नराधमशब्दस्तावत् स एव । ‘आसुरं भावमाश्रिताः’ इत्येतत् द्विषन्त इत्येतत्समानार्थतया प्रागेव व्याख्यातम् । एवं शुभशब्दावपि यथायोगं मूढादिशब्द समानार्थी नेत्र्य इति । अन्नात्यन्ताविभागेन योजनं चासुरराश्यैवात् । जम्मादिचक्र परिवसिष्वविच्छिन्नतयैका- कारेण सरणात् संसारः संवानः । संसरति पुरुषोऽस्मिन्निति अधिकरणार्थघञन्तोऽत्र संसारशब्दः । तद्बहुत्वोक्तिश्चक्रपरिवृत्त्यानन्त्यादित्याह जन्मजरेत्यादिना । संसारशब्दस्य सदराज्जन्म साधारण- स्वाद्विशेष्यत इत्याह तत्रापीति । एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यरीदृशम् " ( ६. ४२ ) इद्यायुक्त- सात्त्विकजन्मविशेषव्यवच्छेदाय तामसत्वम् आसुरीष्येवेत्युच्यत इत्याह मदानुकूल्य प्रत्यनीकेष्विति । 1 असहमाना इत्यन्तेन लोकस्थ पदानि व्याख्यातानि । अथ वाक्शर्थमाह अहमिति । 512 श्रीभगवङ्गीता- अ J6 20-21 1 आसुरी योनिमापन्ना मूढा जन्मनिजन्मनि । मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो गन्त्यधमां गतिम् ॥ २० मदानुकूल्य प्रत्यनीकजन्मापन: पुनरपि जन्मनिजन्मनि मूढाः मद्विपरीतज्ञाना मामायैव ‘अस्ति भगवान् सर्वेश्वरो वासुदेवः’ इति ज्ञानमप्राप्य ततः ततो जन्मनोऽयमामेव गतिं यान्ति ॥ २० ॥ अस्या पुरस्वभावस्था ऽऽस्मनाशस्य मूल हेतुमाह– २१ त्रिविधं नरकस्यैतद् द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्तयं त्यजेत् ॥ अासुरस्वभावरूपस्य नरकस्यैतत् त्रिविधं द्वारम्, तच्चात्मनो नाशनम् कामः क्रोधो लोभ इति त्रयाणां स्वरूपं पूर्वमेव व्याख्यातम् । द्वारम् मार्गः ; हेतुरित्यर्थः । तस्मादेतचयं ईश प्रतिकूलजन्म देवादिचतुर्विधयोनिप्यपि द्रष्टव्यम् इति । “एष एवासाधु कर्म कार्यति तं यमधो निनीषति” (कौपी. ३. ९) इत्यादिश्रुत्यनुसारेण क्षिपामीत्युक्तस्य द्वारमाह तत्तदिति । पापप्रवृद्धि हेतुभूत क्रूरबुद्धयादिप्रदानमपि प्राचीनप्रद्वेषादिफलभूतत्वात् नेश्वरस्य वैषम्यनैर्ऋभ्यापादकम् ॥ १९ ॥ उत्तरोत्तरमपकर्ष परम्परोच्यते आसुरीमिति श्लोकेन । मूढशब्दतः फलितमाह मद्विपरीतज्ञाना इति । यद्वा विपरीतज्ञानमेवात्र मोहः स च वाक्यार्थानुगुण्यात् स्वविषयो विशेषितः । सत्त्वो- सराणामपि परब्रह्मप्राप्तेरनेकजन्मसंसिद्धिसाध्यतया तामसेषु तत्मसङ्गप्रतिषेधयोरनौचित्यात् प्राप्तेः प्रथम- पर्वभूतशास्त्रजन्यज्ञानप्राप्तिरिहा शास्त्रवश्येवासुरेषु प्रतिक्षिप्यते । तत्र शास्त्रजन्यज्ञानत्वव्यवत्यर्थमाह अस्ति भगवानिति । अधमत्वस्योत्तमावधिसापेक्षत्वादवधिसमर्पणसमर्थतया सन्निहितः ततश्शब्दो न हेतुपर उचित इत्यभिप्रायेणाह ततः ततो जन्मन इति ॥ २० ॥ ; अवश्यपरिहरणीयं संक्षिप्योच्यत इत्यभिप्रायेणानन्तरग्रन्थ संगमयति अस्पेति । यथावस्थित- स्यात्मनोऽप्राप्तिरेव ह्यात्मनाशः स चासुरखभाव एवेत्यभिप्रायेणाह आसुरस्वभावस्यात्मनाशस्येति । मूलच्छेदात् सर्वोऽप्यासुरस्वभावरिछन्न एवेत्यभिप्रायेणाह मूलहेतुमिति | आसुरस्वभावरूपस्य नरक- स्येति । एतस्मादधिकं किमन्यन्नरकमिति भावः । आनुरस्वभावपरिहारार्थं हि तन्मूलोऽयमुपदेश इति वा, मोरित्यनन्तरैकाथ्य वा विवक्षितम् । आत्मनो नाशनमिति । “असन्नेव स भवति” (आ) इत्यादिक्रमेणेति भावः । प्रवेशहेतुर्हि द्वारम् तेनापि प्राप्तिमावहेतुत्वमिह विवक्षिनमित्य भिप्रायेणोप वावलम्बनकममाह मार्गों हेतुरित्यर्थ इति । द्वारं नाशनम् । प्रविशत्रेय नश्यतीति भावः । त्याज्यस्य दोषोक्तिस्त्यागविध्युपकारिकेत्यभिप्रायेणाह तस्मादिति । रौरवादिर्नरकः पापक्षयहेतुः ; 1 1 नरकशब्देनाव न लोकान्तरविवक्षा: किं तु आत्मनाशस्यैवेति ज्ञापनार्थमेव नाशनमात्मन इत्युक्तमिति ज्ञापनाय भाष्ये तचेति प्रयोगः । तच नाशनमिति । द्वारत्वं नाशनत्यमेवेत्यर्थः । नन्वस्य लयस्यात्मनाशद्वारत्वे द्वारिभूतं किमन्यदित्याशंकायाम्, द्वारपदस्य हेतुरित्यर्थमाह । तथाच न द्वार्य- पेक्षा ; अवान्तरव्यापाररूपद्वारत्वस्यानुक्तेरिति भाव: 1 2 द्वारशब्दप्रयोगस्वारस्यं शांकरोक्तं दर्शयति प्रविशन्नेवेति ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 16 21 28. 513 त्यजेत् ; तस्मात् अतिघोरनरकहेतुत्वात् कामक्रोध लोभानाम्, एतचितयं दुरता परित्यजेत् || एतैर्विमुक्तः कौन्तेय नमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः । आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् ॥ २२ एतैः कामक्रोधलोमैः तमोद्वारैः मद्विपरीतज्ञानहेतुभिः विमुक्तो नः आत्मनः श्रेय आचरति लब्धमद्विषयज्ञानो मदानुकूल्ये प्रयतते । ततो मामेव परां गतिं याति ॥ २२ ॥ शास्त्रानादगेऽस्य नरकस्य प्रधान हेतुरित्याह– यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमयामोति न सुखं न परां गतिम् ॥ २३ " शास्त्रं वेदा:; विधि अनुशासनम् । वेदाख्यं मदनुशासनमुत्सृज्य यः कामकारतो वर्तते स्वच्छन्दानुगुणमार्गेण वर्तते, न स सिद्धिमवाप्नोति न कामप्यामुष्मिक सिद्धिमवाप्नोति न आसुरस्वभावत्वसौ पापार्जन हेतुत्वादतिघोर इत्यभिप्रायेणाह अतिघोरनरकहेतुत्वादिति । सर्वस्यासुरख- भावस्य परित्याज्यत्वेऽपि विशेषनिषेधो ऽत्यन्तपरिहरणीयत्वज्ञापनायेत्याह दूरतः परित्यजेदिति ॥ २१ ॥ त्याज्यस्य दोषोक्त्या त्यागो विहितः; त्यागस्यैवेदानीं फलप्रवाह उच्यते एतैरिति श्लोकेन । मद्वि- परीवज्ञानहेतुभिरिति तमः फलोक्तिः; तमइशब्दो वाऽत्र तत्पर्यन्तलक्षकः; तमोद्वारैर्विमुक्तत्वात् तमसाऽपि विमुच्यते; श्रेयश्चरणं च तत्त्वज्ञानपूर्वकमित्यभिप्रायेणाह लब्धमद्विषयज्ञान इति । श्रेय आचरतीत्यनेन प्रागुक्तभगवत्प्रद्वेषादिनिवृतिर्विवक्षिता । श्रेयः प्रशस्तम् तच्च संग्रहात् भगवदानुकूल्यम् तदनुप्रवेशात् सर्वस्य शास्त्रीयस्येत्यभिप्रायेणाह मदानुकूल्य इति । ततः श्रेयश्चरणादेव हेतोरित्यर्थः । मामप्राप्यैवे- त्यादिपरामर्शादिह परगतिशब्दनिर्दिष्टः प्राप्यपर्यवसानभूमिः परमपुरुष इत्याह मामेव परां गतिमिति ॥ आलुरखभावेषु मूलतया प्रधानभूतास्त्रय उक्ताः ; तेभ्योऽपि प्रधानतमः परिहार्यो हेतुरनन्तर- मुच्यत इत्याह शास्त्रानादर इति । सर्वावस्थ समस्तपुरुषहिता नुशासनात् शास्त्रशब्दो वेदेष्वेव प्रथमं प्राप्तः; तदनुबन्धादन्येष्वित्यभिप्रायेणाह शास्त्रं वेदा इति । विधायकवाक्यस्य शास्त्रशब्देनोपाच- स्वात् तयापारोऽत्र विधिशव्दविवक्षित इत्याह विधिरनुशासनमिति । फलितमाह वेदाख्यं मद- नुशासनमिति । शास्त्रमेव विधिरिति सामानाधिकरण्यं वा विवक्षितम् मदनुशासनमित्यनेन ‘श्रुति:- स्मृतिमैवाज्ञा’ (वि. घ. ७६. ३१) इत्यादिस्मारणम् । एतेनान्यथा लिङाद्यर्थं वर्णयन्तोऽपि प्रत्युक्ताः । लिङादयो हि प्रशासितुरभिप्रायमाक्षेपादभिधानतो वा व्यञ्जयन्ति । शास्त्र प्रतिपक्षभूतः कामकारोऽश्र न शास्त्रीयवैकल्पिकादिविषय इत्यभिप्रायेणाह स्वच्छन्दानुगुणमार्गेणेति । " अथ केन प्रयुक्तोऽयं " (३.३६), “काम एष: कोध एषः (३.३७ ) इत्यायुक्तकामप्रयुक्ते ( त इत्युक्तं भवति । “या वेदवाद्याः स्मृतयो याश्च का कुष्टयः । सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः ॥” (मनु. १२ ९५) इत्याद्यनुसन्धानेनाह न कामप्यामुष्मिक सिद्धिमिति । आमुष्मिकमुखहेतुभूतामुपायसिद्धि- मित्यर्थः । न सुखं न खर्गादिसुखमित्यर्थः । यद्वा मुष्मिक सिद्धिमिति स्वर्गादिफलविषयम् सुखमिति वैहिकपरम् । अत एव हि किश्चिच्छन्दः । इहापि हि सुखं शास्त्रीयानुष्ठानजनितपरम- पुरुषानुग्रहादेव । अत एव सुच्यते " अनाराधितगोविन्दा ये नरा दुःखभागिनः " (वि. ध. १९. 47-65

514 श्रीभगवद्गीता - म. 16. 28-24. सुखं किंचिदवामोति । न परां गतिम् । कुतः परां गतिं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ २३ ॥ तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोकं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥ ओं तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु देवासुरसंपद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ तस्मात् कार्याकार्यव्ययस्थितौ उपादेयानुपादेयव्यवस्थायां शास्त्रमेव तव प्रमाणम् । धर्मशास्त्रेतिहासपुराणाद्युपबृंहिता वेदाः यदेव पुरुषोचमाख्यं परं तवं तस्त्रीणनरूपं तत्प्राप्युपायभूतं च कर्मावबोधयन्ति तत् शास्त्रविधानोक्तं तत्त्वं कर्म च ज्ञात्वा यथा- वदन्यूनातिरिक्तं विज्ञाय, कर्तुं स्वमर्हसि तदेवोपादातुमईसि ॥ २४ ॥ । इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाग्ये षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ ,” १३) इति । कैमुत्य प्रदर्शना यात्रान्यसुखसमभिव्याहार इत्याह कुतः परां गतिमिति ॥ २३ ॥ अध्यायोक्तं सर्वमेतदर्थमित्यभिप्रायेणानुशिष्यते तस्माच्छास्त्रमिति । अत कार्याकार्यशब्द- योरुत्पाद्यानुत्पाद्यादिविषयत्वस्यासङ्गतिमभिप्रेत्याह उपादेयानुपादेयव्यवस्थायामिति । अनुमानविपर्ययस्य तत्त्वविपर्ययस्य च आसुरस्वभावे प्रदर्शितत्वात् अत्र च तद्विपर्ययस्य विवक्षितत्वात् कार्याकार्यशब्दौ ‘तत्वतत्वयोः प्रदर्शनार्थावित्यभिप्रायेणोपादेयादिसाधारणशब्दः । उपादानमत्र यथाशास्त्र मनसा स्वीकरणम् । शास्त्रमेवेत्ययुक्तम्, “श्रुतिः स्मृतिस्सदाचारः " (याज्ञ १.१.७ ) इत्यादिविरोधादित्यत्राह धर्मशास्त्रेति | आदिशब्देनाचारग्रहणम् । “यजन्त्यविधिपूर्वकम् (९.२३), “न तु मामभिजानन्ति " (२४) इत्यादिव्यवच्छेदाय ज्ञास्वेत्यादिकमुच्यत इत्याह यदेवेति । सर्वाणि हि शास्त्राणि साक्षाद्वा परम्परया वा परमपुरुषसमाराधनतयैव सर्वाणि कर्माणि विदधति; तत्र तत्त्वहितयोः, “वेदैश्व स रहमेव वेद्यः " (१५. १५) इत्युक्तं परतत्वं प्रागुक्तसमाख्यया स्मारयति पुरुषोत्तमाख्यमिति । तत्प्राप्त्युपायभूतं चेति । सर्वेषां हि फलसङ्गादित्या गेनानुष्ठितानां परब्रह्मप्राप्युपायत्वमेव स्वभाव इति भावः । अत्र अवचोधयन्तीत्यनेनाज्ञातज्ञापनरूपविधानशब्दार्थो विवृतः । अयथाशास्त्रं कर्मणां करणं च न कर्तव्यमित्यभिप्रायेण कर्तुमईसीत्युक्तम् । तस्मादप्यनुष्ठानतत्त्वाध्यवसायसाधारण्यमाह उपादातुमिति । अर्हसीत्येतदनुसारी मध्ये त्वमिति निर्देशः तस्य देव संपदमभिजातस्य योग्यत्वाति- शयद्योतनाय । एतदुक्तं भवति सत्त्वोत्तरेण भगता कुकपुरुष कौशलातिशयपरिग्राहितमोहनशास्त्रामास- प्रक्रियानुधावनेन नित्यमगयदाज्ञा रूपवेदाख्यशाखसारभृतात् यथाधिकारं कर्मयोगभक्ति योगरूपभगवदन न्यभजन परमधर्मात न प्रच्युतेन भवितव्यम् अपितु स एव नित्यमुपादेयः इति । इहेति निर्देश: कर्माधिकार भूमिप्रदर्शनार्थः कर्मवश्यावस्थत्वज्ञापको वा ॥ २४ ॥ इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां पोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ 1 मीमांसकैः कृतिविषय एवोपादेयशब्दप्रयोगेऽपि कार्यशब्दस्य स्पष्टस्यास्पष्टोपादेयशब्देन व्याख्याने आशयान्तरस्य वर्णनीयत्वात्, समन्वयाधिकरणोक्तरीत्या शास्त्रस्य कार्यप्राधान्यं परित्यज्य सिद्धप्राधान्यस्यास्माभिः स्वीकाराच तत्वमपि संग्रहीतुमाह तत्त्वेति । कर्मानुष्ठानं तत्वज्ञानानुगुणमेव कार्यमिति तत्र तस्याप्युपयोगः । अनन्तरवाक्ये च भाष्ये तत्त्वमिति पदम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् अ. 17. श्रीः । ॥ अथ सप्तदशोऽध्यायः ॥ + 515 देवासुरविभागोक्तिमुखेन प्राप्यतस्वज्ञानं तत्प्राप्त्युपायज्ञानं च वेदैकमूलमित्युक्तम् । इदानीमशास्त्रविहितस्यासुरत्वेना फलत्वम् शास्त्रविहितस्य च गुणतत्रैविध्यम्, शास्त्रसिद्धस्य लक्षणं चोच्यते । तत्राशास्त्रविहितस्य निष्फलत्वमजानन अशास्त्रविहिते श्रद्धासंयुक्ते यागादी सच्चादिनिमित्तफल मेदवमुत्सया अर्जुनः पृच्छति - उक्तशेषतया सप्तदशमवतारयितुमुक्तमुद्गृह्णाति देवासुरेति । प्रकृतस्य मुखभेदेन प्रपञ्चनपरतया सङ्गतिमाह इदानीमिति । हेयोपादेयव्यवस्थायाः शास्त्रैकमूलत्वोक्तिसमनन्तरमित्यर्थः । " अशास्त्रमासुरं कृत्स्नं शास्त्रीयं गुणतः पृथक् । लक्षणं शास्त्रसिद्धस्य विघा सप्तदशोदितम् ॥” (२१) इति संग्रह लोकं विवृणोति शास्त्रविहितस्येत्यादिना । अत्र सामान्यतो विशेषतश्च शास्त्रीयार्थविभजननध्या यानुवृतार्थः । सप्तदशोदितमित्येतत् संग्रहश्लोकवाक्यत्रयेऽपि प्रत्येकमन्वेतव्यम् । एतत् सर्वं सप्त- दशोदितमिति सर्वोपसंहारेण वाऽन्वयः । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तम् (१६.२४ ) इत्यस्यानन्तरं ये शास्त्रविधिमुत्सृज्येति प्रश्नः कथं संगच्छत इत्यलाइ सनेति । अशास्त्रविहितस्य निष्फलत्वमजान- निति । अयमभिप्राय:- प्रेक्षावतां स्वतः प्रयोजने तदुपाये वा बुभुत्ला । अतः सत्त्वादिनिष्टा मे दबुभुत्सा तन्मूलफलविशेषपर्यन्ता । न च निष्फलत्वज्ञाने फलविशेषजिज्ञासा । ततश्च लोकसिद्धाः कृषिचिकि त्सादयोऽपि प्रेक्षावत्प्रवृत्तिविषया: सफला एव दृश्यन्ते । अन्यथा शास्त्रस्यापि निर्मूलत्वप्रसङ्गात् । अलौकिकेष्वप्याचारसिद्धाः कतिकति धर्माः । न च ते यत्किञ्चित्फलमन्तरेण स्युः प्रेक्षावतामप्रवृत्ति- प्रसङ्गात् । न च श्रद्धा पूर्वकानुष्ठानेऽवैकल्यात् फलाभावः संभवति न च प्रेक्षावद्भिरनन्तै जनैर्वहु वित्त- व्यावासादिनाऽनुष्ठीयमानेषु दृष्टप्रयोजनरहितेषु कर्मसु अदृष्टपर्यवसानमन्तरेण गतिः । अतः शास्त्र- विहितादस्य यदि किञ्चिद्वैषम्यमुच्यते, तदा सत्त्वादिगुण मेदयुक्तफलतारतम्यमात्रमेव स्यात् । अतः, ‘य: शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ’ (१६. २३) इति पूर्वोक्तमपि प्रायशः प्रकृष्टसुखाभावविवक्षया; ‘कामकारतः इति विशेषण वाऽत्र (चाश्र ? )द्धा- युक्तव्यवच्छेदार्थमिति दुरुपदेश बाह्यागम स्वोत्प्रेक्षा- वृद्धव्यवहारमात्र कल्पिते छत्र # - वृद्धव्यवहारमात्त्रकल्पिते धर्माभिसन्धि- श्रद्धादियोगाभैष्फल्य निवृत्तिर्युक्तेत्यर्जुनस्याशयः इति । विशिष्टस्या फलत्वशङ्कास्पदत्वाय कर्तृविशेषणं क्रियाविशेषणतया व्याचष्टे श्रद्धासंयुक्ते यागादाविति । यागोऽत्र दानाद्युपलक्षणार्थः । देवपूजा- स्वाविशेषात् तत्संग्रहो वा । ; 1 दुरुपदेशादेरपि संग्रहद्योतकं कामकारत इति पदम् । अन्यथा तत्प्रयोगवैयर्थ्यादिति भावः । 2 यो दुष्टमुपदेष्टन्यमिति बुद्धया कृत उपदेश आधुनिकः यच पूर्वी बुद्धाद्यागमः, या च स्वकृता समत्योत्प्रेक्षा, यश्च सश्रद्धवृद्धव्यबहार, तन्मूलकं सवै सफलम् । शास्त्रानुक्तविपयत्वेऽपि कृष्यादिवस् आसुर राक्षस धीमूलकत्वाभावादित्यर्जुनाशयः ।

516 अर्जुन उवाच – श्रीभगवदीता अ. 17. 1-2. ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः । तेषां निष्टा तु का कृष्ण सवमाहो रजस्तमः ॥ शास्त्रविधिमुत्सृज्य श्रयाऽन्विता ये यजन्ते तेषां निष्ठा का ? किं सत्वम् १ आहोस्विद् रजः १ अथ तमः १ निष्ठा स्थितिः; स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थितिः सच्वादिरेव निष्ठेत्युच्यते । तेषां किं सच्चे स्थितिः १ किं वा रजसि ? किं वा तमसीत्यर्थः ॥ १ ॥ एवं पृष्टो भगवान् अशास्त्रविहितश्रद्धायास्तत्पूर्वकस्य च यागादेर्निष्फलत्वं हृदि निघाय शास्त्रीयस्यैव यागादेर्गुणतस्त्रैविध्यं प्रतिपादयितुं शास्त्रीय श्रद्धायाः वैविध्यं तावदाह - श्रीभगवानुवाच- fafaधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । साविकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ सर्वेषां देहिनां श्रद्धा त्रिविधा भवति । सा च स्वभावजा स्वभावः स्वासाधारणो अव कृष्णशब्देन " कृषिभूवाचकश्शब्दो णश्च निर्वृतिवाचकः " (भा. उ. ६९. ५) इति सर्वापेक्षित सिद्धयौपयिक निरुक्तिमभिप्रैति । तुशब्देन शास्त्रीयनिष्ठातः कामकारतश्च व्यावृतिर्विव- क्षिता । विपरिणतस्य किंशब्दस्य आहो इति पदस्य वा अनावृत्तिमभिप्रेत्याह किं सत्त्वमिति । विनाशा- द्यर्थव्यवच्छेदार्थं सत्त्वादिसामानाधिकरण्याय चाधिकरणव्युत्पत्तिमवतारयितुं पर्यायेण स्वरूपं व्यनक्ति निष्ठा स्थितिरिति । तेषां निष्ठा तु केति पृष्ट एवार्थः सच्वमित्यादिना विशेष्यत इत्यभिप्रायेण फलितमाह तेषामिति ॥ १ ॥ श्रद्धा कतिविधेति प्रश्नाभावेऽपि तदुक्तवैघट्य (यर्थ्य) शङ्कां परिहरन् श्रद्धातैविध्यकथनस्य प्रयो- जनं चाह एवं पृष्ट इत्यादिना । पूर्वोपदिष्टविरुद्धं पृष्ट इत्यर्थः । हृदि निधायेति । क्रमेण साक्षादुत्तर- मवतारययितुमित्यर्थः । प्रश्नस्यात्यन्तानादरपरत्वज्ञापनाय वा सहसा साक्षादुत्तरानुक्तिरिति भावः । गुण वस्त्रैविध्यमिति । गुणभेदनिमित्तफलभेदयोगित्वमिति भावः । अत्र हि श्रद्धायोगात् सात्त्विकत्वं शालोलङ्घनात् तामसत्वं तदुभयसमुच्चयात् राजसत्वमाशङ्कितम् । तत्र तावत् श्रद्धापूर्वकत्वं फलसाधन- स्वायोपयुक्तम् । तत् शास्त्रीयेप्वेव । तत्रापि श्रद्धाया नत्यै न स स्वै १) कान्तिकत्वमित्यभिप्रायेण शास्त्रीय श्रद्धायास्त्रविध्यग्रहणम् । एतेन परिसंख्यान्यायेनाशास्त्रीयेषु फलभेदनिमित्तं वैविध्यं प्रत्युक्तम् । अत्र श्रद्धा- भेदात् सत्वादिनिष्ठा भेदनिर्णय इत्युक्तं भवति । देद्दिनामित्यनेन तत्तद्देहानुरूपमधिकारिवैचित्र्यं विवक्षित- मित्यभिप्रायेणाह सर्वेषामिति । ब्रह्मादीनामपीत्यर्थः । देहिनामिति । सत्त्वादिगुणप्रचुर देहविशेषानु- 1 श्रद्धयाऽचितुमिच्छति, यो यण्छ्रद्धः स एव स इति श्रद्धाया एत्र फलहेतुत्वात् शास्त्रा- विहितेऽपि विशेषादरप्रदर्शने कश्चिद्विशेषो वक्तव्य इति भावः । 2 निष्ठेत्यत्र स्थाधातुस्थितिं दर्शयन् स्थित्याधारे गृहक्षेत्रादावपि स्थितिशब्दो लोकप्रसिद्ध इति स्थितिशब्देन व्याख्याति । 3 परिसंख्येति । शास्त्रीपश्रद्धायां फलतैविध्योक्ती अशा स्वीयायां तद्भावोऽर्थसिद्ध इति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् 17 2 3. 517 भाया, प्राचीन वासनानिमित्तः तत्तद्रचिविशेषः । यत्र रुचिः तख श्रद्धा जायते । श्रद्धा हि स्वाभिमतं साधयत्येतदिति विश्वासपूर्विका साधने स्वग | वासना रुचिश्व श्रद्धा चात्मवर्मा गुण संसर्गजाः तेषामात्मत्रर्माणां वासनादीनां जनकाः देहेन्द्रियान्तःकरणविषय (विशेष)- गता धर्माः कार्येकनिरूपणीयाः सत्त्वादयो गुणाः सस्यादिगुणयुक्त देहाद्यनुभवजा इत्यर्थः । ततश्रेयं श्रद्धा साविकी राजसी तामसी चेति त्रिविधा । तामिमां श्रद्धां शृणु सा श्रद्धा यत्स्वभावा, तं स्वभाव सृवित्यर्थः ॥ २ ॥ सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धा मयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ ३ रूपमिति भावः । साधारणेषु शास्त्रेषु तत्प्ररोचकेण्वर्थवादादिषु च कथं पुरुष भेदनियतश्रद्धा भेद इति शङ्कायां सा स्वभावजेति वाक्यान्तरमित्यभिप्रायेणाह सा चेति । कार्यसाधारणत्वाय कारणा- साधारणत्वविवक्षामाह स्वभावा स्वासाधारणो भाव इति । कोऽसौ भावः, कश्च तस्याप्यसाधारण्य - हेतुरित्यत्राह प्राचीनेति । भावशब्दोऽल धर्मविशेषपरः । नानार्थे खभावशब्दे कथमत्र रुचिविवक्षेत्य- वाह यत्र रुचिरिति । रुचिश्रद्धयोः कार्यकारणभावोऽन्वयव्यतिरेकसिद्ध इत्यर्थः । रुचिव्यतिरिक्ता तरकार्यता का श्रद्धेत्याह श्रद्धा हीति । ‘श्रद्धा विश्वासका यो:’ इति त्वरापर्यन्तविश्वासेऽपि हि श्रद्धाशब्दं नैघण्टुकाः पठन्ति । ननु “कामस्संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिहींर्धीभ रित्येतत् सर्वं मन एव” (बृ. ३. ५. ३) इति श्रवणात् अन्तःकरण धर्मेष्वात्मानम लिम्पत्सु श्रद्धादिषु, ‘गुण- कृतत्याच्च गुणधर्मत्वसंभवेऽपि कथमत्र स्वशब्देन देहिशब्देन च निर्दिष्टप्रत्यगात्मनि तदन्वयोक्तिः, सलाह वासनेति । शुद्धखभावस्यैवात्मनः कर्ममूलगुणमय प्रकृतिस सर्वोपाधिकधर्मभूतज्ञानपरिणतिविशेषा इत्यर्थः । श्रद्धाभेदेषु सात्त्विकादिसंज्ञा निवेशाय, निर्गुणस्यात्मनः कथं सत्त्वादिमूलबासन दियोग इति शङ्कान्युदासाय च देहिशब्दसूचितप्रक्रियया गुणसंसर्गजत्वं विवृणोति तेषामिति । यथौषधादिविशिष्ट- दहन | दिसंबन्धात् पार्थिवादिषु पाकजगुणारम्भः, तथाऽलेति भावः । तत्तत्कार्यहेतुतया शास्त्रसिद्धाना- मनुपलब्ध्या निराकरणमयुक्तमित्यभिप्रायेणाह कार्यैकनिरूपणीया इति । अतीन्द्रियाणामननुभूतानां कथं वासनाहेतुत्वमित्यत्राह सच्चादिगुणयुक्तेति । मूलकारणापेक्षया श्रद्धा यासात्त्विकत्वादिसंज्ञा भेद इत्याह तचेति । सात्त्विकत्वादिवैविध्येन श्रावितायां पुनः मृविति किंमुच्यत इत्यत्राह सा श्रद्धा यत्स्वभावेति । स्वरूपस्य सामान्यतस्त्रैविध्यस्य च विदितत्वात् अविदितप्रकारविशेषामिप्रायेण वि त्युक्तम् ।। २ ।। सस्वानुरूपेत्यत्र न सत्त्वगुण उच्यते; सर्वस्य पुरुषस्य श्रद्धायास्तदधीनत्वे राजसतामस- श्रद्धाविभागायोगात् । सहकारित्वेन सत्त्वं सर्वत्रापेक्षितमिति चेत्-न; रजस्तमसोरपि तथास्वात् । त्रैगुण्यं 1 श्रद्धानां मनोधर्मत्वमेव युक्तम् । कथञ्चित् गुणधर्मत्वविवक्षया साचिकीत्यादिप्रयोगः स्यानाम | तथापि देहिनिष्टत्वोक्तिः कथमित्यर्थः । अतः अपिशब्दो युज्यते ।

518 श्रीभगवद्गीता - म. 17. 84. सत्वम् अन्तःकरणम् । सर्वस्य पुरुषस्यान्तःकरणानुरूपा श्रद्धा भवति । अन्तःकरणं या शगुणयुक्तम्, तद्विषया श्रद्धा जायत इत्यर्थः । सत्त्वशब्दः पूर्वोक्तानां देहेन्द्रियादीनां प्रदर्शनार्थः । श्रद्धामयोऽयं पुरुषः । श्रद्धामयः श्रद्धापरिणामः ’ । यो यच्छ्रद्धः यः पुरुषो यादृश्या श्रद्धया युक्तः स एव सः स तादृशश्रद्धापरिणामः । पुण्यकर्मविषये श्रखायुक्तचेत्, पुण्यकर्मफलसंयुक्तो भवतीति श्रद्धाप्रधानः फलसंयोग इत्युक्तं भवति ॥ ३ ॥ I तदेव विष्णोति– यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ हि परस्पराङ्गभावेन स्थित्यैव हि (?) ’ वातपित्तकफादिवत् सर्वं कार्यमारभते । अतोऽत्र सर्वश्रद्धा साधारण- कारणत्वेन निर्दिष्टं सत्त्वं गुणत्रयो पष्टव्थमन्तःकरणमेवेत्याह सम्वमन्तःकरणमिति । आनुरूप्यं विवृणोति अन्तःकरणं यादृशगुणयुक्तमिति । यद्विषयरुचिजनकवासनोत्तम्भकसत्त्वादियुक्तमित्यर्थः । पूर्व देहिनां सा स्वभावजेत्युक्तम्; इह स्वन्तःकरणहेतुकत्वमुच्यते ; तदेतन्न वैकल्पिकम् ; सिद्धे तदयोगात् । नापि पुरुषभेदेन विकल्प: ; सर्वस्येत्युक्तेः । नापि समुच्चय: ; नैरपेक्ष्यप्रतीतेरित्यलाह सक्वशब्द इति । सामग्री मध्यपातिषु तत्त्रतत्त्रान्यतमनिर्देशो नानुपपन्न इति भाव: । श्रद्धामय इत्यत्र मयटः स्वार्थिकत्वे निष्प्रयोजनत्वात् प्राचुर्याद्यर्थत्वेऽपि प्रकृतानुपयोगात् श्रद्धाफलान्त्रयविवक्षया विकारार्थ- त्वमाह श्रद्धापरिणाम इति । एवं सामान्येन श्रद्धाजन्य फलसंबन्धित्वमुक्तम् ; तत्र यो यच्छुद्ध इत्यादिना श्रद्धाविशेषवतः फलविशेष उच्यत इत्याह यः पुरुष इति । श्रद्धान्तरवैधर्म्यद्योतनाय यत्तच्छन्दयोः यादृश्येत्यादिना प्रकारपरामर्शियोक्तिः । ’ आयुर्वृतम्’ (यजु. २. ३. २. २) इत्यादिवत् कार्यकारण- भावातिशयविवक्षया स एव सः इति निरूढोऽयमारोप इत्याह स तादृशश्रद्धापरिणाम इति । एतेन ’ स एव सः’ इत्यत्र विधेयभेदाभावात्पुनरुक्तिशङ्काऽपि परिहृता । पुरुषस्य नित्यत्वात् धर्मभृतज्ञानविकासा- देवेन्द्रद्वारा व्यवस्थितत्वात् देह | देवा चित्परिणाम विशेषत्वात् किमपेक्ष्य श्रद्धापरिणामत्योक्तिरित्यवाह पुण्यकर्मेति । फलभेदबुभुत्सया झल प्रश्नोदय इति च भावः ॥ ३ ॥ प्रकान्तश्रद्धायाः सात्त्विकत्वादिविभागोऽनन्तरं सात्त्विक राजसतामसश्रद्धेयैः प्रदत इत्यभि- प्रायेणाह तदेव विवृणोतीति । तंत् फलविशेषाणां श्रद्धाविशेषनिबन्धनत्यमित्यर्थः । पुरुषस्य सत्त्वादयो 1 अयं पुरुष इति भोग्यविशिष्टभोक्तृग्रहणम् । तत्र भोग्यांशे श्रद्धापरिणामत्वम् । देवाः श्रद्धां जुह्रतीति पुरुषः श्रद्धापरिणाम उच्यते । तत्रापां श्रद्धात्वमपि एतच्छुद्धा संबन्धादेव । स एवेत्यत्र स इति फलग्रहणात् तद्वदद्वापि औपचारिको वा पुरुषे फलाभेदः । 2 विरुद्धानामपि मिलित्वा कार्यकरत्वे दृष्टान्तमाह वातेति । तदिदमुक्तं सांख्यतत्वकौमुद्याम्, (13) प्रदीपवञ्चार्थतोवृत्तिरित्यत । ( 12 ) अन्योन्याभिभवाश्रयजननमिथुनवृत्तयश्च गुणाः इत्यन अन्योन्यमभिभावकत्वसापेक्षश्वजनकत्वाविनाभूतत्वानि एषामुक्तानि । 3 श्रद्धेयाः देवयक्षमेतादयः । तत्पुरस्कारेणेत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 17. 48. 519 सत्त्वगुणप्रचुराः साविक्या श्रद्धया युक्ताः देवान् यजन्ते । दुःखाएं भिनोत्कृष्टसुख- हेतुभूतदेवयाविषया श्रद्धा साविकीत्युक्तं भवति । राजसा यक्षरक्षांसि यजन्ते । अन्ये तु तामसा जनाः प्रेतान् भृतगणान् यजन्ते । दुःखसंभिनाल्पसुखजननी राजसी श्रद्धा; दुःखप्रायायलय सुखजननी तामसीत्यर्थः ॥ ४ ॥ एवं शास्त्रीयेष्वेव यागादिषु श्रद्धायुक्तेषु गुणतः फलविशेषः, अशास्त्रीयेषु तपोयाग- प्रभृतिषु मदनुशासन विपरीतत्वेन न कश्चिदपि सुखलः, अपि त्वनर्थ एवेति हृदि निहितं व्यञ्जयन् आह- अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागवलान्विताः ॥ ५ कर्शयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । मां चैवान्तरशरीरस्थं तान् विद्धया सुरनिश्चयान् ॥ ६ अशास्त्रविहितमतिघोरमपि तपो ये जनाः तप्यन्ते । प्रदशनार्थमिदम् । अशास्त्रविहितं बायासं यागादिकं ये कुर्वते, दम्माहंकारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः शरीरस्थं पृथि ह्यपचीयमानाः खानुरूपे विषये श्रद्धां जनयन्तीत्यभिप्रायेणाह सच्चगुणप्रचुरा इति । सर्वेषु त्रैगुण्य संश्रितेषु केनचिद्विशेषेण निर्देशस्तत्प्राचुर्यात् । तत्र साच्चिक्या श्रद्धयेति पुरुषस्य सात्त्विकत्वकथनेन अर्थसिद्ध हेतु कथनम् । श्रद्धाया एव स्वरूपेण निर्दिष्टत्वात् । तविति श्रद्धास्वमावो हि ज्ञापयितुं विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह दुःखाभिभेति । आराध्यसायुज्यादिहिं आराधनानां फलमित्यभिप्रायेण दुःखासै भिन्नत्वादिकथनम् । एवमुत्तरयोरपि भाव्यम् । तामसानामितरेभ्योऽत्यन्तवैधर्म्यज्ञापनाय अन्य- शब्दः । भूतगणाः रुद्रपार्षदादयः ॥ ४ ॥ एवमर्थात् प्रश्नस्य निषेधः कृतः ; अथ कण्ठोक्त्येत्यभिप्रायेणाह एवमिति । " न स सिद्धिम् " (१६. २३) इत्यादिप्रागुक्तस्मारणाय न कश्चिदपि सुखलब इत्युक्तम् । अपि स्वनर्थ एवेत्यनेन पूर्वोक्तंनरकपतनत्मारणम् । प्रश्नवाक्यगतश्रद्धान्वितत्वानुभाषणविवक्षया तत्कार्यातिप्रयासज्ञापनवरो घोर शब्द इत्यभिप्रायेणाह अतिघोरमपीति । ननु ‘यजन्ते श्रद्धयाऽन्विता:’ इति यागविषये प्रश्ने तप्यन्त इति तपसेोत्तरं कथं संगच्छत इत्यत्राह प्रदर्शनार्थमिदमिति । संग्राहकाकारं दर्शयन् फलितमाह अशाखविहितमिति । वेदवाद्यागमोक्तं, वैदिकमप्यनधिकारिभिर्देशकालद्रव्य कियादि नियमानादरेण raniष्ठितं चाखाविद्दितम् । दारुणपर्यायेधोरशब्दाभिप्रेतमाह बहायासमिति । यागादिकमित्यनेन प्रश्नेऽपि यागग्रहणं प्रदर्शनार्थमिति ज्ञापितम् । अत एव हि प्रश्नोत्तरयोरेकविषयत्वम् । शास्त्रैरचोदि- तानां चोदकान्तरमुच्यते दम्माहङ्कारसंयुक्ता इत्यादिना । बलमत्र कामरागयुक्तत्वादसात्विकम् । “चले बलवतां चाहूं कामरागविवर्जितम्” (७. ११) इति हि प्रागुक्तन् । न केवलं परत्र नरकम् ; 1 कर्शनाधिक्यज्ञापनाय यागं विहाय तपडक्तिः । नतु पूर्वपूर्वानुष्ठानमूळ श्रद्धाधीनप्रवृत्तिषु कथं डम्भकारकामरागा इति चेत्-यथावत्प्रतिबोधने ऽपि अत्यागात् से सन्त्येव । अत एव आसुरनिश्चयानिति पदप्रयोगः । 2 तचिष्ठायां फलप्रयोजकसान्त्रिकादिविभागो नेत्युक्तमित्यर्थः ।

520 श्रीभगवद्गीता - ञ. 17. 6-7. व्यादिभूतसमूह कर्शयन्तः, मदंशभूतं जीवं चान्तश्शरीरस्थं कर्शयन्तो ये तप्यन्ते, यागादिकं 步

7 च कुर्वते तान् आसुरनिश्रयान् विद्धि । असुराणां निश्चय आसुरो निश्चय: ; असुरा हि मदाज्ञाविपरीतकारिणः ; मदाज्ञाविपरीतकारित्वात् तेषां सुखलबसंबन्धो न विद्यते ; अपि स्वर्थत्रापतन्तीति पूर्वमेत्रोक्तम्, “पतन्ति नरकेऽशुचौ” (१६.१६) इति ॥ ५ ॥ ६ ॥ अथ प्रकृतमेव शास्त्रीयेषु यज्ञादिषु गुणतो विशेष प्रपञ्चयति । तत्राद्दारमूलत्वात् अपित्विहापि कायकर्शनमित्यभिप्रायेण शरीरस्यभूतसमूहकर्शनोक्तिः । ’ अन्तर्याम्यमृत’ (बृ. ५. ७. १४), ‘अनन्नन्नन्योऽभिचाकशीति’ (मु. ३. १. १) ‘न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्ग सर्वत्र हि’ ( ब्र. ३. २. ११) इत्यादिभिः परमात्मनः स्वरूपतो धर्मतो वा कर्शनासंभवात् संभवे च शास्त्र- विहितोपवासादिभिरपि प्रसङ्गात् शरीरिणां क्षेत्रज्ञानां ज्ञानमुखादिसङ्कोचरूपस्य कर्शनस्य श्रुतिस्मृति- लोकसिद्धत्वात्, ‘अन्तःशरीरस्थमित्यनेन शरीरावच्छिन्न क्षेत्रज्ञत्वसूचनात् ‘क्षेत्र चापि मां विद्धि’ (१३. २), ‘ममैवांश: ’ (१५. ७) इति प्रागुक्तमक्रियया सर्वशरीरकपरमात्म विशेषणांशभूतजीव- विवक्षयात मामिति निर्देश इत्याह मदेशभूतं जीवमिति । मच्छरीरभूतजीवपीडनं मत्पीडन तुल्यमिति दोषातिशयसूचनार्थोऽयमुपचारः । शास्त्रोलङ्घनेनात्मपीडनरूपमपि पापमेषामायातमित्यभिप्राय: । ‘यज्ञस्य स्वतो याज्यभावनत्वाच्छास्त्रीयप्रकारविरहेऽपि नात्यन्तविकलता ; तपसस्तु स्वतस्सर्वकर्शनतया शास्त्रीय. प्रकाराभावे मावनत्वं न स्यात्’ इति हैतुकपायाणां विभागं प्रतिक्षेप्तुमाह यागादिकं चेति । आसुरो निश्चयो येषां ते आसुरनिश्रयाः; तत्र तद्धितस्येह संबन्धमाखपरतामाह आसुराणामिति । तदभिप्रेत- निश्चयस्य विशेषं व्यञ्जयितुमाह : असुरा हीति । आसुरनिश्चयत्वख्यापनं प्रागुक्तानर्थपर्यवसानप्रकाश नायेत्याह मदाज्ञाविपरीतकारित्वादिति । आसुरनिश्चयान्’ इत्येतावता कथमयमर्थः सिध्येदित्यत्ताह पूर्वमेवेति ॥ ५ ॥ ६ ॥ 2 एवमुत्तरे प्रतिषेधरूपेऽर्थनः कण्ठोक्त्या च दते पुनराहारा द्विलैविध्यवर्णनमनुभुत्सितो पन्या सस्स्या- दित्यलाह अथ प्रकृतमेवेति । अयमभिप्रायः - अशात्रीयेषु सत्त्वादिनिष्ठ | मूलफलभेदे बुभुत्सिते शास्त्रीयेप्वेवायमिति प्रत्युक्तम् । श्रद्धाद्वतां श्रद्धेयानां च गुणतो विभाग उपन्यस्तः । तच्छ्रवणादेव तुल्ययोगक्षेमेषु सर्वेषु बुभुत्सा वीभत्सोर्जायेतेत्यत एव सद्भेदोपन्यासः इति । प्रपञ्च प्रतीत्यनेन पौनरुवत्यशङ्कापि परिहृता । यज्ञनपः प्रभृतिषु शास्त्रीयेषु तिष्ठत्सु रागप्राप्तस्याऽऽहारस्य प्रथमोपदेशः केनाभिप्रायेणेत्यत्राह सत्रेति । “वृद्धिस्वमानैस्सर्वेषां विपरीतैर्विपर्ययः " (अष्टाङ्ग) इत्यायुर्वेदोक्तन्याय 1 ननु मां करीयन्त इत्यस्य स्वविषये मामप्रीतिमन्तं कुर्वन्त इत्यर्थो ऽस्तु । मनुशासनाकरण- मेव मत्कर्शनमिति व शांकरम्-इत्यख तदा अन्तरशरीरस्थ पदवैयर्थ्यमित्याशयेन अन्तरिति । असुरेष्वपि मम न सहजसौहार्दहानिरिति मामिति प्रयोगेण सूच्यते । ख्यातिलाभादिफलदर्शनान्न संतोपुव्यम्, कर्शनमेवेदं जीवस्येत्येतदर्थमपि जीवपरत्वमावश्यकम् । 2 असुरा इति । वौद्धादिभिर्बुद्धादेर्वेदोपदेष्टुर्भगवतश्चैक्याभिमतौ न वेदद्वेषो युक्तः भेदाभिमतौ भगवति द्वेष एव सिद्धयतीति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 17 78. 521 सवादिवृद्धेराहारत्रैविध्यं प्रथममुच्यते । “अन्नमयं हि सोम्य मनः” (छा. ६. ५.४ ) “आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः” (छा. ७.२६.२) इति हि श्रयते– + आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां मेदमिमं शृणु ॥ ७ आहारोऽपि सर्वस्य प्राणिजातस्य सच्चादिगुणत्रयान्वयेन त्रिविधः प्रियो भवति । तथैव यज्ञोऽपि त्रिविधः तथा तपः दानं च । तेषां भेदमिमं शृणु तेषामाहारय इतपोदानानां सच्चादि [गुण] मेदेने ममुच्यमानं मेदं शृणु ॥ ७ ॥ आयुस्सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा ह्या आहारा: स्वास्त्रिकप्रियाः। ‘सत्वगुणोपेतस्य सच्चमया आहाराः प्रिया भवन्ति । समयाश्राहारा आयुर्विवर्धनाः ; पुनरपि सत्वस्य विवर्धनाः । सत्त्वमन्तःकरणम् अन्तःकरणकार्य ज्ञानमिह सच्चशब्देनोच्यते । ‘सत्त्वात् संजायते ज्ञानम्’ (मी. १४. १७) इति सत्त्वस्य ज्ञानविवृद्धिहेतुत्वात्, आहारोऽपि सञ्चारात् आप्यायकद्रव्यगुणानुसारेणान्तःकरणादेः सत्त्वादिवृद्धिः श्रतीत्यभिप्रायेण अन्नमयमिति । आहारस्य सत्त्वस्य चात्र रजस्तमोराहित्यं शुद्धिः । अपिशब्दः प्रागुक्तश्रद्धेयदेवतादिभेदवत् ‘सात्त्विकादि- विभागानुकर्षणार्थ: । “पचाम्यन्नं चतुर्विधम् " ( १५ १४ ) इति प्रागुक्तचातुर्विध्याविरोधाय चतु- विधेऽप्येतद्गुणकृतत्रैविध्य मिहोच्यत इत्यभिप्रायेणाह सच्चादिगुणत्रयान्वयेनेति । विविध इति सामान्यतो विभागेऽपि विशेषतो वक्ष्यमाणाकारापेक्षयेहेदमुच्यत इत्याह सत्वादि मेदेने ममिति । वक्ष्य- माणस्यालाऽऽसत्या वर्तमानव्यपदेश इत्याह उच्यमानमिति । गुणानां त्वविशिष्टानुभवजनितवासना- द्वारा स्वानुरूपविषयरचिजननात् तत्वदाहाराणां तत्तद्गुणविशिष्टप्रियत्वम् ॥ ७ ॥ } ( आयुर्विवर्धनत्वादय आहारगुणाः केचिदायुर्वेदादवगन्तया: केचित् शास्त्रनिरपेक्षा: प्रत्यक्षत एव सिद्धाः । पूर्वमेव सत्त्वविवृद्धया हि सात्त्विकाहाररुचिरित्यभिप्रायेणाह पुनश्पीति । आयुषः सर्व- पुरुषार्थनिष्पादनोपयोगित्वेन प्रथमग्रहणम् । सत्त्वस्य तु विशेषतो मुमुक्षोरपेक्षितत्वात् तदनन्तरोक्तिः । ‘आहारशुद्धौ सत्त्वशुद्धिः सत्त्वशुद्धौ भुवा स्मृति’ (छा. ७२६. २ ) इति श्रुतेरुपबृंहणार्थत्वात् आहारसाध्यसस्वदिवृद्धिर्ज्ञानपर्यन्तेत्यभिप्रायेण ज्ञाने सत्त्वशन्दमुपचारयितुं तत्कारणे तावदवतारयति सचमन्तःकरणमिति । ‘द्रव्यासुव्यवसायेषु सत्त्वमस्त्री तु जन्तुषु’ (नाम ३ ना) इति ज्ञानविशेषे च सत्वशब्दः प्रयुक्तचर इत्यभिप्रायेणाह अन्तःकरणकार्ये ज्ञानमिति । इह - आहारशुद्धि श्रत्युपवृंहण- दशायामित्यर्थः । यथा ततद्द्द्रव्यगतानां रसादीनां शरीरधात्वादिपोषकत्वेन शास्त्राभिहितत्तद्रव्याणा- मपि तथा व्यपदेशः ; तथेहापि सत्वगुणस्य ज्ञानविवृद्धिहेतुत्वे तदाश्रयस्याहारद्रव्यस्यापीत्यभिप्रायेणाह 1 देवतादिभेदवदिति । श्रद्धेयेषु देवत्वयक्षत्वादिभेदः प्रागुक्तः । तेषु सात्त्रिकादिप्रियत्ववत् आहारे ऽपीति । 2 गीतायां यज्ञादौ सात्विकत्वादिविभागेऽपि आहारे सात्विकप्रियत्वादिनैव विभागः कृत: : अथापि अत्रापि सात्त्विकादिविभाग इष्ट इत्याह सत्वमया इति । 3 अभिप्रायेणेति । न तु सत्यवर्धकत्वं नास्तीत्यभिप्रायेणेत्यर्थः । उत्तरलोके पृथकरजोवर्धकत्वोत्तया इहाप्येतत्संभवात् । $4-66 522 श्रीभगवद्गीता - अ. 17, 8-9 सच्चमयो ज्ञानविवृद्धिहेतुः । तथा बलारोग्ययोरपि विवर्धनाः । सुखप्रीत्योरपि विवर्धनाः- परिणामकाले स्वयमेव सुखस्य विवर्धनाः ; तथा प्रीतिहेतुभृतकर्मारम्भद्वारेण प्रीतिवर्धना । रत्याः मधुररसोपेताः । स्त्रिग्धाः स्नेहयुक्ताः । स्थिराः स्थिश्परिणामाः । हृद्याः रमणीय वे (विशेषाः । एवंविधा समया आहाराः साच्चिकस्य पुरुषस्य प्रियाः ॥ ८ ॥ कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ कटुरसार, अम्लरसाः, लवणोत्कटाः, अत्युष्णा, अतितीक्ष्णाः, रूक्षा, विदाहिनथेति सन्वात् संजायते ज्ञानमिति । बलारोग्ययोम्सुखप्रीत्योश्च निरन्तरपाठः समुचित्य प्रवृत्त्या परस्पराविना - भावविवक्षयेत्यभिप्रायेण बलारोग्ययोः सुखप्रीत्योरिति द्वन्द्वविभाजनम् । बलमिह प्राणामचोरुपचयः आरोग्यं धातुसाम्यादि । कर्म-दोषाग्नि-धातुवैषम्येण हि रोगाः प्रादुर्भवन्ति । तस्य रस्त्यत्वाभ्यां सादात्विक सुखजनकत्वसिद्धेस्तत्पौनरुक्त्यपरिहाराय सुखवर्धक परिणामकाल इति विशेषितम् । प्रीति- वर्धकत्वाद्भेदप्रदर्शनाय स्वयमेवेत्यद्वारकत्वोक्तिः । यथोन्मादादिहेतुभूतानि द्रव्याणि भक्षितानि लोको- द्वेगादिजनक कर्मद्वारा पुरुषस्याप्रीतिं वर्धयन्ति तथा सत्त्वहेतुभूतान्यपि मङ्गलेषु लोकोपकारकेषु पर- लोकादिहितेषु च कर्मसु प्रचोद्य तद्द्वारेण प्रीतिं जनयन्तीत्यभिप्रायेणाह प्रीतिहेतुभूतकर्मारम्भ- द्वारेणेति । कटवलेत्यादिना रसान्तराणामसात्त्विकत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् तत्प्रयोगप्राचुर्यानुसाराच अव रसशब्दो रसविशेषविषय इत्याह मधुररसोपेता इति । अनेन प्रत्ययस्थात्र संबन्धमा लोपलक्षकताऽपि दर्शिता । रस्यन्त इति वा रस्याः ; तत्र मधुररसोपेता इति कारणोक्तिः । माधुत्रं हि रसान्तरेभ्यः शरीरस्थितौ विशेषेण हेतुर्भवति । यथोक्तं वाग्भ (बाइ) टेन “रसा: स्वाद्वम्ललवणतिक्ततीक्ष्ण (क्कोषण) कषा- यकाः । षड् द्रव्यमाश्रितास्ते च यथापूर्व बलावहाः ||” ( अष्टाङ्गहृदय ) इति । भोजनं च स्वस्थस्य मधुररसप्रायतया नियम्यते, " षडसान् मधुरप्रायान् नातिदूतविलम्बितम्” इति । रसायनाधिकारेषु च मधुर एवैको विधीयते । एवं स्नेहयुक्त आहारोऽपि रौक्ष्यविरोधी रूक्षेण वायुना शरीरस्यापि विशरा- रुतां वारयतीत्यप्यायुर्वेदा वसितम् | अद्यमाने भाहारे स्वरूपस्थैर्यस्यासंभवात् गुणत्वाच शरीराख्य संघातस्थैर्य हेतु भूतर सरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जा शुक्ला रूयधातु सप्तकरूपपरिणामस्य बलादेश्व स्वसाध्यस्य चिर- कालस्थायित्वलक्षण स्थैर्ये विवक्षितमित्याह स्थिरपरिणामा इति । उपयोगात्पूर्वमेव जुगुप्सनीयसन्नि वेशरूपविशेषादिविरहात् संदर्शनमात्रेणापि प्रीतिजनकत्वमिह हृद्यस्वमित्याह रमणीयदेश इति । येषु धर्मशास्त्रायुर्वेदयोरुभयोरपि सांगत्यम् तेषां सर्वेषामिदमुपलक्षणमित्यभिप्रायेणाह एवंविधा इति । एतेन प्रागुक्त (४. १७) युक्ताहारत्वं च विवृतम् ॥ ८ ॥ 1 a कट्वम्लशब्दयोः त्रिकटुकठिन्त्रिण्यादिषु विशेषतः प्रयोगादिह तावन्मात्रविवक्षायुदासायाह कटुरसा अम्लरसा इति । सात्त्विकस्यापि प्रतादिव्यतिरिक्तकालेषु रुचिमात्रार्थलवणयोगानुमतेः, खरूपतो लवणस्याहारत्वा संभवात् प्रत्यक्षलक्षणस्य गोमांसतुल्यतया स्फुटनिषेधाचा व्यतिरिक्तापेक्षया 1

वात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीतामाण्यम् 17 9 10. 523 कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । अतिशैत्यातितैक्ष्या दिना दुरुपयोगास्तीक्ष्णाः; शोष- करा रूक्षाः तापकरा विदाहिनः । एवंविधा आहाग राजसस्येशा । ते च रजोमयत्वात् दुःखशोकामयवर्धनाः रजोवर्धनाय ॥ ९ ॥ १० यातयामं गतरसं प्रति पर्युषितं च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥ यातयामम् चिरकालावस्थितम् ; गतरसम् त्यक्तस्वाभाविकरसम्; पूति दुर्गन्धोपेतम्, लवणशब्द इत्यभिप्रायेणाह लवणोत्कटा इति । “विग्धमुष्णं च भोजनम् " ( अष्टाङ्ग ) इति कोष्णस्य भोजनस्य विहितत्वात् अत्युष्णोति विशेषितम् । ‘कट्वादीनां विदाहिनः’ इति श्रमन्युदासायात्र समा- सोक्तिः । तीक्ष्णस्यापि मरीच्यादेस्तद्रव्यरोचनार्थं मात्रयानुमतेस्तत्राप्युपसर्गस्यान्वयो दर्शितः । उष्णस्य पृथगुपात्तत्वादत्र तीक्ष्णशब्दों न तत्पर्याय: ; आशुकारिषु मरीच्यादिव्वायुर्वेदे तीक्ष्णत्व- मुच्यते । अतोऽत्र प्रयोगक्षणप्रभृति प्रतिकूलतमानि द्रव्याणि तीक्ष्णानीत्यभिप्रायेणोदाहरति प्रति- शैत्येति । स्नेहप्रतिपक्षभूतो गुणो रौक्ष्यननुशिप्यत इत्यभिप्रायेणाह शोपकरा रूक्षा इति । बालकोप- नत्वमनेन सिद्धम् । अत्र विदाहिशब्दे प्रकृतिप्रत्यययोर्विवक्षितं व्यनक्ति तापका इति । पितकोपना इत्यर्थः । एवंविधा इति पूर्ववत् । ’ तृष्णा सङ्गसमुद्भवम् ’ (१४.७) इत्यादि प्रागुकं स्मारयति रजोमयत्वादिति । कटुप्रभृतीनां दुःखादिहेतुत्वं च प्रायशोऽन्वयव्यतिरेकयोग्यमायुर्वेद विशोषितं च । दुःखप्रदत्वं धातुवैषम्यादिद्वारा शोकप्रदत्वं तत्परामर्शज पश्चातापादिना आमयः कालक्रमेण । न केवलमलैव तमोवदुःखादिहेतुत्वम् अपितु परंपरया परलोके देहान्तरेऽपीत्यभिप्रायेण सत्त्व- वर्धकसात्त्विकाहारसमा न्यायसिद्धमर्थमाह रजोवर्धनाचेति ॥ ९ ॥ ; ; सात्त्विक राजसाहारयोर्गुणकार्यकथनेऽपि तामसे गुणमात्रकथनम दूरविप्रकर्षेण राजससमान- कार्यत्वात् । सर्वेण्वाहारेषु यामातिक्रमणमात्रेण दोषाभावात् तेषुतेषु द्रव्येषु यायता कालेन दुरता, तावद्विवक्षामाह यातयामं चिरकालावस्थितमिति । यामा श्रेष्ठोऽशः यथा “वृतात्परं मण्डमिवादि- सूक्ष्मम्’ (वे. ४.१६) इति केचित् । तेन निर्वीर्यत्वमुक्तं भवति । तदपि चिरकालावस्थित- मित्यनेन अर्थसिद्धम् अम्मयेषु पृथिवीमयेषु च आहारेषु तत्तत्पाकमेदेनापि कदाचिदपि सर्वरस - त्यागाभावात् तत्तव्यखभावतयाऽनुशिष्टर सत्यागेन रसादरापत्तिरिह गतरसशब्देन विवक्षितेत्याह त्यक्तस्वाभाविकमिति । एतेन गतरसशब्देन निर्वीर्यस्योकतया, “यातयामं मन्दपक्वम्” इति व्याख्या निरस्ता । यद्यपि पूतिशब्द असात्त्विकतया भगवच्छास्त्रादिसिद्धे कर दिव्येऽपि 1 अतितैक्ष्येत्येव सर्वत पाठः, न तु अत्यौष्ण्येति । अत्युष्णेति पृथगुक्तत्वाच्च न तत् अपेक्षितम् । मात्रा तीक्ष्णताया इष्टत्वात् तद्वारणाय अतितैक्ष्ण्येत्युक्तम् । 2 tra श्वेताश्वतरस्य यामशब्दव्याख्याने उपयोगः । अतिसूक्ष्मकिञ्चित्संभवोदाहरणमा- नाम तत् । एवं तर्हि गतरसशब्दपुनरुक्तिः स्यादिति यातयामशब्दो ऽर्धपक्कार इति शांकरम् । यामः यमन - व्यवस्था; तद्रहितम् अतिदग्धाद्यपि स्यात् ।

524 श्रीभगद्धीता म. 17.10. पर्युषितम् कालातिपच्या रसान्तरापन्नम् ; उच्छिष्टम् गुर्वादिभ्योऽन्येषां युक्तशिष्टम् अमेध्यम् प्रयुज्यते, तथाऽपि अन द्रव्यविशेषोपादानत्रकरणाभावात् गुणादिमुखेन सर्वाहारोपलक्षण प्रकरणाचात्र पूर्तिशब्देन हेयतया लोकशास्त्र सिद्धगुणविवक्षामाह दुर्गन्धोपेतमिति । फाल्लसति पतिमात्रस्य यातयामशब्देन ग्रहणात् रसत्यागस्य गतरसमित्युक्तत्वात् येषु कालातिपतौ दोष:, क्षीरादिष्विव आतञ्चनादिभिश्व रसान्तरापतिः, तत्र कालातिक्रमणमात्रेण रसान्तरापन्नत्वमिद्द विवक्षितमित्याह कालातिपत्या रसान्तरापन्नमिति । हेयविकृत्यन्तरादीनामुपलक्षणमिदम् । अत एव पक्वानामविकलानामपि जलादीनां राज्यन्तरितत्वादिना त्यागः । एतेन यातयामशब्दोऽल रसान्तरा पत्तिरहित कालातिकममातदुष्टविषय इति दर्शितम् । उच्छिष्टविशेषस्य शास्त्रानुमतेराचार्योच्छिष्टस्य च पापविशेषप्रायश्चित्ततया पवित्रत्वेनापि ग्रहणात् तद्व्यतिरिक्तविषयोऽत्र उच्छिष्टशब्द इत्याह गुर्वादिभ्योऽन्येषामिति । गुर्वादीति आदिशब्देन पितुः, ज्येष्ठस्य भ्रातु:, भार्याविषये भर्तुश्च ग्रहणम् । यद्, “अदितिः पुत्रकामा साध्येभ्यो देवेभ्यो ब्रह्मौदनमपचत् । तस्या उच्छेषणमददुः । तत् प्राश्नात् । सा रेतोऽवत’ (यजु. ६.५ ६. १) इत्यादी उच्छेषणप्राशनमाम्नायते तत् ब्रह्मौद- नादिविधिपरत्वादन्यपरम्, भुक्तावशिष्टपाकपालस्यौदनविषयत्वेऽप्यविरुद्धम् । अप्राप्तत्वात् विधिपरत्व. स्वीकारेऽपि अदितिसाध्यदेवसंव्यवहारमात्रविषयम् । न तावता अद्यतनानामनुष्ठानप्राप्तिः । प्राप्ता- वपि तथाविधकर्मनियतम् । न चात्र विधिस्तत्कल्पनावकाशश्चेत्यतातिरेव | ; यतु भगवता नारदेन जातिस्मरेण प्राचीनशूद्रजन्मानुष्ठान मनुस्मृत्योक्तम्, “उच्छिष्टलेपान् अनुमोदितो द्विजैः सकृत् स्म भुखे तदपास्तकिल्विषः” (भाग १. ५. २५) इत्यादि - तदपि तस्मिन् जन्मनि नारदस्तेषां शिष्यः शूद्रयेति तादृशेप्देव तत् प्रामीति नान्यादृशेषु । तथा सति हि वाक्यान्तरमपि न विरुध्येत । न च वचनविरोधे लिङ्गदर्शनमात्रेणानुष्ठानक्लप्तिः । प्रतियेधति द्याचार्य- पुत्रादेरच्छिन्, ‘उच्छिष्टाशनवर्तमाचार्यवदाचार्यपुत्रे वृति:’ ( आप १.२ ७.३ ० ) इत्यादिना । किमुता- येषाम् भागवतस्य तु आचार्यव्यतिरिक्तसमस्तोच्छिष्टमक्षणेऽपि तीत्राणि प्रायश्चित्तान्यनुशिप्यन्ते । यथा सनत्कुमारीयसंहितायामुदाहृतमिति आगमप्रामाण्ये भगवद्यामुनाचार्यैरुपातम् “निर्मात्र भक्षयित्वैवमुच्छिष्टमगुरोरपि । मासं पयोत्रतो भूत्वा जपन् अष्टाक्षरं सदा । ब्रह्मकूर्चे ततः पीत्वा” इत्यादि । भाग्ये चात्र गुरुशब्द आचार्यविषय: पितृविषयो वेल्ययुक्तम् ? (पितृविषयो वा । ‘सर्वगुरु- विषयक एवेत्ययुक्तम् ?) गुरुशब्दार्थोपाध्यायाद्युच्छिष्टमहणशास्त्राभावात् । न च यत्किंचिदुपदेशमाले- ऽप्याचार्यत्वम्, ‘उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्विजः । सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते " (मनु. २. १४९) इत्यादिभिस्तलक्षणात् । अन्यत्र प्रयोगस्योपचारादपि संभवात् । यथोपनेता प्रण- 1 क्षीरादी आतञ्चनादिनैवरसान्तरापत्तिः । तत्र तत्स्वीकारेण कालातिक्रमणमात्रेण रसा- तपसावेव हेयत्वमित्यर्थः । 2 नित्यवेदस्थ न्याददितिशब्दस्याऽऽकृति विशेषवाचिन्वास् पकादित्यनुष्ठितमन्याऽदितिरेव कुर्यादित्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् अ. 17. 10. 525 वादिमामुपदिश्य विरतः, यश्च केवलं रहस्यशब्दनिर्दिष्टा मोक्षसाधनभूता विद्याततच्छ्रुतिमुखेन शिक्षयति तयोरप्याचार्यत्वादिकं वचनबलादङ्गीक्रियते । उक्तं च गुर्वादिलक्षणं भगवता याज्ञवल्क्येन, “स गुरुः क्रियाः कृत्वा वेदमस्मै प्रयच्छति । उपनीय तु तद्वेदमाचार्यः स उदाहृतः । एकदेशमुपा- ध्यायः” इति । यतु, “एकाक्षरप्रदातारमाचार्य योऽवमन्यते” (अत्रि. ११०) इत्यादि, तदवमतिनिवार- णाद्यर्थमाचार्यदृष्टिमात्रेणोच्यते न तावता आचार्यत्वप्रयुक्त सर्वोपनिपातः । यद्यप्याचार्यशब्दो निरुक्त्याद्य- नुसारादस्त्रशस्त्रादिशिक्षकेषु द्रोणकृपादिषु प्रयोगप्रौढ्या च यथाप्रयोग सर्वत्र मुख्य इति कैविदीक्रियेत ; तथाऽभ्युच्छिष्टभक्षणानुमतिनिदानमाचार्यत्वं प्रणवादिति ‘फपूर्वक परविद्योपदेष्टर्येव; तथैव शास्त्रैर्नियमात् ; शिष्टाचाराच्च । प्रत्यक्षश्रुत्यादिविरुद्धस्तु भ्रान्तानामभिप्रायान्तरेण शास्त्रोल्लङ्घिनामध्याचारो न शिष्टाचारः । ; यदपि कैश्चित ‘पठ्यते’, “नारायणैकनिष्टस्य याया [ चेष्टा ] वृत्तिस्तदचनम् | योयो जल्पः सस जपस्तद्ध्यानं यन्निरीक्षणम् । तत्पादाम्ब्बतुलं तीर्थं तदुच्छिष्टं सुपावनम् । तदुक्तिमात्रं मन्त्रामधे तत्स्पृ- टमखिलं शुचि ॥” (वि. सं.) इति इदमपि नारायणैकनिष्ठ प्रशंसापरम् न तु स्वयं विधायकम् । अन्यतः प्राप्तेरेव झल प्रशंसा । तत्र प्रथमश्लोकः स्वभावप्राप्तमर्थमाप्तं चानुवदति…. (?) यच शास्त्र- प्राप्तम् न तु पुनः शास्त्रान्तरनिषिद्धपरामर्श । प्रमाणप्राप्तविषयत्वादेव हि अतुलं सुपावनमग्रथ- मखिलम् इति विशेषणेषु संरम्भ: 1 “ब्राह्मणाः पादतो मेध्याः” इत्यादिभिर्विप्रपादोदकस्य सामान्यतः पावनत्वप्राप्तौ भागवतत्त्वावस्थायाम्, अतुलं तीर्थमिति विशेष्यते । एवमनेकान्तिनोऽप्युपने तृप्रभृते रुच्छिष्टे पावनत्वेन प्राप्ते तस्य नारायणैकनिष्ठत्वदशायां सुपावनत्वं विधीयते । तथा महापुरुषक्कतस्तु- त्यादेर्मनलतमत्वे सिद्धे ‘तदुक्तिमा मन्त्रामयम्’ इति भगवद्नन्यपणीतस्य गाथागीतादेरपि मन्त्रामघवत् फलादिहेतुत्वं प्रतिपाद्यते । एवम् शुद्धानां शोधकापेक्षायां निर्णेजनादिवत् महात्मनां स्पर्शोऽपि माहात्म्य- विशेषवशाच्छोधकतया प्राप्तः । ‘तत्स्पृष्टमखिलं शुचि’ इत्यनेन सर्वस्यापि द्रव्यस्य पृथवचोदितशोधक भेदस्य भागवतस्पर्श एकः शोधको भवितुमर्हतीत्युच्यते । अन्यथा भागवतेन यच्छादिस्पृष्टचण्डाललशुन गृञ्जनाथशुद्धप्रहणेन, अलेपकवादवत् स्पृश्यास्पृश्यभक्ष्याभक्ष्याद्यद्वैतप्रसङ्गः । 8 एतेन परमासस्य भक्ताचिरेणोर्भाषागाथाऽपि निर्व्यूढा । एवं हि सा संस्कृतेन विपरिणस्थते- 2 अल प्रथमलोक इत्यारम्भात् अतुलमित्यादेः 1 त्रिकं गायत्री वेदकल्पत्त्रयम् । द्वितीयश्लोकविषयत्वात् मध्ये क्वचित्किञ्चिद्ग्रन्थभ्रंश आलोच्यते । 3 अद्वैतप्रसंग इति । भक्ष्याभक्ष्याद्यद्वैतरागिणां बाह्यमतप्रवेश इति न्यायकुसुमाञ्जलिः | 4 भक्तांधिरेणुः - तोण्डरडिप्पोडियाल्वार । तदीयगाथा च ( 41 ) - Qr @I ளார் அறியலாகாவானவா என்பராகில், தேனுலாந்துளப மாலைச் சென்னியா என்பராகில், ஊனமாயினகள் செய்யும் ஊகாரகர்களே Curr Grip Galli Sari yaणी क्रांGp इति । परि- वर्तन विभवशब्दः गाथास्थवानशब्दपर्यवसितार्थपरः । तुलसीकेत्यल कशब्दः शिरः परोऽपि स्यात् । ननु इत्यन ननेति पाठोऽपि स्थितो नोपेक्ष्यः उपरि अपवित्लं न भवतीति नञ्द्रयनिवेशनात् । अन्य इत्यस्य तदेत्यर्थे लोके तदर्थं तदित्यव्ययं तदेत्यर्थकम् ।

526 + श्रीभगवद्गीता अ. 17. 10. अयज्ञार्हम् अयज्ञशिष्टमित्यर्थः । एवंविधं तमोमयं भोजनं तामसप्रियं भवति । शुज्यत इति आहार एव भोजनम् । पुनश्च तमसो वर्धनम् । अतो हितैषिभिः सवविवृद्धये सात्त्विकाहार एव सेव्यः ॥ १० ॥ ; दिव्यैरवेद्यविभवेति यदि जयन्ति माध्वीमनोज्ञतुलसीक यहीति चाहुः । ऊनक्रिया अपि परानपि कारयन्तो भुक्ताधिकं ददति चेन्ननु (नन ) तत् पवित्रम् ॥ - इति । इदमपि संकीर्तनप्रशंसा परमिति प्रकरणात् स्ववाक्यस्वारस्याच्च सुव्यक्तम् । भुक्तशेषशब्दश्च पाकपालस्थपिपयत्वेऽपि न विरुद्धः यथा “अवशेषः किं क्रियताम्” इत्यादौ । अवशिष्ट ( ? ) भुक्तशिष्टं तु पाकपात्रस्थमपि त्याज्यमेव । तत्परिहारार्थोऽयं प्रतिप्रसवः । अन्यथाऽपि प्रमाणान्तरा विरोधाय आचार्याद्युच्छिष्टविषयमेव स्वात् । तथा हि “ऊनो हीनः परिस्रस्तो नष्टः” इति विकलभागवतान् दुष्कर्महारतम्बाच्चतुर्घा रहस्यानानायविदा समामनन्ति । तत ऊनवाद्यवस्थायाम’ नाचार्योच्छिष्टस्यापवित्रत्वं प्रसक्तम् तल यद्यनन्यत्वस्यैव्यञ्जन संकीर्तन स्यात्, तदा तदुच्छिष्टमपवित्र न भवतीति । अस्यत्वमत्रे ह्याचास्यापि सर्वथा वर्जन तत्रैवानातमित्यल’ मतिप्रसङ्गेन ॥ / ; मेवाविरोधिन्यप्यमेध्यशब्दप्रयोगात् तस्य च दृष्टप्रत्यवायमात्र पर्यवसानात् ततोऽपि दोपातिशय- सूचनाय मेघोऽत्र यज्ञः, तदहं मेध्यम्, तद्विपरीतममेध्यमित्याह अयज्ञ ईमिति । ननु यज्ञास्यापि द्रव्यस्य भक्षणीयत्वं मन्वादिभिरुच्यते, यथा, “वृधा कृसरसंवाये पावसापूपमेव च । अनुपाकृतमांसानि देवान्नानि हवींषि च " (मनु. ५. ७) इति तत्राह अयज्ञ शिष्टमित्यर्थ इति । एतेन साखतादि- शास्त्रेषु, “नानिवेद्य हरेः किंचित् समश्नीयातु पावनम्” (शा. स्मृ. भार. से. ८) इत्यादिकमप्यत्रानु- संहितम् | आहियन्त इत्याहारास्ततद्द्रव्याणि प्रतीयते । न च भोजनक्रियामात्रे यातयामत्याद्युक्तिरन्वेति । नापि मुख्ये संभवति लक्षणा न्याय्या | अतः “कृत्यल्युटो बहुलम्” (अष्ट. ३. ११३) इति कर्मणि ल्युङन्ततामाह शुज्यत इति । पुनश्च तमसो वर्धनमिति पूर्ववत् । आहारवैविध्यो केरभिप्रेतमाह अत इति । पथ्यापथ्यविभागोक्तौ पथ्यग्रहणवदिति भावः । एवमेव यज्ञादित्रैविध्योक्तावप्यन्ततोऽभिपायो प्रायः ॥ १० ॥ 1 ऊनो हीन इति । ‘तापः पुण्हस्तथा नाम मन्त्रो यागश्च पञ्चमः’ इति प्रसिद्धानां पञ्चानां क्रमेण (न्यत महीनाः ऊम हीन परिहस्त नष्ट दग्धशब्दव्यपदेश्या भवन्ति यद्वा स्वकर्मणा शास्त्र- संगेन ईशसंगेन गुरसंगेन सत्संगेन वा वर्जिताः क्रमेण ऊनादिपदव्यपदेश्या इति द्वैधा व्या- कुर्वन्ति श्रीमद्रहस्यत्रयसारे । अत्र चत्वार एवोक्ताः ; तथा तत्रापि मूले । श्रीमालागाथाया- मित्रात्रापि ऊनशब्दस्य अमुख्यवृत्तिपरतया व्याख्यानमिष्टं स्यादपि । 2 अनाचार्योच्छिष्टस्येति पाकपात्रस्थ विवक्षया । 3 अलमिति । गाधायां तृतीयपादार्थः क इति शोधनमप्रकृतत्वादुपेक्ष्यत इति भावः । एतावदमुक्तं भवति उच्छिष्टपदस्य कोच्छिष्टपरत्वे आचार्यपित्रादिकतिपयव्यतिरिक्त- भुक्तशिष्ट तामसम् । पाकरात्रस्थग्रहणे गुर्वादीनामियानन्यत्वशालिन मन्येप (मुच्छिष्टस्याप्यनुमत- त्वात् अनुमतव्यतिरिक्तस्यैव तामसत्यमिति । अस्यैव हेयत्वे भुक्तोच्छिष्टस्य हेयत्वं कैमुत्यसिद्धम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभान्यम् 17 11-13. 527 अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनस्समाधाय स सात्विकः ॥ ११ फलाकाङ्क्षारहितैः पुरुषैः विधिः शास्त्रदृष्टः मन्त्रद्रव्यक्रियादिर्भियुक्तः, यष्टव्यमेवेति भगवदाराधनत्वेन स्वयंप्रयोजनतया यष्टव्यमिति मनस्समाधाय यो यज्ञ इज्यते, स साविका ॥ ११ ॥ अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यः । इज्यते भरतश्रेष्ट तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥ १२ फलाभिसन्धियुक्तैर्दग्भगभ यशाफलश्च यो यज्ञ इज्यते तं यज्ञं राजमं विद्धि ॥ १२ विधिहीन सृष्टानं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १३ अफरस्य कस्यचिदाका सापनीतिच्युदासायाह फलाकाङ्क्षारहितैरिति । परमात्मप्रीत्यतिरिक्त- निरपेक्षैरित्यर्थः । विधिदृष्ट इत्युक्ते प्रजापतिना दृष्टत्वं प्रतीयेत; स हि सर्वेषां यज्ञानां द्रष्टेत्यामनन्ति । न चात्र प्रजापतित्वोक्त्यानुष्ठाने कचिदुपकारः । अतो विधायकशास्त्रमेयाल विविशब्देन विवक्षित- मित्याह शाखदृष्ट इति । शास्त्रकप्रमाणतया प्रसिद्धे शास्त्रदृष्टवो किरनपेक्षितेत्यत ‘यथाशास्त्रकरणाद- वैकल्यं विक्षितमाह मन्येति । ‘यज देवपूजायम्’ इति धात्वर्थानुसारेणाह भगवदाराधनत्वेनेति । अवधारणाभिप्रेतमाह स्वयंप्रयोजनतयेति । अयमभिप्रायः यद्यपि प्रयोजनमनुद्दिश्य न प्रवृतिः, तथाऽपि प्रागुक्तलहरसमाराधनन्यायेन यज्ञादिप्रवृतेरेव प्रयोजनत्वाभिसन्धिः संभवतीति । मनस्समा धायेति । प्रकारान्तराद्विनिवार्य प्रस्तुतप्रक्रियाया मे कायं कृत्वेत्यर्थः । यज्ञ इज्यते । यज्ञः क्रियत इत्यर्थः ॥ दम्भहेतुकत्वमिह दम्मार्थशब्देन विवक्षितमित्याह दम्भगर्भ इति । दाम्भिकत्वख्यापनाभिसन्धि सहित इत्यर्थः । केवलं दम्मगर्भस्तु तामसः । अत ऐहिकामुष्मिक फलसंभेदमात्रमिह राजसत्वं विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह यशा फलति । दम्मानुसाराद्वा दृटैक’ फलस्वोक्तिः । भरतश्रेष्ठेति । त्वं तु सात्त्विकज्ञाना [च]धिकारीत्यभिप्रायः || १२ | ; असृष्टान्नत्वमन्त्रहीनत्याद्यवत्यैव चोदितप्रकारविहीनश्वसिद्धेरन विधिहीनमिति अयथाशास्त्रत्वं न विवक्षितम् अन्यस्य चावश्यापेक्षितस्य हानिरिह सूचयितुमुचितेत्यभिप्रायेणाह ब्राह्मणोक्तिहीनमिति । 1 fresearcकाले पितृभिः करे प्रसारितेऽपि भूमौ दत्तेन पिण्डेनेति वचनविरोधात् भूमावेव पिण्डं भीष्मो निचिक्षेपेति वदन्ति । 12-2 सहित इति पाठ्यम्, न तु रहित इति । मूले इम्मार्थमित्यस्य धार्मिकत्वस्यात्युद्देश्यक- मित्यर्थः । तथा च शास्त्रचोदितफलं स्यातिञ्चोद्दिश्य कृतं राजसम् । ख्यातिमात्रोद्देश्यकत्वे ‘यजन्ते नमस्ते उम्मेनाविधिपूर्वकम्’ इत्युकरीत्या सामसत्वमेव । तेषां शास्त्रप्रामाण्यबुद्धया कर्तृ- त्वमपि नास्ति । एतत् उम्मार्थमित्युक्तमिति यशः फलश्चेति भाष्यत एव स्पष्टम् । एवं सति डम्भगर्भ इति पदं तदेकार्थकत्वे पुनरुक्तं स्यादिति कृत्वा धार्मिकत्वख्यापनाभिसंधिसहित इति व्याख्यातम् । यद्वा गर्भशब्दस्वारस्यादेवं व्याख्या । एतत्पर्यवसितार्थ एव यशः फल इति पढ़ेनो- च्यते । तदुपरि चकारेण तु चोदितस्वर्गादिफलकत्वसमुच्चयः । न तु सम्मगर्भत्वसमुच्चयः । 3 मनु ख्यातिलाभ पूजारूपैहिकफललये सति एकमात्रोक्तिः कुत इति चेत् आह कमेति ।

528 श्रीभगवद्गीता - म. 17. 18-15. विधिहीनम् ब्राह्मणोक्तिहीनम् : सदाचारयुक्तैर्विद्वद्भिर्ब्राह्मणैर्यजस्वेत्युक्तिहीन मित्यर्थः ; असृष्टान्नम् अचोदितद्रव्यम्, मन्त्रहीनमदक्षिणं श्रद्धाविरहितं च यज्ञ तामसं परिचक्षते ॥ १३ अथ तपसो गुणवस्त्रैविध्यं वक्तं तस्य शरीरखामनोनिष्पाद्यतया स्वरूप मेदं ‘तावदाह- देवद्विजगुरुप्राज्ञ पूजनं शौत्रमार्जवम् । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १४ देवद्विजगुरुप्राज्ञानां पूजनम्, शौचम् तीर्थस्नानादिकम्, आर्जवम् यथामनः शारीरवृत्तम्, ब्रह्मचर्यम् योषित्सु भोग्यताबुद्धियुकेक्षणादिरहितत्वम्, अहिंसा अप्राणिपौडा, एतच्छारीरं तप उच्यते ॥ १४ ॥ अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाययं तप उच्यते ॥ १५ परेषामनुद्वेगकरं सत्यं प्रियहितं च यत् वाक्यं खाध्यायाभ्यसनं चेत्येतत् वाङ्मयं तप उच्यते ॥ शास्त्रोदित एवार्थः सद्भिरनुशिष्टोऽनुष्ठेय इतीममर्थं विवृणोति सदाचारेति । लोभातिशयात् दक्षिणाया अप्यभावे अन्नदानाभावस्य कैमुत्यसिद्धत्वात् अदक्षिण नित्यनेनैवान्नादानादेरुपलक्षणात् असृष्टशब्द- खारस्यात् दोषातिशयख्यापनोपयोगाचा सुष्टान्नशब्देन शूद्रप्रतिग्रहादिविवक्षामाह अचोदितद्रव्यमिति । यज्ञार्थं सृष्टमिह सृष्टशब्देन विवक्षितम् । न्यायागतमित्यर्थः । तदन्यदसृष्टम्, यथा “न यज्ञार्थ धनं शुद्धात् विप्रो भिक्षेत धर्मवित् । यजमानो हि भिक्षित्वा प्रेत्य चाण्डालतां व्रजेत्” (मनु. ११.२४ ) इति ॥ ३३ ॥ आहारादीनां सात्त्विकत्वादिवैविध्ये प्रकान्ते तपसः करणभेदेन त्रैविध्योक्तिः किमर्थेत्यत्राह अथेति । देवद्विजगुरुप्राज्ञानां सन्निधौ तत्तदुचितः शास्त्रोदित आचार इह पूजनमित्युच्यते । यथा " प्रशस्त मल्य देवायतनचतुष्यथादि प्रदक्षिणमा वर्तेत मनसा या तत् समग्रम्” (गौ. ९ ६७ ) इत्यादि । तथा, “प्रदक्षिण व्रजेत् विमान् गामश्वत्थं हुताशनम् " (भा आश्व) इति, “आसने भ्यस्समुत्तस्थुर्मानयन्तः पुरोहितम्” (रा. अ ५. २४), “ऊर्ध्वं प्राणा छुत्कमन्ति यूनः स्थविर आगते (यति ) । अभ्युत्था- नाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते” (मनु. २. १३०) इत्यादि । तथा, “न हायनैर्न पलितेन वित्तैर्न च कन्धुभिः । ऋषयश्चक्रिरे धर्में योऽनूचानः स नो महान् " (मनु. २. १५४ ) इति । शुद्धिरूपस्य फलभूतस्य शौचस्य तपस्त्वेन विभजनायोगात् तद्धेतुमाह तीर्थस्नानादिकमिति । आर्जवस्य शारीर- तपस्त्वेन व्यपदेशार्थे वाच्पनः कायानामैकरूप्यं शरीरप्रधानतया व्यपदिशति यथामनः शारीरवृत्तमिति । च योषित्सु भोग्यतावुद्धिवर्जनम्” इत्याद्यनुसारेणाह योपित्स्विति । तादृशप्रेक्षणादिकमपि [[हि], " स्मरण कीर्तन के लि: प्रेक्षण गुझभाषणम्” (वा. स्मृ) इत्यादिना मैथुनत्वेन विभज्य स्मरन्तीति प्रागेव दर्शितम् । अलापीक्षणादिरहितत्व ब्रह्मचर्यस्य शारीरतपस्त्वज्ञापनाय ॥ १४ ॥ " " अनुद्वेगकरमित्यादि । पुरुषमर्मोद्घाटना - परिवादादिराहित्यादनुद्वेगकरत्वम् । भयादेरहेतुभूत- मित्यर्थः । सत्यं यथादृष्टार्थविषयभूतहितवाक्यमिति प्रागेव दर्शितम् । प्रियत्वमत्र खागत-धर्मानुमोदनादि- रूपेण । अप्राप्तविषयस्तुत्यादिरूपप्रियवचनस्य निषिद्धत्वात् तत्परिहाराय हितत्त्ववचनम् | [ सत्यपदेनैव परेषां हितमिति ?] पुरुषार्थपर्यवसायीत्यभिहितम् । स्वाध्यायाभ्यसन मिति जपयज्ञोक्तिः ॥ १५ ॥ 1 ताचदिति आदाबित्यर्थः । 2 एवं पूरणाभावे पुरुषार्थत्यादिकमनन्वितम्। मूले हितपदं स्वहितपरम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 17 16 18. ? 529 मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते ॥ १६ मनः प्रसादः मनसः क्रोधादिरहितस्वम् सौम्यत्वम् मनसः परेषामभ्युदयप्रावण्यम्, मौन - मनसा वाक्प्रवृत्तिनियमनम् आत्मयिनिग्रहः मनोवृतेभ्येयविषयेऽवस्थापनम् भावसंशुद्धिः आत्मष्यतिरिक्तविषयचिन्तारहितस्वम् एतत् मानसं तपः ॥ १६ ॥ , श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत् विविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७ अफलाकाङ्क्षिभिः फलाकाङ्क्षारहितैः, युक्तैः परमपुरुषाराधनरूपमिदमिति चिन्तायुक्तैः नरेः परया श्रद्धया यत् त्रिविधं तपः कायवाङ्मनोभिस्ततम् तत् साच्चिकं परिचक्षते ॥ १७ सत्कारमान पूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं बलमनुवम् ॥ १८ मनसा आदर सत्कारः, वाचा प्रशंसा मान, शारीरो नमस्कारादिः पूजा । ‘फलाभिसन्धि- पूर्वकं सत्काराद्यर्थं च दम्भेन हेतुना यत् तपः क्रियते, तदिह राजसं प्रोक्तम् स्वर्गादिफल- साधनत्वेना स्थिरत्वात् चलमनुयम्। चलस्यम् पातभयेन चलन हेतुत्वम्, अनुवत्व क्षयिष्णुत्वम् ॥ मनप्रसाद सौम्यशब्दाभ्यां परेष्यहिता भिम (यरूप का लुप्यनिवृत्तिः + हिताभिप्राययोगश्च विवक्षित इत्याह मनसः क्रोधादिरहितत्वमित्यादिना । " वसति हृदि सनातने च तस्मिन् भवति पुमान् जगलोऽस्य सौम्यरूपः " (वि. ३ ७ २४ ) इत्यादिनोत्तमाकारसौम्यत्वमपि मनस्सौम्यत्व- फलमेव + अत एव हि तेन मनसस्सौम्यत्वमुत्रीयते । इह च मानसतपोविभजनान्मनस इति बुद्धधा निष्कृप्यानुपखितमे । मौनस्यापि मानसतपस्त्वाय मनोव्यापाराधान्यमाह मनसा वाक्प्रवृत्तिनिय मनमिति । आत्मविनिग्रहः इति अप्राप्तविषयविनिवारण हि प्राप्तविषये का प्रयार्थमित्यभिप्रायेणाह ध्येयविषयेऽवस्थापनमिति । भावसंशुद्धिरित्यस्य मनः प्रसादादिभिः पुनरुक्तिपरिहारायाह आस्म- व्यतिरिक्तविषयचिन्ता रहितत्वमिति । भावशब्दोऽलाभिप्रायार्थः । तस्य संशुद्धिः समस्तेतरवर्जनम् । एतेन परदारादिषु मनसो रहस्यपि प्रवृत्तिको निरस्ता । अत्र तपलश्शारीरत्वादिविभागः तत्र शरीरादिप्राधान्यात्; अन्यथा “पचैते तस्य हेतवः " (गी. १८. १५) इत्यनेन विरोधात् ।। १६ ।। एवं शारीरवाचिकमान सरूपेण त्रिविधस्यापि तपसः सत्त्वादिगुणभेदेन वैविध्यमुच्यते श्रद्रवे- त्यादिना । फलाकाङ्क्षानिषेधेन सह पठितो युक्त शब्दस्तदुपयुक्त भगक्लीति लक्षण फलान्तरध्यानपर इत्यभिप्रायेणाह परमपुरुषाराधनेति ॥ १७ ॥ पुनरुक्तिराङ्कापरिहाराय सत्कारमान पूजा शब्दानां क्रमात् मनोवाक्कायनिष्पाद्यसंभावना परखोक्तिः । अफलाकाङ्क्षिभिरिति सात्त्विकस्य तपसो विशेषणादिह फलाकाङ्क्षा अर्थसिद्धेत्यभिप्रायेणाह फलामि संधिपूर्वकमिति । स्वर्गादिफलसाधनत्वेना स्थिरत्वादिति । अस्थिरखर्गादिफलसाघनत्वादित्यर्थः । 1 सत्कार मानपूजार्यम् - स्वविषये परैः क्रियमाणे सत्कारादिकमपेक्ष्य । दम्भेन - खयमेव- सात्मप्रशंसा । चकारो मूले लाभसमुच्चायक द्रव चोदितफलसमुच्चायकोऽपि । अन्यथा ख्यातिलाभपूजामात्त्रार्थत्वे तामसत्वापत्तेरित्याशयेन फलाभिसंधिपूर्वकमित्युक्तम् । 19-11

580 , श्रीमद्वीपस 17. 19-20. मूढग्राहेणात्मनो यस् पीडया कियते तपः । परस्योत्सादनार्थे वा सत् तामसमुदाहृतम् ॥ १९ मूढाः अविवेकिनः मूढयाहेण मृहैः कृतेनाभिनिवेशेन आत्मनः शक्त्यादिकमपरीक्ष्य " आत्मपीडया यत् तपः क्रियते परस्योत्सादनार्थे च यत् क्रियते, तत् तामसमुदाहृतम् ॥१९ दातव्यमिति यत् दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तत् दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ फलाभिसन्धिरहि दातव्यमिति देशे काले पात्रे धातुपकारिणे यत् दानं दीयते, तत् दानं सात्विकं स्मृतम् ॥ २० ॥ यत्तु प्रत्युपकारार्थे फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तत् राजसमुदाहृतम् ॥ २१ स्वरूपतः कादाचित्कत्वोक्तेरनुपयोगात् फलद्वाराऽल चलत्वमव च । तत्ताधुवशब्देन फलानित्यस्त्रोक्तेः चलशब्दः फलस्य विद्यमानदशाभाविदोषपरः । विद्यते च तत्र, ‘चलयतीति व्युत्पत्त्या चलशब्दस्य शक्तिरित्यभिप्रायेणाह पातभयेन चलन हेतुत्वमिति । अत्र चलशब्देन अनित्यफलत्वम्, अभ्रुवशब्देन प्रतिबन्धसंभवादनैकान्तिकफलत्वं चोच्यत इत्युक्तम्; अन्यत्रापि प्रतिबन्धसंभवस्याविशेषादिति भावः ॥ अहितप्रवृत्तिहेतुमृतमूढत्वमहितेष्वेव हितत्वभ्रम इत्यभिप्रायेणाह अविवेकिन इति । मूढाना- मभिनिवेशेनेति समासार्थ:; तत्र कर्तरि पष्ठीति सुचवत्यर्थ नाह मूढैः कुतेनाभिनिवेशेनेति । सामान्येनो- कमनुष्ठातरि विशिष्याह आत्मनश्शक्त्यादिकमपरीक्ष्येति । आदिशब्देन शास्त्रपर्युदस्तत्वम्, " अशक्यानि दुरन्तानि समव्ययफलानि च । असाध्यानि च वस्तूनि नारभेत विचक्षणः " ( ……..) इत्यायुक्तविषयोपश्च संगृहीताः । अयथाबलारम्भादिरिह आत्मपीडा, तेनाल्पपीडाकर यथाबलवतादि- व्यवच्छेदः । यथोक्तं “सन्निरीक्ष्य बलाबलम् " ( ) इति । स्मरन्ति च, “देश कालं तथाऽऽत्मानं द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम् । उपपत्तिमवस्थां च ज्ञात्वा शौचं समाचरेत् ॥” () इत्यादि ॥ १९ ॥ राजसे दाने फलमुद्दिश्येति विशेषणादत्त खर्गादिफलपङ्गनिवृत्तिर्विवक्षिता । अनुपकारिणे इत्येतत् दृष्टफलाभिसंधिरहिताभिप्रायम् । दातव्यमित्येतत् सात्त्विकतपः प्रभृतिविवाभिसंध्यन्तर- व्युदासार्थमित्याह फलाभिसन्धिरहितमिति । यद्यप्यत्र’ पात्रमेवार्थनोऽनुपकारित्वेन विशेष्यते, तथाऽपि संप्रदानत्वद्रव्यप्रतिष्ठाधिकरणत्वयोर्विवक्षया चतुर्थी सम्योः सह प्रयोगः । पात्रे सिद्धे, अनुपकारिणे तस्मा इति वाऽन्वयः । पात्रे दीयते तच्चानुपकारिणे दीयत इति वा वाक्यभेदो माझः । देशकालशब्दाक्त्र दानार्हतया चोतिपुण्यदेशकालविषयौ । पात्रं तु “न विद्यया केवल्या जन्मना वाऽपि पावता । यस्य वृत्तमिमे चोक्के तद्धि पात्रं प्रचक्षते ॥” (या. स्मृ. आ. २००) इत्यादिभिर्विवक्षितम् ॥ २० ॥ 1 चटमित्यस्य पातभीतिनिवन्धनशरीरकम्प हेतुरित्यर्थः 12 आत्मपीडा चेयं ख्यात्याद्यर्था चेत्, तामसत्वं स्पष्टम् । चोदितफलोद्देश्यकत्वेऽपि शक्तिलोपदपूर्त्या फलाजननात् तामसत्वमेव । 3 पानानुपकारिणोरभेदे एकत्ल चतुर्थी अन्यत्र सप्तमी च कथमित्यवाह यद्यपीति । सह प्रयोग इति । एकस्मिन्नेव वाक्ये उभयं पृथकूपृथगम्वेतीति भावः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् 17. 81-23. 531 प्रत्युपकारकटाक्ष में फलमुद्दिश्य च, परिक्लिष्टम् अकल्याणद्रव्यकं यत् दानं दीयते, तत् राजसमुदाहृतम् ॥ २१ अदेशकाले यत् दानपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवशातं तत् तामसमुदाहृतम् ॥ २२ अदेशकाले अपात्वेभ्यश्व यत् दानं दीयते, असकृतम् पादप्रक्षालनादिगौश्वरहितम् । व्यवज्ञाते सावज्ञम् अनुपचारयुक्तं यत् दीयते, तत् तामसमुदाहृतम् || २२ || एवं वेदिकानां यज्ञतपोदानानां सच्चादिगुणभेदेन भेद उक्तः; इदानीं तस्यैव वैदिकस्य यज्ञादेः प्रणवसंयोगेन तत्सच्छव्दव्यपदेश्यतया च लक्षणमुच्यते- ओं तत् सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ २३ ओं वत् सत् इति त्रिविधोऽयं निर्देशः शब्दः ब्रह्मणः स्मृतः ब्रह्मणोऽन्वयी भवति । प्रत्युपकारकटाक्षगर्भमिति प्रत्युपकाराभिप्राय पूर्वकमित्यर्थः । एतेन पूर्वकृतप्रत्युपकाररूपता, भाविप्रत्युपकारप्रयोजकता च संगृहीता । द्रव्यरागात्परिक्लेशेन त्यजन् हि पुरुषः कल्याणमंत्रं स्वस्मै स्थापयित्वा अन्यत् परस्मै समर्पयतीत्यभिप्रायेणाह अकल्याणद्रव्यकमिति । अश्रद्धा हतस्वाद्वा द्रव्यस्या कल्याणत्वमिह परिक्लिष्टशब्दार्थ इति भावः ॥ २१ ॥ अदेशः कलिङ्गकीकटादिः | अकाल रात्र्यादि: । अपात्राणि पङ्क्तिदूषकमूर्खतस्कर- कितववन्दिवैतालिकादयः । सस्कृतं सत्करणं, तदहितमसत्कृतम् तदाह पादप्रक्षालनेति । 3 प्रतिग्रहीतृपुरुषावजैव क्रियापर्यन्तप्रसारात् तद्विशेषणतया व्यपदिश्यत इत्यभिप्रायेणाह सावज्ञमिति । अवज्ञाया वाचिकादिविषयत्वमाह अनुपचारयुक्तमिति । शास्त्रप्रामाण्यानिश्चयेन संदिग्घपर लोकत्वात् पालेभ्य: स्वस्वोत्कर्षाभिमानाच्चासत्कारावज्ञे । देशादिसंपत्तावप्यसत्कृतत्वादि परिहर्तव्यम् ।। २२ ।। " J उक्त विध्यवत् उपपि वैविध्यान्तरोक्तिरिति शङ्कान्युदासाय उक्तसमस्तलक्षणपरतयोत्तर- मवतारयति एवमित्यादिना । ब्रह्मण: वैविध्यविधिरनपेक्षित लक्ष्येषु उद्दिष्टेषु लक्षणविधिस्त्वपेक्षित इत्यभिप्रायेण ब्रह्मणः स्मृतः इत्यन्वयो दर्शितः । वक्ष्यमाणप्रकारेण त्रिष्वपि निर्देशेषु कर्मस्वेना- न्वयायोगात् ब्रह्मणोऽन्वयी भवतीति संबन्धसामान्यार्थतोतिः । ननु ओं तत्सदिति वैदिकस्य यज्ञादेर्लक्षणमुच्यत इत्युक्तमयुक्तम्, ब्रह्मशब्दस्य तद्वाचकत्वाभावात् मुख्यार्थबाधाभावाच्च । वाणां च साक्षात्परब्रह्मनामस्त्रं श्रतिसिद्धम्, “ते पदं संत्रण ब्रवीम्योमित्येतत्” (क. २. त्य५), " इति वा (तदिति वा?) एतस्य महतो भूतस्य नाम भवति । योऽस्यैतदेव नाम वेद ब्रह्म भवति” (….) इति, “सन्मूलास्सोम्येमास्सर्वाः प्रजास्सदायतनास्तत्प्रतिष्ठा (छा. ६.८.६) इत्यादिषु । अतः 1 राजसे वैविध्यमविवक्षितम्, एकैकमपि राजसम् मेलनेऽपि । 2 दानरूपस्य कर्मणः सन्कृतत्वाभावः सर्वत्र तुल्य: : अतोऽर्थान्तरमाह । 3 तर्हि अवज्ञातमिति कथम् कर्मण्यनन्वयादित्यत्राह प्रतीति । 4 निर्देशस्य विविधस्य वेदकर्मकात्याभावादित्यर्थः । 532 1 श्रीभगवद्गीता - अ. 17. 28-24. म च वेदः । वेद (स) शब्देन वैदिकं कर्मोच्यते । वैदिकम् यज्ञादिकम् । यज्ञादिकं कर्म ओं तत्सदिति शब्दान्वितं भवति । ओमिति शब्दस्यान्वयो वैदिककर्माङ्गत्वेन प्रयोगादौ प्रयुज्यमानतया तत्सदिति शब्दयोरन्वयः पूज्यत्वाय वाचकतया । तेन त्रिविधेन शब्देना- न्विता ब्राह्मणाः वेदान्वयिनस्त्रैवर्णिकाः वेदाथ यज्ञाथ पुरा विहिताः पुरा मयैव निर्मिता इत्यर्थः । त्रयाणाम् ओं तत् सदिति शब्दानामन्वय प्रकामे वर्ण्यते ; प्रथमम् ओमिति शन्दस्या न्वयप्रकारमाह– , 1 तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥ २४ तस्मात् ब्रह्मवादिनाम् वेदवादिनां त्रैवर्णिकानां यज्ञदानतपः क्रियाः विधानोक्ताः वेद- शास्त्रप्रधान पतिपाद्य परब्रह्मनिर्देशप्रकारोऽयमुपासक संव्यवहारार्थमुपदिश्यत इति युक्तम् । विगुणमपि हि कर्म ब्रह्मणोऽभिधानवयप्रयोगेण सगुणं संपादितं भवति । कर्मणि कर्मान्तरेण, लौकिकवाचा, निद्राप्रमादादिभिश्व व्यवाये सन्तस्सर्वत्र ओं तत् सवित्युदाहरेयुः अत एव च ’ अध्यायायन्तेषु सर्वेप्वयमेव त्रिविधो निर्देश: पठ्यते इति शङ्कायां कर्मणि ब्रह्मशब्दमवतारयितुं तस्प्रतिपादके प्रयोगस्तावत् सिद्ध इत्याभिप्रायेणाऽऽह ब्रह्म च वेद इति । वेदाभिधानस्य पूर्वापरवशात् तदर्थपरतामभि- प्रेत्याह वेदशब्देनेति । वेदनिरूढप्रयोगेण शब्देनेत्यर्थः । ब्रह्मशब्देनेति केषांचित् पाठः । अयमभिवायः- यद्यपि ओं तत्सदिति शब्दानां साक्षात्परब्रह्मनामले प्रसिद्धम्, तथाऽप्यत्र तद्विवक्षा न युक्ता ; अध्याये तत्प्रश्नाद्यभावात् अनन्तरं च ब्राह्मगास्तेनेत्यादिनाऽनन्वयप्रसङ्गाच्च । अतो वेदेनोपलक्षणेन वैदिकस्यैवायं लिया निर्देशः इति । एतदेव विवृणोति वैदिकमिति । त्रयाणामन्वयप्रकारेऽवान्तरभेदं वक्ष्यमाणमुपक्षिपति ओमिति । करणाद्यर्थासंभवादुपलक्षणतृतीयार्थमाह तेन त्रिविधेन शब्देनान्विता इति । ब्राह्मणशब्दोऽत्र ब्रह्मशब्दविवक्षितवेदान्वयात् त्रैवर्णिकविषयः । ब्रह्मवादिनामिति हानन्तरमुच्यते । तेनैव प्रणवान्वयप्रकारोऽपि सूचित इत्यभिप्रायेणाह वेदान्वयिनस्त्रैवर्णिका इति । विहिता । इत्यस्य कलपेक्षायाम, ‘चातुर्वर्थं मया सृष्टम् (गी. ४. १३) इत्यादिपरामर्शेनाह पुरा मयैव निर्मिता इति । वेदानां विहितत्वं यथापूर्व प्रवर्तितत्वम्, “यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तम्मै” (श्वे ६१७), “अनादिनिधना होषा वागुत्सृष्टा” (मा. मो. २३४. ९३ ) इत्यादिश्रुतिस्मृतिभिस्तन्नित्यत्वसिद्धेः ॥ २३ ॥ J तस्मादित्यादीनां चतुर्णां श्लोकानां प्रकृतप्रपञ्चनरूपतामाह त्रयाणामिति । ब्राह्मणवेदयज्ञाना- मित्यर्थः । यज्ञशब्दोऽत्र तपोदानादीनामुपलक्षक, यज्ञदानतपः क्रिया इत्यादि धनन्तरमुच्यते । अनुष्ठानस्वरूपानुप्रवेशात् तत्रापि प्राथम्याचात्रापि प्रथममोङ्कारस्योक्तिरित्यभिप्रायेणाह प्रथममिति । तस्मादिति सर्वस्रष्टा मया तदैव तदन्वितत्वेन विहितत्वादित्यर्यः । करणन्यत्पस्या निधानमिह वैदिक विधायक वाक्यमित्याह वेदविधानोक्ता इति । यज्ञदानादीनामोङ्कारपूर्वक द्विधायकः सिद्धमित्यभि | औतत्सदिति श्री मगवद्गीतासूपनिषत्सु इत्येवान्ते पाठ: प्राचीन इति इतो ज्ञायते ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाप्यम् 17 24 25. 558 विधानोक्ता आदी ओमित्युदाहृत्य सततं सर्वदा प्रवर्तन्ते । वेदाच ‘ओमित्युदाहृत्यारभ्यन्ते । एवं वेदानां वैदिकानां च यज्ञादीनां कर्मणाम् ओमिति शब्दान्वयो वर्णितः । ओ मितिशब्दान्वितवेद- धारणात् तदन्वितयज्ञादिकर्मकरणाश्च ब्राह्मणशब्दनिर्दिशनां त्रैवर्णिकानामपि ओमिति शब्दान्वयो वर्णितः ॥ २४ ॥ अथैतेषां तदिति शब्दान्वय प्रकार माह– तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाक्षिभिः ॥ फलमनभिसन्धाय वेदाध्ययन यज्ञतपोदानक्रियाः मोक्षकाङ्क्षिभित्रैवर्णिकैर्याः क्रियन्ते, ताः ब्रह्मप्राप्तिसाधन (त्युपाय ) तथा ब्रह्मवाचिना तदिति शब्देन निर्देश्या; “सवः कः प्रायेणाह आदाविति । ओमित्युदाहरणं चात्र श्रुतवेदान्तानां सर्वान्तरपरब्रह्मानुसंधानेन तत्समाराधन- बुद्ध्याऽनुसंधाय’ । स्मरति च भगवान् शौनकः, “हरिमेव स्मरेन्नित्यं कर्म पूर्वापरेषु च” इति । (विध ) अश्रुतवेदान्तानामपि तद्वाचकशब्दाभिधानात् मङ्गलादिलाभोऽर्थसिद्धः । एवं च प्रणवस्य वैदिकसमस्तान्वय- सिद्धिः । यद्यपि " वसन्तेवसन्ते ज्योतिषा यजेत” (आ श्रौ), “शरदि वाजपेयेन यजेत” (,, ) इत्यादिभिः कालविशेषनियताः क्रिया विधीयन्ते तथाऽपि सर्वासां क्रियाणां प्रणवपूर्वकत्वे तु न कालविशेषनियम इति सतत शब्दतात्पर्यमित्य भिप्रायेणाह सर्वदेति । स्वर्गसाधनत्वेनानुष्ठाने अपवर्ग- साधनत्वेनानुष्टाने च प्रणवान्वयः साधारण इति भावः । अल लोके वेदानामनुपादानेऽपि पूर्वश्लोके ब्राह्मणास्तेन वेदाचेत्युक्तत्वात्, “यद्वेदादौ खरः प्रोक्तः” (ना), “ब्रह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा । सत्यकृतं पूर्वम् " (मनु. २. ७४ ) इत्याद्यनुसारेणाह वेदाश्वेति । विधानोक्ता इत्यनेन ब्रह्मवाचि (दि ) शब्देन च वेदानामप्यत्र श्लोके प्रणवान्वयः सूचित इत्यभिप्रायेणाह एवमिति । ओमित्युदाहरण कर्तृत्वव्यपदेशेन तदन्वितत्रह्मवादिस्वव्यपदेशेन च ब्राह्मणानामपि ओ मितिशब्देनान्वयः प्रदर्शित एवेत्याह ओमितिशब्दान्वितवेदधारणादिति ॥ २४ ॥ एवं स्वर्गापवर्गसाधनसमस्तवैदिकसाधारणं प्रणवान्वयरूपं लक्षणमुक्तम् अथ तत्सच्छब्दौ मोक्षसाधनानां aaiसाघनानां च विशेषलक्षण तयोच्येते । वक्ष्यति चैतत् अष्टादशारम्भे, " वैदिकस्य च कर्मण: सामान्यलक्षणं प्रणवान्वयः; तत्र मोक्षाभ्युदयसाधनयोर्भेदः तत्सच्छन्दनिर्देश्यत्वेन” इति । एतेषामिति त्रयाणां परामर्शः । उक्तानां यज्ञादीनामुपलक्षणतया वेदेष्वपि तच्छब्दप्रवृतिज्ञापनाय वेदाध्ययनोपादानम् । मोक्षकाङ्क्षिभिरित्यनेन सूचितमाह ब्रह्मप्राप्तिसाधनतयेति । तदिति 1 अनुसंधायेति । क्रिया इति शेषः । 2 मूले कियोक्तिः वेदस्याप्युपलक्षणार्था, ‘उदाहृत्य । । प्रवर्तन्ते’ इति शब्दयोरन्वयत्रित्यादिति भाष्य एव ज्ञापितम् । अधिकमपि दर्शयति अवेति । 3 तदम्वितयज्ञादिकर्मकरणादित्यस्य यज्ञादिकरणात् प्राक् औकारोदाहरणादित्यर्थ इति भावः । ओंकारसंबन्धो वेदादावुत्तरत्वेन पुरुषे चाश्रयत्वेन । 4 अनभिसंधायेत्यस्य न तदिति कर्म; किंतु फलं कर्म । तदिति क्रियन्ते इत्युपरि अन्वय इति भावः ।

534 श्रीगङ्गोता अ. 25-27. किं यत् तत् पदमनुत्तमम्’ (ति. ख.) इति तच्छन्दो हि ब्रभवाची प्रसिद्धः । एवं वेदाध्ययन- यज्ञादीनां मोक्ष प्राधनभूतानां तच्छन्द निर्देश्यतया तदिति शब्दान्यय उक्तः । त्रैवर्णिकानामपि तथाविधवेदाध्ययनाद्यनुष्टानादेव तच्छदान्यय उपपन्नः ॥ २५ ॥ अथै सच्छन्दान्वयप्रकारं वक्तुं लोके सच्छन्दस्य व्युत्पत्तिप्रकारमाह- सद्भावे साधुभावे च सदिश्येतत् प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छदः पार्थ युज्यते ॥ २६ सद्भावे विद्यमानतायाम्, साधुभावे कल्याणभावे च सर्ववस्तुषु सदित्येतत् पदं प्रयुज्यते लोकवेदयोः । तथा केनचित् पुरुषेणानुष्टिने लौकिके प्रशस्ते कल्याणे कर्मणि सत्कर्मेदमिति सच्छन्दो युज्यते प्रयुज्यते इत्यर्थः ॥ २६ ॥ फलमनभिसन्धायेत्यन्वयः । तच्छन्दाभिधेयत्रप्राप्तिसाधनतया तच्छन्दोपचार्थमिति (चार्यतया ) बुद्धा फलान्तरमनभिसन्धायेत्यर्थः [इति ] | ‘इतिकरणसामर्थ्यात् उदाहृत्येति पदं वा पूर्वश्लोकादनुषञ्जनीय मित्यभिप्रायेणाह तदिति शब्देन निर्देश्या इति । तच्छन्दस्य ब्रह्मनामध्ये सिद्धे हि तेन तस्मासि- साधयतयेति लक्षणा, तदेव कुत इत्यत्र तदिति श्ररूपणेन विशदीकृतत्वमभिप्रेत्याह स ब इति । भगवन्नामसहस्रे, “यानि नामानि गौणानि विख्यातानि महात्मनः” इति प्रक्रमात् “नानां सहस्रम् " इति निगमनाच्च यत्तदादिशब्दानां सर्वनामतया व्यापिनामपि विशेषतः साक्षात्परब्रह्मनामत्वं सिद्धमिति भावः । लोकेऽनुक्तस्यापि वेदाध्ययनस्य प्रयोजकेन संगृहीतत्वमाह एवमिति । तथाऽपि त्रयाणामन्वयो न सिध्यति, ब्राह्मणशब्दनिर्दिष्टानां त्रैवर्णिकानां मोक्षसाधनत्वनिबन्धनतच्छन्दनिर्देश्य- स्वाभावादित्यलाह वर्णिकानामपीति । ‘मोक्षकाङ्क्षिभिः क्रियन्ते’ इत्यनेन परम्परया तदन्ययः सुचित इति भावः ॥ २५ ॥ त्रयाणां त्रिभिरन्वये प्रतिपिपादविपिते, ‘सद्भावे साधुभावे च’ इत्यप्रस्तुतोपन्यासः किमर्थ इत्यताह अथैषामिति । यथा प्रयोगबलात् विद्यमानत्वादिपु सच्छन्दप्रवृतिरनीक्रियते, एवं प्रस्तुतेऽपीत्यभि- प्रायेणानेकार्थोदाहरणम् । विद्यमानतायामिति । असद्विलक्षणत्वरूपसत्त्वविषयो वा वर्तमानत्व विषयो वा सद्भावशब्द इति भावः । ‘साधुकारी साधुर्भवति’ (बृ. ६. ४. ५ ) इत्यादिविवात्रापि साधु- [भाव] शब्द: पुण्यादिरूपत्यपर इत्याह कल्याणभाव इति । तच्छन्दान्वये मोक्षकाङ्क्षिभिरिति विशेषणात् इह तु प्रशस्ते कर्मणीति प्रशस्ततामात्रनिमित्तवचनान् मोक्षेतर पुरुषार्थसाधनलक्षणया सच्छन्दोऽत्र व्युत्पाद्यत इति भावः । अत्यन्तविजानीयेप्यप्युक्तो नायियोगे सच्छन्दोऽनुवृत्त इत्यभि- प्रायेणाह सर्ववस्तुविति । ‘प्रयुज्यते’ इत्यविशेषनिर्देशात् प्रयोगम्य सार्वत्रिकत्वेन दा सूच्यत इत्याह लोकवेदयोरिति । तथेति प्रस्तुतासने लौकिकोदाहरणार्थम्, अन्यथा पुनरुक्तिप्रसङ्गादित्यभिप्रायेणाह लौकिक इति । साधुभावे इति निर्दिष्टमेव निर्मितं प्रकृतासन्नोदाहरणान्तरे प्रशस्त शब्दे नावतायैत 7 1 स्वरसं पक्षमाह इतिकरणेति । 2 तदिति श्रुतेरिति । तदिति वा एनस्य महतो भूतस्येति पूर्वोदाहृतधुतेरित्यर्थः । 3 सद्भावात् साधुभावोऽपि पूर्वाधं कर्माकर्म साधारण्येनोक्तः ।

चन्द्रिकासहित गीतामाध्यम् अ. 17 27. 1 · 535 यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोयते कर्म चैव तदर्थीयं सत्याभिधीयते ॥ २७ अतो वैदिकानां त्रैवर्णिकानां यज्ञे तपसि दाने च स्थिति: ‘कल्याणतया सदित्युच्यते । कर्म च तदर्थीयम् त्रैवर्णिकार्थी यज्ञदानादिकं सदित्येवाभिधीयते । तस्मात् वेद वैदिकानि कर्माणि ब्राह्मण निर्दिष्टास्वर्णिकाथ ओं तत्सदिति शन्दान्ययरूपलक्षणेन अवेदे पञ्चावैदिकेभ्यथ व्यावृत्ता वेदितव्याः ॥ २७ ॥ इत्यभिप्रायेणाह कल्याण इति । धातुली नार्थव्यञ्जनमात्रमुपसर्गेण क्रियते । अतोऽत्र लोके ‘युज्यते’ प्रयुज्यते इतिपदद्वयमेकार्थमित्याह प्रयुज्यत इत्यर्थं इति ॥ २६ ॥ एवं सच्छब्दस्य व्युत्पत्तिप्रकारं प्रयोग चोदाहृत्य तदुपजीवनेनानन्तरं रिलक्षयिषिते ब्राह्मणादि- त्रिके तत्प्रयोगोपपत्तिरूपसंहियत इत्यभिप्रायेणाह अत इति । स्थितिमुखेन त्राणां स्थापकानां च वेदानां सच्छन्दार्थान्वयोऽर्थादुच्यत इत्यभिप्रायेणाह देहिकानामिति । ‘अध्यायान्तेषु ओं तत्सदिति पाठात् स्थितिशब्दोऽत्र अन्तपरः’ इति व्याख्यान्तरं प्रकृतोपयुक्तप्रसिद्धतार्थे संभवति अयुक्तमिति भावः । स्थितिशब्देन बुद्धावुपस्थापिताः स्थातारस्तच्छब्देन परामृश्यन्त इत्यभिप्रायेणाह त्रैवर्णिकार्थीयमिति । त्रिविधनिर्देशविषयतया प्रकृतेश्वराश्रयमिति व्याख्यान्तरम् अतिव्यवहितपरामर्शात् सर्वेषां यज्ञादीनामत- दर्थीयत्वाच अयुक्तमिति भावः । यज्ञाद्यर्थीय साधनसम्पादनरूपकर्मणि सच्छन्द निर्देशवचनादपि " प्रकान्ते यज्ञादावेव तदुक्तिरिहोपपन्नेत्यभिप्रायेणाह यज्ञदानादिकमिति । तदर्थीयमिति सामान्यसंग्रहावलम्बिना आदिशन्देनाध्ययनादिग्रहणात् वेदानामपि सच्छब्दान्योऽत्र प्रदर्शित एव । भवत्वेवं त्रयाणां त्रिभिरन्वयः, तदुतिरिह किमर्थेत्यत्र लक्षणोक्तिप्रयोजनभूतविविक्कानुसन्धान- प्रतिपादनमुखेन ओं तत्सादित्यादिश्लोकैः फलितं वदन्नुपसंहरति तस्मादिति । यत कैचि ओं तत्सदित्यमीषां वाक्यत्वकल्पनेन वाक्यार्थवर्णनं यत् फलाभिसन्धिरहितं कर्म त ( स ) च्छोभनमिति यत् तो तच्छोभनमिति युक्तम् तदों तदेवेत्यर्थः ( यत् ओं-फलाभिसंधिरहितं कर्म तत् सत् शोमनमित्यर्थ: १) इति - एतदेव विवक्षतमित्यत्र न कश्चिद्धेतुः न चोपयोगः; लक्षणत्वाभिधानं त्वनुष्ठानोपयुक्तमिति भावः ॥ | आस्तिकीतिहेतुः कर्म प्रशस्तं कल्याणम् । अविहितं लौकिक प्रपि प्रशस्तं प्रागुक्तम् । 2 तदर्थीयम् - पर्णिकानां योऽर्थः प्रयोजनं तत्साधनमित्यर्थः । अतः सच्छन्दस्य फलसाधनपरत्वम् । 3 वचनादपीति पचनापेक्षयेत्यर्थः । न च पूर्वार्धोकस्य पुनः कथमं किमर्थमिति शक्यम् - न केवलमध्यायप्रकृतं यज्ञादिकम्, अन्यदपि सदेवेति सामान्यकथनार्थत्वात् । तत्र तदर्थीयमित्यत्र तत्पदं प्रकृतकर्म - सत्प्रतिपादकवेद-तत्प्रयोक्तृपुरुपत्वये कर्मपरं न भवति कर्मणः तदर्थीयपदविशेष्य- स्वात् । वेदपरं न भवति, कर्मणो वेदार्थत्वेपि वेदार्थीयत्वाभावात् । तलपदेन ततः पुरुषग्रहणम् । तदर्थीयं यज्ञादिस्थित्यर्थीयमित्युक्तौ च यज्ञादिग्रहणं कर्मपदात् न स्वरसम् ।

536 श्रीभगवद्गीता - म. 17. 28. अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च चत् । असदित्युच्यते पार्थ न च तत् प्रेत्य नो इह ॥ २८ ओतत्सदिति श्रीभगवद्गीतासूपनिषत्सु श्रद्धालयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ अश्रद्धया कृतं शास्त्रीयमपि होमादिकम् असदित्युच्यते । कुतः १ न च तत् प्रेत्य नो इह न मोक्षाय, न सांसारिकाय च फलायेति ॥ २८ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्भीताभाष्ये सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ 3 J शास्त्रविधिमुत्सृज्येत्यादिना अध्यायारम्भे प्रश्नोत्तरमुखेन श्रद्धायुक्तस्याप्य शास्त्रीययाऽऽपुर- त्वेनासत्त्वं प्रतिपाद्य शास्त्रीयस्य ततो व्यावृत्तिर्देर्शिता इदानीं व्यतिरेकेण, प्रकृतानां सदिति निर्देशाईत्व दृढीकरणाय शास्त्रीयस्यापि श्रद्धा रहितस्यासत्वमुच्यते, विशिष्टव्यतिरेकस्य विशेषणाभावे विशेष्याभावे च समानत्वादित्यभिप्रायेणाह अश्रद्वया कृतं शास्त्रीयमपीति । कृतशब्दस्य हुतदन्तयोरन्वयः, तप्तमित्य- नेन तपसः कृतत्वसिद्धेः । “हुतदत्तशब्दावत्र भावार्थी । एवं कृतशब्दस्य विशेषणतयाऽन्वयेऽपेक्षिते सामान्यविषयपरोपकारादिविषयत्ववलुप्तिरयुक्तेति च भावः । यद्यप्यशास्त्रीयवत् निरयपतनैकहेतुत्वं नास्ति, तथाऽपि तवद्वावयोदितफलाभावादसत्त्वमुपपद्यत इत्यभिप्रायेण हेत्वाकाङ्क्षां दर्शयति कुठे इति । “येयं प्रेते” (क. १. २०) इति श्रुत्यनुरोधेन प्रत्यशब्दस्य मुक्तदशाविषयत्वोपपतो मोक्षकाङ्क्षिभि रित्याद्युक्तफलक्ष्यतिरेकस्य न च तत्प्रेत्य इत्यादिना विवक्षितत्वमाह न मोक्षायेति । परिशेषसिद्ध : मह- शब्दस्यार्थमाह न सांसारिकाय च फलायेति । श्रद्धायुक्तमप्यवैदिकम् वैदिकमपि श्रद्धाहीनं दृष्टादृष्ट प्रयोजनविरहादननुष्ठेयम् ; उभयविधप्रयोजनयोगाद्वैदिकमेव ’ श्रद्धापूतमेवानुष्ठेयमित्यध्यायसार इति भावः ॥ " ॥ इति श्रीमद्गीताभाष्यटीकायां तात्पर्यचन्द्रिकायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ ६७ ॥ 1 तामसे सदिति प्रयोगायोगं दर्शयति अश्रद्धयेति । 2 श्रद्धापूर्वकशास्त्रप्रयोज्यानुष्ठानविषयत्वं सत्यम् । तव श्रद्धाविरहे शास्त्रप्रयोज्यानुष्ठानचिरहे चासत्वमेव । श्रद्धाकृतं प्रशस्तं सदिति या । 3 aft ‘अश्रद्धया तपस्तप्तं हुतं दत्तं कृतश्च (कृतं दत्तं हुतञ्च यत् इति रीत्या मूलपाठः स्यात् । स्थितपाठे कृतमिति पदम् इष्टमित्यर्थं स्यात् इष्टं यागः इति चेत्-तहि भाग्ये कृतमिति पदं एतदर्थपरं नेति वक्तव्यं भवेत् । 4 ननु परस्योत्सादनार्थ श्रद्धाकृतं वैदिकं सद्धा असद्वेति चेत् — लौकिकवचापेक्षया पाप- न्यूनतया सद्वा ; कल्याणत्वाभावादसद्वा । प्रशस्तः प्रविशेषणादसत्वमेव युक्तम् ।

श्रीः । ॥ अथ अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ अतीतेनाध्यायद्वयेन अभ्युदयनिश्श्रेयससाधनभूतं वैदिकमेव यज्ञतपोदानादिकं कर्म, नान्यत् वैदिकस्य च कर्मणस्सामान्यलक्षणं प्रणवान्वयः ; तव मोक्षाभ्युदय साधन- योर्भेदः तत्सच्छन्द निर्देश्यस्वेन : मोक्षसाधनं च कर्म फलाभिसन्धिरहितं यज्ञादिकम् ; तदा रम्भ सम्वोद्रेकाद्भवति सत्यवृद्धिश्च सात्विकाहारसेवया इत्युक्तम् । अनन्तरं मोक्ष- साधनतया निर्दिष्टयोरत्याग संन्यासयोरैक्यम् त्यागस्य च स्वरूपम् भगवति सर्वेश्वरे च सर्वकर्मणां कर्तुत्वानुसन्धानम्, सत्त्वरजस्तमसां कार्यवर्णनेन सत्वगुणस्यावश्योपादेयत्वम् स्ववर्णोचितानां कर्मण परमपुरुषाराधनभूतानां परम पुरुष प्राप्तिनिर्वर्तन प्रकारः, कृत्स्नस्य गीताशास्त्रस्य सामर्थो भक्तियोग इत्येते [अर्थाः] प्रतिपाद्यन्ते । तत्र तावत् त्याग- संन्यासयो। पृथक्त्वैकत्वनिर्णयाय स्वरूपनिर्णयाय चार्जुनः पृच्छति– अर्जुन उवाच- * , संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश पृथकेशिनिषूदन ॥

} t कर्तव्यविशोधनप्रधाने अन्तिमेऽध्यायविकेऽस्याध्यायस्य पश्चाद्धावित्वज्ञापनाय षोडशसप्त द्रश्यो. देवासुरविभागोवत्यादिमुखेन हेयोपादेयविभजनपरतया प्रघट्टकैक्यमभिप्रेत्याह अतीतेनेति । वैदिकस्य कर्मणसामान्यलक्षणं प्रणवान्वयः तत्र मोक्षाभ्युदयसाधनयो में दस्तत्सच्छन्द निर्देश्यत्वेनेति विभजमानस्यायमभिप्रायः विशेषणादिसामर्थ्यलब्धोऽयं विभागः । ब्रह्मणः पारोक्ष्यात् तदिति निर्देशः । तज्ज्ञाने तु सम्मार्गत्व (सन्माल) विवक्षया सच्छदः । क्रमादेते सात्त्विक राजसतामसाः’ इति विभागस्तु कस्य- चिदुत्प्रेक्षाकल्पितः इति ॥ एवमुक्तप्यप्यर्थेषु मोक्षसाधन भूतांश खरूपशोधनमुत्तराध्यायेन क्रियत इति सङ्ग त्यभिप्रायेणाह अनन्तरमिति । “ईश्वरे कर्तृतावृद्धिः सत्त्वोपादेयताऽन्तिमे । स्वकर्मपरिणामश्च शास्त्रसारार्थ उच्यते” (२२) इति संग्रह लोके त्याग संन्यासैक्यतत्स्वरूपानुतिरीश्वरे कर्तृता बुद्धेश्शेषतया तदुपन्यासादिति मन्तव्यम् । सत्त्वोपादेयत्वमत्र तात्पर्यवृत्त्याऽभिधीयत इत्यभिप्रायेणाह सम्वरजस्तमय कार्यवर्णनेनेति । ‘स्वधर्मज्ञानवैराग्यसाध्य भक्त्येकगोचरः’ इति संग्रहारम्भोक्तप्रधान कर्तव्यपरोऽत्र शास्त्रसारार्थशब्द इत्य- मित्रायेणाह सामर्थी भक्तियोग इति । स्वर्गादिसाधनानां यज्ञदानादीनां स्वरूपाविशेषेऽपि यद्यो- गान्मोक्षसाधनत्वं तद्विशेषमिदानीं शोधयितुमर्जुनः पृच्छतीत्यभिप्रायेण प्रकृते प्रनं सङ्गमयति तत्र वावदिति । सत्वविवृद्धितदुपायादिकथनं त्यागादिविशिष्टमोक्षसाधन कर्मार्थतया । सैन्यासशब्दस्या- श्रमविशेषादिरूढे त्यागमात्त्रेऽपि शक्तेश्च पृथक्त्वैकर वशङ्का । वादिविप्रतिपत्त्यादिभिस्वरूपविशेषानिश्चयः । 7 1 सच्चरित्ररक्षायाम् अर्था इति पदमधिकं पठ्यते । 2 सद्वृत्तत्वं साधुभाव इति शांकरम् । 89-19

538 श्रीभगवत- 18, 1 त्यागसंन्यासी हि मोक्षसाधनतया विहितौ’, “न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः . ‘वेदान्तविज्ञान सुनिश्चितार्थास्संन्यासयोगात् यतयश्शुद्धसच्चाः । ते लोके तु परान्तकाले परामृतात् परिव्यन्ति सर्वे |” (ना) इत्यादिषु । अस्य संन्या- यस्य त्यागस्य च तत्त्वम् याथात्म्यं पृथक वेदितुमिच्छामि । अयमभिप्रायः- किमेतौ संन्यास- त्यागशब्दौ पृथगर्थौ, उसैकार्थावेव यदा पृथगध, तदा अनयोः पृथक्त्वेन स्वरूपं वेदितु- मिच्छामि ; एकत्वेऽपि तस्य स्वरूपं वक्तव्यमिति ॥ १ ॥ त्यागसंन्यासयोर्विशेषतस्तत्त्ववुभुत्साहेतुमाह त्यागसंन्यासी हीति । कर्मखरूपे खर्गापवर्गादि- साधारणे त्यागादिसंज्ञक्रविशेषणयोगादेव ह्यपवर्गसाधनत्वम् । अतः प्राप्ताप्राप्तविवेकेन विशेषणे तत्साधनत्वव्यपदेशः । संशयविपर्ययोपमत्र विशेष दह तत्त्वशब्देन विवक्षित इत्याह याथात्म्यमिति । पृथवत्वं वेदितुमिच्छामीत्युक्ते निश्चित पृथक्त्वस्य तत्तत्स्वरूपजिज्ञासा प्रतीयते ; न च तत् युक्तम् ; पूर्वव पृथक्त्वनिश्चय हेत्वभावात् उत्तरत्र चैकत्वस्यैव वक्ष्यमाणस्यात् । अतोऽयं प्रश्नोऽनुपपन्नः प्रति- वचनासङ्गविधैत्यत्राह अथमभिप्राय इति । ‘तत्त्वं वेदितुमिच्छामीत्येतदेव विवक्षितम् पृथक्त्व- निर्देशस्तु संशय कोट्यन्यतरोपक्षेपमा खपरः । पृथक्त्वमस्ति चेत् तद्वेदितुमिच्छामीति वा वाक्यावृत्ति रित्यभिप्रायेणाह किमिति ॥ १ ॥ 1 अत्र न कर्मणेत्यादिश्रुतिग्रहणपूर्वक शंकाचच्चनं, ‘सत्यागीन्यमिधीयते इत्युवगग्रस्थस्वारस्यात् । 2 अत्नोपनिपदि त्यागसंन्यासशब्दों न संन्यासाश्रविषयक किंतु साचिकत्याग विषयकाविति भाष्यकृदाशयः । एतदर्थवैशयमुपनिषद्भ। व्यपरिकारादी | 3 पृथक्त्वमित्यादिवाक्ये त्यागान्तर्गतवैविध्यरूपक मपि निविष्टम् अतो वाफ्यावृत्त्या- दरणम् । अयमभिप्राय इति मायादेरयं भावः- (२) कर्मजं वुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा, (४) ‘स्वक्त्वा कर्मफलासंगम्’ इति त्यागशब्दः (३) मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्म- चेतसा । निराशीः’ इति संन्यासशब्दच प्रा भवत्प्रयुक्तः । तत्र नातीव नयोभेदो भवदिष्ट इति मया संप्रत्यालोच्यते । परंतु मया ज्ञानयोगविवक्षया संभ्यामशधः प्रयुक्तः (५). ‘संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगञ्च शंससि’ इति । भवता च तदभ्युपगम्येव (५) संन्यासः कर्मयोगश्च’, (६) ‘अनाश्रितः कर्मफलं …स संन्यासी च योगी च’ इत्युत्तरितम् । (५) सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी’ इति. (१२) ‘सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु’, ‘ध्यानात् कर्मफलत्यागः ’ इति च भवता त्यागसंन्यासी अविशेषेण व्यवहृतौ । तत् किं तत्तत्पदार्थयोर्भेद इष्टः, उता मेदः ? तथैकार्थकत्वेऽपि त्यागविषये सर्ववादिनामेककण्डता, उनाभिप्रायभेदः तथा स्वाभिमते त्यागे किमवान्तरभेदोऽपि उतैकप्रकारतयेति अर्जुनस्य जिज्ञासेति । कृष्णाशयस्तु पष्ठे भवत्सं- मतार्थेऽपि संन्यास शब्दप्रयोगेऽपि त्यागसंन्यासयोरैक्यमेवास्मदिष्टम : यागेनैकै’, ‘संत्यासयोगात्’ इति श्रुत्यनुसारात् । फलत्याग-स्वरूपत्यागरूपमनभेदस्तु वर्तते । अस्मदभिमते त्यागे च (‘त्यागो हि पुरुषव्याघ्र विविधः’ इति ) त्रैविध्यमयास्त । तदवान्तरभेदविवक्षया कचित् तत्तत्प्रयोगोऽपीति ॥ तथाच श्लोके, तयोस्तत्यमिच्छामि, पृथक मतभेदेन अवान्तरमेदेन सहेत्यण्यर्थः : । संम्यासपदस्य ज्ञानयोगरूपार्थं तदिष्टमधिकृत्य वक्तव्यमपि उपरि तृतीयाध्यायोक्तानु-

सात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18. 2. 539 अथानयोरेकमेव स्वरूपम्, तचेदृशमिति निर्णेतुं वादिविप्रतिपत्तिं दर्शयन् श्रीभग- वानुवाच - श्रीभगवानुवाच- काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः॥२ केचन विद्वांसः काम्यानां कर्मणां न्यासं स्वरूपत्यागं संन्यासं विदुः । केचिच दिव । 7 पृथवस्यैकत्वतरस्वरूप जिज्ञासा प्रश्नश्चेत् तत्र कस्मिन्नंशे काम्यानामित्यादिमतभेदोपन्यासस्य सङ्गतिरित्यताह अथेति । अयमभिप्रायः - न्यायतो यत्र निर्णयः प्रतिपाद्यते; संदिग्धे च न्यायावतारः; सन्देहवाल वादिविप्रतिपत्तिनिबन्धन इति न्यायविषयविशेोधनाय विप्रतिपत्त्युपन्यासः इति । एतेन कथितार्थयोरपि संन्यासत्याग शब्दयोर्विप्रतिपत्तिमशमनाय अस्मिन्नध्याये पुनः प्रश्न इत्यपि सूचितम् । एकत्व स्वीकारेण प्रतिवचनात् पृथक्त्वप्रतिक्षेपो ऽसिद्ध इत्यभिप्रायेणाह एकमेव स्वरूपमिति । स्वमतस्य ‘निश्चयं शृणु’ इति ( ४ ) वक्ष्यमाणत्वात् कवयः, विचक्षणाः इति पदद्वयं नार्थप्राशस्त्यार्थ ( ) वक्त- गौरवपरम् अपि तु विप्रतिपत्त्युपयुक्तवेदनमात्र परमित्यभिप्रायेणाह केचन विद्वांस इति । अनन्तर- श्लोकेन भेदस्य एके, अपरे इति व्यक्तत्वादिहापि तद्विवक्षेत्यभिप्रायेण केचनेत्युक्तम् । काम्यानां कर्मणां न्यासमिति विशेषणादितरेषाम्परित्यागः प्रतीयते उतरन च सर्वकर्मफलत्यागमिति विशेष- नादत्र काम्यस्वरूप त्यागश्चेत्यभिप्रायेणाह स्वरूपत्यागमिति । काम्यखरूपत्यागं वदतामयमभिप्रायः - न तावत् नित्यनैमित्तिकवत् अकरणे प्रत्यवायात् कर्मान्तरानर्हतापत्तिभयाद्वा काम्यमनुष्ठीयते । न च त्रिवर्ग- साधनाय तस्यापवर्गप्रत्यनीकत्वात् । न च तदेव कर्म अपवर्गस्यापि स्वयं साधनम् ; उपासनादिनैरर्थकव प्रसङ्गात् । न च विनियोगपृथक्त्वेन विद्याङ्गतया तत्परिग्रहः; यज्ञादिश्रुतेर्नित्यनैमित्तिकमाल विषयत्वेऽपि विरोधाभावात् । अत एव हि, “सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरधवत् " (ब्र. ३.४.२६) इत्यधिकरणमाश्रम- धर्मसापेक्षतापरं माप्यते । तस्मात् स्वर्गादिसंज्ञनरकहेतवः काम्याः क्रिया मुमुक्षुभिर्नानुष्ठेयाः इति । वादेन संग्रहीष्यति, ‘श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्टितात्’ इति । पूर्वाध्याये शास्त्री- यस्य कर्मण एव कर्तव्यत्वस्य, सात्त्विकत्यागपुरस्वरमेव कर्तव्यत्वस्य च साधितत्वात्, सात्विकत्यागविषये च ‘मयि सर्वाणि कर्माणि सम्यस्य’ इति संभ्यासशब्दप्रयोगात्, तस्य च ईश्वरे कर्तृता बुद्धिरिति संग्रहकारिको कार्थकत्वात् तद्विवेकसंपादनाय तमेव संन्यासशब्दं पुरस्कृत्य पृच्छत्यर्जुनः । अत एव ईश्वरे कर्तृताबुद्धिरेतत्घार्थ इत्युक्तं संग्रहे ॥ 1 ननु त्याग संन्यासशब्दयोभिनार्थकत्ववर्णनमेव श्लोकस्वर सावगम्यमिति चेन्न तथासति कयय इति वा विचक्षणा इति वा एकस्यैव कर्तुः पर्याप्तत्वात् । अत एकस्यैव पदस्यार्थद्वयं विभिन्नपुरुषाभिमतमत्रोच्यते । संन्यासशब्दः सम्यन्यास इत्यर्थकः कर्मस्वरूप त्यागपरः; अतः काम्यकर्मन्यासस्तदर्थं इति केचित् । सम्यइन्यास इत्यस्य समस्तङ्कर्म- संबन्धिन्यास इत्यर्थः ; अतः सर्वकर्मफलत्याग एवार्थ इति परे । उभयैरपि नित्यकर्मानुष्ठानं स्वीकृतम् । अत्र पूर्वार्ध त्यागमित्यस्य उत्तरार्धे सभ्यासमित्यस्य चान्वयात् काम्यकर्मन्यासरूपं त्यागं सन्यासमाहुः कवयः । सर्वकर्मफलत्यागरूपं त्यागं संन्यासं प्राहुर्विचक्षणा इति वाक्यार्थः । अवोपपत्तिर्भाष्ये ऽपि दर्शिता ।

540 श्रीभगवङ्गीता अ. 18. 2. क्षणा नित्यानां नैमित्तिकानां च काम्यानां सर्वेषां कर्मणां फलत्याग एव मोक्षशास्त्रेषु त्याग- शब्दार्थ इति प्राहुः । तत्र शास्त्रीयत्यागा काम्यकर्म स्वरूपविषयः सर्वकर्मफलविषय इति विवाद प्रदर्शयन् एकत्र संन्यासशब्दमितरत्र त्यागशब्दं प्रयुक्तवान् । अनरत्यागसंन्यासशब्दयोरेकार्थ स्वमङ्गीकृतमिति ज्ञायते । तथा ‘निश्वयं भृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम’ (४) इति त्याग- शब्देनैव निर्णयवचनात् ‘नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात् तस्य परि- त्यागः तामसः परिकीर्तितः ॥’ (७), ‘अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्य- त्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् । ( १२ ) इति परस्परपर्यायतादर्शनाच तयो- रेकार्थत्वमङ्गीकृतमिति निश्चीयते ॥ २ ॥ सर्वकर्मफलत्यागमिति वदतां त्वयमाशयः फलविरोधाद्धि काम्यानां त्यागः शङ्कते । अतः फलमेव त्यज्यताम् । न च निष्फलानुष्ठानप्रसङ्गः ; नित्यनैमित्तिकवदेव भगवत्प्रीतिमानार्थतया तदनुष्ठानोपपत्तेः । न चैव न विधिः; “यो वा एतदक्षरं गार्ग्यविदित्वाऽम्मिलोके जुहोति यजते तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहस्रा- ग्यन्तवदेवास्य तद्भवति” (बृ. ५८.९) इत्यादिनाऽक्षर शब्द निर्दिष्टपरम पुरुषवेदना वेदनाभ्यामेव तस्यैव कर्मणो नित्यानित्यफलसाधनत्वश्रुतेः । अतो नित्यनैमित्तिकानामिव काम्यानामपि न स्वरूपत्यागः इति । विवादस्य भिन्नविषयत्वायोगादत्र त्यागसन्या सशन्दयोरेकार्थत्वावश्यम्भावात् पृथगर्थस्वशङ्का परिहारोऽ- थैलब्ध इत्याह तत्रेति । एतेन, संन्यासत्यागशब्दयोः पृथगर्थत्वमङ्गीकृत्य कत्यचित् काम्यस्वरूप- महाणविषयतया(ढां) कस्यचित्तु नित्यनैमित्तिकफलोपेक्षार्थतां च वदन्तः प्रत्युक्ताः । न झल काम्ये तर कर्म- फलत्यागमित्युच्यते । ततच्च संकोचकाभावात् विविधमपि कर्म संगृह्णाति सर्वकर्मेति । तदिदमुक्तम् नित्यानां नैमित्तिकानां काम्यानां च सर्वेषां कर्मणामिति । नित्यानामपि, ‘प्राजापत्यं गृहस्था- नाम्’ (वि. १. ६.३७ ) इत्यादिना फलसंयोगोऽवगतः ॥ अत्र श्लोके त्यागसंन्यास शब्दवोरर्थभेद- व्युत्पादनपरतां निरसितुमैकायें प्रस्पष्टं हेतुद्वयमाह तथेति । न धर्यद्वयविवयेऽत्र विमर्श अन्यतरस्यैव निश्चय उपपन्न इत्यभिप्रायेणोक्तम् त्यागशब्देनैवेति । परस्परपर्यायतादर्शनाच्चेति । अयमभिप्रायः- ‘नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते इति निषिद्ध एव हि संन्यासः, ‘मोहाद् तस्य परित्यागः ’ इति त्यागशब्देनानूद्य तामसत्वेन निन्द्यते; अन्यथा जरगवादिवाक्यवत् परस्परानन्वयप्रसङ्गात् ! एवं ‘मवत्यत्यागिनां प्रेत्य इत्युक्त’ एवार्थः ‘न तु संन्यासिनां क्वचित्’ इति व्यतिरेकेण दृढीक्रियते । न च तदन्यविधिरन्याभावस्य व्यतिरेकः । अत इमौ शब्दास्त्राप्येकार्याविति । अङ्गीकृतमिति । प्रतिवक्ता भगवतेति शेषः ॥ २ ॥ काम्यानामिति लोकेन फलविरोधतदभावद्वारा विरोधो दर्शितः । अथ, ‘त्यायं दोषवत् ’ इति श्लोकेन स्वरूपतो दोषयोगनदभावाभ्यां प्रत्यवाय [कर ? ] त्वादिमुखेन विवाद: प्रदश्यते । वैध- हिंसाऽपि कापिलैर्निषिद्धत्वेन दोषतयाऽङ्गीक्रियतं । यथोक्तम अरकृष्णन, “हवदानुविकः स विशुद्धिक्षयातिशययुक्तः " (सा. का. २) इति । उक्तं च पञ्चशिखाचार्यैः " स्यात् खल्पस्संकर

’ वात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 188 4. त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ 541 ३ एके मनीषिण: कापिलाः वैदिकाथ तन्मतानुसारिणः रागादिदोषवत् बन्धकत्वात् सर्वे यज्ञादिकं कर्म सुमुक्षुणा त्याज्यमिति प्राहृ । अपरे पण्डिताः यज्ञादिकं कर्म न त्याज्य- मिति प्राहुः ॥ ३ ॥ निश्चयं शृणु मे तत्न त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्यान त्रिविधस्संप्रकीर्तितः मे तत्र एवं वादिविप्रतिपन्ने त्यागे त्यागविषयं निश्वयं मत्तवृणु त्यागः क्रियमाणेष्वेव वैदिकेषु कर्मसु फलविषयतया, कर्मविषयतया, कर्तृत्वविषयतया च पूर्वमेव हि मया विविध- संप्रकीर्तितः, “मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व स्सुपरिहररसपत्यवमर्षः (र्श:)” इति । अत: ‘वैघहिंसा पुरुषस्य दोषमावक्ष्यति, क्रतोयोपकरिष्यति’ इति तन्मतम् । अतः एके इति शब्देन सामान्यतो निर्दिष्टा वादिनः दोषवदिति हेत्वन्ययादिसामर्थ्यात् दोषाख्यदृष्टान्तोकिलाद्वा विशेषतो व्यज्यन्त इत्याह कापिला वैदिकाश्च तन्मतानुसारिण इति । एतेन सर्वकर्मस्वरूपसंन्यासवादिनां मतमपि वेदबाह्यत्वेन दर्शितम् । रागादिदोषवदिति । रागादयो दोषा का इति सर्वसैद्धान्तिक सेमतत्वात् तदुदाहरणम् यद्वा कर्नैव रागादिदोषवत् अत एव बन्धकमित्यभिप्रायः । अस्यां योजनायामादिशब्दो हिंसादिकमपि संगृह्णाति । सर्व यज्ञादिकं कर्मेति कर्मशब्दोऽत्र सामान्यविषयोऽपि यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यमिति पक्षान्तरे विशेषणात् शास्त्रचोदित- विषय: तत्र च विशेषकाभावात् काम्यविषयत्वे पौनरुक्त्याश्च सर्वविषय इति भावः । सर्वैस्त्याज्यत्वे तद्विघायकस्य शास्त्रस्याप्रामाण्यप्रसङ्गात् मुमुक्षुणेति विशेषितम् । अपरशब्दोऽत स्वमतानुसारिविषयः । यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तदिति हि खमतं वक्ष्यत इत्यभिप्रायेणाह पण्डिता इति । त्याज्योपादेयविमागतत्त्वविद इत्यर्थः ॥ ३ ॥ i i i तत्रेतिशब्दः प्रकृते विप्रतिपत्तिविषयतानुवादमुखेन न्यायप्रवृत्तिविषय संदिग्धताद्योतक इत्यभि प्रायेणाह एवं वादिविप्रतिपन्न इति मे निश्चयमित्यनेन मतान्तरोत्थानशङ्काव्युदासायाह स्वाग विषयं निश्वयं मत्तमृण्विति । मत्ता भ्रमादिदोषरहितादित्यर्थः । त्यागो हीत्यादिकं न वक्ष्यमाण- सात्त्विकादित्यागतैविध्यविषयम्; किं तु सात्त्विकत्यागावान्तरमेदविषयम् संप्रकीर्तितः इत्यस्य प्रागुक्ततत्परत्वस्वारस्यात् हिशब्देन श्रोतृसंप्रतिपत्त्यादिपती ते श्वेत्यभिप्रायेणाह त्यागः क्रियमाणे- वेवेत्यादि । मिथि सर्वाणीत्येक एवं लोकस्त्रिविधत्यागपर " इति अत्र निष्फलानुष्ठानस्वरूप त्यागं, 1 प्रत्यवमर्ष इति पकारान्तं तस्य कौमुद्यामुदाहृतम्, मृष्यते सुखहदावगाहिना स्वरूपं दुःखमिति तत्र । सेश्वरमीमांसायां (पुट 61) अस्महिष्यणे शिएं इव्यम्। 2 रागादिदोषवदित्यस्य मतुवन्तत्वे कमस्थलान्वयः । वतिप्रत्ययान्तखे वन्धकत्वादित्यन्नान्वयः । 3 पूर्वश्लोकाद्वयोप- पादकमेतच्छ्लोकाद्वयमिति स्वीकारो व्यर्थः अधिकार्थसंभवादिति भावः । तथा च काम्यतदि- तर सर्वत्यागोऽपि संन्यासशब्दार्थ इत्येतन्मतम् । 4 पटलोकोक्तरीत्या सोऽर्थोऽपि नायुक्तः । तेन पौनरुक्तयं मा भूदिति एवं योजना । 5 इतीति । इति हेतोरित्यर्थः । विधनक्कीत्यलान्वयः । 542 श्रीमगबद्रीता —अ. 18. 45. विगतज्वरा” ( ३. ३०) इति । कर्मजन्यं स्वर्गादिकं फलं मम न स्यादिति फलत्यागः ; मदीयफलसाधनतया मदीयमिदं कर्मेति कर्मणि ममतायाः परित्यागः कर्मविषयस्त्वामः ; सर्वेश्वरे कर्तुत्वानुसंधानेनात्मनः कर्तृतात्यागः कर्तृत्वविषयत्यागः ॥ ४ ॥ यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् । , यज्ञदानतपःप्रभृति वैदिकं कर्म मुमुक्षुणा न कदाचिदपि त्याज्यम् अपि तु अप्रया- णादहरहः कार्यमेव || ४= ॥ कुतः ? यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥ A यज्ञदानतपःप्रभृतीनि वर्णाश्रमसंबन्धीनि कर्माणि मनीषिणां मननशीलानां पाव- नानि । मननमुपासनम् ; मुमुक्षूणां यावज्जीवमुपासनं कुर्वतामुपासन निष्पत्तिविरोधिप्राचीन- सायमतशङ्कां च प्रतिक्षेप्तुम्, त्रयाणां स्वरूपं विविनक्ति कर्मजन्यमित्यादिना । मदीयफल- साधनतयेत्यादि । ‘स्वकीयप्रीतिसाधनतया स्वार्थमेव भगवान् प्रवर्तयतीति हि मुमुक्षोरनुसंधानमिति भावः । स्वकर्तृत्वस्य तादधीन्यतदनुमतिसापेचत्वादिभिस्सर्वेश्वरे कर्तृत्वानुसंधानम् | कर्तृत्वत्यागस्तु अनेककर्तृके परमयुक्तस्वात्मकर्तृकत्वानुसन्धानमित्युत्तरत्र विशोधयिष्यते ॥ ४ ॥ i एवं त्रिविधत्यागानुवादस्य स्वरूपत्यागव्यवच्छेदार्थनोच्यते यज्ञदानेत्यादिना । विविदि षायुत्पत्तेः प्राक्वज्ञादिकमनुष्ठेयम्, पश्चात्तु परित्याज्यमित्याख्यातीति केचित् तन्मतव्युदासायाह न कदाचिदपीति । स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषन्’ (छा. ८. १५. १०) इति श्रुत्यभिप्रायेणाह अपि त्वाप्रयाणादिति । तथाच सूत्रम् ‘आप्रयाणात् तत्रापि हि दृष्टम्’ (प्र. ४. १. १२) इति । अहरहरिति चोदितकालोपलक्षणम् । ननु विद्यानिष्ठस्य किमर्थं कर्म न तावदारादुपकारित्वेन ; समुच्चया दिपक्षानभ्युपगमात् । नापि तत्त्वज्ञानार्थम् ; सपरिकरात् प्रमाणादेव तत्सिद्धेः । न च तदनुस्मरण- रूपोपासनार्थम् तस्यापि संस्कारपाटवादिसाध्यत्वात् न चान्यत् किञ्चित् कर्मसाध्यं मुमुक्ष्वपेक्षितं प्रयोजनं पश्यामः ; न च प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दस्यापि प्रवृत्तिरित्यभिप्रायेण कुत इत्याकाङ्क्षाप्रदर्शनम् । चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थ इत्यभिप्रायेण प्रभृतिशब्दः । वर्णाश्रमसंबन्धी नीति | नित्यनैमित्तिकानामपि स्वरूप त्याग इति यः पक्षः, स इह प्रतिक्षिप्यत इति भावः । यज्ञादीनां सन्निपत्योपकारद्योतनायोप- कर्तव्यज्ञानरूपपरोऽत्र मनीषिशब्द इत्यभिप्रायेणाह मननशीलानामिति । मनस ईषिणो मनीषिण इति व्युत्पतौ फलितोक्तिरियम् । श्रवणानन्तरमावियौक्तिकमननत्रयवच्छेदावाह मनन- सुपासनमिति । पावनानि मनीषिणामिति समभिव्याहारसिद्धमुपकारप्रकारं व्यनक्ति मुमुक्षूणाम- त्यादिना । ‘प्रायणान्तमोंकारमभिध्यायीत’ इति प्रक्रम्य यः पुनरेतं त्रिमात्रेणोमित्यनेनैवाक्षरेण परं 1 स्वर्गादिफलस्य सर्वात्मना त्यागात् फलत्यागः। संभवतः प्रीत्यादेः भगवदीयत्वानुसंधानात् ममतात्यागः । एवं त्रैविध्यस्य कथितत्वात् स्वरूपत्यागपक्षः दोपवत्त्वपक्षश्च नेए इति निश्चित हीति भावः । 2 पावनेषु दोषवत्यबुद्धिः सर्वथा न युज्यते । रागादिवत् यन्धकमित्यप्ययुक्तम् । अनुकूल- वित्रपरागस्य (वन्धकत्वात् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 6-7 कर्मविनाशनानीत्यर्थः ॥ ५ ॥ 543 एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति में पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ ६ यस्मान्मनीषिणां यज्ञदानतपः प्रमृतीनि पावनानि, तस्मादुपासनवदेतान्यपि यज्ञादि- कर्माणि मदाराधनरूपाणि, सङ्गमू – कर्मणि ममता फलानि च त्यक्त्वा अहरहराप्रयाणा- दुपासननिर्वृत्तये मुमुक्षुणा कर्तव्यानीति मम निश्चितनुत्तमं मतम् ॥ ६ ॥

• नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात् तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ नियतस्य नित्यनैमित्तिकस्य महायज्ञादेः कर्मणः संन्यासः त्यागो नोपपद्यते, ‘शरीरयात्रा- ऽपि च तेन प्रसिद्धयेदकर्मणः (३.८) इति शरीरयात्राया एवासिद्धेः, शरीरयात्रा हि यज्ञ शिष्टाशनेन नित्यमाना सम्यग्ज्ञानाय प्रभवति; अन्यथा, ‘ते स्वयं भुञ्जते पापा’ (३. १३) इत्ययज्ञशिष्टाघरूपाशनाप्यायनं मनसो विपरीतज्ञानाय भवति । “अन्नमयं हि सोध्य मनः” (छा, ६, ५. ४) इत्यनेन हि मन आप्यायते । “आहारशुद्धौ सच्चशुद्धिस्तच्च शुद्दौ ध्रुवा स्मृतिः । स्मृतिलम्मे सर्वग्रन्थीनां विप्रमोक्षः । " (छा. ७.२६.२ ) इति ब्रह्म- पुरुषमभिध्यायीत’ ( प्र ५. ५ ) इत्युपासनं यावज्जीवमनुष्ठेयमिति निगम्यते । अतस्तदङ्गमपि यावज्जीवमनुष्ठेयम् । तच्च, ‘स खल्वेवं वर्तयन् यावदायुषम्’ (छा. ८. १५. १०) इत्यादिभिर्वयैत इति भावः । उपासनवदुत्तराघनिवर्तकत्वाभावात् प्राचीनशब्दः ॥ ५ ॥ एवं पावनत्वोक्त्या त्याज्यं दोषवदिति पक्षः प्रतिक्षिप्तः । निश्चयं शृण्वत्यादिनोक्त एवार्थः एतान्यपीति लोकेन निर्दोषत्वाध्यवसायार्थं निगमनात्मना हढीक्रियत इत्यपुनरुक्तिः । हेतुसाध्यभावेन पूर्वोत्तर प्रन्थ संगमयति यस्मादिति । मनीषिशब्दसूचितोपासन समानयोगक्षेमताद्योतनाय अपिशब्द इत्याह उपासनवदेतान्यपीति । परमात्मप्रीतिद्वारा कर्मणां पावनत्वादिसिद्धयर्थमाह मदाराधन- रूपाणीति । सङ्गशब्दस्य फलत्यागोक्त्या पुनरुक्ति परिहरति कर्मणि ममतामिति । निश्चितमिति । नाल पुनस्त्वया संशयितव्यमिति भावः । उत्तममिति असर्वज्ञानामप्येषामेतद्विरुद्ध सरूपत्यागादिमतं सर्वमघमत्वादनादरणीयमिति भावः ॥ ६ ॥ अथ नियतस्येत्यादिना मतान्तराणामघमत्वं खमत्स्योत्तमत्वं च प्रपञ्चद्यते । वर्णाश्रमप्रयुक्ततया दुस्त्यजत्वं नियतशब्देनाभिप्रेतमित्याह नित्यनैमित्तिकस्येति । तुशब्दसहितः संन्यासशब्दोऽत्र त्याज्यं दोषवदित्य (त्युक्त ) स्वरूपत्यागानुवादी स एव हि मोहात्तस्य परित्यागः इत्युतरार्धेन निन्द्यत इत्यभिप्रायेण संन्यासस्त्याग इत्युक्तः । पावनत्वेनावश्यकर्तव्यत्वे शिष्टे पुनः त्यागो नोपपद्यत इति शासन प्रापपचितदृष्टादृष्टानुपपत्तिस्मारणपरमित्यभिप्रायेणानुपपत्ति विवृणोति शरीरया- वाऽपीति । केवलाशनादिनाऽपि लौकिकदेहयात्रा सिध्येदित्यवाह शरीरयात्रा हीति । “पञ्च- भूतात्मकैर्भोगैः पञ्चभूतात्मकं वपुः । आप्यायते” (वि. ६.७. १८) इति स्मरणात् कथमाहारेण मनस आप्यायनमित्यवाह अन्नमयं हीति । सात्त्विकाहंकार कार्यत्यात्नविकारत्वासंभवादाप्यायनोक्तिः ।

544 श्रीभगवद्गीता – म. 18. 7. साक्षात्काररूपं ज्ञानमाहारशुद्धयायसं श्रयते । तसात् महायज्ञादिनित्यनैमित्तिकं कर्म आ- प्रयाणात् ब्रमज्ञानायैवोपादेयमिति तस्य त्यागो नोपपद्यते । एवं ज्ञानोत्पादिनः कर्मणो बन्धकत्वमोहात् परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः । तमोमूलस्त्यागस्तामसः । तमः कार्या- ज्ञानमूलत्वेन त्यागस्य तमोमूलत्वम् । तमो द्यज्ञानस्य मूलं, ‘प्रमादमोहौ तमयो भवतोऽ ज्ञानमेव च ’ (१४. १७) इत्यत्रोक्तम् | अज्ञानं तु ज्ञानविशेधि विपरीतज्ञानम् ; तथा च वक्ष्यते, ‘अधर्मे धर्ममिति या मन्यते तमसाऽऽवृत्ता ! सर्वार्थान् विपरीत बुद्धिः सा पार्थ तामसी” (३२) इति । अतो नित्यनैमित्तिकादे । कर्मणस्त्यागो विपरीतज्ञानमूल एवेत्यर्थः ॥ ७ दुःखमित्येव यः कर्म कायक्लेशभयात् त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैत्र त्यागफलं लभेत् ॥ ८ यद्यपि परंपरा मोक्षसाधनभूतं कर्म तथाऽपि दुःखात्मकद्रव्यार्जनसाध्यत्वात् “स्मृतिलम्भे सर्वग्रन्थीनां विमोक्षः” इत्येतत्, “मियते हृदयमन्थिः " (मु. २. २. ८) इत्यादिकया समानार्थया श्रुत्या दर्शनशब्देन विशेप्यत इत्यभिप्रायेण ब्रह्मसाक्षात्काररूपमित्युक्तम् । विशदतम- त्वात् साक्षात्कारोक्तिरिह भाव्या । सकृदनुष्ठितस्य विद्योपकारित्वशां परिहरन् निगमयति तस्मादिति । नोपपद्यते इत्यस्य कारणाभावे कथं कार्यं स्यादिति भावः । उक्तप्रकारेणा परित्याज्यत्वनियमत्रत्त्वं तस्येत्यनूद्यत इत्यभिप्रायेणाह एवं ज्ञानोत्पादिन इनि । ‘त्याज्यं दोषवदित्यनूदितस्य मतस्यैतद्- दूषणमित्यभिप्रायेणाह बन्धकत्वमोहादिति । - " तव भव:” (अष्टा. ४. ३. ५३ ) इत्यण्प्रत्ययेन तामसान्द्रं निर्वक्ति तमोमूल इति । संबन्धमालेऽपि तद्विनायें फलितविशेषोऽयम् । तामसबुद्धि- मूलत्वेन सद्वारकं तमोमूलत्वं विव्रणोति तमः कार्येति । नन्वत्र समभिव्याहृतमोहमूलस्वेनैव तमोमूलत्वे दर्शयितथ्ये तमः कार्याज्ञानमूलत्वोक्तिः किमर्थ तदर्थैव न शुकम्पेय पुनश्शन्दान्तरव्यञ्जने प्रयो- जनम् अधिकवोधनं तु युक्तमविरुद्ध चेति ॥ ननु प्रमादमोहौ तमसो भक्तोऽज्ञानमेव च " ( १४. १७) इति लोके मोहशब्देन विपरीतज्ञानत्य पृथगुक्तत्वादज्ञानशब्देन ज्ञानाभाव उच्यत इति व्याख्यातम् इह पुनः, ‘अज्ञानं तु ज्ञानविरोधि विपरीतज्ञानम्’ इति कधमुच्यते ? इत्थम् । ज्ञानाभावस्यापि प्रवृत्तिहेतुत्वं विपरीतज्ञानद्वारेति प्रदर्शनार्थं, लोकस्वमोहशन्दस्य प्रयोजनान्तर विवक्षया वा, श्लोकस्याज्ञानशब्दस्य मोहविषयत्वज्ञापनार्थं वेति । तामसबुद्धेः कर्मत्यागहेतुतां वक्ष्यमाणेन व्यनक्ति तथाचेति । तत्त्वविदो न परित्यजन्तीत्यभिप्रायेण तामसनिर्देशकलि निगमयति अत इति । ’ नित्यनैमित्तिकादेरिति आदिशन्देन फलाभिसंधिरहितकाम्यानामपि वक्ष्यमाणानां ग्रहणम् । विपरीत ज्ञानेत्यनेनायथाज्ञानमूलात् राजसत्यागात् विशेषप्रदर्शनम् । अपथावदिति (२९) हि राजसबुद्धिर्वेक्ष्यते ॥ ; 7 तदेवमन्तरङ्गतया स्वरूपशब्दरुयपदेश्यखरूपनिरूपकधर्मप्राणप्रदधर्म हैपरीत्याभावेऽपि निरूपित- स्वरूपविशेषकधर्मपत्येन राजसीं बुद्धिं वक्ष्यमाणामनुमान् राजसत्यागं विवृणोति यद्यपीत्यादिना । दुःखमित्येवेत्यवधारणात कायक्लेशभयादिति चोत्तेरधर्मत्वमोहोऽत्र नास्तीति फलितम् । ‘अर्थाना- 1 आवश्यकरवे सत्येव कर्मणस्त्यागो मोहादेव । अवस्तामस इत्युक्तं भवति ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18. 8-9. 1 545 बहायासरूपता कायक्लेशकरत्वाच्च मनसोऽवसादकमिति वद्भीत्या योगनिष्पत्तये ज्ञानाभ्यास एव यतनीय इति (तनीयमिति ?) । यो महायज्ञाद्याश्रमकर्म परित्यजेत् स राजसं रजोमूलं स्थागं कृत्वा तत् अपधावस्थितशास्त्रार्थरूपमिति ज्ञानोत्पत्तिरूपं त्यागफलं न लमेत: “अयथावत् प्रजानाति बुद्धिस्सा पार्थ राजसी” (३१) इति हि वक्ष्यते । न हि कर्म दृष्टद्वारेण मनप्रसादहेतु, अपितु भगवत्प्रसादद्वारेण ॥ ८ ॥ 44. 1 +

• कार्यमित्येव यत् कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः साविको मतः ॥९ नित्यनैमित्तिकमहायज्ञादिवर्णाश्रमविहितं कर्म मदाराधनरूपतया कार्य स्वयंप्रयोजन- मिति मत्वा सङ्गम् कर्मणि ममतां फलं च व्यवत्वा यत् क्रियते स त्यागः सात्त्विको मतः, स सच्चमूला ; यथावस्थितशास्त्रार्थज्ञानमूल इत्यर्थः । सत्त्वं हि यथावस्थित वस्तुज्ञानमुत्पादयती- त्युक्तम्, “सत्वात् संजायते ज्ञानम्” (१४. १७) इति । वक्ष्यते च “प्रवृत्ति च निवृत्ति कार्याकार्य भयाभये । बन्धे मोक्षं च या वैचि बुद्धि। सा पार्थ साविकी " ॥ (३०) इति ॥ नकुशलं कर्म कुले नानुपजते (ज्यते ) । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावीच्छिन्नसंशयः ॥ १० मार्जने दुःखम् ’ ( मा, व. २.४४ )रेणाह - दुःखात्मकेनि । मनसोऽवसादकरमिति । अनवसादो हि विवेकादिसाधनसके गणित इति भावः । अन्तरङ्गबहिरङ्गविशेषे बहिरङ्गत्यागो युक्त इत्यभिप्रायेणाह ज्ञानाभ्यास एवेति । “यथोक्तान्यपि कर्माणि परिहाय द्विजोत्तमः । आत्मज्ञाने शमे च स्यात् वेदाभ्यासे च यत्नवान् ।। " (मनु. १२९२ ) इत्यनुवादवाक्यानि अस्य मूलम् । स कृत्वा राजसं त्यागमित्यनुवादविवक्षितमाह अयथावस्थितेति । वक्ष्यमाणसात्त्विकत्या गफलमिह त्यागफल- शब्देन विवक्षितम् मुमुक्षुप्रकरणत्वात् कर्मत्यागे तत्साध्यस्वर्गादिफलस्य प्रसङ्गाभावाचेत्यभिप्रायेणाह ज्ञानोत्पत्तिरूपमिति । दुःखात्मकत्वादिप्रयुक्तमनोवसादशङ्कां परिहरति नहीति । “फलसं विभन्त्सया हि” (द्र.भा.) इत्याद्युक्तक्रमेण कर्मभिः प्रसादितो भगवान् मनसोऽनवसादमेव करोतीत्यर्थः ॥ ८ ॥ अथ त्यागो हीत्यादिना स्मारितमेवोद्धृत्य सत्त्वकावयथावस्थितज्ञानमूलतया तस्यैव शास्त्रीयत्वं हृदयति कार्यमित्येवेति लोकेन । ‘नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ’ (८) इति प्रक्रमादि- हापि नियतशब्दः कर्मविशेषणमिति तदर्थमाह नित्येति । आहत्य कार्यत्वं हि प्रयोजनस्यैव : तदर्थतयैव हि साधनस्य कार्यता; तस्मादफलस्य कथं कर्तव्यश्वमित्यवाह मदाराधनरूपतया कार्यमिति । तदभिप्रेतमाह स्वयंप्रयोजनमिति । कर्तृत्वत्यागोऽप्यत्रानुसंधेयः । अत एव धनन्तर- लोके त्यागीति शब्दः सङ्गफलकर्तृस्वत्यागीति व्याख्यायते ॥ ९६- 1 ननु यदिति कर्मविशेषणम्, एवं सति स इति कथं त्यागविशेषणमिति चेत्-स इत्यस्य तत्कर्मसंवन्धीत्यर्थः । यदित्यस्य त्यक्त्वेति त्यागक्रिया विशेषणत्वे तु न स क्लेशः ; दूरान्वयः स्यात् । 2 फलसंगकर्तृत्वत्यागो हि सात्विकः, अकरणे प्रत्यवायभिया नित्यानुष्ठाने प्रत्यवायानुवादरूपफलो- देशात् कथं फलत्याग इत्यवाह मदिति । आराधन धियैवानुष्ठानम्: प्रत्यवायानुत्पाद आनुषङ्गिकः । 69-07

546 श्रीःजीरा- अ 18. 10 एवं समाविष्टो मेधावी यथावस्थिततत्त्वज्ञानः, तत एव च्छिन्नसंशय, कर्मणि सङ्गफलकर्तृत्वत्यागी, न द्वेष्टयकुशलं ’ कर्म; कुशले च कर्मणि नानुपजत | अकुशलं कर्म अनिष्टफलम् कुशलं च कर्म इष्टरूपस्वर्गपुत्रपश्वनाद्यादिफलम् । सर्वसित् कर्मणि ममता- रहितत्वात् त्यक्तव्राध्यतिरिक्त सर्व फलत्वात् त्यक्तकर्तृत्वाच्च तयोः क्रियमाणयोः प्रीसिद्वेषौ न करोति । अनिष्टफलं पापं कर्मात्र प्रामादिकमभिप्रेतम् : ‘नाविश्तो दुश्यग्तिान्नाशान्तो

7 सत्त्वादिमूलशास्त्रीयत्यागयुक्तस्य, ‘वर्तते सात्त्विको भावः’ (मो. ध. २९१.२१), “इत्युपेक्षेत तत् तदा’ (मो. ध. २९२. २९), ‘उदासीनवदासीन:’ ( गी. १४.२३) इत्यादिप्रसिद्धं विकारा भावरूपं लक्षणमुच्यते न द्वेष्टीत लोकेन । तेनोक्तलक्षणत्यागम्य सस्वमूलत्वमप्युपपादितं भवति । तत्र हेतु कार्यक्रमौचित्येन भिन्नक्रमतया व्याख्याति सच्चसमाविष्ट इत्यादिना । ‘घीर्धारणावती मेघा’ ( नाम. १. वी.) इति नैघण्टुका: । श्रुतिब्ध ‘मेघाननीये मा विशतां समीची भूतस्य भव्यस्यावरुध्ये’ ( य आ. ५. ५२ ) इति । अत आचार्योपदिष्वर्थेषु अपच्युतेरन्यासङ्कराच फलितमाह यधावस्थिततच्चज्ञान इति । अत कुशलाकुशलान्य ; प्रतिषिध्यमान द्वेषसङ्गहेत्वनुवाद इत्यभिप्रायेणानिष्टफलत्वायुक्तिः । त्यागीत्युक्तत्य त्यागस्य हेतुतां विणोति सर्वस्मिन्नित्यादिना । यथाऽन्यदीयेऽन्यकर्तृके कर्मणि खन्धविरहात् बाषकाद्यभाव- निश्चयेन द्वेषाद्यभावः तथाऽवापरीत्यभिप्रायः । अननुष्ठानदशायां [हि ] हर्षद्वेपप्रसङ्गाभावात् क्रियमाणयोरित्युक्तम् । ननु कुझले नानुपञ्जते इत्येतत् युक्तम् स्वर्गादिषु निस्सङ्गनामात्रेण काम्यानुष्ठानेऽपि तत्फलानन्ययशास्त्रात् न द्वेष्ट्य कुशलं कर्मेति तु विरुद्धम् फलसङ्गाभावे सत्येव निषिद्धानां फलान्वयात् । अन्यथा कचिदपि प्रत्यवायाभावप्रसङ्गात् । न हि नरकादिकं कस्यचिदिष्टं स्यात् । एवं दृष्टप्रत्यवायहेतुप्वध्यद्वेषो न युक्त इत्यत्र प्रामादिकविषयत्वेन परिहार उक्तः । नन्वधि- कारिविशेषे बुद्धिपूर्वैरपि पापकर्मभिरलेपः किं न स्यादित्यलाह नाविरत इति । एतच्छ्लोकार्थं ; 1 ननु अकुशलमित्यस्य निषिद्धमित्यर्थं तत्र द्वेष आवश्यकः, उत्तराराघस्य लेपकत्वसिद्धान्तात् । तद्विपये त्यागी इत्युक्तः सात्त्विकत्यागोऽपि न संभवतिः क्षुद्रताकालिकफलरागेणैव निषिद्धानुष्ठानात् तत्न फलत्यागादेरयोगात् । फलानुद्देशेऽपि भगवत्प्रीत्यर्थतया तत्करणविधायक वाक्याभावात् । एवं प्रामादिकपापस्यापि अकुशलपदेन ग्रहणं न भवति : अधुद्धिपूर्वकस्य सात्विकत्यागपूर्वकानु- ष्टानाप्रसक्तेः । अतः अकुशलं काम्यं कुशलं नित्यमिति शांकरयोजनैव युक्ता । काम्यस्यापि फल- त्यागेन कर्तुमर्हतायाः प्रागुक्ततया तत्त्र फललेपभीतिप्रयुक्तो पो न भवतीति समन्त्रय इति चेन्न - कुशल पदस्यैव काम्यार्थकत्वस्वारस्यात् अकुशलं निपिद्धमित्येव स्वरसम् । पूर्वोक्तानुपपत्तिपरि- हारस्वम्- यो बुद्धिपूर्वकाणि सर्वाणि कर्माणि साच्चिकत्यागपुरस्सर मनुतिष्ठति स त्यागी । अबुद्धिपूर्वकमकुशलं निषिद्धं कर्माऽऽपतति चेत् किं कुर्यामिति न विभेति न द्वेष्टि प्रामादिकानां तद्विषये लेपकत्वाभावात् । तथा यत्करोपीत्युक्तरीत्या लौकिककर्मविषयेऽपि सात्विकत्यागात् तथा त्यागसंस्कृतेन गमनेन कारिते प्रासादिके पिणीलिकानधादावपि न क्लेशमनुभवतीति वाक्यार्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 11-12, 547 नासमाहितः । नाशान्तमानसो वापि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् ॥’ (क. २. २४) इति दुखविता- विरतेर्ज्ञानोत्पतिविरोधित्वश्रवणात् । अतः कर्मणि कर्तृत्वसङ्गफलानां त्यागः शास्त्रीय- स्यागः, न कर्मस्वरूपत्यामः ॥ १० ॥ तदाह- न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ ११ न हि देहभृता त्रियमाणशरीरेण कर्माण्यशेषतस्त्यक्तुं शक्यम् देहधारणार्थानाम- शनपानादीनां तदनुबन्धिनां च कर्मणामवर्जनीयत्वात् । तदर्थे च महायज्ञाद्यनुष्ठान मवर्ज- नीयम् | यस्तु तेषु महायज्ञादिकर्मसु फलत्यागी स एव, “स्थागेनैके अमृतत्वमानशुः " (ना) इत्यादिशास्त्रेषु त्यागीत्यभिधीयते । फलत्यागीति प्रदर्शनार्थः फलकर्तृस्वकर्मसङ्गानां स्यागीति; ‘विविधः संप्रकीर्तितः’ (४) इति प्रक्रमात् ॥ ११ ॥ ननु कर्माण्य त्रिहोत्रदर्शपूर्ण मासज्योतिष्टोमादीनि महायज्ञादीनि च स्वर्गादिफलसंबन्धितया शास्त्रैर्विधीयन्तेः नित्यनैमित्तिकानामपि ‘प्राजापत्यं गृहस्थानाम्’ (वि. १. ६. ३८) इत्यादि- फलसंबन्धितयैव हि चोदना । अतः तत्फलसाधनस्वभावतयाऽवगतानां कर्मणामनुष्ठाने, बीजावापादीनामिव, अनभिसंहिफलस्यापि इष्टानिष्टरूपफलसंबन्धः अवर्जनीयः । I प्रकृतहेतुतया घटयम् परममकृतं निगमयति अत इति ॥ १० ॥ नियतस्येत्यादिप्रतिपादितयुक्तिविवरणपूर्वकं फलत्यागेनोपलक्षणेन प्रागुक्तस्त्रिविधोऽपि सात्त्वि कत्यागः नहीति श्रीकेन निगम्यत इत्याह तदाहेति । अल देहमृतेति न प्राणिमात्रनिर्देशः, अनुपयोगात् । अतः कर्म स्वरूपत्यागाशक्यता हेतुरवयवार्थो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह त्रियमाण- शरीरेणेति । शक्यमिति त्यजनपरत्वान्नपुंसकत्वैकल्ये, सामान्यरूपविवक्षणाद्वा । देहभृत्त्वहेतु - कमशक्यत्वं विवृणोति देहधारणार्थानामिति । तदनुबन्धिनः अर्थार्जनादयः भवन्तु लौकिकानि ; किं शात्रीयैरित्यत्राह तदर्थं चेति । श्रुतिस्वारस्यहेतुकां स्वरूपत्यागशङ्कां परिहर्तुं यस्वित्यादिक- मुच्यत इत्यभिप्रायेणाह यस्त्विति । ‘अभिधीयते’ इत्यस्य कैरित्याकाङ्क्षाशमनाय ‘त्यागेनैके ’ इत्यादिश्रुत्युपादानम् । प्रक्रान्तनिगमनपरत्वेन प्रदर्शनार्थतां द्रढयति विविध इति ॥ ११ ॥ J लौकिकफलसाधनकर्मप्रक्रिययैव हि वैदिकानामपि फलसाधनत्वव्यवस्थापनम् । लौकिकानि च कर्माणि फलेच्छाभावेऽपि स्वरावत्यनुरूपं फलन्ति । एवं वैदिकेवपीत्यभिप्रायेण शङ्कते नन्विति । नन्वनिहोत्रादीनां महायज्ञादीनां च विनियोगपृथवत्वेन आश्रमात्यस्वर्गाद्यर्थत्वाविरोधात् खर्गाद्यर्थ- तयाऽनुष्ठानं मा भूत् आश्रमार्थतयाऽनुष्ठाने तु को विशेष इत्यवाह नित्यनैमित्तिकानामपीति । बीजावापादिदृष्टान्तेन अकुशलमित्युक्तस्य प्रामादिकस्यापि कन्धकर सूचितम् । न हि भूमौ प्रमाद- निपतित बीज न फलति । तस्मात् आम्र (अमृत) रसार्थिनो विषतरुवीजा वापतुल्योऽयं कर्मकलाप 1 कर्मणीति द्वितीयान्तं त्यक्तुमित्यवान्वेति । त्यतुं शक्यमित्यस्य त्यजनं शक्यमित्यर्थः । भायगावे तुमुन् । कमणीत्यस्य प्रथमान्तत्वे त्वाह सामान्येति । शक्यमरविन्द्रसुरभिरितियत् ।

548 श्रीभगवद्गीता — 18. 12. अतो मोक्षविशेधिफलत्वेन मुमुक्षुणा न कर्मानुष्ठेयमित्यत उत्तरमाह- अनिष्टमिष्टं मिश्रं च विविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां कचित् ॥१२ अनिष्टम् नरकादिफलम्, इष्टम् स्वर्गादि, मिश्र अनिष्टसंभिनं पुत्रपश्वन्नावादि एतत् त्रिविधं कर्मणः फलम्, अत्यागिनाम् कर्तृत्वममताफलत्यागरहितानां प्रेत्य भवति । प्रेत्य कर्मानुष्ठानोत्तरकालमित्यर्थः । न तु संन्यासिनां क्वचित् न तु कर्तृत्वादिपरित्यागिनां क्वचिदपि मोक्षविरोधि फलं भवति । एतदुक्तं भवति यद्यप्यग्निहोत्र महायज्ञादीनि तान्येव (नित्यान्येव), तथाऽपि जीवनाधिकार- कामाधिकारयोरिव मोक्षाधिकारे च विनियोगपृथक्त्वेन परिहियते । मोक्षविनियोगश्च, “तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिपन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” (बृ. ६. ४. २२) इत्यादिभिरिति । तदेवं क्रियमाणेष्वेव कर्मसु कर्तृत्वादिपरित्यागः शास्त्रसिद्धः संन्यासः स एव च त्याग इत्युक्तः ॥ १२ ॥ इत्यभिप्रायेण फलितं खरूपत्यागमाह अत इति । अमुमुक्षूणामिदमनित्वादित्रैविध्यन् मुमुक्ष्वपेक्षया स्वर्गादेरप्यनिष्टत्वात् — इत्यभिप्रायेण नरकखर्गादिकथनम् । कारीर्यादिसाध्यवृष्टचादिफलानां जीवदशा- भावित्वस्थितेः प्रेत्येति प्रदर्शनार्थम् ; अन्यथा तस्मिन्नेव शरीरे त्यागिनामपि त्रिविधस्यापि फलस्य आरम्भानुमतिप्रसङ्गात् ; न तु संन्यासिनां क्वचिदिति व्यतिरेकोक्त्या तस्यापि बाधाच्चेत्यभिप्रायेणाह कर्मानुष्ठानोत्तरकालमिति । ‘अवाप्यनिष्टफला नन्वयः पूर्वोक्तरीत्या मामादिककर्मविषयो मन्तव्यः । उक्तस्य चोद्यस्य प्रतिज्ञामात्रेणोत्तर मिदमुच्यते न तु कयाचित् युक्त्येत्यत्र आह एतदुक्तमिति । विनियोगपृथकत्वं विनियोजकवाक्य पृथक्त्वेन ग्राह्यम् । विनियोगपृथक्त्वेन ज्योतिष्टोमादिषु पापक्षयादि- नाना फलत्वं सिद्धम् । परिहियते । विरुद्धफलत्वचोद्यमिति शेषः । ननु ‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था:’ (पु) इति नियमनाद्वेदनमेव मोक्षसाधनतया विधीयते । कर्म तु व्यवच्छिद्यते । अतः कथं मोक्षाधिकारे विनियोगोक्तिः ? तत्राह मोक्षविनियोगश्चेति । असिना जिघांसति, अधेन जिगमिष- तीत्यादिष्विवार्थस्वभावादिहापीप्यमानधात्वर्थकरणतयाऽन्वयः । अतो वेदनोत्पतिद्वारेण परम्परया साध- नत्वान्मोक्षविनियोगः । अव्यवहितसाधनविवक्षया तु " नान्यः पन्थाः” इत्यादिभिर्निषेध इति भावः । एवं परिप्रभाभिप्रेतमन्यथाऽपि प्रतिवक्तुमुपक्रमत इत्यभिप्रायेण संगत्यर्थमुक्तमंशं निगननच्छाय- याऽनुवदति तदेचमिति । तद स्वरूपत्याग | देस्तामसत्यादित्यर्थः । एवं वर्णाश्रमादिनियतस्य दुस्त्य अत्वप्रकारेणेत्यर्थः । अस्मिन्नेव श्लोके, ‘भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्यासिनां कचित् ’ इति ज्यागाभाव- विपर्ययस्य संन्यासशब्देनानुकथनात् त्यागसंन्यास पृथक्त्वशङ्का च परिहृतेत्याह स एव च त्याम् इति ॥ १२ 1 अनिष्टं नरकादीति, कादाचित्कघोरप्रामादिकजन्यफलमेवोच्यते । संन्यासिनां - बुद्धि- पूर्वकस्वत्कर्माणि सत्यागमनुतिष्टतां प्रामादिकजन्यं नरकाद्यपि न भवति : सञ्चारकाले यदृच्छया पादधातेन भवन् प्रामादिकवधादिर्नानिशयेति । 2 उपक्रमते, निगमनच्छाययेति पदद्वयेन तदेवमिति वाक्यस्य उत्तरभाप्यारम्भरूपत्वं पूर्वमाप्यनिगमनत्वञ्च युक्तमिति वाप्यते ।

वात्पचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18. 18. 549 इदानीं भगवति पुरुषोत्तमे अन्तर्यामिण कर्तृत्वानुसंधानेन आत्मनि अकर्तृत्वानुसंधान- प्रकारमाह, तत एव फलकर्मणोरपि ममतापरित्यागो भवतीति । परमपुरुषो हि स्वकीयेन जीवात्मना स्वकीयैथ करणकलेवरप्राणैः स्वलीलाप्रयोजनाय कर्माण्यारभते । अतो जीवात्म- गतं क्षुनिवृत्त्यादिकमपि फलम्, तत्साधनभूतं च कर्म परमपुरुषस्यैव । पश्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे । सांख्ये कृतान्तं प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥ " अनिष्टमिष्टमित्यादेरनन्तरं कारणपञ्चकोक्तः का संगतिरित्यत्राह इदानीमिति । साक्षात्प्रश्नविषये प्रत्युक्ते सतीत्यर्थः । भगवति, पुरुषोत्तमे इत्युभाभ्यां प्रागुक्तप्रकारेण सर्वान्तर्यामिणः तद्गुतस्यवत्प्रयुक्त- दोषाभावख्यापनम् । प्रकारमाहेत्यनेन आतृतीयाध्यायादनुकान्तस्या कर्तृत्वानुसंधानात्रैव सहेतु- कयथावस्थितस्वरूपशोधनमिति दर्शितम् । त्रिषु त्यागेषु प्रक्रान्तेषु अन्यतमस्य प्रकारशोधनमिति संगतिः । त्रिविधेऽपि त्यागे सात्त्विकतया प्रक्रान्ते किमिति कर्तृत्व त्यागप्रकारमात्रोपपादनमित्यवाह तत एवेति । इति शब्दोऽत्र हेत्यर्थः । ऋत्विगादिषु कर्तृत्वेऽपि यजमानादेः कर्मणि फले च ममता दृश्यते तद्वदस्यापि किं न स्यात्; अत: कर्तृत्वत्यागमात्त्रात् कथं कर्मणि फले च ममताबुद्धिनिवृत्तिरित्यवाह परमपुरुषो हीति । हीति प्रमाणप्रसिद्धिसूचनम् । “स्वं न्यञ्चद्विरुदञ्चद्भिः कर्मसूत्रोपपादितैः । हरे विहरसि क्रीडा- कन्तुकैरिव जन्तुभिः " ॥ ( शेषधर्मे), “बालः क्रीडनकैरिव” (मा. स. ६१. ३१), “कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं विश्व चराचरम् ” (भा. स. ४१. २३) इत्यादिप्रसिद्धमाह स्वकीयेनेत्यादिना । करणाधि- पाधिपो हि परमपुरुषः श्रूयते । अतः करणानां जीवशेषत्वदशायामपि गजतुरगाद्यलङ्कारेषु राज्ञ इव परमपुरुषस्य शेषित्वं न निवर्तत इत्यभिप्रायेणाह स्वकीयैव करणकलेवर प्राणैरिति । सङ्कोचकाभावाद- दृष्टादृष्टफलप्रदानादिकमपि तस्य लीलेत्याह स्वलीलाप्रयोजनायेति । “लोकवतु लीला कैवल्यम् ’ (ऋ. २. १. ३३ ) इत्यादिभिरिदं मीमांसितमिति भावः । लीलादिप्रयोजनायेति पाठे तु आदि- शब्देन कारुण्यादिमूलभक्तरक्षणादिग्रहणम् । ननु शास्त्रीयस्य कर्मणः परमपुरुषसमाराधनतयैव विधानात् फलपर्यन्तस्य तस्य तदीयता युक्ता लौकिकं तु कर्म न तथा शिष्टम् नापि तथाऽध्यक्षन क्षुत्रि- वृत्त्यादेः फलस्य जीवगामित्वेनैवोपलम्भात् । अतो लौकिकानां फलानां जीवशेषत्वे तत्साधनस्यापि कर्मणस्तदर्थता युक्ता तस्मात् सिद्धये सर्वकर्मणामित्यादिभिः वियना नानद्यत्यतिः तवाह अत इति । परमपुरुषस्यैवेति षष्ठी स्वखामिभावाख्यसंबन्धविशेषविश्रान्ता । यथा बञ्जर- शकुन्तपोषणादिकं तत्सुखादिकं च सार्वभौमस्य शेषभूतम्, तथाऽत्रापीति भावः ॥ (१२) " 1: सांख्ये कृतान्ते इति न सांख्यसिद्धान्तो विवक्षितः, तत्वेश्वरानभ्युपगमात्, करणातिरिक्तस्य 1 ननु फलत्यागो युज्यते, न कर्तृत्वत्यागः क्रियमाणे तद्विरोधादित्यत तद्विशदीकारमारभते पञ्चति । 2 सांख्य इति पदप्रयोगः निरीश्वरसांख्यमसांख्यमिति ज्ञापनाय । न हि तत् पदं केवलरूढम् । योगार्थ- मुखेन परिभाषणीयम् । अतो यथावदनवधारणात् न तस्य वास्तव सांख्यत्वम् । 3 भाष्ये जीवात्म- गतमितिपदेन शकुन्तसुखादिवत् फलस्य जीवाश्रितत्वमिष्ट्वा भगवच्छेषत्वोपपादनम् ।

550 श्रीभगवद्गीता -म 18 18, "

· संख्या बुद्धि, सांवे कृतान्ते यथावस्थिततत्त्वविषयया वैदिक्या बुद्धद्धा अनुसंहिते निर्णये सर्वकर्मणां सिद्धये उत्पचये, प्रोक्तानि पश्चैतानि कारणानि निमोध मे मम सका- शादनुसंधत्स्व । वैदिकी हि बुद्धिः शरीरेन्द्रियप्राणजीवात्मोपकरणं परमात्मानमेव कर्तार- मवधारयति, “य आत्मनि तिष्ठन् आत्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आस्मानमन्तरो यमयति स त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः” (बु. ५. ७ २२), “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां सर्वात्मा” (य. या. ३. ११. २) इत्यादिषु ॥ १३ ॥ तदिदमाह- कर्तृत्वानभ्युपगमेन, ‘कर्ता करणं च पृथग्विधम् ’ (१४) इति कर्तृकरणविभागोक्त्यसंभवात् । तस्य वेदविरुद्धत्ये तत्त्योपदेशाय तदुपन्यासायोगात् | अविरुद्धत्वेऽपि वेदमूलत्वस्यैवाङ्गीकर्तव्यत्वे वेद एव विश्रमात् । अर्थौचित्याय च रूढिपरित्यागेन यौगिकार्थावलम्बनस्य सर्वसंमतेः । अतो वेदेष्वेव यथा- वस्थिततत्त्वनिर्णयाय प्रवृत्तो माग: सांख्यकृतान्तशब्देन विवक्षित इत्यभिप्रायेण निर्वक्ति संख्या बुद्धि- रिति । प्रकरण नुरोधेन बुद्धिं विशिनष्टि यथावस्थितेति । यदिह शङ्करेणोक्तम्, “पदार्थाः संख्यायन्ते यस्मिन् शास्त्रे तत् साख्यं वेदान्तः स एव कृतान्तः कृतस्य कर्मणोऽस्मिन्नन्तः इति तदसत्, वेदान्तेष्यपि कर्मान्वयस्य स्थापितत्वात् । रूढिपरित्यागे चावश्यमाविन्युचिततमयोगस्यैव ग्रहीतुं युक्त. त्वात् । अन्तशब्दो निश्चय परतया नैघण्टुकैः पठितः स एव बुद्धिपूर्वसंपादिततया कृतशब्देन विशेष्यत इत्यभिप्रायेण अनुसंहिते निर्णय इत्युक्तम् । यद्वा निर्णयशन्द्रोऽत्र निर्णीतवस्तुपरः कृतान्तशब्दस्य सिद्धान्तपर्यायस्य तत्तदभ्युपगतार्थरूढत्वात् । अत एव हि अनुसंदित इति विशेषितम् । न हि निर्णय एवानुसन्धातव्यः । अथवा प्राचां निर्णयः परैरनुसंहित इति भावः । निर्णायकशब्दपरो वाल निर्णय- शब्दः । तदानीं प्रोक्तानीत्यनेन समन्वयः । सिद्धिशब्देन फलपर्यन्तत्वादिकमिहाविवक्षितम् ‘यत्कर्म प्रारभते, पञ्चैते तस्य हेतवः’ इति कर्मस्वरूपोपसंपतेरेवानन्तरोकेरित्यभिप्रायेणाह उत्पत्तय इति । मम कारणानीत्यसंभवात् मदीयानि कारणानीत्युक्तेरिह देवशब्दनिर्दिष्टस्य स्वत्य स्वकीयत्वाभावेनानन्वया दुचितमन्वयमाह मम सकाशादनुसन्धत्स्वेति । वक्ष्यमाणानां पञ्चानां यथादर्शनं विक्ति हेतुभावे मनस्समाधानविधानार्थमिदमिति भावः । षड्विंशकमनभ्युपगच्छतां पञ्चविंशकं च कर्तृत्वारोपमाशाधि- करणं प्रतिपादयतां प्रकरणमिदं विरुद्धमित्यभिप्रायेण यौगिकार्थपरत्वमुपपादयति वैदिकी हीति । * शरीरेन्द्रियप्राणजीवात्मोपकरणनिति बहुव्रीहिः । उपकरणं विवक्षितकार्यातियोपात्तः परिकरः ॥ १३ ; Liver उक्तविवरणतया श्लोकद्वयस्यापुनरुक्ति परमते विरोध चाभिप्रेत्याह तदिदमाहेति । तत् 1 कृतान्तशब्दस्य सिद्धान्तपर्यायतायाः प्रसिद्धत्वात् अनुसंहितो निर्णय इत्यर्थ पत्र युक्तः न तु कृतं कर्म, तस्यान्तः अवसानमिति । एवञ्च सांख्यपदमपि स्वरयोगार्थे विहाय न वेदान्तार्थकं कल्पयितुं युक्तमिति भावः । यथावत् तत्वज्ञानमूलके प्राक्तनानुसंहिने सिद्धान्ते इति विशिष्टार्थः । वेदान्ते कर्माभिन्वयश्च वाधितः ।

" तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 14-15.

551 अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधा च पृथक्चेण देवं चैवालपञ्चमम् ॥ शरीरवानोभिर्यत् कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं या पश्चैते तस्य हेतवः ॥ १५ न्याय्ये शास्त्रसिद्धे, विपरीते प्रतिषिद्धे वा सर्वस्मिन् कर्मणि शारीरे, माचिके, मानसे पञ्चैते हेतवः । अधिष्ठानम् शरीरम् अधिष्ठीयते जीवात्मनेति महाभूतसंघातरूपं शरीर- मधिष्ठानम् । तथा कर्ता जीवारमा अस्थ जीवात्मनोज्ञातृत्वं कर्तृत्वं च ‘जोडत एव’ ( ब्र. २. ३.१९ ) [ इति ], ‘कर्ता’ शास्त्रार्थवश्वातु’ (३३) इति च मूत्रोपपादितम् । करणं च पृथग्विधम्-वाक्पाणिपादादिपञ्चकं समनस्कं कर्मेन्द्रियं पृथग्विधम् कर्मनिष्पत्ती पृथग्व्या- श्रुति सिद्धम् इदं विवक्षितमित्यर्थः । न्याय्यं न्यायादनपेतम् ; “धर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते’ (अष्टा. ४. ४. ९२ ) इत्यनुशासनात् । न्यायशब्दश्चात्र अर्थान्तरानौचित्यात् व्युत्पत्त्यनुरोधाच शास्त्रमेदा- नुसन्धत इत्यभिप्रायेणाह शास्त्रसिद्ध इति । शास्त्रसिद्धेन सह लौकिकविवक्षायां तदन्यद्वेति वक्तव्यम् ; विहिते निर्दिष्टे विपरीतशब्दश्च निषिद्धे खरस कैमुत्येन च लौकिक लभ्यमित्यभिप्रायेणाह प्रतिषिद्धेवेति । सर्वस्मिन् कर्मणीति फलितोक्तिः । यथा शारीरमानसवाचिकेषु कर्मसु शरीरादीनां प्राधान्येन प्रतिनियतता; न तथाऽमी पञ्च हेतव:; अपितु प्रतिकर्म पञ्चाप्यपेक्षिता इत्यभिप्रायेण शारीरत्वाद्युक्तिः । पञ्चहेतुकेषु सर्वेषु कर्मसु " प्राधान्यादेव हि शारीरस्वादिविभागः । यद्यपि जगत्सृष्ट्यादिषु परमात्मैव कारणम्, तथापि क्षेत्रज्ञकर्तृकेषु परमात्मना स्वेच्छयैवमुपकरणीकृतान्येता- नीत्यभिप्रायेण हेत्वन्तरोक्तिः । ; “अधिष्ठानं क्षेत्रमाहुः " ( भा. मो. ३१९. १४) इति करायाह वसिष्ठ: तदनुसारेणाह अधिष्ठानं शरीरमिति । श्रुतिश्य, “ मघवन् मत्यै वा इदं शरीरमात्तं मृत्युना तदस्यामृतस्या- शरीरस्यात्मनोऽधिष्ठानम” (छा. ८. १२. १) इति शरीरेऽधिष्ठानशब्द प्रयुङ्क्ते । " कृत्यल्युटो बहुलम्” (अष्टा. ३. ३. ११३) इति कर्मार्थतया शरीरे अधिष्ठानशब्दं व्युत्पादयति अधिष्ठीयत इति । अधिष्ठातुर्जीवस्यापि परमात्माधिष्ठेयत्वात् तद्व्यवच्छेदाय जीवात्मनेति विशेषितम् । जीवाधिष्ठेयस्यापि करणादेः पृथनिर्देशात् तत्संकोचायाह महाभूतसंघातरूपमिति । विश्वकर्तुरिह देवशब्देन पृथग्रहणात् कर्तृशब्दस्य चाल “शाखफलं प्रयोक्तरि” ( पू. मा. ३. ७. १७) इति न्यायसूचनार्थत्वाच कर्ता जीवात्मेत्युक्तम् । ननु कर्तृत्वं हि ज्ञानचिकीर्षापूर्वककन पियोगित्वम् ; ज्ञानमात्रस्यात्मनो ज्ञातृत्वासंभवात् तन्मूलं कर्तृत्वमपि न स्यादेवेत्यत आह अस्य जीवात्मनो ज्ञात्वं कर्तृत्वं चेति । ‘ज्ञोऽत एव’ इत्यादिसूत्रग्रहणं श्रुत्यादेरपि तत एवाऽऽकर्वणात् । कमरपति- हेतूपन्यासात् करणशब्दोऽव कर्मेन्द्रियमात्रपर इत्यभिप्रायेणाह वागिति । यद्यपि ज्ञानेन्द्रियाणां J 1 अनेकाचान्तरमेवान् प्राणापानादिर्वायुरिति वा प्राणापानादेर्व्यापार इति वाऽर्थः । 2 प्राधान्यादेव - तत्तत्कर्माचियत्वरूपात् प्राधान्यादेव । 3 ‘अधिष्ठेयस्यापीति । अधिष्ठानपदेनैव ग्राह्यत्वे सत्यपीति यावत् । 552 श्रीभगवद्गीता - 18 14-15. पारम् । विविधा च पृथक्चेष्टा । चेष्टाशब्देन पश्चात्मा वायुरभिधीयते तद्वृत्तिवाचिना । शरीरेन्द्रियधारणस्य प्राणापानादिभेदभिन्नस्य वायोः पञ्चात्मनो विविधा च चेश विविधा वृत्तिः । दैवं चैवालपञ्चमम् अत्र कर्महेतुकलाये देव पञ्चमम्-परमात्मा मन्तर्यामी कर्मनिष्पत्तौ तत्तद्विषयज्ञानोत्पादनद्वारा परम्परया कर्मणि हेतुत्वमस्ति तथाऽपि वस्तुमात्रेप्वालोचितेषु मनसा संकल्प्यैव कर्मकरणात् मनसश्वान्यव्यापारव्यवधानाभावात् समनस्कमित्युक्तम् । ज्ञानेन्द्रियत्वापि मनसः कर्मेन्द्रियवृत्तिप्यपि साधारण्यात् कर्मेन्द्रियत्वोक्तिः । शरीरवाङ्मनोभिरिति अवोक्तेः मनसः संकल्पादिकमपेक्षया वा कर्मेन्द्रियत्वादः । मांख्यैरप्येवमेवोक्तम्, “बुद्धीन्द्रियाणि चक्षुश्श्रोत्रत्राण रसनेस्स्वगाख्यानि । वाक्पाणिपादपायूपस्थान् कर्मेन्द्रियाण्याहुः || उपयात्मकमल मनः संकल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात्” (सां. का. २६. २७) इति । कर्महेतुपादीयमानेषु पृथग्विधमिति विशेषणं तदुपयुक्तच्या पाराख्यविधापरमित्याह कर्मनिष्पत्तौ पृथग्यापारमिति । वागादिष्वेकैकस्य वचनादान- विहरणोत्सर्गानन्द संकल्पादिक्रियाव्यापारो हि मिथो विलक्षणः । १ प्रयत्नमूला शरीरादिक्रियैव हि चेष्टेत्युच्यते । अतोऽव कर्मणस्तदेव कारणमिति आत्मा- श्रयस्स्यात् तवाह चेष्टाशब्देन पञ्चात्मा वायुरिति । श्रभिधीयत इति शब्देन प्रतिपादनमा विवक्षितम् । अल ’ तद्धेतावन्यस्मिन् लक्षयितव्ये वागादीनां करणादिशब्दैरुपाचरत्वात् प्राणसंवादादिषु करणानां शरीरस्य च स्थितिप्रवृतेः (स्यो ?) प्राणायत्तत्वभूतेः प्राणप्रवृत्तिनिमित्तचेद्यावाचिना शब्देन प्राणलक्षणात युक्तेत्यभिप्रायेणाह तद्वत्तिवाचिनेति । चेष्टाशब्देनेति पूर्वेणान्वयः । प्राणसंवादादि- स्मारणेन प्राणलक्षणाया औचित्यं वृत्तेर्वैविध्यं च विवृणोति शरीरेन्द्रियेति । पृथक्छन्दविविध- शब्दयोः पौनस्वत्यपरिहारायाह शरीरेन्द्रियधारकस्य प्राणापानादिमेदभिन्नस्येति । अधिष्ठान- कर्तृकरणव्यापारापेक्षया शरीरेन्द्रियवर्गरूपविषयभेदेन च पृथक्त्वं प्राणादिवृत्तिभेदपतिनियतोच्छ्रास- निमेषोन्मेषादिव्यापार वैविध्यं चेति भावः । पञ्चात्मशब्दोऽत्र पञ्चवृतित्व पर तथा च सूत्रम्, “पश्च वृत्तिर्मनो वद्वयपदिश्यते” (ब्र. २.४. ११) इति । पञ्चवृत्तित्वोक्तिश्च नागकूर्म कुकर देवदत्त - धनंजयरूपवृत्त्यन्तरपञ्चकस्यापि प्रदर्शिका | देवं चैवात्र पञ्चममित्यत्र दैवास्यप्रधान निर्धारणार्थ- मत्रेत्यनुवाद इत्याह अल कर्महेतुकलाप इति । परमात्मनः पञ्चमवया परिगणने ’ श्रुत्यर्थपाठादिक्रमा- संभवात् वाचः कमवर्तित्वेन यथासंभव परिगणनेऽपि पञ्चममिति पूरणनिर्देशे प्रयोजनाभावात्, यथा कठवल्ल्या ‘इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था:’ इत्युपक्रम्य, ‘महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्पुरुषः परः । + 1 तद्धेतौ अन्यस्मिन् वेष्टव्यतिरिक्तं । 2 तद्वृत्तिवाचिनेति भाष्यस्यपदस्य तदधीन- वृत्तिवाचिना, तद्वृत्तिनिमित्तकशरीरख्यापाररूप चेावाचिनेत्यर्थ इति भावेनैतदुक्ति: । 3 एकस्यैव वायो: स्थळ मेदेन प्राणादिशब्दमावभेदात् व्यक्तिपञ्चका संभवादाह पञ्चवृत्तित्वेति । 4 क्रमनियामक प्रमाणानि वद श्रत्यर्थ पाठस्थानमुख्यप्रवृत्याख्यानि मीमांसकानि तव कस्याप्यभावादित्यर्थः । 5 पञ्चस्वकमिति युक्तम् न तु पञ्चममितीति भावः ।

६ तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 14-15 553 प्रधानहेतुरित्यर्थः । उक्तं हि “सर्वस्य चाहं हृदि समिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च " पुरुषान्न परं किंचित् सा काष्ठा सा परा गतिः ॥ ( ३. ११) इतीन्द्रियादिसमस्तप्रवृत्तौ प्रधानहेतुः परमपुरुष वशीकरणीकाठात्वेन निर्दिष्टः, तद्वदिहापीत्यभिप्रायेणाह परमात्मा अन्तर्यामीति । 1 ननु, ‘देवं पुराकृतं कर्म’, ‘देवं दिष्टं भागधेयम्’ (नाम. १. का) इत्यादिषु प्राचीन कर्म रूप- भाग्यपर्यायतया देवशब्दं पठन्ति । तस्य च हेतुत्वमुपपत्रम् | अतः कथमत्र परमात्मेत्युच्यते ! इत्थम् । न हि प्रागेव विनष्टानां कर्मणां स्वरूपेण हेतुत्वं संभवति । अतः कर्मजन्याहृष्टरूपपरमपुरुष - संकल्पस्यैव हेतुत्वं वक्तव्यम् । ततो वरं तस्यैव देवशब्देन प्रतिपादनम् । अस्ति च दैवशब्दत्य दैवत- पर्यायतयाऽपि लोकवेदयोः सिद्धिः यथा, “सत्यं सत्यं पुनस्सत्यमुद्धृत्य भुजमुध्यते । वेदशास्त्रात् परं नास्ति न दैवं केशवात् परम् ।। " ( ना पु १८. ३३) इति । न ह्यत्रार्थान्तरं संभवति । एवं श्रीमद्रामायणेऽपि “स्वाधीन समतिक्रम्य मातरं पितरं गुरुम् । अखाधीनं कथं देव प्रकारैरभि- राध्यते ||” (अ. ३०. ३३ ) इति । तथा सभापर्वणि, “श्रयतां परमं देवं दुर्विज्ञेयं मयाऽपि च । नारायणस्तु पुरुषो विश्वरूपों महाद्युतिः ॥ (४६.४० ) इति । तथा याज्ञवल्क्यप्रणीते योगशास्त्रे, “आर्षे छन्दश्च मन्त्राणां दैवतं ब्राह्मणं तथा” इत्युक्त एवार्थः पुनः, “आ छन्दश्च देवं च” इत्यादिनाऽपि निर्दिश्यते । तत्रैव दैत्यमोहनार्थे प्रजापत्युपदेशानुवादे, “आत्मानं पूजयेन्नित्यं भूषणाच्छादनादिभिः । स्वदेह एव देव स्यादन्यत् दैव न विद्यते ॥” इति । तथा, " दैवाधीनं जगत् सर्वे मन्वादीनं तु दैवतम् । तन्मन्त्रं ब्राह्मणाधीनं तस्मात् विप्रा हि दैवतम् ॥” (वि. स. २२. १५ ) इति । अस्मिन्नपि शास्त्रे, ‘साधिभूताधिदैवं माम् ’ ( ७. ३०) इति प्रस्ताव्य, ‘अधिदैवं किमुच्यते’ (८. १) इति पृष्टमर्थं ‘पुरुषधाधिदेवतम् ’ ( ८.४ ) इति प्रतिवक्ति । (१) छान्दोग्ये च आदित्याख्यदैवतवर्तिनः पुरुषस्याधिदैवत. मिति [ निदेशेन अहरिति (?)] नामोच्यते, तस्योपनिषदहरित्यधिदैवतं तस्योपनिषदहमित्यध्यात्ममिति । (१) एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् । अन्यैरपि चात्र दैवशब्दश्चक्षुराद्यनुग्राहकादित्यादिविषयतया व्याख्यातः । वयं तु आदित्यादीनामप्यनुग्राहकं परमात्मानमिह दैवं ब्रम इति विशेषः । प्रयुक्तं च स्तोत्रे, “प्रख्यातदैव परमार्थ- विदां मतैश्च” (१५) इति । लक्ष्मीकल्याणेऽपि च, “धर्मे प्रमाणं समयस्तदीयो वेदाश्च तत्त्वं च तदिष्टदैवम्” इति । तस्माद्दैव शब्दोऽत्र देवतापर्यायः । स चात्र सर्वप्रवर्तक हेतु परत्वात् विशेषकाभावाच्च 1 1 1 तद्वदिति । अत्र हेतुकाष्ठोक्तिरिति भावः । 2 छान्दोग्ये चेति वाक्यम् अध्यात्ममितीत्यन्त- मपपाठ: । अस्य छान्दोग्ये अभावात् । वृहदारण्यके अंशतः एतद्वाक्यमस्ति । मीमांसितश्च ३.३.२० श्रीभाष्ये । तत्रापि अधिदैवतम् अध्यात्ममिति पदे न स्तः । मुद्रणीयरीतिः एतदशुद्धिश्च भाष्यार्थदर्पणेऽस्माभिरदश्यत । अस्य वाक्यस्यात्त प्रकृतोपयोगोऽपि नास्ति । देवशब्दस्य, तस्य देवतार्थकत्वसाधकांशस्य नावाभावात् । तस्मात् अन्यत्रापीति चन्द्रिकाशब्दविवरणधिया केन- चिदविमृश्य ताले प्रक्षिप्तमेतदित्यवधेयम् । अत्र मध्ये ‘पुरुषस्य नामोच्यते’ इति लेखनीये, ‘पुरुषस्याधिदैवतमिति नामोच्यते’ इति लेखनमप्यशुद्धम् अधिदेवतपदस्य नामश्वाभावात् । ST-70

554 श्रीभगवद्गीता - म. 18. 14 15. (१५. १५) इति । वक्ष्यति च “ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन् सर्व- भूतानि यन्त्रारूढानि मायया । " (६१) इति । परमात्मायतं च जीवात्मनः कर्तृत्वम्, " परात्तु तच्छ्रुते: " ( ब्र. २ ३.४० ) इत्युपपादितम् । नन्वेवं परमात्मायते जीवात्मनः कर्तृस्वे जीबात्मा कर्मण्यनियोज्यो भवतीति विधि- निषेषशास्त्राण्यनर्थकानि स्युः ॥ इदमपि चोद्यं सूत्रकारेणैव परिहृतम्, “कृत प्रयत्नापेश्वस्तु परदेवताविषय रचित इति परमात्माऽन्तर्यामी कर्मनिष्पत्ती प्रधान हेतु रत्युक्तम् । ;

• यथाऽसौ सर्वेषामात्मा, न तथाऽस्य कश्चिदित्यतः परमात्मा । यथा शरीरादेः प्रवृत्तौ जीवः प्रधानहेतु:, सथा तस्याप्ययावित्यभिप्रायेणान्तर्यामित्वोक्तिः । तद्विवक्षामत्र पूर्वापराभ्यां स्थापयति उक्तं हीत्यादिना । ननु “स्वतन्त्रः कर्ता” (अष्टा १४. ५४) इति कर्तृलक्षणमनुशिष्टम् इह कति क्षेत्रज्ञ एव निर्दिष्टः । अतः कारकान्तरप्रयोक्तृत्वं कारकान्तराप्रयोज्यत्वं च तस्याङ्गीकर्तव्यम् । तस्मात् दैवमप्यत्राधिष्ठानादिवत् तदपेक्षया गुणीभूतं वक्तव्यमित्यत्राह परमात्मायत्तं चेति । उत्पन्नज्ञानचिकीर्षामयशस्य हि पुरुषम्य कारका नरप्रयोक्तृत्वादिकम् ज्ञानाद्युत्पतिरेव तु परमात्मा यति श्रुतिसिद्धत्वात् जीवस्य परायत्तकर्तृत्वं स्वातन्त्र्यं चाविरुद्धमिति शारीरके स्थापितमिति भावः । ; इममभिप्रायमजानन् वायूदकादिवत् परमात्मनः प्रेरकत्वमिति [मला?] चोदयति नन्वेवमिति । ज्योतिष्टोमादिषु यदि परमात्मा प्रेरयति, तदा न जीवस्य किचिद्विधेयम् न हि प्रबलेन हियमाणस्य गमनविधिः । अथ निरुन्धे, तथापि न विधेयम् न हि दुर्बलस्य बलेन निरुद्धस्य गमन- विधिः । एवं यत परमात्मा प्रवर्तयति, तत्र निवृत्तेरशक्यत्वानिषेधो निष्फलः । यत्र तु न प्रवर्तयेत्, तत्र तु प्रवृतेरेवाशक्यस्याच निषेधापेक्षेति भाव: । इयमत्र चार्वाकेतर समस्त सिद्धान्तावलम्बिनी चौधकाष्ठा – निग्रहानुग्रहाम्नातपूर्वादृष्टप्रचोदितः। निग्रहानुग्रहायई इतीदं घटते कथम् इति । जीवस्य ज्ञातृत्वकर्तृत्वपारतन्त्रयाभावचोद्यवत् पारतन्त्र्येऽपि विधिनिषेधवैयर्थ्यप्रसङ्गचोद्यमपि पञ्चमवेदतदुपनिषदोर्द्रष्टा भगवान् बादरायणः स्वयमेव परिजहारेत्याह इदमपीति । विहितप्रतिषिद्धा- वैयर्थ्यादिहेतुभ्य एव चेतनेन कृतं प्रयलमपेक्ष्य परमात्मा उत्तरोत्तरेषु प्रवर्तयतीति सूत्रार्थः । तत्र सर्वप्रवृत्तिषु परमात्माधीनासु कथं कृतप्रयत्नापेक्षत्वमुच्यते ? वैयर्ययोद्यस्य चावैयर्थसिद्धयर्थतया 1 परायन्तत्वविश्ये तात्पर्यचन्द्रिकायाः श्रुतप्रकाशिकायाश्चैकाभिप्रायकत्वं स्पष्टं स्थित- मवधेयम् । सर्वप्रवृत्तिष्विति । कृतप्रयत्नशब्दविवक्षिता या प्रवृत्तिः, तस्या अपि परायत्तत्वात् जीवकृतत्वेन तनिर्देशो न युज्यत इति शंका | साध्याविशेष इति । वैयर्थे आपादिते तत्परिहा- राधे प्रतितर्कः प्रयोक्तव्यः – यदि शास्त्रवैयर्थ्य स्यात्, यदि शास्त्रं न स्यात्, नहिं न किञ्चिदयं कृतवान् स्यादिति । एतन्न युक्तम्: शास्त्राभावेपि परमात्मप्रेरणादेव सालभञ्जिकादिक्रियावत् सर्वजीवकर्मोपपत्तेरिति शंकार्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 14-15.. " · 555

विहितप्रतिषिद्धा वैयर्थ्यादिम्य:” ( २ ३ ४१ ) इति । एतदुक्तं भवति - परमात्मना । दत्तैस्तदाधारे करणकलेवरादिभिस्तदाद्दितशक्तिभिः स्वयं च जीवात्मा तदाधारस्तदाहित- परिहारे साध्याविशेषश्च त्यादिति शङ्कायां सुत्रस्यानिवायिकमर्थमाह एतदुक्तमिति । अयमभिप्रायः यत् तावत् ईश्वरस्य यन्त्रादिवत् स्वसंकल्पकल्पितप्रवृत्तिशक्तीनां करणकलेवराणां समर्पणम्, यत्र भूतलादिवत् सर्वप्रवृत्तिनिवृत्त्यानुगुण्येन स्वरूपतस्संकल्पतच सर्वाधारतयाऽवस्थानम् यदपि करणकलेवराच धिष्ठानशक्तिप्रदानम्, यच प्रवृत्त्यालम्वनवाह्यविषयपुरस्करणम् तत् सर्वे जीवस्य कर्तृत्वानुगुणं सर्वप्रवृत्तिनिवृत्तिसाधारणं चेति न तत्र चोद्यावकाशः । एतावतैव सर्वप्रवृत्तिनिवृत्तिसाधारणमुदासीनत्वं भगवत उच्यते । एवं लब्धशक्तेः पुरुषस्य प्रवृत्तिकाले यत् कार्यनिष्पत्त्यर्थमीश्वरस्यानुमन्तृत्वम्, तदपि , J 1 एतावतैवेति । विहितं निषिद्धमित्यादिविशेषं विना सामान्यतः जीवकर्तृक किया सामान्ये यावत्कारणापेक्षा, तावत्कारणसंघटनस्य भगवदधीनत्वात् सामान्यतः परायत्तत्वमक्षनम् । एतदंगीकारे उदासीनत्वं कथमिति चेत्-उदास नाम न कारणसंमेलनाद्यहेतुत्वमपि किंतु कार्यविशेषे विशेषरूपेण कारणत्वाभाव इति भावः । परात्तु इति सूतं तु विशेषरूपेण कारणत्वमपि यथा स्थापयितुमित्याशयेनाह एवमिति । प्रवृत्तिकाल इत्यनेन न प्रथमप्रवृत्ति- विषये ऽनुमन्तृत्वमिष्यते । अनुमन्तृत्वविरोधात् । जीवनिष्ठां चिकीर्षामनुरुध्य हानुमननम् । तत्र चिकीपनिन्तरप्रथमप्रवृत्तिरनुमननञ्चेत्येकः कालः- द्वितीयप्रवृत्तिरेवातोऽनुमतिअन्या । तं प्रवर्त- यतीति मूलस्य च कृतप्रयत्नं प्रवर्तयतीत्यर्थं वक्ष्यति । तदेव च कृतप्रयत्नप्रवर्तकत्वमनुमन्तृत्वम् । न च प्रथमप्रवृत्तिदेव स्वकारणकलापवशात् द्वितीयाद्युत्पत्तिसंभवे किमित्यनुमन्तृत्वस्वीकार इति वाच्यम् - श्रुतिबलात् तदंगीकार इति तच्छ्रुतेरिति सूत्रखण्डेनोक्तत्वात् । न च श्रुतेः एषपवसाधुकर्मेत्यादिविवक्षितव्यक्ति विशेषविषयकत्वं युक्तम् अन्तर्यामिश्रुत्या शरीरात्मभावेत सर्वप्रवृत्तिहेतुत्वावगमात् तद्विरोधात् । शांकरे कृतप्रयत्नापेक्ष इति सूत्रे कृतप्रयत्नपदं पूर्वकृत- धर्माधर्मपरं व्याख्यातम् । एवञ्च पूर्वकर्मानुगुणमिदानीं कर्म कारयतीति प्रथमप्रवृत्तिरपि विशिष्य- तत्प्रेरणाधीनेत्युक्तं भवति । ‘ननु तत्रापि पक्षे ईश्वरानपेक्षाया वा तस्मिन् वैषम्यादिदोपस्य वा दुवैचत्वात् तथैवाधिकरण- सारावलिप्रवृत्तेश्च तथैव स्वीकरणं युक्तम् प्रथमप्रवृत्तेरपि तदधीनतायामेवान्तर्यामित्व पौष्कल्यास । अत एव स पक्षः श्रुतप्रकाशिकायां न दूषित इति चेत् तथा सति प्रथममुपेक्षकत्वं पश्चादनुमन्तृत्वञ्च प्रायः कचिदेव तु प्रथममपि प्रवर्तकत्वमित्यवस्थान्नयोपपादकभाष्य- शुतप्रकाशिकाविरोधात् । अलब चन्द्रिकायामप्युदासीनत्यानुमन्तृत्वरूपदशा भेड़ - तदनुरूप स्वार्थकथनाय । पूर्वकृतधमधिर्मपरत्वे सौ प्रयत्नपञ्च न खरसम् । कर्मानादित्वादिति प्रागेवोक्कतया तद्वत् कर्मापेक्ष इत्येवोक्ति- संभवात् । न च सालभञ्जिकादावित्र न देहव्यापार हेतुत्वमा तमीश्वरगतंप्रेरकत्वम् । जैवज्ञानचि- की प्रियन पेक्षाऽप्यस्तीति स्वातन्त्र्यप्रदर्शनेन शास्त्र सार्थक्योपपादकं प्रयत्नपदमिति वाच्यम् - तदा ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नापेक्ष: ज्ञानाद्यपेक्षः इत्येवोक्तिसंभवात् कृतेति निर्देशस्वारस्याभावात् । अतः कार्यवृत्तान्तर्गता प्रवृत्तिरेव प्रयत्नपदार्थः । तत्र ग्रंथमातिक्रमे मानाभावात् प्रथम-

556 अ 18 14-15 न जीवस्य कर्तृतां वारयति अपितूत्तम्नातीति न ततोऽपि विधिनिषेधवैयर्थ्यम् । न चैकस्मिन्नेव प्रयत्नग्रहणम् । न चास्यापि प्रयत्नस्य पूर्वकर्माधीनत्वात् प्राथम्यं दुर्ववमिति वाच्यम्, पूर्वकृतकार्य- व्यक्तयपेक्षया प्रकृतकार्यव्यक्तेरन्यतया एतद्विषयकप्रयत्नकूटे आद्यस्य प्रथमत्त्राक्षतेः । तस्य प्रथमस्यापि प्रयत्नस्य परमात्मप्रेरणाधीनत्वांगीकारे उदासीनत्वभंगः । न च यद्यनेनैवं पूर्व कर्म न कृतं स्यात्, नाहमन नियोजयिष्यामि : कृतत्वात्तु एवं नियोजयामि इति नियोजने निर्वन्धं श्रद्धां बिना तत्करणा- देवोदासीनत्वमिति वाच्यम्, तादृशोदासीनत्वस्य पश्चादपि तुल्यत्वात् प्रथममपि प्रयोजयितृत्वस्य तुल्यत्वात् कालभेदेन व्यक्तिभेदेन तत्तत्रिरूपकभाप्यस्वारस्य भंगात् । न च प्रथमप्रवृत्तेरप्यदृष्टा- धीनत्वस्यावश्यकत्वात् अदृस्य च भगवत्संकरूपरूपत्वात् कथं संकल्पानधीनत्यमिति वाच्यम्- अदृष्टस्य सामग्री संघटनद्वारा कार्यकरस्य तदधीनप्रयत्नविषयकत्वेऽपि सामान्येन तद्विषयकत्वं प्रथमम्, विशेषेण तद्विषयकत्वं पश्चादिति वैपश्यस्वीकारात् । उक्तञ्च व्यासायै:, “साधारणोपकार- विशेषोपकारचैपम्येण सर्वासामनुपपत्तीनां परिहृतत्वात्” इति । चामरवीजनाद्यर्थे पेटीं संनिधा- पयति परमात्मनि तस्यां प्रसक्तं नयनप्रसरणं भोगप्रवणस्य राजकुमारस्य भोगहेतुरपि भवति, योग्यतावलात् न तु प्रथमं तद्विप्रयकपरमात्मप्रेरणया । जीवेन व्यानवनोद्देशेन कृतः प्रहारो यद्दच्छ्या तत्समय समापतित प्राण्यन्तरे पतति यथा । एवं दशावयवैषम्यदर्शिवचनज्ञातसामरस्यायैव सूत्रे कृतप्रयत्नेति पदविशेषप्रयोग इति भाष्याशयः । प्रथमप्रवृत्तिसमये तदनिवारण चोपेक्षकत्वम् । एवमुपेक्षकत्वानुमन्तृत्वाद्युपपादनस्य शुतप्रकाशिकायामन तात्पर्यचन्द्रिकायाञ्चैकरूपताया: प्रत्यक्षरमुपलम्भात् उभयोरेकाभिप्रायकत्वे स्थिते पतद्विरोधेन प्रथमप्रवृत्तिद्वितीयप्रवृत्तिरूपमेदं. विना सर्ववैकरूपप्रवर्तकत्वमेवाधिकरणसारावलीष्टमिति वर्णनं न युक्तम् । तथा तदर्थवर्णन- संभवेऽपि, शांकर ते तत्पक्षे अधिकरण पूर्वपक्ष परिहारस्य यथावज्जातत्वे ऽपि, इह संभवत्सामरस्य- त्यागस्यैवायुक्तत्वात् । सामान्याक। रेणापि प्रथमप्रवृत्तिविषयकत्वं परमात्मसंकल्पस्य न युक्तमित्या- शंकायां किञ्चिदरुपप्रवर्तकत्वं प्रथममध्यस्तीत्युपशदनमेवाधिकरण नागबलिचिकीर्षितम् । “वैयथ्य यावता न स्यात् विधानप्रतिषेधयोः । नियन्तृत्वश्रुतेस्तावान् संकोचो न त्वनः परः” इति टीकया- ऽप्ययमेवार्थ उच्यते । अस्यास्य कर्मण इदमिदं फलमिति व्यवस्था तावत् ईश्वरेण कृताऽस्ति । तच फलं विषयानुभवः शास्त्रानुमताननुमतसाधारण: सहकारिसमवधानदशानुसारेण तत्र तत्र भिद्यते । अयमस्य फलमनुभवितुं प्रवर्तनामिति साधारण्येनैव प्रथमं संकल्पयति । देशकालादिवशाजीवप्रवृत्ते- विशेपविषयकत्वे स्थिते अथ तदेवानुमन्यते विशेषेणेश्वरः - इत्येतद्विषये नानोदाहरणसंभवात् तत्र जीवस्य संभवत् स्वातन्त्र्यं सौल- कृतमयन्नशब्दस्वारस्यञ्च नोपेक्ष्यम् । ईदृशस्थले उदासीनत्वा- विरोधि सामान्यरूपं प्रवर्तकत्यम् । कस्यचित् कर्मणः पापचयैव फलं भवति, तत्र प्रथमप्रवृत्तावपि विशेषत पत्र संकल्पः । एष एवेति वाक्यं तु न सर्वविषयकम् एभ्यो लोकेभ्य इति निर्देशेन व्यक्ति- विशेष पर प्रतीतेः । एवं सर्वविषयकत्वायोगेन शांकरवैलक्षण्यमेव श्रीभाष्ये साध्वसाधुकर्मप्रेरण- विषयकवाक्यव्याख्यानेन दर्शितम् । तथा च विशेषप्रवर्तकत्वे गमकं यत्र तत्र सर्वज्ञ प्रथमप्रवृत्तावपि विशेषतः परायत्तत्वम्: सद्भावे उत्सर्गतः सामान्यतः प्रवर्तकत्वमिति अन्तर्यामिश्रुतेरुभय- विपयकत्यान्नातीव संकोच इति । नन्वेवमधिकरणसारावलिभुतप्रकाशिकयोरेकार्थत्वे, “भाष्यादि- ग्रन्थलेशोऽप्यवहित मनसा मजे” इति सूक्तः कथं प्रवृत्तिरिति चेत्-न हीदमुपेक्षकत्वातु- मन्तृत्वादितिरस्कारेण प्रवृत्तम्, किंतु “सर्वासु क्रियासु पुरुषेण कृतं प्रयत्नमुयोग मपेक्ष्य अन्तर्यामी 1

वात्पर्य चन्द्रिकासहिट गीतामाम्बम् 18 14-15. 557 कर्मणि परमात्माख्य कर्तन्तर साहचर्ये जीवस्था नियोज्यताकारणम् ; प्रत्येकमशक्येषु संभूय बहुभिर- नुष्ठीयमानेष्वपि लोके विधिनिषेधतत्फलादिदर्शनात् प्रवृत्तिशक्तस्येच्छायामन्यैरनिवार्यत्वेन स्वातन्त्र्यादि- सिद्धेः । एवम् “कार्यते ह्रायशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणै:” (गी. ३. ५) इत्यादिष्वपि ज्ञानेच्छा- पुरस्कारेण प्रवर्तनात् इच्छाविशेषादेव त्ववासनादिविशेषमूलस्वात् जीवस्य कर्तृत्वं सुस्थितम् । अत एव छल हेतुपञ्चके कर्तेति समाख्यासमाधिना कर्तृत्वेनैव जीवो निरूप्यते । ; , , यतु करणकलेवरशक्तिज्ञानवाच्छादिषु विषमप्रदानम् अहितपवृत्तौ अनिवारणम् अनुमननं प्रत्य- वायजननं च तदप्यनादिपूर्वकर्मवैषम्योपाधिकतया नेश्वरस्य वैषम्यनैर्नृण्यापादकम् । प्रवृतिदेषभ्यस्यादृष्ट- वैषम्यमूलत्वेऽपि तदेवादृष्टं शास्त्रपुरस्कारेणास्य दृष्टादिकमारभते, तदप्येवमिति विधिनिषेधावकाश- लाभः । न हि पूर्वं यज्ञादिकारणमदृष्टं कृतमिति तेनैवेदानीं यज्ञादिकं निष्पद्यते, शास्त्रजन्मबुद्धयादि- सापेक्षत्वात् तस्य । एवं पापहेतुभूतमप्यदृष्टं खबुद्ध्यैव निवृत्तियोग्यतया शासनानर्ह दशामापाद्य पापे प्रवर्तयति तदपि तथेति । अन्यथा, अदृष्टमूलत्वात् हिताहितप्रवृत्त्योर्न शास्त्रापेक्षेति वादिन: ‘पूर्वा- दृष्टेऽपि तथा प्रसङ्गात् स्ववचनविरोधः । अथ अदृष्टमूलत्वे शास्त्रवैयर्थ्यप्रसङ्गः सार्थकं व शास्त्र परै- रभ्युपगम्यत इत्यष्टमूलत्वमेव नोपपद्येतेति मन्यसे तदपि न लौकिक विधिनिषेधयोरपि तथा प्रसङ्गात् । तत्रापि हि सामग्री वैचित्र्यमूलत्वे प्रवृत्तिनिवृत्त्यादिवैचित्र्यस्य किं गामानयेत्यादिनियोगेन ? अथ सोऽपि नियोगः स्वसामग्रयोपनीतः प्रवृत्तिनिवृत्तिसामग्रीमध्यमध्यास्त इति पश्यसि एवं वैदिक- नियोगोऽपीति संपश्येथाः । उर्हि लौकिकमपि नियोगं परित्यजाम इति चेत्; हन्त परस्परसंव्यवहार- व्युत्पत्त्याद्यसंभवात् विलीनं लोकायतेनापीति मूकीभव । एवं सामान्यतः सर्वेषु अदृष्टवैषम्यमूलेष्वपि कर्मसु शास्त्रे सावकाशे तदेव शास्त्रमीश्वरबुद्धिविशेषं चेत् अदृष्टमुपदिशति, तथाविधोऽयमीश्वरः प्रमाण- लागत इति न तत्र परिचोदनाकाशः । न चैष दोषः । यथोक्तमाचार्यैर्वादिहंसा म्बुवा है, 66 1 ‘वैषम्ये सति कर्मणामविषमः किं नाम कुर्यात् कृती ; कि वोदारतया ददीत वरदो वाञ्छन्ति चेत् दुर्गतिभू” इति । परमात्मा स्वानुमतिदानेन प्रवर्तयति” इति भाष्यात् उद्योगमनपेक्ष्य न प्रवर्तयतीति सिद्धया न प्रथमप्रवृत्ती ईश्वरो हेतुरिति न मन्तव्यम् । विशिष्या नुमतिदान एव प्रथमोद्योगापेक्षा, प्रथमोद्योगस्तु सामान्यप्रवर्तनसाध्य एवेति व्युत्पादनार्थं प्रवृत्तमिति । शेषं सारावलिव्याख्यानावसर एव सुविशई कार्यम् । 1 पूर्वाष्टेऽपीति । अदृष्टमूलकत्वात् न शास्त्रापेक्षेति न ; शास्त्राभावे पूर्वादस्याप्यभावात् अदृष्टफलकत्वायोगात् । अतोऽन्वयव्यतिरेकप्रत्यक्ष सिद्धकारणभावस्य शास्त्रज्ञानादेर्न त्यागसंभवः । 2 नतु अदृष्टस्य जीवगतत्वे स्वगतेन ज्ञानादितुल्येन गुणेन पुण्यं पापं वा कुर्वन्तं फलमनुभावयतीति युज्यते अदृष्टस्य भगवत्प्रीत्यादिरूपत्वे स्वयं कारयित्वाऽनुभावयतीति दोषः स्यादिति चेष्ठतीत्यादिरूपत्वेऽपि तस्य जैवपूर्वक्रिया जनितत्वात् तज्जीवविषयकत्वाच्च स्वकार्ये स्वयमेव कारणं भवतीति युक्तः फलानुभव इति

558 श्रीभगवङ्गीता - 18. 16. शक्तिस्सत् कर्मनिष्पत्तये स्वेच्छपा करणाद्यधिष्ठानाकारं प्रयत्नं चारभते तदन्तरवस्थितः परमात्मा स्वानुमतिदानेन तं प्रवर्तयतीति जीवस्यापि स्वबुद्ध्यैव प्रवृत्तिहेतुत्वमस्ति ; यथा गुरुतर शिलामहीरुहादिचलनादिफलप्रवृत्तिषु बहुपुरुषसाध्यासु बहूनां हेतुत्वं विधिनिषेध- भाक्वं चेति ॥ १४ ॥ १५ ॥ तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यकृतबुद्धिवान स पश्यति दुर्मतिः ॥ २६ एवं वस्तुतः परमात्मानुमतिपूर्वके जीवात्मनः कर्तये मति, तत्र कर्मणि केवलमात्मान aai चाकेवर समस्त सिद्धान्तनिष्ठानां साधारणपरिहारसारः— तचदिष्टादृष्टमूलशास्त्रवश्यदशान्वयात् । पुनस्तथानथाप (ट) तिपद्यते ॥ मर्थ साधनत्वेन प्रतीतेः स्वेच्छया पुमान् । प्रवर्तेतेति तादर्थ्यात् सावकाशास्त्र चोदना ॥ इति । अत्र करणकलेबर प्रदानादिसाधारणोपकारसापेक्षया जीवकर्तृत्वस्य परांपेक्षत्वं मनित्यन्ते- नोक्तम् । कर्मनिष्पत्तये इत्यादिना तु प्रवृत्तिविशेष’ जीवम्य स्वातन्त्र्यं दर्शितम् । तत्रापि परस्य किंचित्कारः तदन्तरवस्थित इत्यादिनोक्तः । तं कृतमयवनित्यर्थः ॥ १४ ॥ १५ ॥ यद्येवं पञ्चानां हेतुत्वेऽप्यात्मैव कर्ता, ती कर्तृत्वानुसंधानं आन्तिरूपमेव स्यात् । विधि- निषेधादिसँरक्षणाय कर्तृत्वं तावत् दुस्त्यजम् । न च सहकारिनिरपेक्षकर्तृत्वं प्रनिषिध्यत इति वाच्यम् ; तस्य प्रसङ्गाभावेन प्रतिषेधायोगात् । न हि कश्चित् देहेन्द्रियदण्डचकादिनिरपेक्षः करोमीति मन्यते - इति शङ्कायां नियन्त्रन्तरनिरपेक्षस्वाभाविक कर्तृत्वभ्रमस्य देहाद्यात्मश्रमवनां चानेकाधीने कर्मण्यनन्याधीन स्वाभिमानस्य निवारणमकर्तृत्वानुसंधानमित्युच्यते तत्रैवमिति लोकेन । परमात्मानुमतिपूर्वक इति सर्वनिर्वाहक प्रधानहेतुग्रहः । आत्मानमिति । स्वात्मानमित्यर्थः । अत एव च कर्तृशब्दोऽत्र न पूर्ववत् धर्मसमर्पक:; इतरथा कर्मप्रारम्भ हेतुमित्यध्याहारप्रसङ्गाचेत्यभिप्रायेणाह केवलमात्मानमेव कर्तारमिति । तुशब्दोऽकावधारणार्थो व्याख्यातः । शङ्कानिवर्तकत्वेऽपि वा केवलशब्दोक्तव्यवत्यर्थ एवकारः । नन्वत्र केवलशब्देन खाभाविककर्तृत्वानुवादमात्रं स्यादिति चेन्न; चतुर्भिस्संभूयकरणे प्रस्तुते तदनभिज्ञनिन्दायां तद्द्व्यवच्छेदार्थत्वस्वारस्याद्; तस्यापेक्षितत्वाच्च । तत्र यत् परैरुक्तम, “आत्मनोऽविक्रियस्वभावत्वेनाधिष्ठा- नादिभिस्संहतत्वानुपपत्तेः । विक्रियावतो धन्यैस्संहननं, संहत्य वा कर्तृत्वं स्यात् ; न तु अविक्रियस्यात्मनः केनचित्संहननमस्तीति न संभूयकारित्वमुपपद्यते” इति तदसत् स्वच्पोत्पत्यादिविकार- रहितस्यात्मनः, “डारुण्य मिर्यथा तैलं तिले तद्वत् पुमानपि । प्रधानेऽवस्थितो व्यापी चेतनात्मा- त्मवेदनः || ” (वि. २७.२८) इत्यादिभिः शास्त्रैद्रव्यान्तरेण संहननस्य ज्ञानचिकीर्षाद्यिरचार-

1 1 प्रवृत्तिविशेषे इति । प्रथमप्रवृत्तिरपि यत्न विशिष्येश्वर संकल्पाधीना, तत्रापि जीवस्य ज्ञानचिकीर्षाप्रयत्नवत्त्वरूपस्वातन्त्र्यं न हन्यते । निवृत्तिक्षमस्यानिवृत्त्या तद्वत्वं हि स्वातन्त्र्यमेत्र । यत्र तु सामान्यरूपः संकल्पः, तत्र प्रवृत्तिविशेषे विशेषरूपपरप्रेरणा नधीनप्रवृत्तिकत्वरूपं स्वतन्त्र्यस्ति । इदमेव हि कृतप्रयत्नपरखारस्वदर्शिम। प्यकृदभिसंहितमिति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाप्यम् 18 18 17.

559

मेव कर्तारं यः पश्यति, स दुर्मतिः विपरीतमतिः अकृतबुद्धित्वात् अनिष्पन्नयथावस्थित वस्तु- बुद्धित्वात् न पश्यति न यथावस्थित कर्तारं पश्यति ॥ १६ ॥

यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । वाऽपि स इमाल्ँलोकान हन्ति न निवध्यते ॥१७

परमपुरुष कर्तृत्वानुसंधानेन यस्य भावः कर्तृस्वविषयो मनोवृत्तिविशेषः नाहंकृत: नाहमभिमानकुतः। अहं करोमीति ज्ञानं यस्य न विद्यत इत्यर्थः । वुद्धिर्यस्य न लिप्यते अस्मिन् तथा सहकारिभिस्संभूय कर्तृत्वस्य च स्थापनात्; अन्यथाऽत्रापि पञ्चैव तस्य हेतव इति कर्तुरपि हेतु- त्वेन परिगणनस्य भङ्गप्रसङ्गादिति । स दुर्मतिरिति एतदुक्तस्यैवानुवादः; अन्यथा पौनरुक्त्या दित्यभि- प्रायेणाह विपरीत मतिरिति । अकृतबुद्धिरिहाभ्यात्मशास्त्रैरनिप्पादितबुद्धिः ; तदाह अनिष्यति । ‘यः पश्यति, न स पश्यतीति व्याघातात्, सदपि दर्शनमयथाभावेनासत्कल्पतया निन्द्यत इत्यभि- प्रायेणाह न यथावस्थितमिति । बाह्येषु यथावस्थितदर्शनसंभवात् प्रकृतविषये नियच्छति कर्तारमिति । स्वभाव - अर्थ - शास्त्रप्राव्यतिरिक्तेषु न प्रवर्तेत अवश्यकर्तव्येषु खभावादिप्राप्वपि त्वस्मिन्नधिष्ठानादिषु

यथांश कर्मबन्धन्यस्य प्रवर्तेतेति हृदयम् ॥ १६ ॥

प्रयोजनमुच्यते यस्येति

दुर्मतिस कस्तर्हि सुमतिरिति लोकेन । भावोऽलाभिप्रायः अर्थान्तरादन्वयात् । स च प्रकरणात् समभिव्याहाराच्च विशेष्यते कर्तृ- स्वविषयो मनोवृत्तिविशेष इति । अहंकृतः इत्यत्र कर्तर्थत्वेऽपि मनोवृत्तिविशेषस्याहमभिमानविषय- स्वायोगात् तन्मूलत्वमात्रमिह विवक्षितमित्याह अहमभिमानकृत इति । अलाहंशब्देनाहमभिमान- लक्षणा वा । यद्वा ‘अहंकृत:’ इति ‘भुक्ता ब्राह्मणाः’ इतिवत् कर्तरि क्तः । अहमभिमानकृत इति फलि- तोक्तिः । ननु आत्मनोऽहमर्थत्वात् कथमहमभिमानवर्जनम् ? तल्लाह अहं करोमीति । सावधारणमिदं योज्यम्, अन्यथा साक्षात्कर्तृत्वविरोधात् । एवं कर्तृत्वत्यागे कण्ठोक्के परिशेषात् तेनार्थसिद्धः फल- सङ्गत्यागः बुद्धिर्यस्य न लिप्यते इत्यनूद्यत इत्याह अस्मिन्निति । “नाविरतो दुश्चरितात्” (क.

1 अहमिति । नाहंकृत इत्यस्य यस्य भावः नाहं करोमि किं तु परमात्मेत्याकारक इत्यत्र पर्यवसानम् । द्वितीयपादे तथा निष्कर्षात् ।

2 प्रथमपादे सर्वत्र कार्ये कर्तृस्वाभिमानराहित्यमुक्तम् । अत एव हननरूपकार्य विशेषकभि मानिविलक्षण इति तद्धेतूकरणेन तृतीयपादार्थः । अवैधफलरागप्रा सह मन विश्ये सान्त्रिकस्यागायोगात् न हन्तीति दुर्वन्त्रम् । अतो युद्धे हवेत्युक्तम् । युद्धे हन्तारः सर्वेऽप्यहन्तार एवं धार्मिकत्वात् अतः को मुमुक्षी विशेष इति चेत् न हन्तीत्यस्य काम्ययुद्धकर्तृपुरुषविलक्षण इत्यर्थः । ( न हन्तीत्यस्य हनन- कर्तृत्वत्यागी भवतीत्यर्थः ) हत्वापीत्यस्य भगवदधीन हननकर्तृत्वाश्रयोपीत्यर्थः । युद्धे हन्यमानानां केषाञ्चित् प्रतिबन्धकवशात् कल्याणतमविप्राभावे यो धुननकर्तृत्वसंभावनायामपि साविक- त्यागिनो न हन्तृत्वमित्यप्यर्थः । रिपूणां नारकित्वेऽपि न ते हानिरिति । हननं मारणं वा सुखानुदर्क- वेदना हेतु व्यापारो वा । यथाईतार्थो भान्यः ।

560 श्रीभगवद्गीता - 18 17-18. कर्मणि मम कर्तृत्वाभावादेतत्फलं न मया संबध्यते, न च मदीयं कर्मेति यस्य बुद्धिर्जायत इत्यर्थः । स इमान् लोकान् युद्धे हत्वापि तान निहन्ति न केवलं भीष्मादी- नित्यर्थः । ततस्तेन युद्धाख्येन कर्मणा न निवध्यते । तत्फलं नानुभवतीत्यर्थः ॥ १७ ॥ सर्वमिदमकर्तृस्वाद्यनुसन्धानं सत्वगुणवृद्धयैव भवतीति सवस्योपादेयताज्ञापनाय कर्मणि सभ्वादिगुणकुतं वैषम्यं प्रपञ्चयिष्यन् कर्मचोदनाप्रकारं तावदाह- T ; ; ‘ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता विविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ * ज्ञानम् कर्तव्यकर्म विषयं ज्ञानम्, ज्ञेयं च कर्तव्य कर्म, परिज्ञाता तस्य बोद्धेति त्रिविधा कर्मचोदना । बोधबोद्धय (बोध्य) चोयुक्तो ज्योतिष्टोमादिकर्म विधिरित्यर्थः । तत्र बोद्धव्य. २. २४) इत्यादिप्रतिषिद्धवैघेत रहननम्युदासाय शास्त्रोपक्रमादिसिद्धमनुकुप्याह युद्धे इत्वाऽपीति । न हन्ति हननाभिमान जन्यादृष्टवतया तत्फलसंबन्धयोग्यहन्त्रन्तर विलक्षण इत्यर्थः अभ्यथा ’ हत्वापि न हन्तीति व्याघातात् । यतु परैरतोक्तम् ‘आत्मनो हननकर्तृत्वाभावात् तत्कार्येणाधर्मफलेन न संवध्यत इस्युच्यते’ इति तदसत् ‘यस्य नाहंकृतो भावः’ इति विशेषणवैयर्थ्यात् । अविदुषोऽन्यस्यापि तन्मते कर्तृत्वाभावात् । तस्मिन्नपि च कर्मफललेपस्य मिथ्यात्वाभ्युपगमात् । ‘कथं भीष्मम् ’ (२. ४) इत्यादे: प्रश्नस्य कैमुत्येन प्रतिक्षेपार्थम् इमाल्लोकानिति सामान्येनोच्यत इत्यभिप्रायेणाह न केवल मिति । अत्र न इन्तीत्यस्य न निवध्यते इति व्याख्यानमिति योजना समीचीने गत्यन्तरे संभवति न युक्ता । अतो ‘यस्य नाहंकृतो भावः’, ‘बुद्धि: यस्य न लिप्यते’ इत्यनयोर्हेतुसाध्यभावेनावस्थितयोः फलमपि हेतुसाध्यभावेन न हन्ति न निवध्यते इत्यनूद्यत इत्याह तव इति न निवध्यते इत्यनेन कर्म साध्यमोक्षविरोधिफलानन्वयो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह तत्फलं नानुभवतीति । एतेन, ‘क्रियाकाले नाहंकारः, क्रियोत्तरकाले मया कृतमिति प्रतिसंघानालेप:, न हन्ति, न निवध्यते इत्युमाम्यामैहिका- मुष्मिकप्रत्यवायप्रतिषेध:’ इति योजनान्तरं निरस्तम् ॥ १७ ॥ एवं सास्विक त्यागो विशोधितः । अथ तदर्थ ‘नित्यसत्त्वस्थः ’ (२. ४५) इत्यादिभिर्बहुबा प्रागर्वाक् च प्रसक्ता सत्त्वोपादेयता निरवशेषं विशोध्या ; तत्र मध्ये कर्मचोदनाप्रकारादिकथनं कथं संगच्छत इत्यलाइ सर्वमिति । कर्मचोदनाप्रकारोक्तिस्तदनुबन्धिषु ज्ञानादिषु गुणतन्त्रेविध्यं प्रपञ्चयितुमित्यर्थः । कर्तव्य कर्मविषयमित्यादि । (‘ज्ञानज्ञे यज्ञा शब्दाः सामान्यविषया अपि कर्मचोदनाले विध्यार्थत्वात् विशेषपरा इति भावः । एतेन ज्ञानशब्दस्यात शास्त्रपरत्वव्याख्या निरस्ता । प्रवर्तकवचनरूपचोदना स्व- रूपविलक्षणानां ज्ञानादीनां कथं चोदना मेदत्वोक्तिरित्यवाह बोधबोध्यवोद्वयुक्त इति । ज्ञानादीनां 1 ज्ञायते अनेनेति ज्ञानम् इति शांकरम् यद् ज्ञानं वेतीति 21 श्लोकोकिविरुद्धम् । तथा करणं श्रोतादि, कर्म कर्तुरीप्सिततमं कर्मकारकमित्यर्थ वर्णनमपि न श्लिष्टम् उपरिसा- त्त्विकादि मेदेन निरूपयिष्यमाणायाः क्रियाया: कर्मपदेन, तदन्तरक्र्त्स्योपकरणस्य च करणपदेन ग्रहणस्यैव युक्तत्वात् इति भाष्यटीकयोराशयः ।

त्यवैमन्द्रिकासठि गीताभाष्यम् 18 18 20. ज्ञानतैविध्यम् 1 561 रूपं कर्म विविधं मं करण की कति । करणम् साधनभूतं द्रव्यादिकम् ; कर्म यामादिकम् ; कर्ता अनुष्ठानेति ॥ १८ ॥ । ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणसेदतः । प्रोच्यते गुणसंख्याने यथावच्छृणु ताभ्यपि ॥ १९ कर्तव्य कर्मविषयं ज्ञानम्, अनुष्ठीयमानं च कर्म, तस्यानुष्ठाता च सत्त्वादिगुणभेदत- स्त्रिधैव प्रोच्यते गुणसंख्याने गुणकार्यगणने । यथावच्छृणु तान्यपि तानि गुणतो भिन्नानि ज्ञानादीनि यथावच्छृणु ॥ १९ ॥ सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु नखानं विद्धि सात्विकम् ॥ २० ब्राह्मणक्षत्रियत्रमचारिगृहस्यादिरूपेण विभक्तेषु सर्वेषु मृतेषु कर्माधिकारिषु येन ज्ञानेन चोदवानुवन्मात्रेण विधाशयोक्त प्रकारत्वमित्यर्थः । एवं विविध कर्मसंग्रहः इत्यस हेतुद्वय- सहितखरूपेण त्रैविध्यम् । अनुत्ता विषयवैविध्यान्तरोक्तिशङ्काथ्युदासाय विष्वभ्यतमं विविच्यत इत्याह aafi | संग्रहशब्दस्य कर्मणि व्युत्पत्तिमाह संगृह्यत इति । कर्मैव संग्रह इति कर्मधारयः । कर्मणो वा संग्रह: । ‘श्रीर्विजेत’ (आप औ ६. ३१. २५) ‘दना जुहोति’ (, ६. २५. १०) इत्यादि- प्रतिपादित क्रियाकरणमिह करणशब्देनोच्यते । फलापेक्षया तु कर्मण एवं करणत्वादित्यभिप्रायेणाह साधनभूतं द्रव्यादिकमिति । आदिशब्देन जात्यादिग्रहणम् । नन्वत्र ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं तदेव करणमित्युच्यते ज्ञानादित्रयमेव हि करणकर्मकर्तृशब्दैर्विवृतमिति युक्तम् अत एव हि ज्ञानं कर्म चकर्ता चेत्यनन्तरानुवादसंगतिरिति चेत् — मैदन् शब्दस्वारस्याभावात् उक्तमात्त्रस्य च शब्दान्तरेण पुनरभिधाने प्रयोजनाभावात् उक्तावान्तरविभजनस्य तु विकोपयुक्तत्वादिति भावः । कर्तृकरणसमभिव्या- हारात् कर्मशब्दोऽपि कारकविशेषविषय इति कामपाकरोति कर्म यागादिकमिति । क्रियास्वरूयं हि गुणतस्त्रिविधं विमक्ष्यते (विभजिप्यते) इति भावः । नियोज्यावस्थतया परिज्ञातेति निर्दिष्ट एव अनुष्टावस्थतया पुनः कर्मशेषतया तत्पकारखेन कर्तेति व्यपदिश्यत इत्याह कर्ता अनुष्ठातेति ॥ १८ ॥ i

; J ; w” ‘ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता’ इत्युक्ता एव पदार्थाः ज्ञानं कर्म च कर्ता चेत्यनूद्यन्ते । ज्ञातृत्व - कर्तृत्वयोरवस्थाभेदमावत्वात् ज्ञानोकस्यैव (कर्तुक्त्यैव ?) ज्ञातुरपि सिद्धेरिहानुक्ति; ज्ञेयशब्दस्य च कर्मविषयत्वात् । करणं तु कर्मानुप्रविष्टत्वान्न पृथग्विमक्ष्य (जिष्य) ते । गुणसंख्थानशब्देन सांख्यराद्धान्तविवक्षायां प्रमाणाभावात् प्रकृते चानुपयोगात् गुणस्वरूपगणनेच ज्ञानादेरनुप्रवेशा- भावात् गुणकार्यगणन इत्युक्तम् । यथावच्छृणु - यथावच्छ्रषणयोग्यमवधानं कुर्वित्यर्थः । यथाव - दिति विवक्षित प्रकारमाह गुणतो भिन्नानीति ॥ १९ ॥ सात्त्विकज्ञानादिकथनं कर्तृत्वे गुणपारतन्त्र्यज्ञापनार्थम् । सर्वभूतशब्दाभिप्रेतमनात्मविद्भिरनु- संहितं वायदे कियमाद ब्राह्मणेत्यादिना । ज्ञानशब्दस्यास प्रकृतकर्म चोदनानुबन्धिकर्मानुष्ठानदशमां वि (1 संग्रहात इति धात्वर्थरूपभावमाले व्युत्पादनमित्याशयेन पक्षान्तरमाह कर्मणो वा संग्रह इति । अनुष्ठापकपाणस्य चोदनापदेन गृहीतत्वात् संग्रहपदेनानुष्ठानग्रहणं युक्तमित्याशयः । -71 562 श्रीभगवद्गीता - म. 18. 20. एकम आत्माख्यं भाव, तत्राप्यविभक्तम् ब्राह्मणत्वाद्यनेकाकारेष्वपि भूतेषु पिवदीर्घादिविभाग- वत्सु ज्ञानाकारे आत्मनि विभागरहितम्, अन्ययं व्ययस्वमावेग्वपि ब्राह्मणादिशरीरेषु अव्ययम् अधिकृतं फलादिसङ्गान व कर्माधिकार वेलायामीक्षते, तत् ज्ञानं साचिकं विद्धि ॥२० पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नाना भावान् पृथग्विधान् । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥ J ज्ञापन (ज्ञान ?) परत्वात् कर्माधिकारिष्विति भूतानि विशेषितानि । भावशब्दोऽल पदार्थपर्याय: । एकमिति जात्यैक्यविवक्षयोच्यते ; आत्मबहुत्वस्य प्रागेव समर्थितत्वात्, अद्वैतदर्शनं सात्त्विकज्ञान- मिति परोक्तस्य निर्मूलत्वात् ; नानाभावानिति चानन्तरं बहुत्वोके:, साम्यानुसन्धानप्रपञ्चनस्यात्र प्रत्यभि- ज्ञानात् कर्तेति प्रकृतप्रत्यगात्मविषयत्वौचित्येन परमात्मपरत्वायोगाचेत्यभिप्रायेणाह आस्माख्य- मिति । सितदीर्घेत्यादिना, “गवामनेकवर्णानां क्षीरस्य त्वेकवर्णता” (अ. वि. उ ) इत्यादिश्रुति- सूचनम् । अत्र सर्वभृतशब्देन ब्राह्मणत्वादिजातिग्रहणात् गुणाद्यवान्तरविभागपरो विभक्तशब्द इति च भावः । केनाकारेणैकत्वमित्यवाह ज्ञानाकार इति । प्रतिषिध्यमानस्य व्ययस्य प्रसञ्जकमाह व्यय- स्वभावेष्वपीति । प्रागुक्तं फलादिसङ्गरूपविकृतिरराहित्यमप्यविकृतत्वपरेणान्ययशब्देन संगृहीतमित्याह फलादिसङ्गानहं चेति । सङ्गोऽव संबन्ध: अनुभव इत्यर्थः । इच्छापरत्वेऽपि भोगोऽर्थसिद्धः । कर्मचोदनानुबन्धिज्ञानफलत्वात् कर्माधिकारवेलायामित्युक्तम् । मयेदं कर्तव्यमित्यनुसंधानदशाया- मित्यर्थः । येन ज्ञानेन ईक्षते विषयीकरोतीत्यर्थः ॥ २० ॥ ; 1 आरमनीत्यस्य स्वस्मिन्नित्यर्थः । आत्मस्वरूप इति यावत् । 2 कर्तेति प्रकृतेति । अधिष्ठानं तथा कर्ता इति कर्तृशब्दो केत्यर्थः । । 3 परमात्मपरत्वायोगाश्चेति । यद्यपि सर्वभूतेषु विभक्तेषु नानाजीत्रेषु व्यापित्तमविभक्तं भाव- परमात्मानं येन गृह्णाति तत् ज्ञानं सात्त्विकमित्यर्थः स्वरसो मुख्यश्च । एकपदस्य साम्यपरत्वक्लेशोऽपि नास्ति अथाप्यत्र सात्त्विकत्यागविशिष्टकर्मानुष्ठानसंदर्भ कर्मयोगापेक्षित-तदन्तर्गतजीवात्मज्ञानं विहाय अप्रधानभूतस्य भक्तियोगे मुख्योपयोगिनः परमात्मज्ञानस्य ग्रहणं न स्वरसम् । कर्तृत्वं गुणेष्वारोप्यापि कर्मयोगादिकरणसंभवात् तदाऽप्यवश्यापेक्षितं जीवात्मज्ञानमेव । वक्ष्यमाण ना- नाभाव प्रतिकोटिभूत एव चैको भावोऽत्र वक्तुमुचितः इति तत्परतयैव भाष्ये व्याख्यानमिति भावः । कर्मज्ञानं साविक राजसादिसर्वाधिकार्यपेक्षितम् । सात्विकापेक्षितं तु आत्मज्ञानमेव । 4 ननु नानाभावज्ञानस्य तामसाधिकारिसाधारण्यात् को राजसे विशेष इति चेत्-उच्यते- सत्यम् ; भाष्येप्युन्तरश्लोके पूर्ववदेवेति पदेनाविशेषो शाप्यते । एवं तु मेदः - अनेककर्मव्यासक्तत्वं सात्त्विकेऽप्यस्ति । परं तु व्यवसायात्मकबुद्धिमत्त्वादुत्कृष्टमेकमेव लक्ष्यं तत्र तदुचितमात्मैक- रूपत्वज्ञानञ्च । राजसे आत्मवैविध्यज्ञानं नानाफलार्थनानाप्रवृत्तिश्च । तामसे एकक्षुद्र- फलमानोदेशेन एकलैव कर्मणि सर्वकर्मविषयव्यासङ्गतुल्यः संगः, इतरतोनिवृत्तिश्चेति । एवञ्च “सितदीर्घादिपृथकृत्वेन च फलादिसंयोगयोग्यान्” इति अनेकफलसंगकथनात् नामस व्यावृतिः । राजसानां क्षुद्राक्षुद्रसर्वफलदृष्टिः । तामसानां क्षुद्रमाते । एकस्मिन्नित्यस्य क्षुद्रत्वेनैकरूपे इत्यर्थः ॥

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाभ्यर 18. 21-22 . 563 सर्वेषु भूतेषु ब्राह्मणादिषु ब्राह्मणाद्याकारपृथक्त्वेनात्माख्यानपि भावान् नानाभृतान् सितदीर्घादिपृथक्त्वेन स पृथग्विधान् फलादिसंयोगयोग्यान् कर्माधिकारवेलायां यत् ज्ञानं वेति, तत् ज्ञानं राजसं विद्धि ॥ २१ ॥ यत्तु कृत्स्नधदेकस्मिन् कार्ये सक्तमहे ( है ) तुकम् । अतत्त्वार्थववल्पं च तत् तामसमुदाहृतम् ॥२२ यत्तु ज्ञानम्, एकस्मिन् कार्ये एकस्मिन् कर्तव्ये कर्मणि प्रेतभूतगणाधाराधनरूपे अत्यल्पफले कृत्स्त्रफलवत् सक्तम्, अहेतुकम् वस्तुतस्त्वकत्त्रफलवत्तया तथाविधसङ्गहेतु रहितम् अतत्त्वार्थवत् पूर्ववदेवात्मनि पृथक्त्वादियुक्ततया मिथ्याभूतार्थविषयम्, अत्यल्पफलं च प्रेतभूताद्याराधनविषयत्वादल्पं च तत् ज्ञानं तामसमुदाहृतम् ॥ २२ ॥ ; पृथकत्वादिशब्दानां पुनरुक्तिपरिहारायाह ब्राह्मणाद्याकारपृथम स्वेनेति । सर्वेषु भृतेव्विति विशिष्टानुवादः तत्र भावानिति विशेष्यनिष्कर्ष इत्यभिप्रायेणाह आत्माख्यानपि भावानिति । पृथक्त्वेन च पृथग्विधान् पृथक्त्वेन विशेषितानित्यर्थः । जातिभेदविशेष्य भेदगुणादिभेदपरतया पृथक्त्वनानापृथग्विधशब्दानामपुनरुक्तिः । उक्तव्यतिरेकपरतया फलादिसंयोगयोग्यत्वोक्तिः । ज्ञानं वेतीति कर्तृत्वोपचारः ॥ २१ ॥ कार्यशब्दोऽत्र नोत्पत्तिपात्रपरः (नोत्पत्तिमत्परः ? ) ; स्वकर्तव्यविषयत्वात् । एकशब्दश्च सङ्गा- नर्हत्वाय फलद्वारा परिमितपरः; तस्यापि हेतुः प्रागुक्तपरिमित शक्तीनामाराघनत्वमित्यभिप्रायेणाह एक- स्मिन कर्तव्ये कर्मणि प्रेतभूतगणाद्याराधनरूपेऽत्यल्पफल इति । कर्मखरूपकार्यमा त्रस्यापि सङ्गयोग्यत्वाभाव: (बाय ?) तत्त्रापि फलविवक्षायामाह (वक्षामाह ?) (वक्षया आह ?) कुत्तफलवदिति । कृत्स्नफलहेतु भूतकर्मणीवेत्यर्थः । कार्यभूतस्य ज्ञानस्य सङ्गस्य वा कारणमात्रनिषेधायोगात् प्रेक्षावत्सङ्गहेतु रिह प्रतिषिध्यत इत्याह वस्तुत इति । अहैतुकमिति पाठेऽपि हेतुकादन्यत्वविवक्षयाऽयमेवार्थो ग्रामः । पूर्ववदेवेति । राजसवदित्यर्थः । एकस्मिन् कार्ये सक्तमहेतुकमित्यनेनैव रूपफलत्वसिद्धेः खद्योत प्रकाशवत् स्वरूपत एवाल्पत्वं स्वारसिकमरूपशब्देन विवक्षितमित्यपुनरुक्तिरित्यभिप्रायेण अत्यल्पफलं च प्रेतभूताषा- राधनविषयत्वादल्पं चेत्युक्तम्। “सत्त्वात् संजायते ज्ञानस्” ( १४. १७) इति पूर्वोक्तं तु राजस तामसज्ञानयोरज्ञानत्वविवक्षया । उक्तं हि “एतज्ज्ञानमिति प्रोकमज्ञानं यदतोऽन्यथा” (१३. ११) इति । 1 उक्तव्यतिरेकेति । पूर्वश्लोके अव्ययपदविवक्षिता विकृत रूपाचैव्यतिरेकप्रदर्शन येत्यर्थः । पृथग्विधा- नित्यस्य विकृतानित्येवमथन्तिरं वा भाव्यम् । 2 कर्मस्वरूप कार्यमावस्य कर्मरूपस्य कार्यपदार्थस्य कृत्स्नस्य । 3 शांकरे निर्विशेषाद्वैतज्ञानं सात्विकम्, वेदोत्थमेव अनेकात्म दिरुपद्वैतज्ञानं राजसम् देहपरिमाणो जीवात्मा, दारुपाषाणादिरीश्वर इत्येवं नानाक्षपणकज्ञानं तामसमिति विभागः कृतः । स न युक्तः । कर्मोपयोगिज्ञानस्यैव वाच्यत्वात् अद्वैतज्ञानस्य तद्विरोधित्वात् । सप्तदशाध्याये वैदिक एव श्रद्धात्रयविभागवत् वैदिकशान एव वैविध्यवचनस्य युक्ततया जैनादिग्रहणायोगाच्च । अन तु भाष्ये सात्विकत्यागयुक्तक मनुष्ठानोपयोगिज्ञानं सात्विकम् अधिकसुखाद्यर्थानेकदेवादिशरीर- परिग्रहार्थं कर्मज्ञानं राजसम्, अतिक्षुद्रफल मात्रव्य (सक्त पुरुषगतं तदर्थज्ञानं तामसमिति विभाग इष्टः। 1 सात्विकत्यागयुक्तकर्मानुष्ठानोपयोगिज्ञानं

I 564 एवं श्रीभगवद्गीता म. 18 28-25. कर्मविध्यम्

कर्तव्यकर्म विषयज्ञानस्याधिकार वेलायामधिकार्येशेन गुगतस्त्रैविध्यमुक्त्वा अनुष्ठेयस्य कर्मणो गुणतस्त्रैविध्यमाह - नियतं सङ्गरहितमरागद्वेपतः कृतम् । अफलप्रे सुना कर्म यत् तत् सात्त्विकमुच्यते ॥ २३ नियतम् स्ववर्णाश्रमोचितम् सङ्गरहितम् कर्तृत्वादिसङ्गरहितम्, अरागद्वेषतः कृतम् कीर्तिरामात् अकीर्तिद्वेषाश्च न कृतम् अदम्भेन कृतमित्यर्थः ; अफलप्सुना अफलाभिसन्धिना कार्यमित्येव कृतं यत् कर्म तत् साविकमुच्यते ॥ २३ ॥ यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तन् राजसमुदाहृतम् ॥ २४ यसु पुनः कामेप्सुना फलप्रेप्सुना साहकारेण वा वाशब्दार्थे कर्तृत्वाभिमानयुक्तेन च, बहुलायासं यत् कर्म क्रियते, तत् राजसम् बहुलायामिदं कर्म मत्र क्रियत इत्येवंरूपामि मानयुक्तेन यत् कर्म क्रियते, तत् राजनमित्यर्थः ॥ २४ ॥ अनुवन्ध क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौख्यम् । मोहादारभ्यते कर्म यत् तन् नामग्यमुच्यने ॥ कृते कर्मण्यनुवध्यमानं दुःखमनुबन्धः ; यः कर्मणि क्रियमाणे अर्थविनाशः ; हिंसा तत्र प्राणिपीडा ; पौरुषम् आत्मनः कर्मसमापन गामर्थ्यम् एतानि अनवेक्ष्य अधिकाशेनेति । अविभक्तत्वविभक्तत्वादिविशेषितकर्माकारानुसंधानेनेत्यर्थः । विशिष्टं कर्मणि विशेषणतयाऽधिकारिणः अंशत्वोक्तिः । यद्यपि शब्दो विभज्य फलसङ्गकर्तृत्वत्यागप्रतिपादने विशेषविषयः, तथाऽपि सङ्गरहितमित्यत्र संकोचकाभावादनित्वाच कष्टोक्त फलपेप्सानिरिक्तसामान्य- विषय इत्याह कर्तृत्वादिसङ्गरहितमिति । आदिशब्देन भमका गृखते । ‘गुक्तसङ्गोऽनबादी’ (२३) इत्यादिकथितः कर्तृधर्म इह तद्द्वारा कर्मविशेषणत्वेन योजितः । ब्रह्मणि रागात् संसारपाच क्रिय. माणस्य कर्मणः कथमरागद्वेषतः कृतत्वमित्यवाह कीर्तिरागादकीर्तिपाञ्चति । सङ्गशब्दपुनरुक्ति धानेन परिहृता । अकारस्यासमस्तत्वविवक्षया वा फलितोक्तिविवक्षया वा न कृतमित्युक्तम् । ‘तपो दम्भेन चैव यत्’ (१७. १८) इत्याद्युक्तप्रतिषेधार्थमिदमित्यभिप्रायेणाह अम्भेनेनि । कार्यमित्ये वेति सात्त्विकत्यागस्मारणम् ॥ २३ ॥ कामेप्सुनेत्यनेन अपलप्रेप्सुनेत्युक्तविपरीतोति व्यनक्ति फलप्रप्नेति । संबन्धसामान्य- षष्ठयाल समासः । अत्र विकल्पाद्यसंभवात् वाशन्दश्वार्थ इत्युक्तम् । प्रवृत्तिप्रधानर जो मूलतया अनुपयुक्तप्रयासमिश्रणात् बहुलायासत्वम् । तत्र च सर्वत्र स्वयमेव हेतुरित्यभिमानः साहंकारशब्देन विवक्षितः । तत एव बहुलायासपदं च सप्रयोजनमित्यभिप्रायेणाह बहुलायासमिदं कर्म मयेवेति ॥ २४ वयशब्देन तादात्विकार्थव्ययदोषविवक्षणादुपसर्गशक्त्या न अनुवन्वशन्द एतत्संबन्धिनया पञ्चाद्भाविदुःखपर इत्याह कृते कर्मणीति । हिंसा स्वविषया परविपया चैन्यभिप्रायेण तत्र प्राणिपीडेनि सामान्योक्तिः । दैवनिसंवन्धिन: पौरुषस्य तुरुपसंन्धी समधानरूपतामाह आत्मनः कर्मसमापन सामर्थ्यामिति । मत्रिष्यतोऽनुबन्धादेः साक्षात्कारासंगवान युक्तिनिरागमैश्व

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 25-28 कर्तृलैविध्यम् 565 अविमृश्य, मोहात् परमपुरुषकर्तृस्थाज्ञानाद यत् कर्मारभ्यते, तत् ममुच्यते ॥ २५ ॥ मुक्तसमवादी नृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्धयसिद्धयोनिर्विकारः कर्ता साविक उच्यते ॥ मुक्तसङ्गः फलसङ्गरहितः अनहंवादी कर्तृत्वाभिमानरहितः, मृत्युत्साहसमन्वितः प्रारब्धे कर्मणि यावत्कर्ममाप्ति अवर्जनीयावधारणं धृतिः ; उत्साहः उद्युक्तचेतस्त्वम् ताभ्यां समन्वितः सिद्ध्यसिद्वयोर्निर्विकारः युद्धादौ कर्मणि तदुपकरणभूतद्रव्यार्जनादिषु च सिद्धय- सिद्धविकृतचित्ताकर्ता साविक उच्यते ॥ २६ ॥ " रागी कर्मफलप्सुलुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । शोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ रागी यशोर्थी, कर्मफलपेप्सुः कर्मफलार्थी; लुब्धः कर्मापेक्षितद्रव्यव्ययस्वभावरहिता, हिंसात्मकः परान् पीडयित्वा तैः कर्म कुर्वाणः, अशुचिः कर्मापेक्षितशुद्धिरहितः, हर्षशोका- न्वितः युद्धादौ कर्मणि जयादिसिद्ध्यसिद्धयोर्हर्षशोकान्तिः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ २७ अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैकृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ २८ अयुक्तः शास्त्रीयकर्मायोग्यः, विकर्मस्था, प्राकृतः अनधिगतविद्यः, स्तव्धः अनारम्भ- अपरामर्शोऽज्ञानवेक्षणमित्याह अभिमृश्येति । अनुबन्धाद्यज्ञानस्य पृथ (प्रा) गुक्तत्वात् प्रक्रान्ताकर्तृत्व- ज्ञानप्रत्यनीकोsa मोहशब्दार्थ इत्याह परमपुरुषेति ॥ २५ ॥ अहंवादीत्यनेन कर्तृत्वाभिमानरूपसंगस्य पृथङ्निषेधात् मुक्तसङ्ग इत्यत्र सङ्गशब्दः संकुचितविषय इत्याह फलसङ्गरहित इति । तत एव कर्मणि स्वकीयतानुसन्धानरूपसङ्गोऽपि प्रतिषिद्धः । अहंवदनशीलः अहंवादी तदन्योऽनहंवादी तत्र मनःपूर्वा हि वागित्यभिप्रायेणाह कर्तृत्वा मिमानरहित इति । कर्तृत्वस्य विविच्यमानत्वात् तदुपयुक्ता धृतिरिह विवक्षितेत्याह आरब्ध इति । प्रयत्नरूपस्पशेत्साहस्य कर्तृशब्देनैव सिद्धत्वात् राजसादिकर्तृसाधारण्याच्च विशेषविवक्षामाह उद्यतचेतस्त्व- निति । मुक्तसङ्ग इत्यनेन स्वर्गादिफल सङ्गनिवृतेरुक्तत्वात् सिद्ध्यसिद्धयोर्निर्विकार इत्यस्य दृष्टफलविषयतामाह युद्धादाविति । मुक्तसङ्गत्वफलं वा निर्विकारत्वम् ॥ २६ ॥ कर्म फलप्रेप्सुरित्यनेनानुभविकखर्गादिफलार्थित्वस्याभिवानात् रागीति आनुषङ्गिकदृष्टफलसनविवक्षा- माह यशोर्थीति । अपात्रययादिराहित्यस्य गुणत्वात् कर्मापेक्षितेति विशेषितम् । “काममात्मानं भार्या पुत्रं वोपरुन्ध्यात् ; न रखेव दासकर्मकरम्” (आप. २.४.९.११) इत्याद्युक्तविपरीतस्वभावताऽत्र हिंसा- त्मकशब्देन विवक्षितेत्याह परान्पीडयत्वेति । कर्तृत्योपयोगाय तेः कर्म कुर्वाण इति फलितोक्तिः । एवं कर्मापेक्षिनशुद्धिरहित इत्यपि । न हि दर्शनस्पर्शना दियोग्यशुचित्वमात्रेण कर्मण्यतानिप्पत्तिरिति भावः ॥ अवघानाभावादेः प्राकृत इत्यादिना सिद्धेः अयुक्तशब्देन अनर्हत्वं विवक्षितमित्याह शास्त्रीयेति । अशुचिशब्दनिर्दिष्टात् राजसस्यायोग्यत्वादधिकमयोग्यत्वमिह विवचितमित्याह विकर्मस्थ इति । एवं हि तस्थायोग्यतातिशयः यथा “शैभान् पाशुपतान् स्पृष्टा लोकायतिकनास्तिकान् । विलाम् विजान् शूद्रान् सचेलो जलमाविशेत् ||” (….) इति । शास्त्राध्ययनतदर्थोपदेशादि -

566 + श्रीभगवद्गीता - अ. 18 28 29 बुद्धिवैविध्यम् 7 शीलः शठः अभिचारादिकर्मरुचिः, नैकृतिकः वञ्चनपरा, अलसः आरब्धेष्वपि कर्मस मन्दप्रवृत्तिः, विषादी अतिमात्रावसादशीलः दीर्घसूत्री अभिचारादिकर्म कुर्वन् परेषु दीर्घकाल- वनपर्यालोचनशीला, एवंभूतो यः कर्ता, स तामसः ॥ २८ ॥ एवं कर्तव्य कर्मविषयज्ञाने कर्तभ्ये च कर्मणि अनुष्ठातरि च गुणतस्त्रैविध्यमुक्तम् ; इदानीं सर्वच सर्व पुरुषार्थनिश्चयरूपाया बुद्धेर्धृतेश्व गुणतत्रैविध्यमाह - दुर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनंजय ॥ २५ बुद्धिः विवेकपूर्वकं निश्चयरूपं ज्ञानम् ; धृतिः आरब्धायाः क्रियाया विघ्नोपनिपातेऽपि जनित सास्विक कर्मानुष्ठानानुगुणविशेष राहित्यं प्राकृतशब्देन विवक्षितमित्याह अनधिगतविद्य इति । पूज्येष्वपि त्वरितावश्यकर्तव्ययथोचितपणामाद्यारम्भविपरीतं स्तिमितस्वभावत्वमिह स्तव्धशब्दार्थ इत्याह अनारम्भशील इति । गूढविप्रियकृत्त्वं शठत्वम् । तच प्रकरणात् शास्त्रोदिततामस कर्मद्वारेत्याह । । अभिचारादिकर्मरुचिरिति । पुनरुक्तिपरिहाराय मायाप्रतारणादिलौकिक कर्मद्वारा नैकृतिकत्वमाह वञ्चनपर इति । ‘श्वः कार्यमद्य कुर्वीत’ इति न्यायात् शास्त्रीयेषु त्वरितेन भवितव्यम् । तद्वैपरी- त्यमिहाऽऽस्यम् । सज्ञानारम्भस्य स्वन्धशब्देनोक्तत्वात् आरब्धेष्विति विशेषितम् । विषादीत्यत्र घातोरेवावसादार्थत्वात् उपसर्गेण तत्प्रकर्ष:, प्रत्ययेन ताच्छील्यै च विवक्षितमित्याह अतिमात्राव सादशील इति । अवसादध लक्षितो वाक्यकारेण, ““देशकालवैगुण्याच्छोकवस्त्वाद्यनुस्मृतेश्च ततं दैन्यममा- स्वरत्वं मनसोऽवसादः” इति । प्रारव्यकर्मणां शीघ्रम समापनरूपमन्दप्रवृतित्वादेरल सा दिश देन निर्दिष्टत्वात् अवययशक्तेः शठा (शाय्या) दिसमभिव्याहारस्य चानुगुण (णं) (णतया १) दीर्घसूत्रत्वं विशिनष्टि अभिचारादिकर्म कुर्वन् परेषु दीर्घकालवर्त्यनर्थपर्यालोचनशील इति । ‘सूत्र सूत्रणे’ इति धातुः । सूत्रणं चिन्तनम् ; ताच्छील्यार्थप्रत्ययः ; दीर्घसूत्रणात् दीर्घमूली । निरपराधशकुन्तादिग्रहणार्थदीर्घसूत्र- कर्तृसमानतया दीर्घसूतीत्यौपचारिकंग्रहणं तु मन्दमिति भावः ॥ २८ ॥ ; ; ज्ञानवैविध्यमुक्तम् पुनर्बुद्धिवैविध्यं वक्ष्यते तत्र पर्यायतया पुनरुक्तिशङ्कां परिहर्तुमुक्तस्य विशेषविषयतामनुवदति एवं कर्तव्य कर्मविषयज्ञान इति । प्रकृतोपयुक्तमनन्तरं प्रस्तूयत इति संगत्यभि- प्रायेणाह इदानीमिति । ज्ञानत्रैविध्यं पूर्वोक्तम्, पुनरिह त्रैविध्यकथनं किमर्थमिति शङ्कायामनुष्ठान- दशाभाष्यनुसंधानाद्विलक्षणस्तद्धेतुतया ततः पूर्वभा विशास्त्रादिजन्योऽध्यवसाय इह बुद्धिशब्दार्थ हत्याह सर्वतश्व सर्व पुरुषार्थ निश्चयरूपाया इति । एतेन ‘ज्ञानं बुद्धेर्वृतिः, बुद्धिस्तु वृत्तिमती’ इति परोक्तं निरस्तम् । तदेव व्यनक्ति बुद्धिर्विवेकपूर्वकं निखयरूपं ज्ञानमिति । विवेकपूर्वे पक्षान्तरप्रतिक्षेप- पर्यन्तविचारपूर्वमित्यर्थः । प्रस्तुतत्रिविधानुष्ठानोपयुक्तप्रकारेण त्रिविधाया धृतेस्साघारण रूपमाह आर- 1 स्वरितेति । त्वरितेन त्वरया त्वरितं वा कर्तव्येत्यर्थः । 2 वाक्यकारग्रन्थस्यार्थः श्रीमाण्य (जि. ल. सि.) व्याख्यानेषु द्रष्टव्यः । अनुवदतीति । पूर्वोकशानस्य कर्मचोदनान्तर्गतत्वात् कर्तव्यविपयकशान- रूपत्वं ज्ञातमेव, बुद्धेरस्यास्तु बन्धमोक्षाद्यनेकविषयकत्वात् सर्वार्थानित्युक्तया च ततो मित्रता ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 29-80. 567 धारणम्, तयोस्त्वादिगुणतस्त्रिविधं भेदं पृथक्त्वेन प्रोच्यमानं ‘यथावच्छृणु ॥ २९ ॥ प्रवृत्तिं च निवृत्ति व कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं व या वेत्ति वुद्धिः सा पार्थ साविकी ||३० प्रवृत्तिः अभ्युदयसाधनभृतो धर्मः, निवृतिः मोक्षसाधनभृतः”, तावुभौ यथान स्थिती या वृद्धिमेति कार्याकार्ये सर्ववर्णानां प्रवृत्तिनिवृत्तिधर्म योरन्यतरनिष्टानां देशकालावस्थाविशेषेषु ‘इदं कार्यम् इदमकार्यम्’ इति या वेत्ति ; भयाभये - शास्त्रातिवृत्तिर्मयस्थानं तदनुवृत्तिरभय- स्थानम् [इति(ते उमे) या वेत्ति ?] बन्धं मोक्षं च संसारयाथात्म्यं तद्विगमयाथात्म्यं च या वेति सा साविकी बुद्धिः ॥ ३० ॥ $ , बधाया इति । अयमपि संकल्पदार्थ्यादिरूपो बुद्धिखभावविशेष एव । गुणतो विभक्के वाच्ये वचने वासंकीर्णखरूपेऽन्वयात् त्रिविधपृथक्त्व शब्दयोरपुनरुक्तिमाह त्रिविधं मेदं पृथक्त्वेन प्रोच्यमान- मिति । एवं बुद्धधादिकार्य कास्परस्य अशेषेणेत्यस्य श्रवणेऽन्वयादपुनरुक्तिः यथावच्छृष्विति दर्शिता । सावधानं संशयविपर्ययरहितं शृण्वत्यर्थः । दिग्विजये मानुषदेवधनवत् शमादिधनं च जेतव्य- मिति संयुद्धेर्भावः ॥ २९ ॥ कार्याकार्यशब्दाभ्यां पुनरुक्तिशङ्कापरिहाराय “प्रवृत्तिलक्षणं धर्मे प्रजापतिरथाब्रवीत् । निवृत्ति- लक्षणं धर्ममृषिर्नारायणोऽब्रवीत् ॥” ( भा. मो. २१९.४.२ ) इत्याद्यनुसारेण प्रवृत्तिनिवृत्ति- शब्दयोः प्रधानकर्मविषयत्वमाह अभ्युदयसाधनभूत इत्यादिना । राजसतामसबुद्धयोः अयथावदि- त्यादिविशेषणात् इहार्थतस्तन्निवृत्तेर्विवक्षितत्वज्ञापनाय यथावस्थितत्वोक्तिः । कार्याकार्यशब्दयोरिह प्रकृत प्रधानकर्मेतिकर्तव्यता भूतदृष्टादृष्टव्यापारपरत्वमाह सर्ववर्णानामित्यादिना । तत्र सूक्ष्मघवेद्यत्वाय देशकालावस्थाविशेषेष्विति विशेषितम् । साथैते हि “शरीरं बलमायुश्व वयः काले च कर्म च । समीक्ष्य धर्मवित् बुद्धधा प्रायश्चितानि निर्दिशेत् ॥” ( वो सु. १. १. १६) इति ; “देश काल तथाऽऽत्मानम् " (….) इत्यादि च । अत्र शक्याशक्ययोरपि कार्याकार्यशब्दाभ्यामेव ग्रहणम् । भयाभययस्वरूपज्ञानस्य सर्वसाधारणत्वादिह तन्निमित्तज्ञानं विवक्षितम् तच्च प्राकरणिकविशेष- विषयमाह शास्त्राविवृतिर्मयस्थानमिति । बिभेत्यस्मादिति भयम् सर्वप्रशासितुरीश्वरादेव हि तत्त्वविदां भयमभयं च । न हि तत्प्रेरणमन्तरेण केनचिह्नाधितुमबाधितुं वा शक्यम् । ततस्तदा- ज्ञानुवृत्त्यतिवृत्ती एव भयाभयनिमित्तमिति भावः । बन्धमोक्षसद्भावज्ञानस्यापि साधारण्यात याथात्म्य- मिति विशेषित । न्धस्य मिथ्यात्वादिवाद: मोक्षस्य पाषाणवद्भावादिमतं च याथात्म्य शब्देन व्युदस्तम् | वेत्तीति कर्तृत्वोपचारः; स्वाच्छन्द्येन विषयीकरोतीत्यर्थः ॥ ३० ॥ 1 कर्मचोदनेति शास्त्रीयांश एव सात्त्विकादिविधोत्तत्या अन्यत्रायं विभागो नास्ति किमिति शंकायां वुद्धेरित्याद्यारम्भः । तत्र अशेषेणेति प्रयोगात् बुद्धिपदेन तत्त्वादिसर्वबुद्धिः धृतिपदेन सर्व- कार्यधृतिश्व ग्राह्या । 2 धर्माभिप्रायेण पुल्लिंगनिर्देशः । 3 शास्त्रातिवृत्तिरित्यादिप्रथमान्तनिर्देशात् उत्तरत्रान्वयाम्, पूर्ववत् इति या वेतीति स्थितं गलितमिति भाव्यते । वे उभे इति वाऽध्याहार्यम् ।

568 श्रीभगवङ्गीता - म. 18 81 82 या धर्ममधर्मे च कार्य चाकार्यमेव च । अयथावत् प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ जी ॥ ३१ यया पूर्वोक्तं द्विविधं धर्मे तद्विपरीतं च तन्निष्टानां देशकालावस्थादिषु कार्य चाकार्य च यथावन’ जानाति सा राजसी बुद्धि। ॥ ३१ ॥ अधर्म धर्ममिति या मन्यते तमसाऽऽवृत्ता । सर्वाधिनि विपरीतांश्च वृद्धिः मा पार्थं नामसी ॥ तामसी तु बुद्धिः तमसाऽऽवृत्ता सती सर्वार्थान् विपरीतान् मन्यते । अथमं धर्म, धर्मे चाधर्मे, सन्तं चार्थमसन्तम्, असन्तम् चार्थे सन्तं परं च तच्चमपरम् अपरं च तत्त्वं धृतिसाधनं धर्म इति व्युत्पत्त्या धर्मशब्दस्य प्रवृत्तिनिवृतिधर्ममाधारणपादुमयमा पूर्वोक्तं द्विविधमित्युक्तम् ॥ ३१ ॥ तामसीत्यनेनैव तमोमूलत्वसिद्धेः तमसावृतेत्यनेन तादाविकनमोनिरुद्धसर विवक्षित- मित्याह तमसावृता सतीति । सर्वार्थानित्यनेन सिद्धसाध्यरूपसम्नानुक्तसंग्रहमा गन्तं चार्थ मसन्तमित्यादिना । एतेन बाधानां कुष्टीनां च म तामसमिति दर्शितम् । उक्तं च मनुवा, “घा वेदवाखा: स्मृतो याच काय कुदृष्टयः । सर्वाम्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः” (१२. ९५) इति । अत्र राजसतामसवुद्धचोरियान् विशेष:- असमप्रवेदनमन्यथावेदनं च राजस्याम् ; यथावन्न जानाति इति व्याख्यानात् ; तामस्यां तु सबै विपरीतं मन्यते, सर्वार्थान् इत्युक्तेरित्येके । अन्ये त्याहुः प्रकारान्यथात्वं प्रकार्थन्यथात्वं च विशेषः । यद्यपि उभयत्राधिष्ठानभूते धर्मिण्यतद्धर्न एवाध्यस्यते; तथाऽपि 1 मूले अन्यथाख्यातिः प्रतीयते : अख्यातिपक्षादरणेन मेाग्रहपरतया व्याख्यानं कृतम् । उत्तरलोकेऽपीदमनुक्तिसिद्धम् । आवृतेति पदाच्च । 1 2 धर्मिणः भ्रमाधिष्ठानपदेन व्यवहारात् सर्वत्र प्रकाराध्यास एवेति चेत् आह यद्यपीति । ननु सत्त्वरजस्तमसां त्रयाणामपि शानहेतुत्वे. ‘सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानम्’ इति मत्वमात्रस्य ज्ञानहेतुत्वं प्रागुक्तं कथं घटत इति चेत्-तत्र व्याख्यायां तत् सप्ताहितमेव- यथार्थज्ञानं प्रति सवमेव कारणम्, अन्ये तु भ्रमं प्रतीति । भ्रमेऽपि धर्म्यशे याथार्थ्यस्येष्टत्वात् सत्यमेव तत्र कारण- मिति सर्वत्र ज्ञाने सत्त्रसंवन्धः । भ्रमश्च द्विविधः तद्धर्मरहिने नद्वयज्ञानं तद्भिन्ने वस्तुनि तदभेद- शावश्चेति । प्रथमोऽन्यथाख्यातिः, द्वितीयो विपरीतस्यातिः । वेदमयधेयम्भ्रमः प्रमेति- द्विविधज्ञानस्वीकारिणामन्यथास्यातिवादिनां पक्षे एवं विभागो युज्यते । सर्वे ज्ञानं भ्रम एवेति पक्षे सखं कुल कारणमिति विचार्यम् । स व ह्यपक्षः सचादिसंमन्त्रास्तिदयं नारोहतीति चेत्- सत्यम् । यथार्थ सर्वविज्ञानमिति परमास्तिकपक्षे कथं रजस्तमसोशनिहेतुना । शोधने तव पीतशंख- शुक्तिरजतादिज्ञाने पीतज्ञानशेखज्ञानयोः शुक्तिज्ञानरजतज्ञानयोश्च प्रायो भिन्नत्वात् तेषां सत्यक- कार्यतया रजः कार्यः शंखे पीतरूपासंसर्गाग्रहः; तमः कार्यः शुक्त रजतभेदाग्रहः इति अग्रह- कारणत्वमेव तयोः, न तु ज्ञानकारणत्वम् । एवञ्च सच्चात् संजायते ज्ञानमित्युक्तमुपपन्नम् । अनाष्टादशे रजस्तमसोर्ज्ञानकारणत्वोक्तिः ज्ञानस्य भ्रमत्वापाद के अग्रहविशेषे तयोः कारणत्वादेव । न च रजस्तमसोर्वैयर्थ्यम्, सस्वकार्यग्रह वारकतयैवोपयोगात् । किञ्च तेषां क्रमेण प्रकाशप्रवृत्तिनियमहेतुतया सुखदुःखमोहहेतुतया च सिद्धत्वा वैयर्थ्यम् । सत्त्वात् प्रकाशो ज्ञानरूपः, रजसः प्रवृत्तिः कर्म तमसस्तु नियम:- प्रवृत्तिनिरोधः । एवञ्च

नात्पयचन्द्रिकासहित गीतामाप्यम् 18 32 33 धृतिवैविध्यम् पम् । एवं सर्वविपनं मन्यत इत्यर्थः । ३२ ॥ 569 धृत्या यया धारयते मनः प्राणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ यया धृत्या योगेनाव्यभिचारिण्या मनःप्राणेन्द्रियाणां क्रियाः पुरुषो धारयते योग: मोक्षापन भगवदुपासनम् योगेन प्रयोजनभूतेनाव्यभिचारिण्या ‘योगोद्देशेन प्रवृत्तास्तत्साधनभृता मनःप्रमृतीनां क्रियाः यया वृत्या धारयते सा सात्विकीत्यर्थः ॥ ३३ स्वरूपनिरूपधर्मवैपरीत्ये तामसता; यथा शुक्तिरजतभ्रमे निरूपितवरूपविशेषकधर्मवैपरीत्ये तु राजसता ; यथा पीतशंखभ्रम इति ॥ ३२ ॥ राजसभृतौ त्रिवर्गो केरपवर्गसाधनभूतो योग इह विवक्षितः स चानन्योपासनमेव प्राग- नुशिष्टमित्याह योगो मोक्षसाधनभूतं भगवदुपासनमिति । फलान्तरसङ्गोऽत्र व्यभिचारः ; योगस्य तन्निरोधकरणं स्वरूपतः फलतश्च महानन्दरूपत्वेने त्याह योगेन प्रयोजनभूतेनेति । योगाव्यभि चारोक्तिसामर्थ्यात् यथासमयमुपकारविवक्षया योगोद्देशेन प्रवृत्ताः तत्साधनभूता इत्युक्तम् । मानसी क्रिया ताव साक्षात् करणम् । प्राणक्रियाऽपि ; “यत्र मनस्तत्र वायुर्यल वायुस्तत्व मनः " इत्यन्योन्यपरिप्यङ्गात् । यथेोच्यते, “पुनर्वायुपथं प्राप्य मनो भ्रमति वायुवत्” (….) इति । तथा प्राणायाम- मक्रियया च योगविरोधिकेशपापादिजयहेतुत्वान् । बाह्येन्द्रियक्रिया तु “स्वाध्यायात् योगमासीत योगात् स्वाध्यायमामनेत् । स्वाध्याययोगसंपत्त्या परमात्मा प्रकाशते ॥” (वि. ६६. २) इत्यादिभि- रुत्थानकालमा वियोगाङ्गनिषेवणरूपेण प्रत्याहारे निरुध्यमानरूपेण वा ॥ ३३ ॥ सात्विक प्रवृत्तावपि रज एव कारणम्, तत्कर्तृकनिवृत्तावपि तमः । सांसारिकप्रवृत्तावपि ज्ञानद्वारा सत्त्वमेव कारणम् । गुणत्रयस्यापि मिलितत्यात् यथायथं बलाबल । नुरोधेन सर्वसंभवः । ननु सर्वदर्शनसंगतरीत्या जानाति इच्छति यतत इति क्रमात् ज्ञानादेवेच्छायाः ततः प्रयत्नस्य प्रवृत्तिनिवृत्यन्यतरात्मनः संभवे, किमिति रजस्तमसोरंगीकारः । मोक्षस्थाने रजस्तमसोरभावे ऽपि सद्विप्रयकरागसद्विषयक निवृत्त्यादिदर्शनाच्च । तत्र ज्ञानविकासस्य स्थिरत्वात् सच्चगुणस्य स्थितस्या- प्यकारणत्वेऽपि अत्र ज्ञानोत्पत्तेस्तदा तदाऽपेक्षितत्वात् स्यान्नाम सत्त्रमात्रमपेक्षितमिति चेत्- न हि तर्केण वयं सत्यादि स्थापयामः: तथा सति तदभावेऽपि तार्किकरीत्या सर्वोपपादनसंभवात् । शुत्यादिप्रामाण्यात्तु तत्वयस्वीकारः । rrer सुखे सञ्जयति’ इत्यादिना चतुर्दशे उक्तरीत्या ज्ञानसुखसंगत धनप्रवृत्त्यादिकं सर्व सत्त्वाधीनम्, भ्रममूल वैषयिकसुखरागतत्सुखहेतुवह्नायास क्रियाप्रवृत्त्यादिकं रजोधीनम्, विपरीतमतिमूलदुःखप्रायात्ययसुखरागतदर्थप्रवृत्यादिकं तमोधीनमिति विभाग एवास्तु किं सर्वप्रवृत्तौ रजसः, सर्वत्र निवृत्तौ तमश्च कारणत्वस्वीकारेण । एवमपि, ‘रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णा संगसमुद्भवम् नमस्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । प्रमादालस्य निद्राभिस्तन्निबध्नाति’ इत्येतत् उपपन्नमिति चेत्-एवमपि ज्ञान-असंसर्गाग्रह भेदाग्रहकारणतया सुखदुःखमोहकारणतया चगुणत्रयसिद्धिरनिचार्या । त्रयाणां सर्वत्र मिलितत्वात्त ज्ञानक्रियानिरोधरूपेषु त्रिषु वयाण. मेत्र कारणत्वोपपादनमित्यलम् । अन्यत् चतुर्दशे उक्तम् । 1 योगेनाध्यभिचारिण्या - योगरूपप्रयोजनव्याप्ययेस्यर्थः । यया धृत्येत्यनेनान्वयः । ST-72

570 श्रीगीत- 18 31 85 धूमिवैविध्यम् 1 यय तु धर्मकामार्थान धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रन फलाकाक्षी श्रुतिः पार्थ राजसी ॥३४ फलाकाङ्क्षी पुरुषः प्रकृष्टसोन धर्मकामार्थान् यया धृत्या धारयते सा राजसी । धर्मकामार्थ शन्देन तस्माधनभूना मनःप्राणेन्द्रियक्रिया लक्ष्यन्ते । फलाकाङ्क्षिीत्यत्रापि फक- शब्देन राजसन्वात् धर्मकामार्था एव विवक्षिता: । अतो धर्मकामार्थापेक्षया मनःप्रभूतीनां क्रिया यया धृत्या धारयते, मा राजश्रीत्युक्तं भवति ॥ ३४ ॥ यया स्वयं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिःम्मा पार्थं तामसी ॥ ३५ यया धृत्या । समं निद्राम मदं विषयानुभवजनितं मदम् । स्वप्रमदावुद्दिश्य प्रवृता मनःप्राणादीनां क्रियाः दुर्भे न विमुञ्चति धारयति कविषादशब्दा भयशोकादिदायि वियपरा: : तत्पाधनभूताथ मनःणादिक्रिया यया धारयते सा धृतिस्तामसी ॥ ३५ ॥ सुखं विदानीं विविधं शृणु मे भरतभ । ! पूर्वोका सर्वे ज्ञानकर्मकर्त्रादयो यच्छेषभूताः, तब सुखं गुणतस्त्रिविधमिदानीं शृणु ॥ प्रसङ्गशब्दोऽल न प्रासङ्गिकत्वार्थः, तदनुप्रयोगात् । वृतेः स्वव्यापारविषयत्वाय प्रकृत प्रकियानुसाराय च धर्मादिशब्दैग्ततत्साधनलक्षणोका | सामान्यन्यापि फलशब्दस्यात सात्विक- त्यागफलादपवर्गात् सङ्कोचायाह फलाकासीत्यत्वापीनि । लाक्षणिकमयोगाभिप्रेतं विवृण्वन् शब्दतोऽर्थतश्च फलितमाह अब इनि ॥ ३४ ॥ स्वप्न शत्र सुतेरप्युपलक्षक इत्यभिप्रायेणाह निद्रामिति । दैवागतोन्मादादिव्यवच्छेदाय दुर्भीतिमूलत्वं मदस्यास दर्शयति विषयानुभवजनितमिनि । अस्वाधीनानां स्वमादीनां कथं पुरुषेण धारणमिति शङ्कायामन्त्रापि हेतुलक्षणा पूर्ववदित्याह लग्नमदावुद्दिश्येति स्वनमदयोस्तुखाभिमाना रूपतया भयादेः पृथक्कृत्य व्याख्यानम् । दुर्मेधाः । दुर्मेधस्त्वादित्यर्थः । धारणमेवाल मोक्तव्यत्व (दुर्मेधस्यादित्यर्थः । दुर्मेधस्त्वं मेधातो मोक्तन्त्वहेतुरिनि) (दुर्मेधस्त्वादित्यर्थः ; दुर्मेधस्त्वं हेतुरिति । धारयमेव मेघातो मोक्तव्यत्व) सूचनाय न विभुतीत्युच्यत इत्यभिप्रायेणाह न विमुञ्चति धार- यतीति । न चात्र गोरोवृद्धिर्विरुद्धेति वाच्यन, आगान्यनवेक्षणेन दुर्मतेस्तद्धेत्यनुवर्तनपरत्वात् । भयदायी विषयो दुर्मानमूल क्लविरोधादिः शोकदायी तु कोषादिमूलबन्धुवधादिः विषाद- दायी तु वृथावित्तव्यवादिः ॥ ३५ ॥ ; ; अनन्तरग्रन्थ संगत्यर्थं तुशब्दद्योतित व्यक्ति पूर्वोक्ता इति । मस्तर्पभशब्दोऽत्र प्रकृष्टसात्विक- 35 दुर्मेधस्त्वादित्यर्थः इत्येतदनन्तरम् धारणमेवात्र मोक्तन्यत्वत्यचनाय ‘न विमुञ्चती’ त्युच्यत इत्येतानेव पाठः कचित् । अन्न न कुशः। धृत्या यया धारयते इत्यत्रेव धारयतीति वक्तव्ये प्रतियोगि पुरस्कारेणोक्तिः कुत इति चेत्, स्वमादयो मोक्तव्याः हन्त तान् न मुञ्चतीत्याशय वैशद्यायेति तदर्थः । अन्यस्तु पाठ इह, “दुर्मेधस्त्वादित्यर्थः । दुर्मेधस्त्वं मेघातो भोक्तव्यत्वहेतुरिति सूचनाय न विमुञ्चतीत्युच्यत” इति । अयमनन्वितः । ‘हेतुरिति’ इतीदं दुर्मेधस्त्वमित्येतदनन्तरं स्यात् । अथ प्रथमपाठ इव धारणमेवेति पूरणीयम । मेधावत्यात् स्वप्नादेर्मोक्तव्यत्वम् ।

म्यरन्द्रिकासहित गीतामाध्यम 18 86-87 सुरस्वैविध्यम् 571 अभ्यासात् रमते यत्र दु:खान्तं च निगच्छति ॥ ३६ ॥ यत्राये विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् । तत् सुखं सात्विकं प्रोक्तम मप्रसादजम् ॥३७

यस्मिन् सुखे चिरकालाभ्यासात् क्रमेण निरतिशयां रति प्रशोति, दुःखान्तं च निगच्छति निखिलस्य सांसारिकस्य दुःखस्यान्तं निगच्छति ॥ तदेव विशिनष्टि- यत् तत् सुखम् अग्रे योगोपक्रमवेलायां बहायाससाध्यत्वात् विविक्तखरूपखाननुभृत- सुखसयोग्यताज्ञापनार्थः । इदानीमिति । साधनभेदस्योक्तस्य साध्यभेदाकाङ्क्षायसर इत्यर्थः ॥ आपातमधुरत्वाभावात् सात्त्विकमुखस्याभ्यासतापेक्षत्वम् । लोकेऽप्याभ्यासिकी क्षुद्रा प्रीतिरस्ति; तद्व्युदासाय क्रमेण निरतिशयामित्युक्तम् । रति अत्यन्तादरमित्यर्थः । दुःखशब्दस्यात संकोचकाभावात् कृत्स्नवित्वोक्तिः ॥ ३६ ॥ अभ्याससापेक्षत्वदुःखान्तहेतुत्वयोः प्रयोजकरूपम नन्तरमुच्यत इत्यभिप्रायेणाह तदेव विशि नष्टीति । यतदिति तच्छव्दशिरस्केण यच्छन्दे नानुवादः श्रुत्यादिप्रसिद्धतस्त्वद्योतनाय । तत्सुख- मिति मीत्यतिदेशः । विपमिवेत्यनेन आपातत्रातिकूल्यमात्रै विवक्षितमित्याह दु:खमिवेति । अनेन मन्दमतीनां जिहासास्पदत्वं दर्शितम् । न हि सुखं नाम किंचिद्वस्तु विषवत् अमृतवच्च परिणमते अतस्तदुपचरितमाह अम्यासबलेन विविक्तात्मखरूपाविर्भाव इति । बुद्धेरात्मीयत्वादिमालोक्तः I 37 तत् सुखमिति । सात्विकं सुखमिति न मोक्षसुखमुच्यते । तस्य स्वाभाविकतया आविर्भवतः सत्वजन्यत्वाभावात् । अतः प्रकृतिमण्डले सत्त्वगुणसाध्यजीवात्मपरमात्मानुभवरूपं योगसाध्यं सुखमेवेदम् । अस्य क्रमेण मोक्षे पर्यवसानात् ‘दुःखान्तञ्च निगच्छति पुरुषः’ इत्युक्तम् । इदमनन्तर- लोकभाष्ये व्यक्तमेव । ननु सुखसामान्यस्य सत्त्वैकजन्यतया कथं राजसादिविभाग इति चेत्र - सुखं सर्व सत्त्वगुणजन्यमपि सात्त्विक पायायत्तत्वात् राजसोपायायत्तत्वात् तामसोपायायत्तत्वाच तथा तथा व्यपदिश्यते इति पूर्वोकोपायसाध्येषु सुखेषु स्थितं वैषम्यमेवात्रोच्यते । नन्वस्ममते सुखदुःखे ज्ञानरूपे । ज्ञानञ्च सत्त्वजन्यम् । तत् कथं रजोगुणस्य दुःखहेतुत्वमिति चे प्रतिकूलत्वेन ज्ञानं हि दुःखम् । तत्र लोके सर्वस्याप्यनुकूलत्वमेव स्वभाव इति तत्र केचित् प्रतिकूलत्वाभावाग्रहे सति दुःखमित्युच्यते । अत एव सर्वशानामीदृशभेदाग्रहस्य दुर्वचलात् ईश्वरनित्यमुक्तानां न कदापि दुःखमिति नः । तत्र धर्मिधर्मज्ञानयोः सवाधीनत्वेऽपि भेदाग्रहांशस्य रजः कार्यत्वात् दुःखं रजोजन्यमित्युच्यते । तर्हि तमसोपि धर्मिभेदाग्रहहेतुत्वात् दुःखहेतुत्वं स्यात् । तथा च मोह- हेतुस्तम इति पृथकारो न युज्यत इति चेत्-नः न हि भेाग्रहः सर्वा दुःखमित्युच्यते ; किंतु प्रतिकूल भेदाग्रहः प्रतिकूलत्वरूपधर्माभावाग्रह इति यावत् । धर्मो द्विविधः स्वरूपनिरूपकः, निरूपितस्वरूपविशेषणभूतञ्चेति । आयस्याग्रहस्तपः कार्यः, द्वितीयस्याग्रहो रजः कार्यः । अनुकूल- त्वादेव निरूपितस्वरूपविशेषणत्वात् तद्ग्रहो रजः कार्य एवेति दुःखं रजोजन्यमेव । तत्र सस्वजन्य एत्र सुखे उपायभेदप्रयुक्तं वैषम्यं प्रतिपाद्यत इति सुस्थम् । 572 श्रीभगवा 18-789 सुकविध्यम् – . are fauna :afna भवति, परिणामेऽमृतोपनम्। परिणाने विपाके अम्याचलेन विविक्ता मरूपाविर्भावे अमृतशेषमं भवति सच्च आत्मबुद्धिसादजन् आत्मविषया वृद्धिः आत्मबुद्धि, तस्याः निवृत्तसकलेतरयित्वं प्रसादः निवृत्त कलेतर विषयबुद्धा विविक्त स्वभावात्मानु मजनितं सुखममृतोपमं भवति सुखं साचिकं प्रोक्तम् ॥ ३७ ॥ ; पियेन्द्रियसंयोगात् यतऽमृतोपनम् । परिणामे चिरमित्र तत् सुखं राजलं स्मृतम् ॥ ३८ अग्रे अनुभववेलायां विषयेन्द्रियसंयोगात् यतदमृतमिव भवत, परिणामे विपाके विषयाणां सुखतानिमित्तक्षुदादौ निवृत्ते तस्य च सुखस्य निरवादिनिमिनत्वात् विषमित्र पीतं भवति, तत् सुखं राजमं स्मृतम् ॥ ३८ ॥ यत्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालय नाथं तत् नामसमुदाहृतम् ॥ ३९ यत् सुखमग्रे चानुबन्धे च अनुमववेलायां विपाके च आत्मनो मोहन मोहेतुर्भवति ; मोहोल यथावस्थितवस्त्वप्रकाशोऽभिप्रेतः निद्रानाशेन्धन निद्रालस्य प्रमादजनितम्, निद्रादयो धनुभव वेलायामपि मोहहेतवः । निद्राया मोहहेतुत्वं स्पष्टम् । आलम्यम् इन्द्रिय- व्यापारमान्द्यम् । इन्द्रियव्यापारमान्ये च ज्ञानमान्द्यं भवत्येव । प्रमादः कृत्यानवधानरूप अफलत्वात् मात्मविषयेत्युक्तम् । बुद्धेरपोग्यविपयसंसर्गरूपकाम्यनिवृतिर्हि प्रसाद इत्यभिप्रायेणाह निवृत्त सकलेत विपयत्वमिति । जरामरणादिनिवर्तकत्वात् भोग्यतमत्वेन हातुमशक्यत्वाच्चामृतोपम- परशेषतैकरसस्य स्वरूप यथावद। विर्मा परमात्मानुभव या प्रान्ततत्वादिह पृथगनुतिः ॥ ३७ विषयाणां तत्तदिन्द्रियार्थानामनपानादीनामित्यर्थः । सुखतानिमित्तक्षुदादौ निवृत्ते इति राजसमुखस्य दृष्टप्रातिकूल्यनिदानीक्तिः । यदुक्तं भगवता पराशरेण, “भनेः शीतेन तोयस्य तृषा भक्तस्य च क्षुधा । कियते सुखकर्तृत्वं द्विलोक्य चैनरैः ॥ वि. १. १७.६४ ) इति । “तो- पशमं तद्वच्छताद्युपशमं सुखम् । मन्यते बालबुद्धिवाद्दुःखमेव हि तत् पुनः ॥” (,,. ६० ) इति च । दृष्टमुखता निमित्तनिवृत्तायुपेक्षणीयतामात्रव्यावृत्यै दुःखोदके परिणामे विपमिवेत्यनेन ते । पारदारिकरसादीनि हि भयादिभूयिष्ठक्षणिकक्षुद्रतरखानि अनन्तरकालमान परिनिशियदुःखाय भवन्तीत्यागामिकं विषत्वमाह निरयादिनिमित्तत्वादिनि ॥ ३८ ॥ अनुवध्यत इत्यनुबन्धो विपाकः । मोहनशब्दस्याल भावार्थानन्वयात् करणार्थत्वमाह मोहहेतु- रिति । निद्रादिजन्यसुखस्य विपरीतज्ञानहेतुत्वाभावात् मोहोsव यथावस्थितवत्वप्रकाश युक्तम् | राजसमुखस्य विपाके मोहहेतुत्वम्, तामसमुखस्य तु सदानीमपी- लोक सद्भमित्यभिप्रायेणोक्तं विवृणोनि निद्रादयों हीति । स्पष्टमिति न युक्त्यागमसापेक्षमित्यर्थः । अलग्य प्रमादृश्यते, न ज्ञानाभाव इत्यवाह आलस्यमिन्द्रियव्यापाण्यान्यमिति । ततः किमित्यत्राह इन्द्रियेति । करण- व्यापारतारतम्यानुगुणं हि कार्यतारतम्यम् । ज्ञानम्य मान्द्यं चापविषयत्वम् । तच विषयान्तरप्रकाशा- भावगर्भमिति भावः । प्रमादस्य त्वरूपेणैवापेक्षिताज्ञानरूपतामाहं कृत्यानवधानरूप इति । एवमालम्ब

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीता माध्यम् 18 39 40. 578 इति तत्रापि ज्ञानमान्यं भवति । ततश्च तयोरपि मोहहेतुत्वम् । तत् सुखं तामसमुदाहृतम् । अतो मुमुक्षुषा रजस्तमसी अभिभूयमेवोपादेयमित्युकं भवति ॥ ३९ ॥ नदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात् त्रिभिर्गुणैः ॥ पृथिव्यां मनुष्यादिषु दिवि देवेषु वा प्रकृतिसंसृष्टेषु ब्रह्मादिषु स्थावरान्तेषु प्रकृति- जैरेभिस्त्रिभिर्गुणैर्मुक्तं यत् सत्त्वं प्राणिजातम्, न तदस्ति ॥ ४० ॥ ; “त्यागे अमृतत्वमानशुः " (ना) इत्यादिषु मोक्षसाधनतया निर्दिष्टस्त्यागः संन्यास- शब्दार्थादनन्यः स च क्रियमः श्वेव कर्मसु कर्तृस्वत्यागमूलः फलकर्मणोरत्यागः कर्तृस्व त्याग परमपुरुषे कर्तृस्यानुसंधानेनेत्युक्तम् । एतत् सर्वे सत्वगुण वृद्विकार्यमिति सच्चीपादेयता- ज्ञापनाय सच्चरजस्तमसां कार्यभेदाः प्रपञ्चिताः । इदानीमेवंभूतस्य मोक्षसाधनतया क्रिय- माणस्य कर्मणः परमपुरुपाराधन देषतां तथानुष्ठितस्य च कर्मणस्तत्प्राप्तिलक्षणं फलं प्रतिपादयितुं बामणाद्यधिकारिणां स्वमावानुवन्धि सच्चादिगुणभेदभिन्नं दृश्या सह कर्तव्य कर्मस्वरूपमाह– प्रमादयोरज्ञानानुविद्वत्वं दर्शितम् तद्धेतुखं तु कथमित्यत्राह ततश्चेति । ज्ञानस्यापटुखं हि क्रमाद- त्यन्तानाने विश्राम्यतीति भावः । निद्रायाः सुखहेतुश्खमाया सविश्रमहेतुत्वादिभिः, विच्छेदकेषु रोपाच लोकसिद्धम् इन्द्रियव्यापारमान्द्यस्याप्यङ्गसंक्षोभादिनिवृत्तिद्वारा ; अनवधानस्य तु बुद्धेरेकाग्रताकल्पन- रूपप्रयास निवृत्त्येति । सुखाभासप्रसङ्गेनाकालनिद्रादिकं नोपादेयमित्युक्तं भवति । सारन्ति च, “यामद्वयं शयानस्तु ब्रह्मभूयाय कल्पते” (द. स्म्) इत्यादि । आहुश्वायुर्वेदविदा, “अकालेऽतिप्रसङ्गाञ्च न च निद्रा निषेविता । सुखायुषी पराकुर्यात् कालरात्रिरिवापरा” (….) इति । गुणकृतविभागप्रकरणत । स्पर्यम- नुष्ठानपर्यवसानरूपप्रयोजनेनोपसंहरति अत इति ॥ ३९ ॥ भारतीयत्वान 1 ? पाक नियत देशकालफल भोगैरुचावचैस्सर्वैरपि क्षेत्रः उक्तस्य त्रिगुणस्य निश्शेषदुस्त्यजत्वमुखेन गुणकार्यप्रकरणं निगम्यते न तदस्तीति लोकेन । गुणप्रकरणं तु नालोपसंहृतम्, अनन्तरमपि ‘खभावमभवैर्गुणैः’ इत्युक्तेः । दिवि देवेष्विति सवो- तरदेशाधिकारिणामुपलक्षणम् । ततुल्यतया पृथिभ्यानित्यतापि मनुष्यादिष्विति राजसतान साधि- कारिविक्षारख्यापनम् | “हिरण्यगर्भो भगवान् " (वि. ६. ७.५६) " आनझस्तम्बपर्यन्ता: " (वि.घ. १०४. २२) इत्याद्यनुसारेण बहुवचनाभिप्रेतमाह ब्रह्मादिष्विति । गुणप्रकरणात् सत्रशब्दस्य गुण- - रिशेपाताश्रमन्युदासाय प्राणिशब्दः । समुदायरूपेणापि निर्धार्यमाणेषु तत्रापि गुणनिर्मुक्तं न किंचित् सत्त्वमित्यभिप्रायेण जातशब्दः । जातमिति वा व्यस्तम् आसंसारं जन्मप्रभृति गुणबद्धता द्योतनार्थम् ॥ एवं सर्वेषां संसारिणां गुणत्रयवश्यत्वमुक्तम् अथ कारि यथाधिकार शास्त्रैर्विभक्तानि कर्णादीनि विविच्यन्ते । तस्य परमस्तुतेन संगत्यर्थमन्यायारम्भमकान्तं प्रदर्शयति त्यागेनेत्यादिना । संन्यासशब्दार्थादनन्य इति । श्रतावपि हि ‘त्यागेनैके’ (ना) ‘संन्या- सयोगात्’ (ना) इत्युभावेक विषयाविति भावः । एवंभूतस्येति । त्रिविधत्यागयुक्तस्येत्यर्थः । वृच्या सहेति ।

574 श्रीभगवद्गीता 1841 12 वर्णकर्मविभागः

ब्राह्मणक्षत्रिय विशां शूद्राणां च परंतप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ 1 ४१ त्राह्मणक्षत्रियवियां स्वकीयो मावः खभावः ब्राह्मणादिजन्महेतुभृतं प्राचीन कर्मेत्यर्थः ; ; 事 तत्प्रभयाः सन्वादयो गुणाः । ब्राह्मणस्य स्वभावप्रमत्रो जस्तमभिमनोभूतः सम्यगुणः; क्षत्रियस्य स्वभावप्रमत्रः तमस्तच्चाभिभवेनोद्भूतो रजोगुणः वैश्यस्य स्वभावप्रभवः सच्चरजोभिभवेनाल्पोद्रिक्तस्तमोगुणः शूद्रस्य स्वभावप्रभवस्तु रजस्तच्चाभिभवेनात्युद्रिक- स्वमोगुण । एमिः स्वभावप्रभवैर्गुणैः सह प्रविभक्तानि कर्माणि शास्त्रैः प्रतिपादितानि । ब्राह्मणादय एवंगुणका:, तेषां चैतानि कर्माणि वृत्तयशैता इति हि विभज्य प्रतिपादयन्ति शास्त्राणि || शमो दमस्तपरशौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्राह्मं कर्म स्वभावजम् ॥ ४२ शमः बाह्येन्द्रियनियमनम् ; दमः अन्तःकरण नियमनम् ; तपः भोगनियमनरूपः कृषिगोरक्ष्यादीनि हि वक्ष्यमाणानि जीविका विशेष इति भावः । अत्र ब्राह्मणक्षत्रिपविद्यामिति समासो द्विजत्वे सति वेदाधिकारात् । प्राचीनकर्मानुरूपं सत्त्वादिगुणवृद्धिः प्रागेव प्रपचिता । अतः तद्धेतुकं कर्मात तत्तद्गुणप्रचुरपुरुषासाधारणधर्मतया स्वभाव इति दर्शितम् । एतेन, “कर्मवश्या गुणा ते सत्त्वाद्याः पृथिवीपते” (वि. २. १३.७० ) इति वचनादौपाधिकानां गुणानां चात्र स्वाभाविकतो. [क्त्ययु][क्तिशङ्काऽपि निरस्ता । गुणविभागप्रकारी ब्राह्मपुराणादिषु प्रपश्चितः । तस्यायं संक्षेपः, “तमश्शूद्रे रजः क्षत्रे ब्राह्मणे सत्त्वमुत्तमम् " (भा. अश्व. ३९. ११) इति । अस्यार्थं वदन् प्रकृतं विवृणोति रजस्तमो भिभवेनोद्भूतः सच्वगुण इति । उत्तमशब्दस्य, रजः क्षत्रे इत्यादिष्वप्यन्वयमाह क्षत्रियस्ये- त्यादिना । अल्पोद्रिक्त इति शूद्रात् व्यवच्छेदाय । अतीन्द्रियाणां गुणानामपि शास्त्राचीनविभाग स्वात् कर्मविभागे गुणानां कर्तृत्वायसंभवाश्च गुणैस्सहेत्युक्तम । गुणापेक्षया शास्त्रेण त्रिभक्तनया गुण- प्रविभक्तत्वोपचारादयमेवार्थ उचित इति भावः । कैर्विभक्तानीति शङ्कायां शास्त्रैरिति शेषपूरणम् । खरूपविभागस्य शास्त्राधीनत्वाभावादसंकीर्णबोधनं विवक्षितमित्याह प्रतिपादितानीति । विभज्य प्रति- पादनं विवृणोति ब्राह्मणादय इति । कर्मशब्द एवं सामान्यतो वृतिमपि संगृह्णाति तादर्थ्याद्वा तदा क्षेप इत्यभिप्रायेणाह वृत्तयश्चेति । जीवनोपाया इत्यर्थः ॥ ४१ ॥ } ‘शमो दमः’ इत्यादी पूर्वे व्याख्यातानामपि गुणानां पुनर्व्याख्यानं ‘वर्णानुबन्धेन विधाने अवान्तरविशेषशङ्का पाकरणार्थम् ब्राह्मं कर्मेत्युक्तकर्मत्वसिद्धये नियमनादिरूपेण पुरुषव्यापारसाध्यत्व 1 1 ननु कर्तव्यं कवानो कम् न तु ब्राह्मणः प्रतिग्रहादिना द्रव्यमर्जयेदित्यादिविहिता वृत्तिरित्यत्राह । कृष्यादेः कर्तव्यकर्मत्वेऽपि वृत्तित्वमप्यस्ति । तत एवात्रान्यतमग्रहणम् । 2 शमदमशब्दयोरेकार्थत्वमविशेषात्, ‘अदान्तगोभि:’, ‘शमान्विताय’ इत्यादिप्रयोगाच सिद्धम् । अपौनरुक घायार्थ मेदाश्रयणम् । तत्रासति बाघे बाह्येन्द्रियनियमनं प्रथमशब्दार्थः । षोडशे तु पूर्वापरसंदर्भानुसारादन्यथेति । 3 वर्णेति । शमदमादेः सर्ववर्ण साधारण्यात् अन ब्राह्मणमाले एतदुक्त्या एतदर्थोऽन्य इति अर्थविशेषशंकापरिहाराय पुनर्व्याख्यानम् |

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम 18. 48 वर्णकर्मविभागः … ; 575 शास्त्रसिद्धः कायक्लेशः; शौचं शास्त्रीयकर्मयोग्यता; क्षान्तिः परैः पीड्यमानस्याप्यविकृत- चिचता आर्जवं परेषु मनोनुरूपं वाह्यचेष्टाप्रकाशनम् ; ज्ञानं परावरतश्व याथात्म्यज्ञानम् ; विज्ञानं परतस्वगतासाधारणविशेषविषयं ज्ञानम् आस्तिक्यं वैदिक [[ ] स्य कृत्स्नस्य सत्यता- निथमः प्रकृष्टः केनापि हेतुना चालयितुमशक्य इत्यर्थः । भगवान् पुरुषोत्तमो वासुदेवः परब्रमशब्दाभिधेयो निरस्वनिखिलदोषगन्धः स्वाभाविकानवाधिकातिशयज्ञानशक्त्याद्यसङ्घयेय- कल्याणगुणगणो निखिल वेद वेदान्तवेद्यः स एव निखिलजगदेककारणं निखिलजग- दाधारभृतः ; निखिलस्य स एव प्रवर्तयिता तदाराधनभूतं च वैदिक कुत्वं कर्म तेस्तै- राराधितो धर्मार्थकाममोक्षाख्यं फलं प्रयच्छतीत्यस्यार्थस्य सत्यवानिश्चय आस्तिक्यम्; ‘वेदैश्व लग्हमेव वेद्यः (१५. १५), ‘अहं सर्वस्य प्रभवो मचस्य प्रवर्तते’ (१०८), ‘मि सर्वमिदं प्रोतम् (७७), ‘मोक्तारं यज्ञतपसां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति’ (५.२९), ‘मत्तः परतरं नान्यत् किञ्चिदस्ति घनअप’ (७. ७), ‘यनः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं तवम् । स्वकर्मणा तमस्यन्ये सिद्धि विन्दति मानव ॥’ (१८४६), ‘यो मामजमनादि च वेति लोकमहेश्वरम् ’ (१०. ३) इति युध्यते । तदेतत् ब्राह्मणस्य स्वभावजं कर्म ॥ ४२ ॥ ज्ञापनार्थं च । अतश्शौचादावपि तदापादनं प्राद्यम् । अस्ति मतिरस्येत्यास्तिकः ; तद्भाव आस्तिवयम् । तच्चाप्रामाणिकेषु भवत् दोषाय । प्रत्यक्षादिसिद्धे तु नासावतिशयः । शास्त्रीयेष्वपि काचित्कसंशयादौ कुदृष्टित्वप्रसङ्गः । अतो वैदिक [र्थं ] स्य करस्नस्येत्युक्तम् । सहपठितविज्ञानादेर्भेदज्ञापनाय सत्यता निश्चयस्य प्रकृष्टत्वोक्तिः । तत् विवृणोति केनापीति । वैदिकस्य कृत्स्ास्येत्युक्तं कुदृष्ट्याद्यभिमतवैदिकार्थसंग्रहन्युदा. साय प्राधान्येन संकलय्य व्यनक्ति भगवानित्यादिना । अत्र विशेषणानां प्रागेव व्याख्यातत्वादिह…. [न तल व्याप्रियते ( ? ) …. ] | सर्ववेदसारतयोद्धृतस्यार्थस्य तदुक्हणेऽस्मिन्छास्त्रे तथास्त्रेनैव प्रस्पष्टतामाह वेदश्चेति । निखिलवेदवेदान्तवेद्य इत्युक्तार्थकमानुसारेण विप्रकीर्णवाक्योद्धारकमः । छोकार्थे निगमयति तदेतदिति । ब्रह्मण: “कर्म ब्राह्मम् ब्रह्मशब्दोऽत्र ब्राह्मणजातिपर इत्यभिप्रायेणाह ब्राह्मणस्येति ॥ ४२ ॥ । 1 प्रकृष्ट इत्यस्यार्थमाह केनापीति । 1 2 तदापादनमिति । शीक्षान्तिज्ञानादिशब्दा अपि तत्तन्मुख्यार्थानुकूलन्यापारपरा इति भावः । 3 ब्रह्मणः कर्मेति । ब्रह्मण इदं ब्राह्मम् । तस्य कर्मत्वं कर्मपदसत्वादेव लभ्यते । यद्वा कर्म- पदं कर्मव्युत्पत्तितात्पर्यग्राहकम्। शमादयः ब्राह्मणस्वभावजाः । ब्राह्मणत्वजातिप्रयोजकानि पूर्व- कर्माणि स्वभावशब्दवाच्यानि शमादिकर्मजननस्वरूपयोग्यानि भवन्ति । कार्यकारणभावोऽयं शास्त्र- सिद्धः । तन्त्र तज्ञ तथा फलोपधानाभावः सहकारिवैकल्यप्रयुक्तः । ब्राह्मण्यस्योद्रिकसत्त्वरूपत्वात् तद्धेतोः पूर्वकर्मणः शमादिस्वरूपयोग्यताऽस्ति शमादेर्विवेकविशेषकार्यत्वात् तस्य च सच्चाधीत- त्वात् । मानसमा समस्य शारीरसस्वस्य मुख्यं सहकारि । तदभावे तु शमादेरसिद्धिरिति । एवं क्षात्रं कर्म स्वभावजमित्यादावपि गुणतारतम्यात्मकतत्तद्वर्ण प्रयोजकस्य पूर्वकर्मण: शौर्यादि- तत्तदूव्यापारजनन स्वरूपयोग्यता ऽस्तीत्येतावदेव विवक्षितम् । फलनिष्पत्ति: सामग्रयायन्ता । तवापि शब्दानां तत्तदर्थहेतुव्यापारपर्यन्तार्थकत्वं भाव्यम् ।

576 श्रीभगवती ॥ अ 18 48-44 वर्णकर्मविभागः शौर्य तेज धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥ ४३ शौर्य युद्धे निर्मयप्रवेशसामर्थ्यम्, तेजः परैरनभिभवनीयता, धृतिः आरब्धे कर्मणि विघ्नोपनिपातेऽपि तत्समापन सामर्थ्यम्, दाक्ष्यं सर्वक्रियानिर्वृत्तिसामर्थ्यम्, युद्धे चाप्यपलायनम् युद्धे चात्ममरण निश्रयेऽप्यनिवर्तनम् दानं आत्मीयस्य घनस्य परस्वत्वापादन] पर्यन्तस्त्यागः ईश्वरभावः स्वव्यतिरिक्त सकलजन नियमन सामर्थ्यम् एतत् क्षत्रियस्य स्वभावजं कर्म ॥ ४३ कृषिगो (नौ) रक्ष्यवाणिज्यं वैश्यं कर्म स्वभावजम् । कृषिः सस्योत्पादनं कर्पणम् । गोरक्ष्यम् पशुपालन मित्यर्थः । वाणिज्यम् धनसञ्च हेतुभूतं श्रयविक्रयात्मकं कर्म । एतत् वैश्यस्य स्वभावजं कर्म ॥ ४४ परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ पूर्ववर्णत्रयपरिचर्यारूपं शुद्रस्य स्वभावजं कर्म । तदेतत् चतुर्णां वर्णानां वृत्तिमिस्साह कर्तन्यानां शास्त्रविहितानां यज्ञादिकर्मणां प्रदर्शनार्थमुकम् । यचादयो हि त्वयाणां वर्णानां “शूरं भीरुं कविं जडम् " (भा मो. १७४३२) इति भीरु प्रतियोगिनि शूरशब्द इत्यभि प्रायेणाह निर्भयप्रवेश सामर्थ्यमिति । मानसशारीरसंवलनमिदम् । प्रविष्टस्य परैः परिभवे प्रवेशोऽपि दोषस्यात्; अतस्तत्परिहाराय तेज इहोक्तमित्याह परैरनभिभवनीयतेति । दाश्यात् धृतेर्विशेषो विनोपनिपातेऽपीति दर्शितः । प्रवृत्तिसामर्थ्यात् प्रवृता परित्यागो बन्य एव । युद्धे चापीत्यन अपिशब्द- द्योतितं तत्र फलायननिमित्तमाह आत्ममरण निश्रयेऽपीति । अलेश्वरभाषशब्देन दुष्टनिग्रह - शिष्टानुग्रह- शक्तिर्विवक्षितेत्यभिप्रायेणाह स्वव्यतिरिक्तेति । सकलजनेति खाराष्ट्राद्यवच्छिन्नविषयम् ॥ ४३ ॥ / रुदिं व्युत्पति चानुसृत्य फलतः स्वरूपश्च कृषि दर्शयति सस्योत्पादन कर्षणमिति । एवं वाणिज्यव्याख्यानेऽपि ब्राह्मम् । गौः रक्ष्या यज्ञ, तत् कर्म गोरक्ष्यमित्यभिप्रायेणाह पशुपालनमिति । रक्ष्यमिति भावार्थं वा रक्षणमित्यर्थः । गौरक्ष्यमिति वा पाठ: । गां रक्षति गोरक्षा; तस्थ कर्म गौरक्ष्यं पशुपालनम् । वणिजः कर्म वाणिज्यमितिवत् । एवं विशः कर्म वैश्यम् “गुणवचन- ब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च " (अष्टा. ५.१.१२४ ) इति व्यञ्प्रत्ययः ॥ ४४ ॥ i + शास्त्रान्तरानुसारेण परिचर्यायाः प्रकृतत्रितयानुबन्धित्वमाह पूर्ववर्णत्रयेति । गनु षट्कर्मा ब्राह्मणः । त्रिकर्माणों क्षत्रियवैौ । शूद्रस्यापि “भार्यारतिः शुविमृत्यमर्ता श्राद्धक्रियारतः । नमस्कारेण मन्त्रेण पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ॥” (याज्ञ. १.५.१२१) इत्यादयो धर्मा विधीयन्ते सन् कथमिह तत्कर्मणा नियता निर्देश इत्यत्राह तदेवदिति । प्रदर्शनीयान् उदाहरति यज्ञादयो हीति । प्रदर्शनार्थत्वे । 1 कर्षणं भावार्थकः किन्प्रत्यय इति व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थः । सस्योत्पादकत्वं रूढिसिद्धम् । 2 रक्ष्यपदस्य विशेषणवाचिनः उत्तरत्वे भावार्थकत्वे च केशात् शांकरपाठ तदुक्तमर्थमेवाऽऽह गौरक्ष्यमिति । य

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाप्यम् 18 44 वर्णकर्मविभागः I 577 साधारणाः । शमादयोऽपि त्रयाणां वर्णानां मुमुक्षूणां साधारणाः । ब्राह्मणस्य तु सत्त्वोद्रे- कस्य स्वाभाविकत्वेन शमदमादयः सुखोपादाना इति कृत्वा तस्य शमादयः स्वभावजं कर्मे- स्युक्तम् | क्षत्रियवैश्ययोस्तु स्वतो रजस्तमः प्रधानत्वेन शमदमादयो दुःखोपादाना इति कृत्वा न तस्करक्तम् । ब्राह्मणस्य वृत्तिर्याजनाध्यापनप्रतिग्रहाः क्षत्रियस्य जनपदपरि पालनम् : वैश्यस्य च कृप्यादयो यथोक्ताः; शूद्रस्य तु कर्तव्य वृसित्र पूर्ववर्णत्रय परिचर्यैव ॥ हेत्वन्तरमाह शमादयोऽपीति । शमादीनां मोक्षार्थिवर्णत्रयसाधारण्येन कथं ब्राह्मणस्यैव तदुक्तमित्यत्राह ब्राह्मणस्य त्विति । स्वभाव प्रभवैरिति पूर्वोक्तानुविधानात् सहजत्वविवक्षयाऽल खभावजशब्द इत्यभिप्रायेणाह सच्चोद्रेकस्य स्वाभाविकत्वेन शमदमादयस्सुखोपादाना इति । वर्णान्तरगुणसं भेद निर्वहति क्षत्रियवैश्ययोरिति । न तत्कर्मेत्युक्तमिति । तत्कर्मेति नोक्तमित्यन्वयः । उक्तानां वृत्तीनां प्रदर्शनार्थत्वाय चतुर्णां वृत्त्यंशं विविच्य विविनक्ति ब्राह्मणस्य वृत्तिरित्यादिना । शुद्धधर्मो वृत्तिश्व याज्ञवल्क्येन सर्वते, “शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा तया जीवन् वणिग्भवेत् । शिवैव विविधैर्जीवेद् द्विजातिहितमाचरन्” (१ ५ १२० ) इति मनुस्तत्र विशेषमाह, “विपसेवैध शूद्रस्य विशिष्ट कर्म कीर्त्यते” (१०.१२३) इति तदिदमभिप्रेत्याह शूद्रस्य तु कर्तव्यं वृत्तिश्व पूर्ववर्णत्रयपरिचयैवेति । नन्दिमयुक्तम् भार्यारतिरित्यादेरुक्तत्वात्; “मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य” इत्यारभ्य, “स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् " (९. ३२) इति च खयमेवाह " वसन्ते दीक्षायेद्विप्रम्” इत्यारभ्य “हेमन्ते शूद्रमेव च। स्त्रियं च वर्षाकाले तु पञ्चरात्रविधानतः” इति भगवत्समाराधनार्थं तु दीक्षा च विहिता । तथा, “ब्राह्मणै: क्षत्रियवैश्यैश्शूद्रैश्व कृतलक्षणैः । अर्चनीयश्ध सेव्यश्च नित्ययुक्तैस्त्र- कर्मसु । सात्वतं विधिमास्थाय गीतस्संकर्षणेन यः " (भा. भी. ६६. ३९) इति दीक्षितशूद्र। देर्भग- वदर्चनादिकं स्पष्टमुक्तम् । तथा युगधर्मान् प्रक्रम्योच्यते, “कृतं नाम युगं पूर्वे यत्र धर्मः सनातनः । कृतमेव न (च) कर्तव्यं यस्मिन् काले नरोत्तम । ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याश्शूद्राश्च कृतलक्षणाः । कृते युगे समभवन् स्वकर्मनिरतास्सदा । एकवेदसमायुक्ता एकम (a ) न्त्रविधिक्रियाः । पृथग्धर्मा- स्त्वेकवेदा (धा) धर्ममेकमनुव्रताः । चातुराश्रम्ययुक्तेन कर्मणा कालयोगिना । अकामफलसंयोगात् प्राप्नुवन्ति परां गतिम् ” (वि. ध. १०८. १९) इति । ; J ; ; श्रीसावते (२-७, ८, ९, १०, ११) च, “अष्टाङ्गयोगयुक्तानां हयागनिरतात्मनाम् । योगि- नामधिकारः स्यादेकस्मिन् हृदयेशये । व्यामिश्रयागमुक्तानां विप्राणां वेदवादिनाम् । समखे तु चतु- हे अधिकारो न चान्यथा । त्रयाणां क्षत्रियादीनां प्रपन्नानां च तत्त्वतः । अमन्त्रमधिकारस्तु चतु- 1 शुद्रस्यापीत्यत्र अपिः तुशब्दार्थं इति भावः । यद्वा तुशब्दः स्वयं प्रयुक्त: : अपिशब्दः, पूर्व ‘शूद्राणाञ्च परन्तप’ इत्यत्न चकारचा अनुलोमप्रतिलोमसर्व जातिसंग्रहार्थः । ततजातीयानामपि प्रतिनियतकर्मनिर्देशस्य धर्मशास्त्र प्रसिद्धत्वात् । तथा च तत्तत्कर्मोपयिकं गुणतारतम्यं तेषु पूर्वकर्मायत्तमित्युक्तं भवति । ST-73

578 श्रीभगवनीता-अ 18 44 वर्णकर्मविभागः यूँह क्रियाक्रमे । सकिये मन्त्रचक्रे तु वैभवीये दिवे (लो) किनाम् । ममता संनिरस्तानां स्वकर्मनिरतात्म- नाम् । कर्मवाच्यमानसैः सम्यग्भक्तानां परमेश्वरे । चतुर्णानधिकारो वै वृते ( प्राप्ते) दीक्षाक्रमे सति || " ( २. ७ - ११) इत्यधिकार विशेष नियमः कृतः । सप्तमे च व्रतविधानपरिच्छेदे, “दाने (ना) चने तु शूद्राणां व्रतकर्मणि सर्वदा । असिद्धान्न तु विहितं सिद्धं वा ब्राह्मणेच्छया || स्वकर्मजा यथोत्कर्ष मभ्येति च (न) तथाऽचैनात् । तस्मात् स्वेनाधिकारेण कुर्यादाराधनं सदा || सर्वत्राधितो किमो वासु देवादिपूजने । यथा तथा नक्षत्रायास्तस्माच्छास्त्रोक्त (स्वार्थ) माचरेत् ॥ नयेन्नक्ता शनैर्भक्त्या दिनान्येतानि मौद्गल । ताद्यन्ते तु विहितं परिपीडं हि तस्य वा ।। " (५३-५६ ) इति व्रतविशेषकमो दर्शितः । मौगलेति ‘भगवच्छाले शूद्रनाम परिपीडमुपवासः । तथा मन्त्रेषु चैत्रं नियमोऽन्यत्न कृतः, “वौषट् स्वाहा वषट्कारनिष्ठानां तु प्रतिक्रिया | नमस्कारेण विहिता” इति । तथा नारदीये श्रीमदष्टाक्षरकल्पे, “न खरः प्रणवोऽङ्गानि नाप्यन्यविधयस्तथा । स्त्रीणां तु शूद्रजातीनां मन्त्रमालोक्तिरिप्यते ॥” (१ १०२ ) इति । एवमेकादशीत्रतादयोऽपि सर्वसाधारणाः पुराणादिषु पठ्यन्ते । तथा अन्येऽपि वर्ज्यावर्ज्यनियमा: कतिकति धर्म प्राखादिषु कथ्यन्ते । यथा, " कपिलाक्षीरपानेन ब्राह्मणीगमनेन च । शूद्रे वेदाक्षरेणेव निष्कृतिर्न विधीयते ॥” (क पा. १.७४), “हृत्कण्ठतालुगाभिस्तु यथासंख्यं द्विजातयः । शुध्येरन् स्त्री च शूद्रश्व सकृत्स्पृष्टा भिरन्ततः " (याज्ञ. आ. २१), “तेषां स एवाऽऽचमनकल्पः । अधिकमहरहः केशश्मश्रुलोम नखव ापनम्” (आप. २.१.३ ५, ६ ) इत्यादि । तस्मात्, “जपस्तवस्तीर्थयात्रा प्रवज्या मन्त्रसाधनम् । देवताराधनं चैव स्त्रीशूदपतनानि षट् ॥” (अत्रि. १३३ ) इत्यादिकं विहितन्यतिरिक्त वर्णत्रयशुश्रूषाविरुद्ध विषयमिति योज्यम् । अपि च, “न शूद्रा भगवद्भक्ता विभा भागवता: स्मृता: " (विह. २४ १०) इत्यादिवचनात् जयाख्यसंहितादिषु भागव- तानां चतुर्णां समत्ववचनाथ भगवत्परिचयवशात् वर्णत्रयपरिचर्यानिवृत्तिरपि संभवेत् । अतः कथं शूद्रस्य तु कर्तव्यं वृत्तिच पूर्ववर्णतपपरिचर्यैवेति भाषितम् ?- + अन ब्रूमः - यद्यपि विहितव्यतिरिक्तविषयाः सर्वनिषेधा: विशिष्टसंस्कारगुणविशेषादिमतांच शूद्राणामपि धर्मविशेषा विहिताः, तथाऽपि ते सर्वे वर्णलय परिचर्याख्यप्रधानधर्माविरोधेन तन्नियुक्तैः शूदैः तत्परिचर्याभावनयैवानुष्ठेयाः । अत एव सलोच्यते परिचर्यात्मकं कर्मेति । अन्यथा परिचर्ये - त्येव वक्तव्यम् । न च निष्प्रयोजनाधिकग्रहण युक्तम् । आमनन्ति च रहस्याम्नायविदः, “ज्ञानज्ञापन- संप्रेषणकर्मा ब्राह्मण:, ज्ञानपरित्राणकर्मा क्षत्रिय, ज्ञानत्रीजवर्धनकर्मा वैश्यः, जानपर्युत्थानकर्मा शूद्रः । कृतयुगस्यान्ते त्रेतायुगस्यादौ ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रा भिद्यन्ते । तेषां भिन्नानां दृष्टिः न तथा भवति, 2 बच्या रसना न तथा भवन्ति पुष्पकलमोषधिवनस्पतयो न तथा दधते तां दृष्टा मणक्षत्रिय- 1 एवं तदीया विप्राय क्षत्रिया वैश्यज्ञात्यः । मौद्गल्याद्यास्तथाऽन्ये च न तचिह्नविवर्जिताः’ (पारमेश्वरे प्रतिष्ठाध्याये १५-९६१) इति सारिरक्षोदाहतं वचनमिह ानुसन्धेयम् । " 2 अपराधपरिहारसारात्यादिन्यामज्ञ पाठमेदो हृदयसे ।

तात्पयचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 1845 ; ; 579 1 स्वस्वे कर्मण्यभिरतस्संसिद्धिं लभते नरः । स्वकर्मनिरतस्सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ ४५ ॥ स्वस्वे यथोदिते कर्मण्यभिरतो नरा संसिद्धिं परमपदप्राप्तिं लभते । स्वकर्मनिरतो यथा वैश्यशूद्राणामसूया प्रादुर्बभूव शूद्रः प्रथमजातिः, न वः पर्युत्थास्यामीति, वैश्यो द्वितीयजातिः न वो बीजानि वर्धयिष्यामीति, क्षत्रियस्तृतीयजाति, न वः परिहास्य इति ; तान् ब्राह्मण इत्याह, आस्थिता यूयम् ; न वो वक्ष्यामीति । अत्र पर्युत्थान-परिचर्या । एवं “शूद्रस्साधुः” (वि. ६.२.६) इत्यादिप्रकरणान्तराणि च द्रष्टव्यानि । एतेन, “न शूद्रा भगवद्भक्ता” (विह. २४. १०) इत्यादि- स्तुतिवाक्येन वर्णत्रयपरिचर्यादिनिवृत्तिप्रसङ्गोऽपि प्रत्युक्तः, भगवदेकान्तशूद्रस्यैव पर्युस्थानविधेः । भगवद्भक्तिस्तुतिपरत्वादेव हि, “सर्ववर्णेषु ते शूद्रा ये मक्का जनार्दने” इति व्यतिरेकनिन्दा | किं तत्र स्तुतिनिन्दालम्बनम् ? आन्तरः सत्त्वादिगुणोन्मेषः यदपेक्षया ब्राह्मणादेरेव ब्राह्मण्यादिकं श्रुत्यादिषु कीर्त्यते, “अमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मण:” (बृ. ५. ५. १) इति । “विष्णुं कान्तं वासुदेवं विजानन् विप्रो विप्रत्वं गच्छते तत्त्वदर्शी” (भा. आनु. १६२), “चण्डालमपि वृत्तस्थ सं देवा ब्राह्मणं विदुः” इत्यादि । यतु शरीरसत्त्वादिगुणतारतम्यनिबन्धनं जातिरूपं ब्राह्मण्यादिकम् तस्यान्तर सत्त्वोन्मेषादावप्यनुवृत्तेराशरीरपातं जातिनियमः स्थित एव । तदनुबन्धिनश्च धर्मास्तत एवा- वतिष्ठन्ते । अत एव हि विदित’ ब्रह्मविद्योऽपि विदुरः स्वस्य तद्वचनेऽनधिकारमाह, “शूद्रयोना वहं जातो नातोऽन्यद्वक्तुमुत्सहे” (भा. उ. ४१. ५) इति । शमादिगुणपौष्कल्ययोगिनि तु शूद्रादौ, स्त्रीधर्मिण्य " जनन्यामिवावज्ञानादिनिवृत्तिमात्र विशेषापेक्षया जातिसामान्यवीक्षणप्रतिषेध इति । यथा स्मरन्ति, “एतैः समेत शूद्रोऽपि वार्धके मानमर्हति” (याज्ञं. आ. ११५) इति । अत एव “भक्तिरष्टविधा ह्येषा यस्मिन् म्लेच्छेऽपि वर्तते । तस्मै देयं ततो ग्राह्य स च पूज्यो यथा ह्यहम् ॥ (गा. पू. २१९.८ ) इत्यादिकमनुपलवपर्यन्ततयाऽपि निर्व्यूढम् । साम्योक्तिरपि सर्वोत्कर्षफलादिसाम्यविषया अपशूद्रनयाद्य- विरोषश्च । उक्तं दाचायें, भागवतत्वेन शूद्रस्योत्कर्षे ब्राह्मणस्यापि तेनैवोत्कर्ष इति पुनर्वैषम्यम्’ इति सबै समसम् | अतः सुष्ठुक्तं शूद्रस्य वृत्तिकर्तव्ययोरैक्यमिति ॥ ४४ ॥ 1 1 वर्णधर्म विभागो मोक्षशास्त्रे किमर्थ इत्यवाह स्वस्वे कर्मणीति । संसिद्धिशब्दस्याल परमपद- प्राप्तिविषयत्वं प्रकरणात् सिद्धम् । " शाश्वतं पदमव्ययम्” (५६) इति हि वक्ष्यति । यद्वा सिद्धिशब्दः ‘नैष्कर्म्यसिद्धिम्’ इति वक्ष्यमाणविषयः । तत्पर्यवसानज्ञापनायात्र परमप्राप्यग्रहणम् । ननु स्वकर्म- 1 ब्राह्मणक्षत्रियविशामित्याद्यारम्भो यदर्थः, तदाह स्वस्वे इति । ‘सर्वकर्मफलत्यागम्’, ‘एतान्यपि तु कर्माणि’ इति सात्विकत्यागपूर्वकसर्वानुष्ठानसं प्रत्या विप्रादिना राजसूयाद्यनुष्ठान- मपि क्रियेतेति वर्णाश्रमधर्मनियमभंगो न कार्य इति एतावता ज्ञापितमिति भावः । तव फलान्त- राधिभिरीश्वरदेवताद्यज्ञानेनानुष्ठितमपि यथा फलति न तथा, किंतु मुमुक्षुणा ईश्वराराधन- तयाऽनुष्ठान एव फलमित्याह स्वकर्मेत्यादिना । 2 ब्रह्मविद्यापदं विद्या साधक मन्त्रादिशब्द परम् । 4 3 स्तीधर्मिणी - रजस्वला | अन आचार्यशब्देन वादिहंसाम्बुवाहा विवक्षिता इति प्रभावव्यवस्थाधिकारतो ज्ञायते ।

580 श्रीभगवान 18. 45.47. सिद्धिं विन्दति परमपदं प्राप्नोति तथा शृणु । ४५ ॥ * यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ ४६ यतो भृतानामुत्पत्यादिका प्रवृतिः, येन च सर्वमिदं ततम् स्वकर्मणा तं मामि न्द्राद्यन्तगत्मतयाऽवस्थितमम्य मत्प्रमादात् मत्प्राप्तिरूपां सिद्धि विन्दति मानवः । मत्त एव समुत्पद्यते मया च सर्वमिदं तनमिति पूर्वमेोक्तम्, “अहं कत्ख जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा । मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनञ्जय । " (७. ६), “मया ततमिदं सवं जग- दव्यक्तमूर्तिना” (९. ४), “मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्” (९. १०) “अई सर्वस्य प्रभवो मत्तस्प प्रवर्तने” (१०, ७) इत्यादिषु ॥ ४६ ॥ , श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् । निरतस्यापि शूद्रस्य कथं परमपदप्राप्तिः ? तस्य हि मोक्षसाधनविद्यायामनधिकारः शारीरके अपशूद्राधि- करणे शिक्षितः || सत्यम् ; भवान्तराधिकारद्वारा परम्परया परमपदप्राप्तविवक्षितत्वान्न विरोधः । विदु- रादिवत् जातिस्मरेषु जन्मान्तरप्रारब्धपरविद्याप्रतिसंधायिषु स्वकर्मणामकरणनिमित्तप्रत्यवायपरिहारार्थं साक्षात्संसिद्धियोभ्यत्वं द्रष्टव्यम् । यथोक्तं भगवता शौनकेन, “धर्मव्याधादयोऽप्यन्ये पूर्वाभ्यासाज्जु- गुप्सिते । वर्णावरत्वे संप्राप्ताः संसिद्धि श्रमणी यथा” (वि. घ. १०२. ३०) इति । ननु परि- मितफलप्रदानसमर्थेन्द्राद्याराधनरूपाणां तत्तद्वर्णाश्रमकर्मणां कथं परमपदप्राप्तिहेतुत्वमित्यलोतरं स्वकर्म- निरत इति । यथेत्यत्य प्रतिनिर्देशत्वात् खच्छन्दः प्रकारपरामर्शीत्याह तथा शृष्विति ॥ ४५ ॥ सर्वकारणभूतः सर्वान्तर्यामी परमात्मा स्वसृज्यखशरीरभृतेन्द्रादिवाचकैः शब्दैशम्नायत इति तत्समाराधनत्वात् संसिद्धिसाघनत्वं वर्णाश्रमधर्माणामुपपन्नमित्युच्यते यतः प्रवृत्तिरिति लोकेन । प्रवृत्तिशब्दस्यात चेष्टामात्रपरत्वव्युदासायाह उत्पश्यादिकेति । चेतनाचेतनवाचित शब्द समन्वितः प्रवृत्तिशब्दोऽत्र विशेषकाभावात् सर्वविधव्यापारसंग्राहक इति भावः । सर्वविधकारणत्वोपयुक्त आकार उच्यते येन सर्वमिदं ततमिति । तत्तम् ; नियन्तृत्वेनेति हृदयम् । तमिति परोक्षतया निर्दिष्टः कथं मामिति व्याख्यायत इति शङ्कायां यत इत्यनुवादस्य प्राप्तयर्थे पुरोवादं स्मारयति मत एवेति । कारणत्व सर्वाधिकत्व सर्वव्यापित्व सर्वनियन्तृत्वादिषु यथासंभवं वचनानि योज्यानि ॥ ४६ ॥ एवं वर्णाश्रमधर्माणां खरूपेणापरित्याज्यत्वं परप्राप्तिसाधनत्वप्रकारच दर्शितः । अथ तेषामेव ‘दैवमेवापरे यज्ञम्’ (४. २५) इत्यायुक्त प्रधानधर्मयोगेन नियमविशेषादियोगेन च कर्मयोगान्तर्भूतानां ज्ञानयोगाधिकारिणामप्यपरित्याज्यस्यं ( ३. २५) प्रागुकं प्रत्यभिज्ञाध्यते श्रेयान् स्वधर्मः इत्यादिभिः । ’ मन स्वधर्मशब्दो न वर्णाश्रमनियर तथा सनि परधर्मशब्देन वर्णान्तरादिमों

मु यानित्यादेः स्वरसार्थत्यागेन किमिति क्लिएं व्याख्यायते । स्ववर्णधर्मत्यागेन परवर्णधन प्राह्य इति हि स्पष्टोऽर्थः । संदर्भानुगुणश्च । शौर्यतेजः प्रवृत्ति घोरकर्मस्थागेन शान्तिमुपविषधर्मग्रहणस्योचितकायां स्वेस्थेकर्मणीनि समायानमुतं . तद्दढीकरण- ममेति सुवचत्वादित्यसाऽऽशयं दर्शयति अनेत्यादिना ।

तात्पर्यं चन्द्रिका गीताभाग्यम् 18 47 कर्मयोगश्रेयस्त्वम् 581 एवं त्यक्तकर्तृत्वादिको मदाराधनरूपः स्वधर्मः । स्वेनैवोपादातु योग्यो धर्म + प्रकृति- मंयुष्टेन हि पुरुषेणेन्द्रियव्यापाररूपः कर्मयोगात्मको धर्मः सुकरो भवति । अतः कर्म योगाख्यः स्वधर्मो विगुणोऽप परधर्मात् इन्द्रियजय निपुणपुरुयधर्मात् ज्ञानयोगात् सकलेन्द्रियनिय- मनरूपतया सप्रमादात् कदाचित्स्वनुष्ठितात् श्रेयान् । तदेवोपपादयति- स्वभावनियतं कर्म कुर्वन् नाप्नोति किल्विषम् ॥ । ધર્મ प्रकृतिसंसृष्टस्य पुरुषस्य इन्द्रियव्यापाररूपतया स्वभावत एव नियतत्वात् कर्मणा, कर्म कुर्वन् किल्विषं संसारं न प्राप्नोति ; अप्रमादत्वात् कर्मणः । ज्ञानयोगस्य सकलेन्द्रिय- नियमनसाध्यतया सप्रमादत्वात् तभिष्ठस्तु प्रमादात् किल्विषं प्रतिपद्येतापि ॥ ४७ ॥ पादानप्रसङ्गात् । न च तत् युक्तम, तस्य निषिद्धत्वेनाधर्मतया स्वधर्मस्य तत्र प्रशस्यतरत्वलक्षणश्रेयस्त्व- वचनायोगाद; न हि पापात्पुण्यं श्रेय इति कथ्येत । अत एव " वेदवाद्यधर्मादिकस्य धर्मस्य यस्त्वमु च्यते” इत्यपि न योज्यम् | क्षत्रियम्यार्जुनस्य, “श्रेयो भोक्तुं भैक्षम् " (२. ५) इत्युक्तत्राह्मणधभूतपऋ- प्रतिषेधोऽयमिति चेन्न ; तत्प्राप्तौ निषेधायोगात् अप्राप्तौ पापस्यादेव दत्तोसरस्वात् | आपरानन्तरा च वृत्तिर्दुस्त्या । अतोऽत्र स्वधर्मपरधर्मशब्दों 1 (885) प्राग्वत् कर्मयोगज्ञानयोगविषयों व्याख्यातौ । एवमित्यारभ्य स्वधर्मः इत्यन्तमेकं वाक्यम् । अभ्यधोत्तरग्रन्थानन्वयप्रसङ्गात् । स्वशब्दम्य जातिविय क्षाव्युदासायाह स्वेनैवेति । स्वभावनियतं कर्मेत्यनन्तरोक्त्यनुसारेण कर्मविषयः स्वधर्मशब्द: प्रकरणात् निष्कामकर्मविषयः । तत्र स्वेनैवोपादातुं योग्य इत्युक्तं विवृणोति प्रकृतीति । विगुणशब्दस्व त्याज्यत्वापरत्वमाह विगुणोऽपीति । गत्यन्तराभावादमुख्य कल्पत्वेनानुमतोऽपीत्यर्थः । स्वशब्द- निर्दिष्टात्कर्मयोगादन्योऽल पर ; स च ज्ञानयोगाई इत्यभिप्रायेणाह इन्द्रियजयेति । सप्रमादस्य स्वनुष्ठितत्वं कथं स्यादित्यत्राह कदाचिदिति । स्वभावनियतमित्यन जातिनियतत्वशङ्कान्युदासायाह तदेवेति । यथा विषतरुनिम्बतिन्ति- व्यादिजातानां जन्तूनां खभावनियता आहारा इति भावः । किल्विषशब्दोऽत्रानिष्टतमत्वद्योतनाय संसारशब्देन तत्फलपर्यन्ततया व्याख्यातः । ज्ञानयोगनिष्ठासंभावितनिषेवाय या विशेषनिषेधः शेषा- भ्यनुज्ञापर इत्यभिप्रायेण वाऽऽह ज्ञानयोगस्येति ॥ ४७ ॥ 1 प्राग्वदिति । अवश्यञ्च एतावदुपपादितकर्मयोगज्ञानयोगपुरस्सरमेव ग्रन्थोपसंहारे अन भक्तियोग निगमनीयः । यदि एतच्लोकस्य स्वपरवर्णधर्मपरतयाऽर्थः सुवचः स्यात् तर्हि ‘असक्त- बुद्धि:’ (४९) इति लोकमारभ्य तदुपसंहार इति स्वीक्रियेत । स्वपरवर्णधर्मविषयकतयैव fats न नः कापि हानिः । अर्थान्तरस्य सुवचस्याभावासु अयमपि श्लोकः कर्मयोगादि- विपयक एव । अस्यैवमर्थः पूर्वमप्येवमेव श्लोकाचनयाऽपि निश्चीयते । समानानुपूर्वीकवाक्ये पूर्वक्लप्तार्थत्यागस्यायुक्तत्वादिति भावः । 582 श्रीभगवङ्गीता-

. 18, 48-19, अतः कर्मनिष्ठैव ज्यायसीति तृतीयाध्यायोक्तं ( ३. ८) सास्थति- सहज कर्म कौन्तेयोपयपि न त्यजेत् । सर्वारम्भा हि दोपेण धूमेनातिरिवाऽऽङ्कृताः ॥ ४८ अतः सहजत्वेन सुकरमप्रमादं च कर्म सदोष सदुःखमपि न त्यजेन ज्ञानयोगयोग्योऽपि कर्मयोगमेव कुर्सीतेत्यर्थः । सर्वारम्भाः - कर्मारम्भाः ज्ञानारम्भाथ हि दोपण दुःखेन धूमेनानि शिवाssवृताः । इयांस्तु विशेषः- कर्मयोगः सुकरोऽप्रमादव, ज्ञानयोगस्तद्विपरीतः इति ॥४८ असक्तबुद्धिस्मर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ ४९ सर्वत्र फलादिषु असक्तबुद्धिः, जितात्मा-जितमनाः, परमपुरुषकर्तृत्वानुसंधानेनाऽऽत्म- विगतस्पृहा, एवं त्यागादनन्यत्वेन निर्णीतेन संन्यासेन युक्तः कर्म कुर्वन् परमां नैष्कर्म्य- + i । } अर्थान्तरपरस्वशङ्कान्युदासायाऽऽदातिशयविवक्षया, पुनरुक्तिपरिहाराय च तृतीयाध्यायोक्तं स्मारयतीत्युक्तम् । सहजत्वेन । वासनानियतत्वादित्यर्थः। ततः कथं त्याज्यत्वाभाव इत्यवाह सुकर मिति । दोपशन्देन पापविवक्षा न युक्ता विहिते तदयोगात् । तधा ( तदा १) च न त्यजेदिति न युक्तम्, पापांशस्य सर्वैः परित्याज्यत्वात् अनु कायक्लेशादिमालगर्भत्वमिह सदोषत्वमित्युच्यते ताव- न्मात्रेऽप्यलसानां त्याज्यतामुद्धिः स्यादित्यभिप्रायेणाह सदुःखमपीति । एतेन कापिलमलावारोहेण सदोषमपीत्यनुवाद इति व्याख्यान्तरं निरस्तम् । मुमुक्षोः कथं शास्त्रीये श्रेयस्वेन चोके क्षुद्रकेशासहत्वेन त्याज्यताबुद्धिः ? अतः प्रसङ्गाभावात् प्रतिषेधो न युक्त इत्यत्राह ज्ञानयोगयोग्योऽपीति । अपि- शब्दोऽन्यस्य कैमुत्यज्ञापनार्थः । अक्रेशोपायदर्शने खाधिकारमप्रतिसंधाय तत्र प्रवृतिः स्यादिति ततो नियम्यत इत्यर्थः । सदुःखत्व निर्दुः खत्वलक्षण वैषम्यमन्या रुपाप्रमादत्वादिभिर्नियम उक्तः अथ सदुः- स्वत्वमपि द्वयसमानमित्युच्यते सर्वारम्भा होत्यर्धेन । कर्मारम्भा ज्ञानारम्भाश्वेत्यनेन सर्वशब्द- स्याल प्रकृतशास्त्रीय कार्यपरत्वमाह । दुःखसाम्ये सति किमन्यतरनियमेन कथं च [न] तरास्य हेतुरित्याह इयानिति । कर्मारम्भेषु कायक्लेशमात्रा ज्ञानारम्भेषु तु अत्यासत्वेऽपि कफोणि- गुडायमानवत्यविषयान्वेषणेन इन्द्रियमनोनियमनप्रयासो दुःखात्मक इति भावः ॥ ४८ ॥ ; सर्वनामबुद्धि। इत्युक्तेऽपि युनः विगतस्पृहः इत्येतत् फलसननिवृतिरूपत्याग सहपठित कर्तृत्व- त्यागविषयत्वौचित्यात् स्वप्रादिष्ययि स्वात्मनि कर्तृत्वानुसंधानपस निवृत्तिरूपत्य | काष्ठाविवक्षयेत्याह आत्मकर्तृत्वे विगतस्पृह इति । संन्यासेनाधिगच्छतीति न ज्ञानयोगादिपरम् कर्म न त्यजेदिति प्रकृतानन्वयात्, अध्यायरम्मोक्तसंन्यासविषषत्वौचित्याश्चेत्यभिप्रायेणाह एवं त्यागादनन्यत्वेन निर्णीतेनेति । अल नैष्कर्म्यसिद्धिशब्दो न मोक्षविषयः, सिद्धि प्राप्त इत्यादिना पुनः कर्तव्यविद्या- ; 1 बाह्यव्यापारात्मकं कर्म अन्तश्चिन्ताविरोधि इति दोपचरवेऽपीत्यर्योऽपि कथञ्चिद् ग्राह्यः । अग्राह्य पर्थमाह एतेनेति । 2 ज्ञानारम्भा इति । तत्रापि कर्मेन्द्रियाणि संयस्य य आस्ते मनसा स्मरन् इत्युक्तदोषोऽस्तीति भावः । 3 कफोणि: - भुजहस्तसंन्धिबन्धवाद्यावयवः । तत्र निक्षितं गुडं मुखेन दुर्यहम् ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीतामाण्यम् 18 49 58 ध्यानविधिः 583 सिद्धिमभिगच्छति – परमां ध्याननिष्ठां ज्ञानयोगस्यापि फलभृतामधिगच्छतीत्यर्थः । वक्ष्य मानध्यानयोगावासि सर्वेन्द्रियकर्मोपरतिरूपामधिगच्छति ॥ ४९ ॥ सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथा मोति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥५० सिद्धिं प्राप्तः आप्रयाणादहरहरनुष्ठीयमान कर्म योगनिष्पाद्यध्यानसिद्धि प्राप्तः, यथा येन प्रकारेण वर्तमानो ब्रह्म प्राप्नोति तथा समासेन मे निबोध । तदेव ब्रह्म विशेष्यते निष्ठा ज्ञानस्य या परेति । ज्ञानस्य ध्यानात्मकस्य या परा निष्ठा परमप्राप्यमित्यर्थः ॥ ५० ॥ बुद्धया विशुद्धया युक्तो धृत्याऽऽत्मानं नियम्य च । शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ ५१ विविक्तसेवी लध्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराभ्यं समुपाश्रितः ॥ ५२ अहङ्कारं वल दर्प कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममश्शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५३ बुद्धया विशुद्धया यथावस्थितात्मतत्वविषयया युक्ता, धृत्या आत्मानं नियम्य च विषय- विमुखीकरणेन योगयोग्यं मनः कृत्वा, शब्दादीन् विषयान् त्यक्त्वा – असभिहितान कस्वा, नाव; नापि ज्ञानयोगमात्रविषयः, परमामिति विशेषणात् ; नैष्कर्म्य शब्दमालेग च तद्विवक्षोपपत्तेः । अतोऽत्र ज्ञाननिष्ठ] फलपारम्भो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह परमां ध्याननिष्ठमिति । नैकर्म्यस्य सिद्धिमिति समासवशात् परमत्वविशेषणशक्त्या वा सिद्धं विवृणोति ज्ञानयोगस्यापि फलभृतामिति । उक्तार्थपरत्वमुत्तरग्रन्थानुगुण्येनाह वक्ष्यमाणध्यानयोगावाप्तिमित्यादिना । निर्गतकर्मा निष्कर्मा, तस्य भावो नैष्कमिति व्युत्पत्ति व्यक्ति सर्वेन्द्रियकर्मोपरतिरूपामिति ॥ ४९ ॥ सिद्धि प्राप्तः इत्यस्योत्तानुवादतां सप्रकारहेतुनिर्देशेनाह आप्रयाणादिति । सिद्धिं प्राप्तस्य ब्रह्मप्राप्तयभिधानात् तद्द्व्यतिरिक्तविषयत्वज्ञापनाय ध्यान सिद्धिमित्युक्तम् । यथेत्यस्यानन्तरग्रन्थानुसारेण पुरुषव्यापारोपादेयप्रापकप्रकारपरतामाह येन प्रकारेण वर्तमान इति । मे निबोध । मत्तो निश्चयेना- वधारयेत्यर्थः । परमे फले बुवायो नितिष्ठति; अतस्तदेषोपायपर्यवसानभूमितया निष्ठेत्युच्यत इत्यभिप्रायेणाह तदेव ब्रह्म विशेष्यत इति । ज्ञानशब्दस्याला नन्तरोच्यमानध्यानविश्रान्तिमाह ध्यानात्मकस्येति ॥ ५०॥ बुद्धिशब्दोऽत प्रस्तुतब्रह्मशब्दाभिप्रेतविषयबुद्धिगोचरः, तस्याश्शुद्धिचा समग्र विषयत्वसंशयवि- पर्ययरूपदोष राहित्यमित्याह यथावस्थितात्मतत्त्वविषययेति । धृन्येति पूर्वोक्तस प्रकार सात्त्विक धृतिपरा माह विषयविमुखीकरणेनेति । अत्र धृत्या मनोनियमनं कर्मोक्तम् ; अपि च पूर्वमेव त्यक्तविषयत्य ( त्यक्तविषय: ; सदस्य) कोऽसौ तदानीत नस्त्याग इत्यत्राह अनुविहितान् कुरुवेति । विषयसन्निधिर्हि विजितेन्द्रियमपि क्षोभयेदिति भावः । रागद्वेषौ व्युदस्येति वैषयिक रागद्वेषयोः दासस्यापि तादात्वि- 1 अब ब्रह्मशब्दस्य स्वात्मपरत्वे ब्रह्मानोतीत्येतत् ब्रह्मभूयाय कल्पत इत्येतत्समानार्थकम्, परमात्मपरत्वे, शाश्वतं पदमव्ययमित्यत्रैतद्विकरणसमाप्तिः ।

584 श्रीमस्ट्रीला लध्वाशी - - अत्यशनानशनरहितः, 1854 मावन्तरं गतिः तन्निमित्तौ च गगइयों व्यूहस्य विकिरोधी–विक्तं देशे वर्तमानः, यता कायमानसः – ध्यनाभिमुखीकृत काय शनोवृत्तिः, ध्यानयोगपरो नित्यम् – एवंभूतस्मन आप्रयाण रहस्ययोगपरः, वैराग्यं समुपातिः – ध्येय- तवष्यतिरिक्तविषयदोपाचमन सत्रतत्र त्रिगगतां वर्धयन, अहंकारम्-अनात्मनि आत्माभि- मानं, क्लं - तद्वृद्धिहेतुभृतवासनावलं, तनिमित्तं वर्ष काम को परिग्रह विमुच्य, निर्ममः सर्वेष्वनात्मीयेष्वात्मीयबुद्धिरहितः शान्तः - आत्मानुभवेकमुखः एवंभूतो ध्यानयोग कुर्वन् ब्रह्मभूयाय कल्पते– [मभावाय काते ] सत्रबन्धनिर्मुक्तो यथावस्थितमात्मानमनुभव- तीत्यर्थः ॥ ५१-५३ ॥ ब्रह्मभूतः प्रमान शोत्रति न काङ्क्षति । i भूपराम ॥५॥ ! ; ब्रह्मभूतः – आविर्भूताच्छिनज्ञानका कारक वाम ‘इनरुवन्य कविषयत्वाय मैाग्यं पार्थित प्रत्यनेन तमसाविति । एतेन विषयासविधानफल प्रदर्शितम् | यह पिप्रेस निरोद्रवीभावः । विविक्तत्वं रहितत्वम् ; तत् प्रयोगेन निशिनसियन भिषेके देश इति लभ्वाशी इत्यनेन पूर्वोक्तं ‘नात्यश्वत’ (६१६) त्यादिकं स्नान इत्याह यनानगर। धृत्यात्मानं नियम्य चेत्यादिना वाकायमानसः इत्यन्य पुनरुक्तिपरिहाराचाह ध्यान्यभिमुखी कनकापवाद्म- नोवृत्तिरिति । कायस्थामिमुखीकरणं सिरामनादिपरिमयः वाचस्तु प्रणवादिव्यतिरिक्तवर्जनम् मनसस्तु शुभाश्रश्रालम्वनम् । उमानां ध्यानयोगशेपस्ट एवंम्पन्निति । नित्यनवचनमाह आप्रयाणादरिन । राग व्यस्त पोदाम वैज्यं समुपाश्रितइत्येतत् आभिमानिकविपयम् । तत्र सम्यगुपाश्रयवं पूर्वद्विस्यापि [तम्य] सम्यगवस्थापनमित्यभिप्रायेण विरागतां वर्धयन्नित्युक्तम् । एवमकारादिविमोचनेऽपि इयम् । शरीरमन:प्राणादिवानां योगविरोवित्वाभावाद वासन्तबलगिति विशेषितम् । कारककारः । योगित्वान्तत्वादिनिमितोऽपि दर्पस्त्याज्य हो हृप्यति न श्रनतिक्रामति (आ५.१.१३४ ) इति स्मरणात् । मनोवाक्कायव्यापार निवृत्त्यादेरुक्तत्वान मान्तशोऽय विशेष दत्याह आत्मानुभवैकसुख इति । इन्द्रियापारोपरनिकोवादिनिवृतिश्च बाह्ममुखनिस्पृहत्वात् तच प्रभूतात्मस्वमुखला मादिति भावः । उक्तषु सर्वेषु ध्यानयोगन्याजमा एवंभूतो ध्यानयोग कुर्व- निति । ध्यानमेवात्र योग, ध्यानेन वा योगः कार्थपरामर्शन शस्याव शुद्धात्म- विषयतामा सर्ववन्प्रेति ॥ ५१-५३ ॥ " ; एवं कर्मयोगादिसाध्यवत्यगात्मानुभवस्य परमकुत्यधिकारापादकलमुच्यते ब्रभुता इति 1 विविक्ते - पृथग्भूते ; रहिते । समाजस्य वायनो माविश्यकत्वाभावान्न वा ज्ञानसेति समा सान्तप्रत्ययः । 3 नया व ध्यानयोगपरो नित्यमित्यस्य अन्तेऽपि योजना स्यादिति भाव्यम् ।

अत्यंन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18. 58. ब्रह्मभावस्थिति: i ; 1 i 585 प्रकृति विद्धि मे पराम्’ (७.५) इति हि स्वशेषोक्ता । प्रसन्नात्मा-क्लेशकर्मादिभिरकलुषस्वरूपो मद्यतिरिक्तं न कंचन विशेषं प्रति शोचति न किंचन काङ्क्षति ; अपितु मयति- रिकेषु सर्वेषु भूतेषु अनादरणीयतायां समो निखिलं वस्तुजातं तृणवन्मन्यमानो मद्भक लमते पराम् मयि सर्वेश्वरे निखिल जगदुद्भवस्थितिप्रलयलीले (जगदुदयविभवलयलीले) निरस्त- समस्त हेय गन्धेऽनवधिकातिशयासंख्ये य कल्याणगुणगणैकताने लावण्यामृतसागरे श्रीमति श्लोकेन । तदभिप्रायेण परशेषतैकस्वभावत्वस्याप्याविर्भाव उक्तः । योगसाध्यं ब्रह्माख्य (ब्रह्माख्यजीवा नुभवरूप १) मिह ब्रह्मत्वमित्यभिप्रायेणापरिच्छिन्न ज्ञानाविर्भावोक्तिः । शेषत्वस्य खरूपानुबन्धित्वं प्रागेवोक्तमित्याह इतस्त्वन्यामिति । “रागादिदूषिते चिते नास्पदी मधुसूदनः” (वि. ध. ९.१०) इत्याद्युक्तपरभक्त्यनर्हता निवृत्तिः प्रसन्नात्मेत्युच्यत इत्याह केशकर्मादिभिस्करमषस्वरूप इति । आदिशब्देन विपाकाशययोर्ग्रहणम् तयोरपि कालुप्यरूपत्वात् “क्लेशकर्मविपाकाशयै:” (यो. सू. १. २४) इति सन्नियोगशिष्टत्वाच्च । ‘अविद्याऽस्मितादयः पश्च क्लेशाः कर्म पुण्:पापरूपम् जात्यायुर्भोगाः विपाका : आशया: संस्कारा: । ‘यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचारयते’ (६.२२) इति प्रागुक्तं न शोचतीति परामृष्टम् । तथा, ‘ये लब्ध्वा चापरं लाभ मन्यते नाधिकं ततः’ (६.२२) इत्युक्तं न काङ्क्षतीति मारितम् । अत्र न हृप्यतीति पाठान्तरमप्रसिद्धत्वादन ङ्गीकृतम् । तत्रात्मानुभवमुखेन बाह्यवैतृष्ण्यं तावज्जायते परमात्मनस्तु प्रत्यगात्मनोऽप्यधिकमुखतया श्रुतत्वात् तदनुबुभूषा स्थायिनीत्यभिप्रायेण मयतिरिक्त [ मिति ?] शब्द | शोककाक्षानुदयहेतुः सम इत्युच्यत इत्यभिप्रायेण अनादरणीयतायां सम इत्युक्तम् । तुल्यानादर इत्यर्थः । परावरतत्त्व- विवेकफलम् अन्यानादरसाम्यं व्यनक्ति निखिलमिति । वस्तुजातमित्यनेन ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तानामेव मेर्वपेक्षया माषपादीनामिवावान्तरोत्कर्षस्यानादर योग्यत्वं सूचितम् । तृणवदिनि । न हि रत्नपर्वत- मारुरुक्षोः पलालकूटे सङ्गः स्यादिति भावः । अत्र मच्छब्देन परभक्त्युत्पत्तिविवृद्धयर्थतया पूर्वत्र, शास्त्रान्तरेषु च प्रपञ्चितानामुपासनदशायामनुसंघेयानांच आकाराणामभिप्रेतत्वमाह मय सर्वेश्वर इत्यादिभिः । सर्वेश्वर इति । शिव्यन्य बद्धस्य किं तथाभूतैः ईशितव्यान रेरिति भाव: । निखिल- जगदुदयविभवलयलील इति । ‘कारणं तु ध्येयः’ (अथर्व ३) इति हि श्रुतिरिति भावः । यद्वा करणकलेवरप्रदानादिभिर्महोपकारके चतुर्विधमृनहेतुभूते तस्मिन् तिष्ठति सृष्टिसंहारकर्मतयैवावस्थितः कोऽन्यः समाश्रवणीय इति भावः । निरस्त मस्त हेयगन्ध इति । न ह्यस्मिन् यथावत्प्रतीते वस्त्वन्तरेष्विवावज्ञावैमुख्यादिकारणमस्तीति भावः । अनवधिकेत्यादि । एकैकगुणप्रकर्षोऽपि चित्ताकर्षकः; किमुतैव संभूत इति भावः । यद्धि परं सुलभं च तदेव ह्याश्रयणीयमिति सौलभ्योपयुक्त गुणानामध्यव संग्रह: । लावण्यामृतसागर इति । श्रीमतीति । श्रीहिं सर्वेषामा- अविद्याऽस्मित (रागद्वेषाभिनिवेशा: क्लेशाः । अस्मिता नाम अहंकारः । 1 $7-74

586 श्रीभगवद्गीता म. 18. 54. ब्रह्मभावानन्तरं भक्तिः -. पुण्डरीकनयने स्वस्वामिनि अत्यर्थप्रियानुभवरूपां परां भक्ति लभते ॥ ५४ ॥ ; श्रयणीया साऽप्येनं नित्यमाश्रितेति हृदयम् । श्रीयते श्रयते चेति श्रीशब्दशे निरुक्तः । मतुप नित्ययोगे । श्रुतिश्व “ह्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” (ना) इत्यादिका । सर्वते च “नित्यैवैषा ‘जगन्माता विष्णोश्श्रीरनपायिनी " (त्रि १.८. १७) इति । एतेनोपास्यत्वप्राप्यत्वादिकं सर्व सपलीकस्येति ज्ञापितम् । आमनन्ति च रहस्याम्नायविद इममेवार्थम्, “नित्यसन्निहितशक्तिः” इति । पुण्डरीकनयन इत्यवयवसौन्दर्योपलक्षणम्। “तस्य यथा कप्यास पुण्डरीकमेवमक्षिणी । तस्योदिति लाम। स एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः । उदेति ह वै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यः य एवं वेद” (छा. १. ६.७) इति सर्वपापविमोक्ष कामस्योपासनार्थिया पुण्डरीकाक्षत्वमप्युपदिष्टम् चक्षुषा तव सौम्येन यूताऽस्मि’ (रा. आ. ७४. १३), ‘थे पश्येन्मधुसूदनः’ ( भा. मो. ३४२.७३) इत्यादिषु च तद्वीक्षणस्य पावनतमत्वमुच्यत इति भावः । भक्त्युत्पत्त्यादौ सर्वमिदमेकतः स्वामित्वं चिकन: न चासा- कोन सर्वखामीत्यभिप्रायेणाह स्वस्वामिनीति ॥ ५४ ॥ 1 श्रियः आविर्भावतिरोभावसत्त्वेऽपि केनचिपेण नित्यानपायिन्येव सेत्यर्थः । नहिभुत्वादिकं तु नात्र प्रसक्तम् ।

2 विमोक्षकामस्येति । नन्विदं छान्दोग्य (१-६) वाक्यम उडीयावयवभूते प्रणवे आदित्य- मण्डलाधिकरणक-हिरण्मय- पुण्डरीकाक्ष-उश्नामधेय ऊर्ध्वलोकदेवका मेश पुरुष प्रविधायकम् एत- फलञ्च आदित्यमण्डलोयतिलोक देवकामाचाप्ति:, तथा तवैव अक्ष्यधिकरणक- हिरण्मय- पुण्डरीकाक्ष नामक अक्षिरूपस्थानाचीतलोकमनुष्यका मेशपुरुपदविधानमायस्त अधिलोक मनुष्यकामाचा सिफलोद्देशेन । “न वा प्रकरणभेदात् परोवर (यत्वादिवत (३-३-७) इति सूत्रे श्रीभाग्येऽपि हिरण्यपुरुपप्रिविधिग्यमिति स्पष्टम् । अतो नेदं मोडेशन पुण्डरीकाक्षोपासन विधायकम् । एवं दृष्टिविधिवाक्यजानमध्यनिविष्टम् “उदेति ह वै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य एवं वेद” इति वाक्यं न पृथक फलसमर्पक्रम केवलमुन्नामत्प्रशंसनमात्रम उच्छदार्थपुरस्कारेण । तत् कथमत्रैवमुच्यत इति चेत्-मलम् । नाव टीकायां दृष्टिविधिपक्षविरोधि किमपि लक्ष्यते । ‘उदेति ह वै’ इति वाक्यस्यार्थवादत्वेऽपि अर्थवादोपात्तफलस्य मीमांसकमत वास्मन्मने उपेक्षणाभावात् पापक्षयरूपफलस्याविरोधित्वाच्चोनामकत्वानुसन्धानांशे तत्फलम्यापि स्वयं भवतः काम्यमानत्वम- क्षतम् । उन्नामकत्वानुसंधानञ्च पुण्डरीकाक्षविषय एव कर्तव्यमिति उपासनार्थनया पुण्डरीकाक्षत्व- मुपदिएम् इत्येतत् संगतमेव । सर्वपापविमोक्षोऽयं मुन्यर्थोपासनजनित सर्वपापमोक्षरूपन भवति दृष्टिरूपोपासनांशभूतोन्नामकत्वानुसंधानसाध्यत्वादिति चेत् मा भूत । प्रकृतोपयुक्तो यात्रान् पापविमोक्षः, तावानेवास्तु किं तेनेति । ननु युवामन शेपऽस्य वाक्यस्य “उदेति हयै’ इति वाक्यस्वारस्यात् मुतयर्थमुन्नामक पुण्डर का ओपासनविधायकत्वमपि फल्यतामिति चेत्- कामं कल्यताम्, गमकं चेत् प्रवलमस्ति । 3 य एवं वेदेत्युक्तवेदने पुण्डरीकाक्षविशेष्यत्वौचित्याय तदक्ष्णः पाचन संवादमपि दर्शयति चक्षुषेत्यादिना । अतो भाष्ये पावनत्वप्रकृत्यभावे ऽपि न क्षतिः ।

‘तत्फलमाह तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18. 55 587 भक्त्या मामभिजानाति यात्रान् यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तमन्तरम् ॥ स्वरूपतः स्वभावतश्च योऽहम् गुणतो विभूतितोऽपि यावांश्चाहन, तं मामेवंरूपया भक्त्या तत्त्वतोऽभिजानाति मां तवतो ज्ञात्वा तदनन्तरम् - तत्त्वज्ञानानन्तरं ततः भक्तितः मां विशते प्रविशति । तत्त्वतस्स्वरूप स्वभावगुणविभृतिदर्शनोत्तरकाल माविन्या अनवधि- + तत्फलमाहेति । अव्यवहितं व्यवहितं चेति शेषः । पूर्वग्रन्थोक्त जगत्कारणत्वलक्षित सर्वेश्वरा ख्यधर्म्यभिप्रायेण य इत्यस्यार्थमाह स्वरूपत इति । विधिनिषेधरूपशोधकवाक्यावसित सर्वविद्या- नुसंधेय स्वरूपनिरूपकधर्म योग: स्वभावत इति निर्दिष्टः । स्वरूपनिरूपकधर्माभावे अनिरूपितस्वरूपतया निःखभावमेव वस्तु स्यात् । ‘स्वरूपशब्दः स्वरूपनिरूपक धर्मपरः, स्वभावशब्दस्तु सौलभ्यपरः’ इति केचित् । यावच्छदो हि प्रकर्षनिकर्ष (निष्कर्ष ) परामर्शयोग्याकारविषयो युक्त इत्यभिप्रायेणाह गुणतो विभृतितोऽपि यावांश्राहमिति । गुणशब्दोऽत्र निरूपितस्वरूप विशेष कज्ञानशक्त्यादि समस्तधर्मविषयः । यावान् यश्चेत्यनयोयुत्क्रमेण व्याख्यानं बुद्धयारोहकमप्रदर्शनार्थम् । सभ्यत इत्यस्य यावान् यथे- त्यवानपेक्षणात् अभिजानातीत्यत्र संशवादिव्युदासाय तदपेक्षणाच ततोऽभिजानातीति योजितम् । मां तवतोऽभिजानातीत्युक्तस्यैव मां तवतो ज्ञात्वनुभाषणमुपायभूतस्यापि खादुतमतया सुदुर्लभत्वेनादरातिशयार्थम् । ततो ज्ञात्वेत्यनेनैव आनन्तर्यसिद्ध्यर्थ हेतु पौष्कल्यज्ञापकानुवादस्य सिद्धत्वात् तदनन्तरमित्यनेनैव प्रवेशस्यानन्तर्य कण्ठो के भक्त्या स्वनन्ययेत्यादौ प्रवेशेऽपि हेतुतया भक्तेरेव प्रागुक्तत्वाच्च ततो भक्तितो मां विशते इत्येवान्क्यो दर्शितः । प्रवेष्टुमिति 1 तत्फलमाहेत्युक्तया पूर्वार्धोक्तं परज्ञानं नोपायरूपमिति ज्ञाप्यते । अव्यवहितफलमिति टीका । " " 3 2 उपायभूतस्यापीति । अत्रेदं बोध्यम्-अभिजानातीत्युक्तं दर्शनं फलरूपमिति प्रागेवोक्तम् । वक्ष्यति च एवकारेण दर्शनव्यवच्छेद इत्यादि । स्मृतिसंततिरूपभक्तेर्दर्शनहेतुत्वमपि नास्ति । दर्शनं भक्तिप्रीतभगवत्कस्णाकारितम् । परमते शोधने भक्तिज्ञानप्रवेशानामेकत्वात् वैशद्यार्थ पृथकपृथगुक्तिरिति निर्वाहः । तेषां मिथोभेदोऽस्तीति ज्ञापनार्थमेव ’ ततः, तदनन्तर’ मिति पदयोः प्रयोगः । व्यक्तमिदमस्मत्परमार्थभूषणे (२३४) । फलभूतस्य परज्ञानस्य पूर्वार्धोक्तस्य तत्रतों ज्ञात्वे- त्यनुवादः, सुदुर्लभं लब्धमित्यादरप्रदर्शनाय । अस्य दर्शनस्य न प्रवेशकारणत्वम्, किं त्वन्यस्यैवेति, कारणात् पृथक्करणमपि ज्ञात्वेति तवाप्रत्ययेन क्रियते । तदनन्तरं तत इत्याभ्यां दर्शनानन्तरं भत्तयायत्त एव प्रवेश इत्युच्यते । तत इति तच्छादेन निर्देशात्, यं योगिनः प्राणवियोगकाले यत्नेन चित्ते विनि- वेशयन्ति’ इत्युक्तरीत्या विधेयरूपवान्तिमप्रत्ययरूपा भक्ति: सेति ज्ञाप्यते । सैवात्यन्तत्वरागर्भत्वात् परमभक्तिः । आस्थात्वराद्यंशे फलरूपता: स्मृत्यंशत उपायरूपतेति । अविधेयज्ञानं तु नोपायः । तल अनुपायभूतस्येति पाठो या त्वरातिशयरूपपरमभक्त वंशो पायभूतस्येत्यर्थो वा भाव्यः । अनु- पाय इत्यनेन हेतुना दर्शनं नोपेक्षणीयमिति सूचनं पाठभेदे त्वरोत्पादकतया तस्यापि खादुतमत्व- मिति स्थितपाठे अर्थः । 3 कण्ठोकेरित्यन्तेन तत इति पदस्यानन्तयणिकत्वायोग उक्तः । भक्तियोगात्यये संवादं दर्शयितुं प्रागुक्तत्वाचेत्यन्तमुक्तम् । . 1 1

588 श्रीभगवद्गीता-अ 18. 55-56. कातिशयभक्त्या मां प्राप्नोतीत्यर्थः । अत्र तत इति प्राप्तिहेतुतया निर्दिष्टा मक्तिरेवाभि धीयते : “भक्त्या स्वनन्यया शक्यः” (११. ५४ ) इति तस्या एव तत्रतः प्रवेशहेतुत्वाभि धानात् ।। ५५ ।। एवं वर्णाश्रमोचितनित्यनैमित्तिककर्मणां परित्यक्तफलादिकानां परमपुरुषाराधन- रूपेणानुष्ठितानां विपाक उक्तः । इदानीं काम्यानामपि कर्मणामुक्तेनैव प्रकारेणानुष्ठितानां स एव विपाक इत्याद्द - सर्वकर्माण्यिपि सदा कुर्वाणो मध्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥ ५६ न केवलं नित्यनैमिनिकानि कर्माणि, अपितु सर्वाणि काम्यान्यपि कर्माणि, मव्यपाश्रयः मयि संन्यस्तकर्तृस्वादिकः कुर्वाणो मत्प्रमादाच्छाश्वतं पदम् अव्ययम् अविकलं प्राप्नोति । पते गभ्यत इति पदम् मां प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ५६ ॥ प्रागुकैकार्थज्ञापनाय परस्मैपदसिद्धये न प्रविशनीत्युक्तन् । यथावज्ज्ञानमपि काष्टामासभक्तेः । अन्योन्याश्रयणं च भक्तेः पर्वभेदात् परिहनम् । सैव तु तथाविधावा साक्षात् मोक्षसाधनमित्याह तत्वत इत्यादिना | दर्शनशब्देनानुभाषणात् तत्रतोऽभिजानातीत्यस्य साक्षात्कारपरत्वं व्यञ्जितम् । ‘परभक्त्याऽपि तत्त्वज्ञानमेव साध्यन् तदेव तु साक्षान्मोक्षसाधनम्’ इति कुष्टिमतमपाकरोति अत्रेति । एवकारेण दर्शनव्यवच्छेदः । यद्यप्यत्र भक्तिशदो व्यवहितः, तत्त्वज्ञानं स्वच्वहनम् तथाऽपि व्यवहितपररामर्श एवं युक्त:; अन्यथा तन्त्रनो ज्ञात्वेत्यादिना पुनरुक्तिप्रसात् । अत्र दर्शनजनक- भवत्यनुवादे प्रयोजनाभावात् सैव तदुत्तरावस्था परामृश्यत इति भावः । प्रागुकं हेतुमाह भक्त्या स्वनन्ययेति । अयमभिप्रायः – उपक्रमन्यायात् पूर्व प्रबलम् स्पष्टम्पयोश्च स्पष्टानुसारेणाभ्यत् गमयितव्यमिति ॥ ५५ ॥ पूर्वत्र ज्ञाननिष्ठशेक्ता, अनन्तर कर्मनिष्ठोच्यत इति शङ्काव्युदासाय पूर्ववापि कर्मनिष्ठाया मेवावान्तरविशेषविपक्तिमनुवदन् संगतिमाह एवमिति । विपाको पूर्वलोकयो क परभक्तिपरज्ञान- परमभक्तिपर्यन्तः । विहितकर्मणां पूर्वमुक्तस्वात् सर्वकर्मापति निषिद्धानुष्ठानं भगवदनन्यतास्तु त्यर्थमुपक्षिप्यत इति स्वैरामिला विशङ्करादिमत (द्याशक्का ) मपाकरोमि इदानीं काम्यानामपि कर्मणा- मिति । सर्वशब्दोऽत्र शास्त्रीयेदेवानुक्तसंग्रहणार्थ इति भावः । तदेव विवृणोति न केवलमित्यादिना । पूर्वलोकस्य प्राप्यमेवात्रापि सविशेषणपदशब्देन निर्दिष्टमित्यभिप्रायेण निर्देति पद्यत इति ॥ ५६ ॥ 1 एतावदुक्तस्यार्थस्यल निगमनं क्रियते । सदा - कर्मयोगावमानान्तमुस्योपायान वरुद्धकालेषु । 2 श्लोकस्थेति : मां विशत इत्युक्तमेवेत्यर्थः । पचेकणीति कर्मावश्यकत्वं मदेति भक्तियोगा- तोपायावश्यकत्वं मदित्यादिना सात्विकत्यागः प्रमादादिति भक्तियोगस्याप्रधानोपायत्वम्, शाश्वतं पदमिति मामित्युक्तस्य परमवस्यविपयकत्वञ्च कथ्यत इति सर्वनिगमनमिदम् ।

नात्पर्य चन्द्रिकासहिë गीताभाष्यम् 18 57-58. यस्मादेवम्, तस्मात् - 589 1 चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । वुद्धियोगमुपाश्रित्य मश्चित्तस्सततं भव ॥ ५७ चेतसा - आत्मनो मदीयत्वमन्नियाम्यत्वबुद्धया । उक्तं हि ‘मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा (३.३० ) इति । सर्वकर्माणि सकर्तकाणि साराध्यानि मयि संन्यस्य, मत्परः - अहमेव फलतया प्राप्य इत्यनुसंदधानः कर्माणि कुर्वन् इममेव बुद्धियोगमुपाश्रित्य सततं मच्चित्तो भव ॥ ५७ ॥ मचित्तः सर्व दुर्गाणि मत्प्रसादात् तरिष्यसि । अथ चेत् त्वमहंकारान श्रोष्यसि विनयसि ॥ एवं मचिचः सर्वकर्माणि कुर्वन् सर्वाणि सांसारिकाणि दुर्गाणि मत्प्रसादादेव तरिष्यसि । अथ त्वम् अहंकारात् अहमेव कृत्याकृत्यविषयं सर्वं जानामीति भावात् मदुक्तं 1 उक्तं परमपुरुषार्थसाधनत्वमनन्तरोपायानुशासन हेतुरित्याह यस्मादेवमिति । चेतश्शब्द साफल्याय तदभिप्रेतं चेतसो भगवति कर्मसंन्यासकरणत्वं येन प्रकारेण तमाह आत्मनो मदीयत्वमशियाम्य स्वबुद्धयेति । अत्र चतरशब्दस्यैव तात्पर्यं प्राचीनस विशेषणनिर्देशेन स्थापयति उक्तं हीति । अध्यात्म चेतसा | परशेषत्वादिविशेषित यथावस्थितात्मगोचर बुद्धधेत्यर्थः । सर्वशब्देन त्वरूपकात् अनुवन्धि कालमपि प्रागुक्तप्रकारेणाभिप्रेतमित्याह सकर्तृकाणि साराध्यानीति । बुद्धियोगशब्देन मुमुक्षोर- साधारण मकर्तृत्वानुसंधानादिकं सर्व प्रत्यभिज्ञाप्यत इत्याह इममेव बुद्धियोगमिति ॥ मस्सिर्वदुर्गाणीत्यत मश्चिचशब्देन पूर्वश्लोकोक्तस्यैवानुवादात् तत्र च बुद्धिविशेषविशिष्ट- कर्मविधिपरत्वात् उत्तरेष्वपि ग्रन्थेषु युद्धाख्यखधर्म प्रोत्साहनस्यैव स्फुटत्वादिहापि तद्विवक्षामाह एवं मच्चिच सर्वकर्माणि कुर्वन्निति । मच्चितत्वमात्रस्य विधेयत्वे अनन्तरं युद्धनिवृत्त्यध्यवसायप्रतिक्षेपो न संगच्छत इति भावः । दुर्गशब्दस्य गिरिवनजलादिदुर्गेषु प्रसिद्धिप्रकर्षात् क्षत्रियस्य चार्जुनस्य युयुत्सोस्तन्निस्तार | पेक्षा संभवात् तद्विषयत्वशङ्कामप्यपाकर्तुं पूर्वापरानुरोधेन सांसारिकाणीति विशे- पितम् । मत्प्रसादादित्यनेन व्युत्पत्त्यनुशासन श्रुतिस्मृत्यादिविरुद्ध । पूर्वादिकरूपनान्युदासः, स्वस्य फल - प्रदाने प्रतिबन्धनिवृत्त्यादिमात्रसाकाङ्क्षत्वं च सूच्यत इत्यभिप्रायेणाह मत्प्रसादादेवेति । एवं नित्य. नैमित्तिककाम्यरूपाणां कर्मणां शिम्पनियोन कर्मयोगशब्दितानां परम्परया परिपूर्ण भगव माप्तिपर्यन्तं विपाकमुपपाद्य सर्वथा कर्मयोग एव ते कर्तव्य इति निगमितम् । अथ तदकरणे प्रत्य वायमाह अथ चेदित्यर्धेन । हितवचनानादरस्य निमित्तभूतमहङ्कारविशेषमाह अहमेव कृत्याकृत्यविषयं सर्वे जानामीति भावादिति । न श्रोष्यसीति श्रयमाणेऽपि श्रुतफलनिवृत्त्यभिप्रायम् । चिनङ्क्षय- 1 एवं सामान्येन स्वोक्तं प्रकृतार्जुनविषये विशिष्य वदन गीतार्थ निगमयति चेतसेति 2 सर्पमित्यनेन तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते ददामि वुद्धियोगमित्यादिसर्वसंग्रहः । या पूर्वार्ध कर्मयोगः, तृतीयपादे आत्मावलोकन, मश्चित्त इति भक्तियोग इति विवक्षा | 3 चेन्न श्रोप्यसि यथा श्रुतं तथा नानुष्टास्यसि चेदित्यर्थः ।

590

stunadar-, 18, 58.59.

न श्रोष्यसि चेत्, विनङ्क्ष्यसि - विनष्टो भविष्यसि । न हि कथिन्मव्यतिरिक्तः कृत्स्नस्थ प्राणिजातस्य कृत्याकृत्ययोर्ज्ञाता प्रशासिता वाऽस्ति ॥ ५८ ॥

हारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्यां नियोक्ष्यति ॥५९ यदि अहंकार आत्मनि हिताहितज्ञाने स्वातन्त्र्याभिमानम् आश्रित्य मन्नियोगमनादृत्य न योत्स्य इति मन्यसे, एष ते स्वातन्त्र्पव्यवसायो मिथ्या भविष्यति ; यतः प्रकृतिस्त्वां युद्धे नियोक्ष्यति मरस्वातन्त्र्योद्विनं त्वामहं प्रकृतिर्नियोक्ष्यति ॥ ५९ ॥

सदुपपादयति-

।

3

स्वभावजेन कौन्तेय निवद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहान् करिष्यस्यवशीऽपि तत् ॥ सीत्यनेनादिकालमनुवृत्तस्यात्मना शम्योत्तरकालेऽप्यनुवृत्तिर्विवश्चितेत्यभिप्रायेणाह विनष्टशे भविष्य- सीति । ‘बुद्धिनाशात्प्रणश्यति’ (२. ६३ ) इति प्रागुक्तप्रत्यभिज्ञापनमिति भावः । अश्रवणादिनिदान. मासान्तरादिसंभवमपाकुर्वन् विनङ्क्षयसीत्यत्य शापवचन तुल्यभाव्यावृत्त्यर्थे स्वस्यैवामनमत्वकथनेन स्वो- पदिष्टस्थार्थस्थितिरूपतायामभिप्रायमाह न हि कचिदिति । अन्ये हि वक्तारो मया वाचिनः परिमित- विषयं किंचिद्वदन्ति; अहं तु सर्वस्याधिकारिणस्सर्वविधहिताहितवेदी ; यानि च परोक्तानि शाखाणि, अनुक्तानि च च्छन्दांसि तान्यपि मदाज्ञारूपतयैव प्रमाणभूतानीति भावः ॥ ५८ ॥

एवमश्रवणफलभूतयुद्धनिवृतेर्विनाशहेतुत्वमुक्तम् अथ युद्धनिवृत्तेरेवाशक्यत्वमुच्यते । किंच भवतु कर्मयोगो मया कर्तव्य: युद्धव्यतिरिक्तं किमपि कर्मयोगान्तरमुपाददानस्य मे विनाशो न स्या दिति शङ्कामपाकरोति यद्यहङ्कारमिति श्लोकेन । अहंकारं युद्धनिवृत्त्यानुगुण्येन विशिनष्टि आत्मनि हिताहितेति । अहंकाराश्रयणफलमाह मन्नियोगमनादृत्येति । न श्रोष्यामीत्यस्यैवायमर्थः । एष इत्यनेन परामृष्टमाह स्वातन्त्र्यव्यवसाय इति । स्वातन्त्र्याभिमानगर्भस्तन्मूलो वा व्यवसायः स्वात- व्यव्यवसायः । तदुभयं मन्यसे इत्यनेन अहंकारमाश्रित्येत्यनेन च सूचितम् । प्रकृतिर्नियो- क्ष्यतीत्ययुक्तम् अचेतनत्वात् तस्याः, चेतनव्यापारत्वाच्च नियोगस्येति शङ्कानुपालम्भाभिप्रायेण परिहरति ‘मत्स्यात्रयोद्वियं त्वामिति । मदुक्तकरण सर्वज्ञस्य मे सर्वे भरस्यात् मन्नियोगातिक्रमे तु मय्युदासीने प्रकृतिपरतन्त्रस्त्वमहितेप्येव प्रवत्स्यसीति भावः ॥ ५९ ॥

पुनरुक्तिपरिहारायाह तदुपपादयतीति । प्रकृतेः प्रेरकत्वप्रकारमवान्तस्यापारेण दर्शयतीत्यर्थः ।

| नानुप्रास्यसीत्यनुक्त्वा न थोप्यसीत्युक्तेर्भावं विशदयति यदीति । मन्मुखागतप्रशस्तरी- त्याननुष्ठानेपि सर्वथाऽननुष्ठानं न भविष्यति किंत्वहंकारात् प्राकृतलोकरीत्या युद्धानुष्ठान- मापतिप्यतीति भावः 2 अवशोऽपि मद्वशे अभवन्नपि ।

3 यथा एतावत्पर्यन्तं विनष्ट:, तथैवोपर्यपि भविष्यसीत्यर्थः । अननुष्ठाने उक्तफलालाभ इति भावः । 4 मन्वातन्त्र्येति । मत्स्वातन्त्र्योपेक्षया तव स्वातन्त्र्यं न भविष्यति । किंतु प्रकृतिपारतन्त्यमेव ; मया त्वदुपेक्षणादिति भावः ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18 80-81. 591 स्वभावजं हि क्षत्रियस्य कर्म शौर्यम् । स्वभावजेन शौर्याख्येन स्वेन कर्मणा निबद्धा, तत एवा वशा, परधर्षणमसहमानस्त्वमेव तद्युद्धं करिष्यसि यदिदानीं मोहात् अज्ञानात् कर्तुं नेच्छसि ॥ सर्वे हि भूतजातं सर्वेश्वरेण मया पूर्वकर्मानुगुण्येन प्रकृत्यनुवर्तने नियमितम् ; तच्छृणु ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ ६५ ईश्वरः सर्वनियमनशीलो वासुदेवः सर्वभूतानां हृदेशे सकलप्रवृत्तिमूलज्ञानोदय प्रदेशे तिष्ठति । कथं किं कुर्वेस्तिष्ठति ? यन्त्रारूढानि सर्वभूतानि मायया श्रानयन् । स्वेनैव निर्मित प्रकृतिरिति निर्दिष्ट एवायमर्थः स्वभावशब्देनानूदितः । स्वमात्रशब्दश्च खभावमवैर्गुणैः’ (४१) इत्यत्र व्याख्यातः । प्रकृतिशब्दस्यात्र देहाद्याकारपरिणतप्रकृतिविषयत्वेऽपि खभावशब्दः पूर्वोक्तार्थ एव । ‘शौर्य तेजः’ (४३) इत्यादिकं स्मारयति स्वभाव हीति । स्वेन क्षत्रियासाधा रणेनेत्यर्थः । शौर्य निर्भय प्रवेशसामर्थ्य तेन तम्मूलं कमल वासनावशात् रुचिविषयतया बन्धकत्वेनोक्तम् । मदुक्ता- नादरे प्रकारान्तरेणापि करिष्यस्येयेति अपिशब्दार्थः । तदभिप्रायेणाह त्वमेवेति । परैर्धर्पणमस मान इति विशेषणम् अवशस्य कथं कर्मकर्तृत्वमिति शङ्कापरिहारार्थम् । अमचिकीर्षादिस्पर्धकगुण- पारवश्यं कर्तृत्वस्त्रोपयुक्तमेवेति भाव: । ‘कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्’ इति वाक्यान्तर्यात्रय निवेशो हास्य करुणरसावेशेन । तद्विविनक्ति यदिदानीमिति । प्राप्तावसरे धर्मयुद्धानुष्ठानं परित्यज्य अतिक्रान्तावसरे परपरिभवत्रीडितो गतजलसेतुबन्धं करिष्यसीति वर्तमान भविष्यद्वयपदेश शेस्तात्पर्यमिति भावः । न श्रोष्यसीतिवत् उपदिष्टस्य चितानारोह इह मोहशब्देन विवक्षित इत्याह अज्ञानादिति ॥ ६० ॥ उक्तार्थस्थापनाय ‘स्वय्युदासीने कथमहं प्रवर्तय; तथात्वे वा कथं तव सर्वहेतुत्वम्’ इति चोद्यम् ईश्वर इति लोकेन परिहियत इत्याह सर्वे हीति । उक्तं स्वभावपारतन्त्र्यमपि मत्प्रयुक्तम् ; मम च साधारणकारणत्वान्न कश्चिद्विरोध इति भावः । ईश्वरशब्दस्याव इन्द्रादिशब्दवत् अर्वाचीनेश्वर- विषयरूढिशक्कापरिहाराय यौगिकमर्थमन्वर्थसमाख्यया स्थापयति सर्वनियमनशीलो वामुदेव इति । " सापेक्ष निरपेक्षयोनिरपेक्षे संप्रत्ययः” इति न्यायादीधरत्वस्य सर्वविषयत्वं सिद्धम् । तस्य च व्याप्तिमूलत्वं वासुदेवशब्देन दर्शितम् । वक्तृविषयत्वज्ञापनाय वासुदेवशब्दः । सर्वेश्वरेण मयेति स्तान् दर्शितम् । सर्वव्याप्तस्य हृदेशे विशेषस्थितिवचनं किमर्थमित्यत आह सकलप्रवृत्तिनिवृत्ति- मूलज्ञानोदयप्रदेश इति । एतेन हृदयस्थिते: भ्रामयनित्यत्रोपयोगो दर्शिनः । कथमिति उपकरणाभि- प्रायम् । माययेति हि तदुत्तरम् । किं कुर्वनिति । ईश्वरशब्देन नियन्तृक निरूपणीयतया प्रतिपत्त्रोऽसौ कीदृशं नियपनं कुर्वन्नित्यर्थः । यन्त्रेत्यादि भ्रामयन्नित्यन्तमेकं वाक्यं प्राक्ादाकृष्टेन तिष्ठतिना अन्वेतव्यम् । प्रागुक्तं सर्वपरामर्शेन यन्त्रमायादिशब्दानामर्थं विवृणोति स्वेनैव निर्मितमित्यादिना । 1 सर्वव्यापिनोऽस्य हद्देशे स्थितिकथनं यदर्थे तदाह सकलप्रवृत्तीत्यादि । तव देशपदेन तनत्यजीचात्मग्रहणम्, तदन्तरात्मत्वं विवक्षितमिति कश्चित् पक्षः । तदा सर्वभूतेष्वित्येवालम् | हद्देशेति कथनमन्तर्यामिविग्रहविवक्षयेति पक्षान्तरम् । 592 श्रीभगवद्गीता - . 18 61-62 देहेन्द्रियावस्थं प्रकृत्याख्यं यन्त्रमारुहानि सर्वभूतानि स्वकीयया सत्त्वादिगुणमय्या मायया गुणानुगुणं प्रवर्तयस्तिष्ठतीत्यर्थः । पूर्वमप्येतदुक्तम्, “सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च” (१५. १५) इति “मत्तस्सर्वे प्रवर्तने” (१०. ८) इति च । “य आत्मनि तिष्ठन् " (बृ. ५. ७. २२) इत्यदिका श्रुति ॥ ६१ ॥ एतन्मायानिवृत्तिहेतुमाह -

‘तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात् परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥ भूतशब्देन हृत्प्रदेशनिर्देशेन, पुरुषप्रवृत्तिविशेषानुगुण्यात्, अर्थखनावेन च यन्त्रशब्दोऽत्र देहेन्द्रिय संघातविशेषविषयः । ‘महतः परमव्यक्तम्’ इत्यव्यक्तशब्देन निर्दिष्टं तवैव च ‘शरीरं रथमेव तु ’ (क. ३.३, ११) इति रथाख्ययन्त्रत्वेन रूपितमिति ज्ञापनाय देहेन्द्रियावस्थं प्रकृत्याख्य- मित्युक्तम् । तथा च श्रूयते, “सर्वाजीवे सर्वमम्थे बृहन्ते तस्मिन् हंसो भ्राम्यते ब्रह्मचक्रे । पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति” ( १६) इति । एतेन ‘यन्त्रारूढानी’ इति इवशब्दलोपेन व्याकुर्वन्तो निरताः । स्वकीपयेनि आदौ ‘गुणमयी मम माया’ (७. १४) इति धुक्तम् ; श्रुतिध, “अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत् तस्मिंश्चान्यो मायया संनिरुद्धः ॥ मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्” ( वे. ४. ९) इति । जीवस्य कर्तृत्वादिभङ्गपरिहाराय गुणानुगुण- मित्युक्तम् । न हि जीवमीश्वरो मुनावेशन्यायेन प्रवर्तयति अपितु सस्वादिगुणमयान् भावान् पुरस्कृत्य पूर्वसिद्धवासना विशेषजनितसङ्गद्वारेणेति न विशेषः । भ्रामयन् भ्रमयन्नित्यर्थः । तत्र प्रवृतिहेतुतया मोहनमन्तनितम्, न तु शब्दमित्याह प्रवर्तयन्निति । अत्र ईश्वरशब्देन परोक्षव्य- पदेशेनापि वा वासुदेवो निर्दिष्ट इतीसमर्थ प्रागुक्तेन द्रढवितुमाह पूर्वमपीति । ‘य आत्मनि तिष्ठन् ’ (बृ. ५. २२. मा) इत्यादिनिर्दिष्टोऽन्तर्यामी सौवालियामुपनिषदि नारायण इति विशेषतः, " एष सर्वभूतान्तरात्माऽपहतपाप्मा दिव्यो देव एको नारायणः " इति ॥ ६१ ॥ 2 स्वतन्त्रे खमायया प्रेरयति परतन्त्रतां कथं निम्नरेदित्यत्रोत्तरं तमेव शरणमिति लोक इत्याह एतन्मायानिवृत्तिहेतुमाहेति । 1 अस्य तमेवेति श्लोकस्य शेपभूतः ईश्वर इति पूर्वश्लोक इत्यपि सुवचम् । नस्य तत्पूर्व- श्लोकशेपत्वं भाय्यात् प्रतीयते इति तदप्यस्येव । तमेवेति परोक्षनिर्देशस्यायमाशय:- अहमिदानीं सारथ्येऽवस्थितोपि तुभ्यमुपदेष्टव्यं सर्वमुपादिक्षम् । यथावसरं गृहीतस्मरण- मेवानुष्ठानार्थमपेक्षितम्, न तूपदेशः । सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनञ्चेति मम हृदेशस्थता स्मरणादिजननायेति प्रागेवोक्तम् । तद्रप्रमुखेन सर्वस्य साध्यत्वात् तमेव शरणं गच्छ । स एव हि प्रायो योगिनामप्युपास्यः । तदहमनेन रूपेण पुरः स्थिनेन असंनिहितोऽपि तेन रूपेण ते सदा संनिहित इति । 2 वादी दिवादौ च भ्रमुधातौ भ्रप्रति भ्राम्यति इति रूपभेदेपि णिचि भ्रमयतीत्येव रूपम् । अतोऽन भ्रमयन्नित्येव ग्राह्यम् । न तु भ्रामो नाम अपराध इति अपराधयन्नित्यर्थ इत्यर्थः ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 1868 + ; 593 यस्मादेवम् तस्मात् तमेव सर्वस्य प्रशासितार, आश्रितवात्सल्येन त्वत्सारथ्येऽवस्थितम्, ‘इत्थं कुरु’ इति च शमितारं सर्वभावेन सर्वात्मना शरणं गच्छ सर्वात्मनाऽनुवर्तस्व । अन्यथाऽपि तन्मायाप्रेरितेनाज्ञेन त्वया युद्धादिकरण भवर्जनीयम् । तथा सति नष्टो भविष्यति । अतस्त- दुक्तप्रकारेण युद्धादिकं कुर्वित्यर्थः । एवं कुर्वाणस्तत्प्रसादात् परां शान्ति सर्वकर्मबन्धोपशमं शाश्वतं च स्थान प्राप्स्यसि । यदभिधीयते श्रुतिशनेः ‘तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः’, ‘नेह नाकं महिमानः सचन्ते यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः (पु), ‘यल ऋषयः प्रथमजः ये पुराणा:’ (यजु. ४. ७. १३), ‘परेण नाकं निहितं गुहायाम् (ना), ‘योऽस्या- ध्यक्षः परमे व्योमन’ ( तै. बा. २. ८ ९) ‘अथ यदतः परो दिवो ज्योतिष्यते’ यस्मादेवम् । अन्यथाऽपि बुद्धया निवर्तयितुमशक्यत्वादित्यर्थः सर्वम्येश्वराधीनत्वा- दिति वा । तमेवेत्यनेन [तस्य ] मायां कोऽन्यो निवर्तयितुं शक्नोतीति सूचितमित्याह सर्वस्व प्रशासितारमिति । अत्यन्तस्वतन्त्रः स एव हीदानीं रथिनस्तव सारथित्वेन परतन्त्र: प्रशास्तीत्यभिप्रायेण अश्रितवात्सल्येनेत्यादिकमुक्तम् । एवमनुवर्तनीयत्वाय परत्वं सौलभ्यं च दर्शितम् | भावशब्दोऽल मनोवृत्तिपर इत्याह सर्वात्मनेति । सर्वप्रकारेणेति वाऽर्थः । तेन ‘वासुदेव सर्वम्’ (७.१९) इत्युक्तप्रक्रिययाऽन्तर्यामित्वेनोपदेष्टत्वेन प्राप्यत्वमापकत्वादिभिचैक एवा वस्थित इत्यनुसन्धानं….वा ?… विवक्षितम् । अत्र शरणशब्द उपदेशादिमुखेन गोप्तृविषय: ; तेनैव द्वारेणोपाय वा । यथोपदिष्टकरणमेवाल शरणागतिरित्यभिप्रायेणाह सर्वात्मनाऽनुवर्तस्वेति । न श्रोष्यसि न योत्स्ये इत्युक्त निषेधपरत्वात् अनुवर्तनमेवाल शरणागतिरिति दर्शयितुं प्रकृतेन विपर्ययेत्यवायेन योजयनि अन्यथाऽपीति । प्रकृतोपयोगेनानुवृत्तिं विशिषन् विवक्षितमुपसंहरति अतस्तदुक्तप्रकारेणेति । स्ववर्णाश्रमानुरूपतदाज्ञानुवर्तनमेव हि तत्प्रीणनमिति भावः । उक्तानुवृति प्रसादहेतुतयोत्तरार्धेन योजयति एवं कुर्वाणस्तत्प्रसादादिति । मत्प्रसादात् (५८) इत्युक्त एवार्थ: तत्प्रसादात् इत्यत्र निर्दिष्ट: । तत्रोक्त सर्व दुर्गतरणमिह परा शान्तिः शान्तेश्चात्र परत्वं निवृत्तजातीय [म्य ?] कारणसमानाधिकरण्यविरहेणा पुनररत्वमित्यभिप्रायेणाह सर्वकर्मेति । सर्वकर्मबन्धोपशमपरशान्ति शब्देन अनिष्टनिवृतिरुक्ता ; स्थानं प्राप्स्यामीति इष्टप्राप्तिरुच्यते । शाश्वतशब्देन ब्रह्मादिस्थानव्यवच्छेदः । मूलप्रकृतिसूक्ष्मावस्था मुक्तप्राप्यस्थानमिति केचित् ’ ; सत्यलोकादिष्वेव वैष्णवस्थानमिति चापरे : सत् स्थानशब्दस्य मुख्यार्थस्वीकाराय वादिक्षेपाय चाप्राकृतस्थानं श्रुतिभिरुपपादयति यदभिधीयत इति । अधीतवेदानां संप्रतिपत्त्यतिशयार्थे श्रुतिशतैरित्युक्तम् । एतेन कारण नीनाम् ‘एकमेवा द्वितीयम्’ (छा. ६ २.१) इत्यादीनां क्ष्यमाणकार्यप्रपञ्चमात्र मलयपरत्वं बहुश्रुत्यविरोधाय दर्शितम् । द्विष्णोरिति वाक्यं प्रत्येकं सदापश्यदनेकसूरिविशिष्टविधिपरम् कृत्स्त्रस्याप्रासत्वात् । विष्णोरिति 2. ‘आदित्यवर्ण 1 केचित् यादवप्रकाशादयः । अपरेषां पक्षः शाश्वतमिति पदेनैव निरस्तः । तमसः परस्तात्’, ‘क्षयन्तमस्य रजसः पराके’, ‘ज्ञानानन्दमया लोकाः’ इत्यादिकमपि ग्राह्यम् । 24-75 1

594 श्रीभगवद्गीता अ. 18. 63. (छा. ३. १३. ७), ‘सोsध्वनः पारमामोति तद्विष्णोः परमं पदम् (क. ३. ९) इत्यादिभिः ॥ इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ ६३ इति एवं ते मुमुक्षुभिरधिगन्तव्यं ज्ञानं सर्वसाद्गुह्याद्गुह्यतरं कर्मयोगविषयं ज्ञानयोग- विषयं भक्तियोग सर्वमाख्यातम् । एतदशेषेण विमृश्य त्वाधिकारानुरूपं यथेच्छसि वैयधिकरण्याच्च नात स्वरूपपरता युक्ता । यत्र पूर्वे साध्यास्यन्तीत्यत्रापि अनवच्छेदात् नित्यं सन्तीति सिद्धम् । अत्र च शाश्वतं स्थानमिनि निर्दिष्टं परमात्मन एव स्थानमिति प्रकरणान्तरे व्यक्तम्, " रम्याणि कामचाराणि विमानानि समास्तथा | आक्रीडा विविधा राजन् पद्मिन्यश्चामलोदकाः । एते वै निरया स्वात स्थानस्य परमात्मनः " (मो. मो. १९६.४ ) इति । आह च भगवान् पराशरः, “एकान्तिनः सदा ब्रह्मध्यायिनो योगिनो हि ये । तेषां तन परमं स्थानं यद्वै पश्यन्ति सूरयः " (वि. १. ६. ३९) इति ॥ एवमर्जुनस्य युद्धे प्रोत्साहन व्याजेन सर्वाध्यात्मशास्त्रार्थजातमुपदिश्य सर्वा निष्ठासु नित्यकर्मणो दुस्त्यजतया अन्तेऽपि युद्धकर्तव्यत्वमेव स्थापितम् । अथ, “स हि धर्मः सुपर्याप्त त्रह्मणः पदवेदने” (भा. आ. १६.१२) इति प्रत्यभिज्ञापविष्यमाणप्रकारेण श्रोतव्यान्तराभावज्ञापनाय प्रकान्तनिष्ठा- a कलोपदिष्टतया यथाधिकारमनुषेयत्वेन निगम्यते इति ते ज्ञानमाख्यातमिति श्लोकेन । वाच्य- वचनयोस्सम्यक् पौष्कल्यं च इतिकरणेन विवक्षितमित्यभिप्रायेणाह इत्येवमिति । ते ‘यच्छ्रेयः स्यात्’ (२ ७ ) इत्यादिवादिने प्रपन्नाय शिष्यायेत्यर्थः । अत्र लौकिकप्रमाणसिद्धविषयेभ्य आयुर्धनुर्गा- न्धर्ववेद [र्थनीतिशास्त्रादिजन्येभ्वो ज्ञानेभ्यः प्रकृष्टातीन्द्रियपारलौकिकवर्गादिपुरुषार्थतदुपायविषयं वेदाख्यशास्त्रमूलं विविधज्ञानं गुह्याशब्देन विवक्षितम् । गुह्यतरशन्देन तु वेदान्तनिष्पाद्यं तदुपण भूतैतच्छास्त्रविशोधितं मुमुक्षुभिर्वथाविकारमनु व्यवहितान्यवहिन सुमन्तमोक्षोपायज्ञानं प्रदर्श्यते । तत्र त्रिवर्गमालमत्तेभ्यो गोपनीयतया गुनस्त्वोतिरित्यभिप्रायेणाह मुमुक्षुभिरधिगन्तव्यं ज्ञानं सर्व- माह्याद्यतरमिति । ननु एतच्छात्रोवेव नरविभागः म्यात् तत्राप्यन्निमाध्यायोक्तमेव गुझ- तरतयाल निगम्यत इति शङ्कामपाकरोति कर्मयोगविषयं ज्ञानयोगविषयं भक्तियोगविषयं चेति । ‘विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु’ इत्यनन्तरवाक्यपरामर्शस्वारस्यात् गीताशास्त्रोकं कृत्स्नमिह गुद्यतरशब्देन विवक्षितमिति गम्यते । सवारतारतम्यं तु सर्वगुह्यतममित्यनन्तरश्लोकं वक्ष्यत इति भावः । आख्यातमित्यनेन वक्तव्यान्तराभावो व्यञ्जित इत्यभिप्रायेणाह सर्वमाख्यातमिति । मया- स्वतस्सावादिगुणयोगादाततमेन हितैषिणा चेत्यर्थः । अशेषेण विमृश्येत्यनेन विवक्षितमाह स्वाधि- कारानुरूपमिति । सहसैव पूर्वपूर्वपरित्यागो न युक्त इति भावः । यथेच्छसि तथा कुर्विव्येतन्न युद्ध. करणाकरणविषयम्; निष्ठाऽपि नित्यनैमित्तिकानां वर्णाश्रमानुवन्त्रिकर्मणामवश्य। नुष्ठेयत्वोक्तेः, ‘यद्य हंकारमाश्रित्य (५९) इत्यादिश्लोकाभ्यामर्जुनेन युद्धस्य दुस्त्यजतां वदो भगवतस्तनिवृतिविवक्षा 1 आयुर्वेदधनुर्वेदगान्धर्ववेद - अर्थशास्त्र नीतिशास्त्रेत्यर्थः 1

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीतामाभ्यम् अ. 18 64.

तथा कुरु कर्मयोग ज्ञानयोगं भक्तियोगं वा ‘यथेष्टमातिष्ठेत्यर्थः ॥ ६३ ॥

595

सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥ ६४ सर्वेभ्येतेषु गुह्येषु भक्तियोगस्य श्रेष्ठयात् गुहातमम् इति पूर्वमेवोक्तम् ‘इदं तु ते गुहात प्रवक्ष्याम्यनवे (९. १) इत्यादी । भूयोऽपि तद्विषयं परमं मे वचः शृणु । इष्टोऽसि मे नुपपत्तेश्च । अतोऽत्र तत्तदधिकार। नुरूपमुपदिष्टषु शास्त्रापर्वसु बुद्धिमतरस्स्थं कर्मज्ञान भक्तिषु कर्मण्यलिन् ममेदानीमधिकार इति परामृश्य तस्मिन् पर्वणि परिगृहीतस्ववर्णाश्रमधर्म एव वर्तवेत्युच्यत इत्यभि प्रायेणाह कर्मयोगं ज्ञानयोगं भक्तियोगं वा यथेष्टमातिष्ठेति । एतेन, ‘कर्मज्ञानयोगयोरिदं निग मनम्, सर्वगुह्यतममित्यादिना भक्तियोग निगमनम्’ इति कैश्चिदुक्तको विभागो निरस्तः ॥ ६३ ॥

अविशेषेण त्रिविधेऽपि हि निगमिते लयाणामप्यन्यापेक्षया गुह्यतरत्वे चोके तिब्वेतेषु व्यवहिता व्यवहितोपायविभागेन गुझतमाध्यवसायार्थ, पुनः प्राधान्यात् तत्रैव शास्त्रतात्पर्यातिशयद्योत नाय सर्वगुह्यतममित्यादिलोकद्वयेन भक्तियोगरूपशास्त्र सारार्थः प्रतिसंघाप्यते । तदभिप्रायेण हि, “शास्त्र सारार्थ उच्यते " ( सं २२ ) इति संगृहीतम् । विवृतं ’ चाध्यायादौ । अत्र सारार्थशेषतया सारतम

;

पदनं चरमश्लोकेन प्रतिपाद्यते इति सोऽपि ‘शास्त्रसारार्थः’ इत्यनेनैव कोडीकृतः ॥ सर्वगुह्यतम- मित्यत्र योगविभागवता, ‘सप्तमी शौण्डे’ (अष्टा. २ १ ४० ) इत्यनेन समासमभिप्रेत्य सर्वेष्ये- तेष्विति सक्ष्मीनिर्देशः । गुह्यतम शब्दप्रत्यभिज्ञानात् भूयशब्दस्वारस्यात् ‘मन्मना भव इति श्लोकस्य च अल्पान्तरस्य पूर्वोक्तस्यैव पाठात् स एव भक्तियोग इह शास्त्रान्ते शास्त्रसारत्वज्ञापनायोद्धियते न त्वर्थी न्तरमित्यभिप्रायेणाह गुह्यतममिति पूर्वमेवोक्तमिति । अत्र वाच्यस्य गुह्यमत्वमेव वचस्युप चरितमित्याह भूयोऽपि तद्विषयमिति । श्रवणमात्रावृत्तेः शृण्वत्यनेनैव साध्यत्वात् श्रुतार्थविषयत्वपरो sa भृयशब्दः व्यवधाननैरपेक्ष्येण गुह्यतमनिष्कर्षार्थतया पुनर्वचनं सार्थमिति भावः । वचसः परम- त्वोक्तिः नातः परं वक्तव्यमस्तीति निगमनाभिप्राया । यद्वा वाच्यस्य परमत्वात् तद्वचसोऽपि तदुच्यते । " यस्माद्धर्मात्परो धर्मो विद्यते नेह कथन” (भा मो. २५६ १) इति भगवद्योगश्च सर्वेभ्यो यज्ञा- दिभ्यः परमः परान्तररहितश्चोच्यते । तथा, “इज्याचारदमा हिंसादानस्वाध्यायकर्मणाम् । अयं तु परमो धर्मो यत योगेनात्मदर्शनम् " (याज्ञ. आ ८) इति । आत्मा ह्यत्र सर्वान्तरात्मा । उपच्छन्दन 1 यथेष्टम् - देवमेवापरे इत्याद्युक्तेषु कर्मयोगेषु यं कञ्चित् कर्मयोगं पूर्वपट्को ज्ञानयोगपञ्चाग्नि- विद्ययोर्मध्ये आत्मावलोकनार्थमेकम्, भक्तियोगेष्वनेकेषु च कञ्चिदातिष्ठेत्यर्थः ।

2 श्लोके इदं तु इति ज्ञानपदप्रयोगात् तदनुसारेणात्रापि गृह्यतममिति क्लीवनिर्देशः । प्रकृतश्लोके तु गुह्यतमशब्दः तद्विषयकवचः परः । 3 अनेन, एवं योगलयपरतया अन्यैरपि कैश्चित् गीता व्याख्यातेति ज्ञायते । 4 अध्यायादी - अष्टादशाध्यायारम्भे भाग्ये अवतारिकायाम् । 5 वस्तुतः सारतप्रमपि सारशेषतया प्रतिपाद्यत इत्यर्थः । 6 सोऽपीति । प्रपदनमपि शास्त्रसारार्थ इत्यर्थः । सारार्थत्वस्य विधेयत्वात् विधेयप्राधान्यात् पुल्लिङ्गता । इति - इतिहेतोः अनेनैव सारार्थ पदेन गुह्यतमपदेन च स कोडी कृत इति । भाष्ये गुह्यतममिति क्लीवनिर्देश: ज्ञानाभिप्रायेण । अत्र पुंनिर्देश: अर्थपदानुसारेण ।

596 श्री- 18.65. मिनि ततस्ते हितं वक्ष्यामि ॥ ६४ ॥ मन्मना भय मद्भक्तो मयाजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥६५ वेदान्तेषु, “वेदाहमे पुरुषं महान्तम् आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् । तमेवं विद्वान् अमृत इह भवति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाव” (उ.ना) इत्यादिषु विहितं वेदनं (दन) ध्यानो पासनादिशब्दवाच्यं दर्शनसमानाका स्मृतिसंतानमत्यर्थप्रियमिह मन्मना भवेति विधीयते । स्तुत्यादिशङ्कापरिहाराय इष्टोऽसीत्यादिकम् । हृष्टः श्रीतिविषय इत्यर्थः प्रियोऽसीत्यनन्तरवत् । मिष्टः अत्यर्थ प्रियः । ‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं म मम प्रिय. (७.१७) इत्यादिभिः प्रागुक्तज्ञानिवत् अतिदमिष्टोऽसि यथा गुझन प्रकाशनीयम् तथा प्रीतोऽसीत्यर्थः । इष्ट इनि चतः, ततस्ते हितं वक्ष्यामीति या ॥ ६४ ॥ ? T ני 1 मन्मना भवेत्यस्याव्यवहितफलसाधनतचा गुलकनपरत्वं दर्शयितुं पं तावत् प्रमाणतः शिक्षयति वेदान्तेष्विति । वेदाहमित्यादिपुरुषसूक्तवाक्योपादानम्-उपनिषदन्तराणां तदनु- वर्तित्वज्ञापनार्थम्, ‘नान्यः पन्थाः’ इति हि (?) तत्साध्योपायान्तरव्यवचा नशङ्कानिरासार्थम् अत्र च ( ? ) ‘अतोऽस्मि लोके वेदे च मथितः पुरुषो म ’ (१५.१८) इति वक्तुश्च (?) वामुदेवस्य तत्यनिपाद्यत्वात् मन्मना भवेति विहितस्य महापुरुषोपासनत्वज्ञापनार्थ व वेदनं झत्रोक्तम्, न तु भक्तिरित्यत्राह ध्यानोपासनादिशब्दवाच्यमिति । आदिशब्देन तत्तत्स्मृत्युक्तभक्तिमेवादिशब्दग्रहणम् । समान- प्रकरणस्याभ्यां ध्यानोपासनशब्दाभ्यां वेदन हि विशेष्यते । अन्यथा गुरुलघुविकल्पाद्यनुपपत्त्या ध्यानादिविधिवैयर्थ्यप्रसङ्ग इति भावः । विद्युपास्योन्यनिकरेणोपक्रमोपसंहारदर्शनाच्च वेदनमुपासनमित्येव व्यक्तमुपपादितं शारीरक प्राध्यादिषु । किंच ‘द्रष्टव्यः श्रनन्त निदिध्यासितव्यः’ (बृ. ४.४.५) इत्युक्त्वा तान्येव दर्शनादीन्यनुवदन्ती श्रुतिः विज्ञानशब्देन निदिध्यासनमनुवदति, “आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेन” (वृ. ४४.५) इति । एवं " तस्मिन् परापरे” (मु २२.९) इति वाक्यैः (वये ) दर्शनं न साक्षात्यत्यक्षरूपम् गुरुलघुविपाद्यनुपपतेरेव । न नाधिकारिभेदेन तत्संभव:; व्यवस्थापकाभावात् । न च द्वारिद्वारमावकल्पना शक्या, प्रशनुस्मृतेर्दर्शनन्य वाविशेषेण- अव्यवहितसाधनत्वश्रुतेः । अत ऐकार्थेऽत्यवश्यंभाविनि अन्यतरस्योपचारिकत्वमन्तरेण तद्रसंभवात, निष्प्रयोजनस्योपचारस्यायोगात् स्मृतिशब्देन च प्रत्यक्षम्योपचारेऽतिशयासिद्ध विपर्यये तु दर्शनसमानाकारस्वलक्षणवैशद्य विधानेन सपयोजनत्वाच्च ‘खमधीगम्यम्’ (मनु. १२ १२२) इत्याद्युपबृंहणाभिप्रेतवैशद्यविशिष्टा स्मृतिरेव ‘तस्मिन् इटे’, (मु), ‘निवाय ’ ( ३.१५) ‘दृष्टव्य:’ बृ) इत्यादिभिर्विधीयत इत्यभिप्रायेणाह दर्शनसमानाकारमिति स्मृतिमेतानमिनि स्मृतिः संयते यत्रेति वा, स्मृतेः संतानो यत्रेति वा व्युत्पत्त्या नपुंसकत्वमत्र नेतव्यम् । ततश्चिवैकामचं शब्दार्थः । | इतीत्यस्य वचश्रवणार्हतयेत्यर्थ: : इष्टोऽसीत्यवान्वयः इति भावः । इतिशब्दमभ्यथा योजयति इष्ट इतीति । 3 भाष्ये समानाकारस्मृतिसंतानमिति समस्तं प्रयुक्तं स्यात् । 4 शब्दार्थः बहुव्रीहौ अन्यपदार्थः । 1 |

अत्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 1865. 1 • 1

597

मद्भक्तः अत्यर्थमत्प्रियः । अत्यर्थमत्प्रियत्वेन निरतिशयप्रयां स्मृतिसंतति कुरुषेत्यर्थः । मद्याजी : तत्रापि मद्भक्त इत्यनुषज्यते । यजनं पूजनम् । अत्यर्थप्रियमदाराधनपरो भव । आराधनं हि परिपूर्णशेषवृत्तिः । मां नमस्कुरु । नमः -नमनम् । मय्यतिमात्रप्रही भाव मत्यप्रियं कुर्वित्यर्थः । एवं वर्तमान मामेष्यसि । एतत् सत्यं ते प्रतिजाने च प्रतिज्ञां करोमि । नोपच्छन्दनमात्रम् तेन तन्मूलज्ञानलक्षणया तैलधारावदविच्छिन्नत्वं सूचितम् । वेदनं वा सामान्यरूपमत्रान्यपदार्थः । तल वेदनमिति पाठे तदेव विशेष्यम् । वेदनध्यानोपासनादीति पाठे तु स्मृतिसंतानस्य विशेष्य- त्वात् । तस्यैव भक्तिरूपत्वायाह अत्यर्यप्रियमिति । इह - अव्यवहितमोक्षोपायोपदेशदश । या मित्यर्थः । वेदान्तविहितस्यापि अर्जुनेनाविदितत्वात् तं प्रति मन्मना भवेति विधिरेवेत्याह विधीयत इति । मद्भक्त शब्दार्थमाह अत्यर्थमत्त्रिय इति । अत्यर्थमहं प्रीतिविषयमूतो यत्य सोऽशात्यर्थमप्रियः । ‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहम्’ (७. १७) इति युक्तम् । विधेयस्य कर्तव्यस्त्र वैशिष्टयाभिप्रायेण कर्तरि विशेषणमिह अत्यर्थमत्प्रियत्वेन निरतिशयप्रियामिति । मद्याजी, मां नमस्कुल इत्युभाभ्याम् अनिकोटिनिवेशनाहन्तिरङ्गपरिकरयोग उपलक्ष्यत इति दर्शयितुमाह तत्रापीति । यजिनाऽत्राविक्षिनज्योतिष्टोमादिप्रतीतिव्युदासाय धातुशक्ति मारयति यजनं पूजनमिति फलित- माह अत्यर्थः प्रयेति । भवत्यनुप्रवेशेन स्वरूपानुरूपत्वद्योतनाय, सारतमत्वसिद्धयै सारार्थग्राहक • भगवच्छास्त्रादिचोदितां प्रकियां स्मारयति आराधानं हीति । अन्तःकरण वृतिविशेषपर्यवसानायाह नमो नमनमिति । एतेन प्रणिपातमात्रपरत्यव्युदासः । विविधा हि प्रणतिः शास्त्रेषु शिप्यते । मद्भकपदानुषङ्गविशेषितं तदभिपेतमाह मयीति | आत्मात्मीये एवं भगवत एवेत्यनुसंधानादति- मात्रप्रदीभावः । एवं वर्तमान इत्येतेनात्यर्थप्रियस्याद्यनुपच्छन्दनमावत्यं वद्यतिक्रमे स्वात्माधारण च दर्शितम् । (त्वाद्यनुवादमात्रत्वं विवक्षितम् न तद्व्यतिरेकेण स्वास्माधारत्वम्, ) अववारणेनाव्यवधानं विवक्षितम् । सत्यमिति प्रतिज्ञाविशेषणम् न तु प्रतिज्ञातस्योकि- रित्याह एतदिति । “वास्तोष्पते प्रतिज्ञानीास्तान्” (यजु ३ ४ १०) इत्यादिविवोपसर्गस्य

1

| एवमित्यादि । अन पाउद्वयं दृश्यते । कुण्डलितपाठेऽयमर्थ:- एवं वर्तमान इत्येतत् नवमाध्यायश्लोके युक्त्यैवमात्मानमिति भागवत् अत्यर्थत्रियत्वादि पूर्वोक्तभजनकर्त व्यत्वानुवादमात्रम् । न तु मयि वर्तमान इति स्वात्माधारकत्वं विवचितमिति । विवचितमित्यस्य प्रथमवाक्ये इटमित्येतावानेवार्थः । नेत्यादिवाक्ये तु वक्तुमिष्टमिति मुख्यार्थ एव । प्रथमपाठे तु एवं वर्तमान इति पदद्वयेन पूर्वोक्तात्यर्धप्रियत्वादिविशिष्टस्य भजनस्य न केवलं मदाश्रितजनप्रशंसामात्रतयोक्तिः : किंतु तथासत्येव मत्प्राप्तिरिति हेतुनेति तदावश्यकत्वं दर्शितम् । मामित्यादेः फलं पाठद्वयेऽपि तुल्यम् । एवकारस्य फलं साक्षादेव भगवत्प्रातिरिति । प्रतिजाने इत्यत्रैवोपच्छन्दन मात्रत्वाभावस्य भाष्ये कथनात् अलैवं पाठो न स्यात् । पाठो निरीक्ष्यः । 2 प्रतिज्ञायां सत्यन्यविशेषणं भक्तप्रतिज्ञारक्षणाय कदाचित् स्वप्रतिज्ञाया अपि त्यागात् तथेयं न भवतीति ज्ञापनाय । एवं हि कौन्तेय प्रतिजानीहियव वर्णयन्ति ।

598 श्रीभगवद्गीता

• अ. 8 65,68. यतस्त्वं प्रयोऽसि मे । “प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः” (७.१७) इति पूर्वमेत्रोक्तम् | यस मय्यतिमात्रा प्रीतिर्वर्तते ममापि तस्मिन् अनिमात्रा प्रीतिर्भवतोति द्वियोगमाase तं मां प्रापयामि । अतः सत्यमेव प्रतिज्ञातम्, मामेवैष्यसीति ॥ ६५ ॥ सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ ६६ कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगरूपान् सर्वान् धर्मान् परमनिश्श्रेयसमाधनभूतान् मदा- राधनत्वेन अतिमात्रप्रीत्या यथाधिकार कुर्वाण एव उक्तरीत्या फळकर्म कर्तृत्वादिपरित्यागेन गत्यभावविषयमविवक्षितार्थत्वं निराकरोति प्रतिज्ञां करोमीति । " द्यौः पतेत् पृथिवी शीर्येत् हिमवान् शकलीभवेत् । शुप्येत् तोयनिधिः कृष्णे न मे मोघं बचो भवेत्” ( भा उ. ८१. ४० ) इत्यादि- भगवद्वाक्यानुसारेणाभिप्रेतमाह नोपच्छन्दनमात्रमिति । अत्र प्रियवचनेन प्ररोचनावादत्वं त्वया न शङ्कनीयमित्यर्थः । एवं वर्तमानस्य खप्राप्तौ खपा-लक्षणद्वारमुपक्षिष्योपच्छन्दनशङ्काऽपाकियते प्रियोऽसि मे इत्यनेनेत्याह यतस्त्वमिति । साध्यमपि ज्ञानित्यं मिद्धवत्कृत्वा प्रियोऽपीति तत्फलो क्तिरित्यभिप्रायेण, ‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थम्’ इति सामान्येन प्रागुक्तप्रयोजकमहणम् । एतेन भूष- शब्दस्योक्तार्थत्वमपि दर्शितम् । उक्तसंभवशङ्कापरिहाराय लोकर (टि)मीश्वराभिपावे चानुमृत्योपात वचनार्थमाह यस्येति । तत्फलिनमाह इति तद्वियोगमिति । हेतुवाक्यार्थे साध्येन संगमयति अत- स्पत्यमिति । प्रतिज्ञातमिति भावे निष्ठा ॥ ६५ ॥ एवं विस्तरेण संग्रहेण चोक्तानां कर्मयोगादीनां त्रयाणां साधारणं सारतमानुसन्धान विशेष- मुद्धृत्य तत एव मामेवैष्यसीत्युक्तेष्टप्राप्तेः प्रतिबन्धकीभूतानिष्टानां निवृतिरुच्यते सर्वधर्मानिति लोकेन । तदाह कर्मयोगेत्यादिना । सर्वशब्देन प्रकृतत्रिकमविशेषात् गृह्यते । कर्मयोगादीनां वृति- साधनत्वलक्षणधर्म शब्दवाच्यत्वमाह परमनिश्श्रेयमसाधनभूतानिति । यथायोगं परम्परया साक्षाचेति शेषः । तत्साधकत्वप्रयोजकमाह मदाराधनत्वेनेति । त्रिवर्गवैमुख्यहेतुमाह अतिमात्रप्रीत्येति । यथेच्छसि तथा कृर्विति पूर्वोकोपजीवनेनाह यथाधिकारं कुर्बाण इति । क्रमात् सर्वे धस्यानुष्ठेयं स्यादिति च भावः । कुर्वाण एवेत्यनेन स्वरूप त्यागादिक्षान्तामसत्वादिभिर्निन्दिता इति सारितम् । परित्यागशब्दविवक्षितमाह उक्तरीत्येति । अध्यायारम्भविशोषितप्रकारेणेत्यर्थः । फल कर्मकर्तृत्वादि- परित्यागेनेति । कर्मत्यागः स्वकीयताभिमानत्यागः । भक्तियोगेऽपि ऐश्वर्यादिफलान्तरं त्याज्यमेव । मोक्षाख्यफलस्यापि हि सर्वशेषि भगवच्छेषत्वधिया स्वशेषताश्री परिहार्या आदिशब्देन कल्चुक- भूतेन्द्रादीनामाराध्यत्वाभिमानः संगृहीतः। [एवं ?] कर्मणि कर्तृत्वं ( ?) स्वकीयताबुद्धिः आदिशब्देन 1 हितं भूयः शृणु इत्यनुक्त्वा बच्चो भूयः शृणु इत्युक्तया नवमाध्यायान्तोकानुपूर्वी तथैवोच्यत इति शप्यते । तदेकार्थकत्वाढये तेन सिध्यति । सर्वधर्मानिति श्लोकस्य स्वतन्त्र- प्रपत्तिपरतया योजनायां तु सर्वगुह्येति श्लोकस्यायमर्थः - पूर्वोक्तमेव गुहानमविषयकं नवमाध्या- यान्तस्थितं वचः पुनः शृणु. भजनस्य मुख्योपायत्वात् । नतस्तु त्वं मेऽत्यन्तमिष्ट इति हेतोः ते हित यद्भवति तदनन्तरश्लोकेन वक्ष्यामि अवधत्स्वेति । ततः तदनन्तरम् । तेहिनम् अकिञ्चनहितम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18 66. -7 599 परित्यज्य मामेकमेव कर्तारमाराध्यं प्राप्यमुपायं चानुसंघरत्व एप एत्र सर्वधर्माणां शास्त्री- यः परित्याग इति निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः संप्रकीर्तितः । (४) इत्यारभ्य, “स त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागस्माचिको मन ॥ …न हि देहमृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी सत्यामीत्यभिधीयते ॥ " (११) इनि अध्यायादो सुदृढमुपपादितम् । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयियामि एवं वर्तमानं ai मप्राप्तिविरोधियोऽनादिकालसंचितानन्ता कृत्य करण कृत्य करणरूपेभ्यः सर्वेभ्यः पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः शोकं मा कृथाः । संगृह्यते । परित्यागेन परित्यज्येति विशेषेण सामान्यावच्छेदः । अन्यत्र स्वात्मनि कर्तृत्वं ततोऽ– न्यस्मिन्निन्दादावुपास्यत्वं तदुभयान्यस्मिन् खर्गादौ प्राप्यत्वं तेभ्यो व्यतिरिक्त कर्मणि उपायत्वं चाभि- मत्यानधीतवेदान्ताः प्रवर्तन्ते न तथा स्वयाऽनुसंधेयम् एतत् सर्वमेकस्मिन् मय्यनुसंधत्स्वेति मामेकं शरणं व्रजेत्यत्यामिप्रायः तदाह मामेकमेवेत्यादिना अत्र कर्तृत्वादिषु चतुर्षु प्रत्येकं समुदायत: एकोपाविना शरणशब्दवाच्यत्वासंभवात् कर्तृत्वादिकं मामेकमित्यनेनाभिप्रेतमनूदितम् । - उपायमिति तु शरणशब्दार्थोक्तिः । कर्तारं कर्तुः प्रयोजकतयाऽन्तर्यामिखेन अनुमन्तृतया च अव- स्थितमित्यर्थः । तदनुसंधानात् स्वकर्तृत्वाभिमानत्यागः । कर्मणां देवतान्तरशेषत्व वशे षत्यधीत्यागार्थ- माह आराध्यति । ‘अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च’ (९. २४), ‘स्वकर्मणा तमभ्यच्यै’ (१८.४६) इत्यादिकं धुक्तम् । प्राप्यम् । साक्षात्परंपरया चेति शेषः । ते (तेन ?) खर्गादिफलत्याग: । विविध- त्यागार्थमनुदितमाकारत्रयमुक्तम् अत्र शरणशब्देन विवित्सितमाह उपायमिति । स हि सर्वेषु शास्त्रेषु श्रीतः फलं ददातीति प्रागेव निर्णीतम् । [तदयमर्थ: - ] स्वसाध्यनश्वरयज्ञोपासन [रूप] धात्वर्थेषु काला- न्तरमाविफलसाधनत्यबुद्धिं परित्यज्य सिद्धे स्थायिनि सर्वज्ञे सत्यसङ्कल्पत्वमहोदारत्वादिगुणशालिनि सकलशास्त्रार्थसमाराध्ये फलपदत्वमनु संघस्वेति । खरूपत्यागादिपक्षे प्रकरणवैघट्यमाह एष एवेति 1 सुरदमुपपादितमिति । अयमभिप्रायः एतच्छ्लोकापातप्रतीत्या कूटयुक्तिभिश्व यथा वर्णाश्रमधर्म स्वरूप त्यागादिपक्षो नोदेति तथोपपादितमिति । अहम् । उक्तप्रकारेणाराधितः फलप नौपयिक सार्वज्ञय- सर्वशक्तित्वपरमकारुणिकत्वादिगुणगण विशिष्ट इति भावः । अनुष्ठितोपावावस्थाविशेषविषयोऽत्र त्वा इति निर्देश इत्याह एवं वर्तमानमिति । अव्यवहितोपायस्यापि सर्वधर्मशब्देनोपादानात् मामेवैन्य- सीत्यनन्तरोक्तत्वाच मन्प्राप्तिविशेधिभ्य इत्युक्तम् । अत्र-पतिबन्धनिवृतिरेवोपायसाध्या, भगवन्नातिस्तु स्वरूपाविर्भावलक्षणा स्वत एव स्यादित्यभिप्राय: । अत्र सर्वशब्दविवक्षितमाह अनादिकालेत्यादिना । ; 1 ननु त्रिष्वपि योगेषु निगदितेषु सर्वगुरमे च शास्त्रसारार्थे पुनर्विविच्य प्रदर्शिते ततोऽप्युपरि त्रयाणां साधारणानुसंधानस्य प्राक्प्रपञ्चितस्यैवात्र पुन: प्रतिपादने किं प्रयोजनम् ? न चायमर्थान्तरपरः लोकः : अप्रतीतेः, संग्रहादिषु तथाऽनुक्तेश्च । शास्त्रादावप्युक्तं भाध्येऽपि ‘तमुवाच’ (२.१०) 1 ज्योतिष्टोमेनेप्रवेतिवत् । उक्तपरित्यागविशेषरूपं परित्यागं कृत्वेत्यर्थः । 2 आदिना भाष्य पूर्वभावि यामुन ग्रन्धान्तरादि ग्रहणम् ।

600 ; श्रीभगवद्गीता - म. 18. 86. " अथवा, सर्वपापविनिर्मुक्तात्यर्थ (न्त भगवत्प्रियपुरुष निर्वर्त्यत्वात् भक्तियोगस्य तदारम्भ- विरोधिपापानामानन्त्यात् तत्प्रायश्चित्तरूपैर्धर्मैः [अ] परिमितकालकृतैतेषां दुम्तरतया आत्मनो भक्तियोगारम्भान तामालोच्य शोमनोऽर्जुनस्य शोकमपनुदन् श्रीभगवानुवाच – सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रजेति । भक्तियोगारम्भविरोध्यनादिकालमंचितनानाविधा- नन्तपापानुगुणान् तत्तत्प्रायश्चित्तरूपान् कृच्छ्रचान्द्रायणकूश्माण्ड वैश्वानग्यातपतिपविलेटिविड- इति लोके, “आत्मपरमात्मयाथात्म्यतत्माप्त्युपायभूत कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगगोचरम्, ‘न त्वेवाहं जातु नासम्’ इत्यारभ्य, ‘अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिन्यामि मा शुच’ इत्येतदन्तं वच उवाचेत्यर्थः " इति । अपि चत्र ‘मा शुचः’ इत्येतन्न प्रथमोत्पन्ना स्थानस्नेहादिमूलशोकपक्षेिपार्थम् तम्य पूर्वमेव निश्शेपक्षालि- तत्वात् अतो यथा, " मा शुचस्संपदं देवीमभिजानोऽसि (१६.५) इत्यवान्यवहितप्रस्तुतोपाधि- कोकापनोदनार्थत्वम्, तथाऽवापीति युक्तम् । न च सूक्ष्मधियः क्षत्रियस्य धार्मिकाग्रेसरम्यार्जुनभ्य सर्वज्ञप्रदर्शितेषूपायेष्वज्ञानात् अनर्हत्वात् प्रधानांशानिश्चयाद्वा शोकोऽयन् । फलसंशयोऽपि मामेवैन्यसीत्यादिना निश्शेषनिर्मूलितः । अतः परिशेषात् दीर्घकालनैरन्तर्यादरमेवनीयवाकर्यात् फलविम्याद्वा शोकोऽयं संभवेदिति तथाविधशोकमशमनपरेणानेन लोकेन भवितव्यम् - इत्युक्तार्थान्तरा- रुरुचितं (रोहे तदुचितं) (उक्तार्थारुचेः उचिनं (2) ) ( उक्तार्थादर्थान्तरारोहे तदुचितं?) स्वारसिकत्याग- शब्दार्थमर्थान्तरमाह अथवेति । अत्र सर्वपापविनिर्मुक्तेनि उपायविरोधसर्वविषयम् । पाप निर्मोक्षादत्यर्थ भगवत्प्रियत्वम् । ‘नराणां क्षीणपापानां कृष्णे भक्तिः प्रजायते’ (लघु. विष्णुस्मृनौ) इति शुच्यते । “विनायुतेन गोकिदे नृणां भक्तिर्निवार्यते” (वि. ध. ४) इत्याद्यनुसंधाने नाह तदारम्भविरोधिपापानामानन्त्यादिति । परिमितकाल कतैरिति पाठे ‘जन्मान्तर सहोपु’ ( ल. वि.) इत्याद्यनुसारेण विलम्वाक्षमत्वं सूचिनम् । अपरिमितकालकृतैरिनि पाठे तु अपिशब्दोऽध्यातव्यः । तेनोपायस्य दुस्संपादत्वं व्यञ्जितम् । शोकमपनुदत्रिति । योकापनोदनायेत्यर्थः । ‘मन्मना भव मद्भक्तः’ इनि पूर्वश्लोक भक्तियोगन्य प्रकृतत्वात् तदारम्भविरोधिन शोक. निमित्तपापयित सर्वपापशब्दः । तत्तन्निराकरणायोक्तवर्गविषयः सर्वधमशः यस्तै नत्संग्रह- शासनम्, “धर्मेण पापमपनुदति” (ना) इति । बहुवचनेन सर्वशब्देन च वैविध्यमानन्त्यं च पापेषु धर्मेषु च व्यज्यते । तदिदमाह भक्तियोगारम्भविशेषीत्यादिना । कृच्छवान्द्रायणेत्यादिना संप्रति पापनोदाहरण । अग्निटोमादयोsपि विनियोग अनेक मागे वोक्तम । श्रादिशब्देन कर्मयोगावान्तरभेदतया देवमेवापरे यज्ञम् (४. २५) इत्यादिभिः प्रापछि सानामनुक्तानां च ग्रहणम् । एवं ज्ञानयोगोऽप्यादिशब्देन सगृहीतः तस्यापि भक्तियोगारम्भविरोधि | अग्निष्टोमः ज्योतिष्टोमः । तस्य नित्यत्ववत् सर्वेभ्यो ज्योतिशेष इति काम्यत्वमपि । 2 आत्मावलोकन रूपफलार्थकर्मयोगादिस्थाने प्रपत्तिकरणमभिमनमिव ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् 18. 66. " 601 दग्रिटोमादिकान् नानाविधान् अनन्तांस्त्वया परिमितकालवर्तिना दुरनुष्ठानान् सर्वान् धर्मान् पापनिवईणत्वेन प्रागेव प्रपञ्चनात् । परिमितकालवर्तिनेत्येकशरीराभिप्राय: (म्) । अतिदुष्करानुष्ठान- मूलाने कजन्मसंसिद्धिसाध्यत्वनिश्वयादेव ह्यस्य शोकः । सर्वधर्मान् परित्यज्येति स्वरूपत्याग एवास्यां योजनायाम् । न च तावता नित्यनैमित्तिकोपप्रसङ्गः, दुरनुष्ठानप्रायचिचादिविषयत्वोक्तेः । तुल्य- न्यायतया तु नित्यनैमित्तिकेष्वपि यानि दुरनुष्ठानानि, तत्रैवं स्यात् । [न ?] शक्तमधिकृत्यैव शास्त्रप्रवृत्तेः अशक्तत्या करणे क्षेषाभावात् । अनुकल्पमात्रशक्तौ च तस्यैवानुष्ठेयत्वात् । इह च मुख्याशक्तस्य (मुख्य- प्रायश्चिताशक्तस्य) सर्वप्रकारमुख्यानुकल्पतया एकस्यैव भगवत्पदनस्य विधानात् । शक्ताशक्ताधिकारि- भेदाच्च व अत एव गुरुलघुविकल्पानुपपत्तिनाथः यथा " प्रणवं वा विरभ्यस्येत् समरेद्वा विष्णुमव्ययम् " इति । यथा च “मान्तं भौमं तथाऽऽमेयं वायव्यं दिव्यमेव च । वारुणं मानसं चेति स्नानं सप्तविधं स्मृतम् " ( पाद्मे चर्यापादे) (यो. या ३. ४) इति विष्णुचितमेव तत्फलसाधकतया विधीयते तथेहापीति न कश्चित् दोष इति । अत्र दुस्करतया चिरकालसाध्यतया चाल्पशक्तिना परिमितकालवर्तिना च दुरनुष्ठानानां धर्मार्थसिद्ध एवं त्यागो भगवदेकोपायतावरणविधेरुपकारित्वेन विधिच्छाययाऽनूद्यते यथा निदिध्या- सनोपकारितया रागप्राप्ते श्रवणमनने ‘श्रोतव्यो मन्तव्यः’ इति । तदेकोपायतावरणविधानं च तदभ्यो- पायपरित्यागविशिष्टविषयम् । तेन तत्फलसाधनत्वेन चोदितानामन्यदेवताविषयाणाम्, भगवति च धर्मा न्तराणां त्यागः संगृह्यते । अर्थसिद्धे च देवतान्तरवर्षनिषेधे, तत्सिध्यर्थं नात्र व्यधिकरणसमासः समा श्रयणीय इत्यभिप्रायेण सर्वान् धर्मानिति दर्शितम् । ननु शक्तमधिकृत्य निषेधे शास्त्रवैयर्थम्, अशक्के प्रति तु न विध्य पेवेति चेन्न अशक्तं प्रत्येव ब्रह्मास्त्रवन्धादाविवोपायान्तरपरिग्रहस्य तद्विरोधित्व- ज्ञापनेनापेक्षितत्वात् । यद्वा यदर्थं शरणत्रज्याऽनुष्टिता, तदर्थोपायान्तरशक्तेः पश्चात्कुतश्चिद्धेतुवशात् संभवेऽपि तदर्थं तदुपादानस्य कर्तव्यताज्ञापनेन सार्थम् । 1 ( सर्वपदसत्वेऽपि नित्यनैमित्तिकत्यागयोगः) 7 J अत्र ‘अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षविव्यामि मा शुचः’ इति फलस्य भगवदेकाधीनतया तदेकपपदनमेकं फलतया (तदेकफलतया प्रपदनमेकम् ?) अनुष्ठेयं शिष्टम् । सर्वधर्मपरित्यागस्य तु वाक्यात् तच्छेषत्वं सिद्धन् । फलवत्सन्निधौ चाफलं तदम् । तत्र पूर्वसिद्धाकारपरामर्शे अधिकारकोटौ निवेशः, अन्यथा (दा?) तु लिङ्गात् तदेकशरणत्रज्योपयोगरूपे विश्रान्तिः । तदेकोपायताध्यवसायो हि तदन्योपाय- परिग्रहेण विरुद्धः । अतः त्यागस्य, अवहन्तेः शेष्यपेक्षिततण्डुलोपयोगिरूपे पर्यवसानवत्, तदेकप्रपइन- विरोधिधर्मत्यागे पर्यवसानात् अतत्फलार्थानामविरोधिनां नित्यादीनां त्यागोऽस्य नापेक्षित इति वर्णाश्रमाद्यनुवन्विवस्त्रविधाप्तः सथै (तद्वदे) वाच तिष्ठन्ते । न च तेऽपि प्रपदनस्याङ्गानि, अङ्गिनो का ; तथा नियोगाभावात् । अशक्तं प्रति । अतदङ्गस्यापि यज्ञादेरन्यार्थमा 1 ‘सर्वधर्मान् परित्यज्य तमेव शरणं व्रजेत्’ इति संकर्षणसंहितावाक्यं स्तोत्रभाष्ये ( 22 ) उपात्तम् । $4-76 + 602 श्रीभगवद्गीता अ. 18. 66. परित्यज्य भक्तियोगारम्भसिद्धये मामेकं परमकारुणिकमनालोचित विशेपाशेषलोकशरण्यम् आश्रितदासस्यजलधि शरणं प्रपद्यस्व | अहं त्वा सर्वपापेभ्यः यथोदितस्वरूपभक्त्यारम्भ- विरोधियः सर्वेभ्या पापेभ्यः मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ ६६ ॥ ! श्रमाद्यर्थं चानुष्ठानोपपत्तेः । ……… सर्वशब्दनिर्दिष्टप्रत्यनीकतया वा मामेकमित्येक शब्दः । ततश्च भगव पदनमेकमेव सर्वप्रायश्चितं स्यादित्युक्तं भवति । शरणागतिस्वभावात्तु तदन्योपायपरित्यागः सिध्येत् । यथा लक्षयन्ति, “अनन्यसाध्ये स्वामीष्टे महाविश्वासपूर्वकम् । तदेकोपायतायाच्या प्रपत्तिः शरणागतिः॥” (विष्व ) ( भरतशास्त्रे ) इति । शरणशब्दोऽलोपायपर्याय: । यथोक्तं प्रपत्तिप्रकरणे, “उपाये गृहरक्षित्रोः शब्द: शरणमित्ययम् । वर्तते सांप्रतं त्वेष उपायायैकवाचकः " (अहि. ३६.३३) इति । पठन्ति च, “शरणं गृहरक्षित्रोरुपाये च निगद्यते” (नाम, ३ २०९) इति । उपायत्वं च कारुण्यादिगुण- विशिष्टस्य, उपायस्थानेऽवस्थाय तत्कार्यकरणादित्यभिप्रायेण परमकारुणिकत्वादिगुणोक्तिः । एकमिति नैरपेक्ष्यपरं वा । तत्सिद्धयर्थमपि मामित्यनेनाभिप्रेत नया कारुण्यादिग्रहणम् । परमकारुणिकमिति । ‘वद्यामपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत्’ (रा. मु. ३८. ३४ ) इत्यादिभिः कृपाया: पारम्यम्, ततश्शरण्यत्वं च सिद्धम् । तस्यासकोचमाह अनालोचितविशेषाशेषलोकशरण्यमिति । “सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं सुहृत्” (वे. ३. १७) इति श्रुतिः । “सर्वलोकशरण्याय” (रा. यु. १७.१४ ) इति रावणावरजवावयम् । स्ववाक्यं च, “विभीषणो वा सुग्रीव यदि वा रावणः स्वयम् " (रा. यु १७.२४ ) इति । विशेषशब्दोऽत जातिवर्णविद्यावृत्तगुण संस्कारभूतभाव्युपकारादिपरः । उक्तगुणाविनाभूर्त गुणान्तरमाह आश्रित वात्सल्यजलधिमिति । “विदितः स हि धर्मज्ञः शरणागतवत्सल:” (रा. सु. २१. १९) इति क्तन् । “ दोषो यद्यपि तस्य स्यात्” (रा. मु. १८.३ ) इत्यादिप्रक्रियया दोषानादराव वात्सल्योक्तिः । गत्यर्थानां बुद्ध्यर्थनया प्रयोगात् व्रजतिधातुः पूर्वयोजनायामनुसंधान- मात्रपरतया व्याख्यातः । इह तु रक्षिष्यतीति महाविश्वासपूर्वक ‘विशिष्टाध्यवसाय लक्षण बुद्धिविशेष- निरूढपदेन व्याच प्रपद्यस्वेति । अहं स्वेति । सर्वज्ञः सर्वशक्तिरहम् अल्पमन्पशक्ति च त्वामित्यर्थः । । । मा शुचः । एकेन सुकरेणाविलम्बेन शेषपापनिवृत्तिसिद्धेरनन्तैर्दुष्करैर्विलम्ब्य (ब) कारिभि: प्रत्येकपाप निबर्हणैरिदानीं भक्तियोगारम्भर्हि नासंपादनस्याशक्यता निमित्तशोकं मा कृथा इत्यर्थः 2 एवं सकलाभिमतसाधनतया भगवच्छास्त्रादिषु प्रसिद्धं भगवत्पदनमिह प्रकृतभक्तियोगारम्भ विरोधिपापनिबईणरूपोदाहरणविशेषे प्रदर्शितम् । श्लो. सुदुष्करेण शोचेत् यो येनयेनेष्टहेतुना । तस तस्याहमेवेति चरमश्लोकसंग्रहः ॥ अतएवात्यभाग्यप्रन्थस्य, गधस्तुतेश्वाविरोध इति । 1 विशिष्टाध्यवसायेति । रक्षापेक्षाविशिष्टभरन्यासेत्यर्थः। रक्षापेक्षेति न्यासविंशतिश्लोकोऽ- नुसंधेयः । 2 ननु मोक्षार्थस्वतन्त्रप्रपत्तेः पाञ्चरानादिसुप्रसिद्धायाः स्वरसतोऽर्थत्वसंभवे किमित्येवं भाषणमित्यवाह एवमिति । अत एव भक्तिरेवोपर्यप्युच्यते इति भावः ।

| तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीतमाभ्यम् अ. 18. (शांकरचरमश्लोकार्थनिरासः) 66. 603 यदिह शंकरेणोक्तम्, “मन्मना भवेति लोकेन सर्वकर्मयोगनिष्ठायाः परमै रहस्यमीश्वर- शरणतामुपसंहृत्य, अथेदानीं कर्मयोगनिष्ठ । फलं सम्यग्दर्शनं सर्ववेदान्तसारं विहितं वक्तव्यमित्याह सर्वधर्मा निति” इति । अयमपि ‘सर्वार्थान् विपरीतांश्च’ (१८. ३२ ) इत्यस्योदाहारण विशेषः; कर्मयोगनिष्ठायाः पृथवत्वेन भक्तियोगनिष्ठायाः प्रदर्शितत्वात् । अत्रैव शरणं व्रजेति कण्ठोक्किदर्शनेन पूर्वत्र तदुपसंहार- वाचोयुक्तरसंगतत्वात् । यच्चात्र, ‘मामेकं सर्वात्मानं समं सर्वभूतस्थमीश्वरमहमेवेत्येवमेकं शरणं व्रज-न मतोऽन्यदस्तीत्यवधारय’ इत्युक्तम् अत्र तावन्न शब्दस्यैव शक्तिः । न च तदुपरोधेन लाक्षणिकार्थस्वीकारे हेतु पश्यामः । प्रत्युत अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामीत्यादिस्वारस्यात् राघवविभीषणादिवत् शरण्य- शरणागतयोर्गोप्तृत्वरक्षितव्यत्वलक्षणो भेदः प्रतीयते । शास्त्रान्तराणि चैतदविरोधेन पूर्वमेव स्थापितानि । J यचात सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यनेन सर्वकर्मस्वरूपसंन्यासविधिरिति इदमप्यध्यायारम्भोक्त- तामसत्यागस्वीकरणम् । एतन्निराकरणायैव सात्विकस्त्या गोत्र भाष्ये दर्शितः । ननु कर्माधितेप्ये- वार्य सात्त्विक राजसतामसरूपः त्यागविकल्प:; सर्वकर्मसंन्यासिनां तत्त्वविदां मोहदुःखमूलत्यागा- संभवात् सात्विकत्यागोऽपि कर्मनिष्ठमधिकृत्यैयोच्यत इति तत्रैवास्माभिर्थ्याख्यातमिति चेत् तदसत् सामान्यतस्त्यागसंन्यासरूपविषयत्वापश्नस्य, उत्तरस्यापि सामान्यविषयत्वं प्रतीयते । ज्ञाननिष्ठानामपि नित्य- नैमित्तिक कर्मस्वरूपपरित्यागस्य प्रागेव दूषितत्वाच्च । यच्चानुगीतायामुच्यते, “नैव धर्मी न चाधर्मी न चापि हि शुभाशुभी । यः स्यादेकासने लीनस्तूष्णीं किंचिदचिन्तयन्” ॥ (भा. आश्व. २०७) इति, “ज्ञानं संन्यासलक्षणम्” (भा. आ. ४३. २६) इत्यादि च ; यच्च श्रीमति भागवते पुराणे, " तस्मात् त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम् । प्रवृत्तिं च निवृतिं च श्रोतव्यं श्रुतमेव च । मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् । याहि सर्वात्मभावेन यास्यसि कुतोभयम्” (११. १२. १४) इति ; यच्चान्यत्र " त्यज धर्ममधर्मं च त्यज सत्यानृते अपि । उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तत् त्यज” ( मा. मो. ३३० ४० ) इति एवमीदृशानि वचनानि सात्विकत्यागोतप्रक्रिययैव नेतव्यानि । समाधिदशा तत्परेषु तु वचनेषु न कश्चित् विरोधः । " त्यज धर्मम संकल्पादधर्मे चाप्यलिप्स (हिंस) या । उभे सत्यानृते बुद्धधा बुद्धिं परमनिश्चयात् " ( भा. शा. मो . ३३७४१ ) इत्यादिषु च सात्विक एव धर्मत्यागस्तत्तद्वचनोक्त इति सुव्यक्तम् । → मामेकमित्यत्र च निर्विशेषचिन्मात्रैक्यादिविवक्षां शृण्वन्तो वाला अपि परिहसेयुः । भाष्यस्तु एकशब्दार्थो वचनस्वारस्य पूर्वा परशास्त्रान्तरसङ्गतः । एकशब्दश्चात्यन्तापृथग्भूतेष्वपि दृश्यते, | कर्माधिकृतेष्वेवेति एवकारेण ज्ञानयोगाधिकृतव्यवच्छेदः । 5 2 एतदादिप्रमाणवाक्यानामर्थः श्रीमद्रहस्यत्त्रयसारे प्रभावव्यवस्थाधिकारे विशदः काम्यधर्मतत्प्रवृत्तितद्विषयचोदनाविचाराः न कार्याः एकादशीं कृष्णां नोपवसेद्गृही इत्यादिः काम्यो निषेधो वज्र्यः । भूताहितं सत्यमनृतवत् वर्ज्यम् : क्षुद्रफललिप्सया तन्न कार्यम् एवं त्यागं कुर्वन्नपि तत्करणं परमात्मायन्तं मन्वीतेति रीत्या एषामर्थवर्णनं कार्यम् ।

604 . 18. 66. “अपेत्याहमिमां हित्वा संश्रय निरामयम् । क्षमं मम तहानेन नैकत्वमनया सह” (मा. मो. ३०८. ३८) इति । तथा, “वानराणां नराणां च ऋवमासीत् समागमः " (रा सु. ३५.२) इति प्रश्न, “रामसुग्रीक्योरैक्यं देव्येवं समजावत (५२) इत्यादिषु । या तु सर्वधर्मान् परित्यज्येत्यत्र विरोधिधर्ममात्यागविषयत्वेन यादव पकाशाधीनां योजना, न सत्रार्थविवादः । सर्वधर्मान् अवश्यकरणीयानपि परित्यज्येति स्तुनिरूपयोजना तु अपिशब्दाध्याहा रादिभिरयुक्ता । अनियत धर्मपरित्यागोऽत्र विवक्षित हमि नारायणार्यव्याख्यायामपि नानुमानविशेषः । al (शांकर पूर्ण गीतार्थनिरासः) “अपिचात्रादितः प्रभृति “समृशान:- पथ मे तावत् अध्यायेऽर्जुनम्याम्थाननेहकारुण्यादिभिः शाखो- लङ्घनप्रसङ्गेनोपचिप्तपूर्वपक्षबुद्धिप्रशमनाय द्वितीयेनाम्याश्मशानवारितमित्येतावनि सर्वेषामविवादः । द्वितीयाध्यायो करम, योगादेरपि भगवानेवाराध्य इत्यत्रापि न विनिपतिः । श्रद्यादिविषयैः प्रोक्षणावघा तादिशालार्थैरपि हि स एवाराध्यते । स तु तत्र न साक्षाद्विषय इनि प्रकरणादिवल! त्, साक्षाद्भगवद्यो गिनध, “योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना (६.४७) इत्यादि प्रस्तुत्य प्रतिपादयिष्यमाणत्वाच्च समर्थितम् । तृतीये योगारूयोपायांशतयोः क्रियायोगबुद्धियोगयोर्विमरी इत्येतदपि “ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्” ( ३. ३) इत्यधिकारिभेदनेन निरस्त । न च “दूरेण वरं कर्म” (२४९) इति प्रतिपादनात् तुल्यकयत्वानुपपनिरिति वाच्यम् अन्य तत्प्रकरणनिन्द्य काम्यकर्मविपयत्वस्थापनात् । “यस्त्वात्मरतिरेव स्यात् (३ १७ ) इत्यादिश्लोकद्वये दृष्टानुविक विषय वितृष्णस्य परमात्मैकरते: पुरुषस्य कृत्यामुलाने प्रयोजनाभावः अकृत्यकरणे प्रत्यवायाभावश्च प्रति- पाद्यत इति यदुच्यते, तदप्ययुक्तम्, “नाविरतो दुश्चरित्” (क. २. २४) इत्यादिविरोधोप- पादनात् । तत एव ‘हत्वाऽपि स इमालोकान्’ (१८. १७) इत्यादेरपि वक्ष्यमाणस्यावोदाहृतस्या न्यविषयत्वस्थापनात । अथ चेत् समाधियां कन्यान्तराभावोऽमि ये विवक्षित इत्यमि- प्रायः तदा तु " मुक्तदशायामिव विरोधाभावादभ्यनुजानीमः । उक्तं च समादिशाविषयत्वं षष्ठे तैरेव । तथा हि “य संन्यास इति विद्धि पाण्डव (६२) इति लोके ‘समाधि वेलायामेव कर्मसंन्यासः कार्यः नान्यदेति यावदित्युक्तम । ‘आरुरुक्षोर्मुनेर्योगम्’ (६. ३) इत्यत्र + 1 इमां प्रकृतिम् । निरामयं - नारायणम । 2 गीतायां ७-२३१-२७, अन च नारायणाया: गृहीताः सच्चरित्ररक्षा (१४१. पु) सुदर्श नाधिकारोक यादवप्रकाशमनानुसारिणो नारायणाय भवेयुः । 3 अस्मिन् संमर्शे शांकरभाष्यव्याख्यागता एत्र बरवांशाः । 4 तदा तु मुक्तदशायामिवेति । अनेन कद्वयमिदं मुक्तविश्वकमिति स्वाक्ष इति शापितम् । शिष्टं तत्र श्लोकव्याख्याने टिप्पणे च द्रष्टव्यम्। उक्तञ्चयादिकं शांकरव्याख्याता वनविश्यम् ।

4 तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाग्यम् 18 आदितः शांकरभाष्यसंमशः ७ 605 चैवं व्यञ्जितम् ‘यस्य वशिनो योगेन सकलकर्मकालो व्याप्तः, तस्य कर्मपरित्यागो युक्तः, नान्यस्य’ इति । एतदेव तृतीयचतुर्थपञ्चमेष्वपि भगवता प्रतिपादितमित्यनुसंधातव्यम् । तृतीये तावत् ‘यस्वात्मरतिरेव स्यात् ’ (१७) इत्यक्ष ; चतुर्थेऽपि ‘योगसंन्यस्तकर्माणम्’ ( ४१ ) इत्यत्र, पञ्चमे च ‘सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्याssस्ते (१३) इत्यत्र । तेनात्मर जीनां वशिनां योगारूढानामेव कर्मसंन्यासो युक्तः ; तेषामपि लोकविख्यातानां सर्वलोकादर्शभूतानां विदुषामात्मानुग्रहाभावेऽपि लोकानुग्रहार्थे कर्मयोग एव ‘युक्त इति भगवदभिप्राय ग्राह्य इति निगमितम् । यत् पुनर्निषिद्धानुष्ठाने प्रत्यवायाभावात् तदकरणे प्रयोजन नास्तीति एततु तस्यामवस्थायामप्रसक्तोपन्यासः । यत्तु “कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः " ( ३. २०) इत्यत्र राज्ञामुपन्यासस्तद्वृतान्तानामेव लोके प्रसिद्धत्वादिति, अत्रायमेव भाव उचितः । यत्त्वनन्तरं पक्षान्तरमुक्तम्, “एवंपरम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः " (४. २) इति लिङ्गात् राज्ञामेवायें योगिनां कर्मापरित्यागोपदेशः, नान्येषामिति तन्मन्दम् अन्येषामपि कर्मस्वरूपापरित्यागस्य सर्वत्र सुस्पष्टत्वात् ; अत एव हि चतुर्थे स्वयमेवोक्तम् । इह केचित् राजर्षयो विदुरित्यभिधानात् पूर्वस्मिन् अध्याये निदर्शनार्थं जनकोपन्यासात् नवमेोऽध्याये राजविद्या राजगुह्यम् (२) इति वक्ष्यमाणत्वाच राज्ञामेवास्मिन् भगवदुपदिष्टे योगेऽधिकारः, नान्येषामिति मन्यन्ते तदयुक्तम्, नवमेऽध्याये ‘स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ’ ( ३२ ) इति सर्वाधिकारस्य वक्ष्यमाणत्वात् । तस्मात् प्रदर्शनार्थ राज्ञां प्रवृत्तिविशेषाद्युपन्यासः, नान्यथेत्यभ्युपगन्तव्यमिति । , यत पञ्चमे ‘संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ ’ (२ ) इत्युक्तसंन्यासकर्मियोगाभ्याम् अन न्तरं ‘सांख्ययोगी पृथम्बाला : ’ ( ४ ) इत्याद्युक्तसांख्ययोगयोरर्थान्तरत्वोपपादनम् - तदपि मन्दम्, ‘ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ’ ( ४ ) इति प्रागुक्तप्रत्यभिज्ञानात् । न च प्रसिद्धिविरोध:, अस्मिन् शास्त्रे तयोरेवमेव प्रसिद्धेः । न च ‘निश्श्रेयसकररावुभौ ’ इत्युक्तेन पुनरुक्तिः; संग्रह विस्तररूपस्था- दिना तत्परिहारात् । सर्वत्र चैव सर्वैरभ्युपगमात् । यदपि ‘पण्डिताः समदर्शिनः’ (१८) इत्यत्र सर्वत्रा- हिंस्यता बुद्धिरनुमाद्यताबुद्धिः सर्वेषां भूतानामीश्वरानुग्राह्यत । बुद्धिरीश्वर विभूतित्वबुद्धिश्च समदर्शनमभिपे- तमिति, तावति न विवादः यत तवानन्तरमुक्तम्, “न पुनर्हिसानुग्रहेषु फलसाम्यबुद्धिः ब्राह्मण्यादिविशेष- तिरस्कारो वा कुत एतत् ? शास्त्रान्तरानुसारात् प्रमाणान्तरानुसाराच्च” इति, अयमध्यात्मव्यतिरिक्तमिथ्या- त्यादिवादिनां मतस्योपालम्भ:, न पुनः स्वतः परस्पर समानानामात्मनामौपाधिक सत्यवैषम्यवादिमतस्य ; विषमदेहादीनामपि स्वरूप साम्यदर्शने शालान्तरयमाणान्तरबिरोधाभावात् प्रत्युत तरसंवादाचेति । 1 एवं निगमनं ३ २० श्लोकव्याख्यानान्ते द्रष्टव्यम् । " 2 न राजतदवराणामेवाधिकार इति युक्तम्, तत्रैव ‘किं पुनर्ब्राह्मणाः इति विप्राणा- मप्यधिकारवर्णनात् । 3 चतुर्थे विकर्मादिविषये वक्तव्यं सबैव व्यक्तमिति अन तद्ध्यायानुतिः । अथवा चतुर्था- ध्यायविनयेऽपि पृथगुक्तं नष्टं स्यात् ।

606 श्रीभगवद्गीता - अ. 18. शांकरगीतार्थममर्शः षष्टोक्तयोगस्य विषयविशेषादिकं तत्रैव सुस्पष्टमुपपादितम् । दुरपये च तैरपि योगिनां वैविध्यम् । अत एव हि ‘योगिनामपि सर्वेषाम’ (४७) इति लोके व्याचरूयुः - “योगिनश्चित्तालम्बन- वैकियाहुविधाः । तेषु मय्यर्पितचितो मामेव श्रद्धया भजते, स मे युक्ततमो मत इनि बाह” इति “योऽस्माभिरिह संक्षेपविस्तर राम्यामुपन्यस्तो योगः, स सर्वेभ्यो योगेभ्यः श्रे नमो मतः’ इति च । ‘शब्दब्रह्मातिवर्तते’ (४४) इत्येतदपि त्रिवर्गातिलङ्घनविषयमेवाभ्युपगन्तव्यम् । अत्र वेदद्वारा तत्फल- विवक्षायां लक्षितलक्षणा संकोचादिर्महान् क्लेशः । भाप्योक्तप्रक्रिया तु शृङ्गमाहिकया विवक्षितं यक्तीति विशेष: । ’ तपस्विभ्योऽधिको योगी’ (४६) इति लोके यदुक्तम् अत्र तपश्शब्देन वानप्रस्थधर्माणां परि- अहः; ज्ञानशब्देन ब्रह्मचारिधर्माणाम्, कर्मशब्देन गृहस्थधर्माणामिति-अयं विभागो निर्मलः सर्वेण्वाश्रमेषु स्वाश्रमाविरोधिनां तपोज्ञानकर्मणां संभवात् यथाश्रुतविरोधाभावात् वानप्रस्थादिलक्षणायाः प्रयोजनाभावाच्च । सप्तमोक्त चेतनाचेतन रूपप्रकृतिद्वयस्यापि ब्रह्मस्वरूपादत्यन्त मेदोऽस्माभिन्ननवत्र समर्थितः । अपरप्रकृतेरष्टधाविभागश्च यथाश्रत एवोपपन्न इनि स्थापितम् । यच्च ‘रसोऽहमलु (८) इत्यादिसामा- नाधिकरण्यनिर्वाहायोक्तम्, “समस्त कल्याणगुणसमष्टिविग्रहोऽहम् । अतो मदेशाः सर्वे सर्वत्र कल्याणगुणा इत्यभिप्रायेणाह” इति ; तत्र तावत् रसादिकल्याणगुणसमष्टिर्न भगवत्स्वरूपम्, नचाप्राकृतन्य विग्रहस्य प्राकृतरसादिमयत्वम् । अतः परिशेषात् रसादीनामेव त्रिमहत्वमुक्तं स्यात् । तत्र समष्टिस्यष्टिभावेनांश त्योतिर्निष्फला । तस्मात् तदुत्पतितादधीन्यादिभिरेव सामानाधिकरण्यगमनिका समीचीना । भेदा मेदनयेन कल्याणगुणतादात्म्यविवक्षायाम् अकल्याणैरपि सर्वात्मनस्तस्य तादात्म्यात् समम्त हेयास्पदत्वादि- दोषप्रसङ्गः । एवमुत्तरेष्वपि सामानाधिकरण्येषु भाव्यम् । अष्टमे च ‘किं तस’ (१) इत्यादिपश्चानामेकाधिकारिवेद्यविषयत्वं तत्रैवास्माभिर्निराकृतम्। ब्रथा- युर्दिवस कल्पना पौरुषाहोरात्र कल्पना मूलमहाकल्प पक्रियोपन्यासश्च स्मृत्यन्तरानुसारेणाम्मा भिरप्यभ्युप- गमात् हिरण्यगर्भदिवसावसाने महाप्रलयवादिनामयमुपालम्भ: “यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ’ (२१) इत्यस्य परमव्योमविषयतायां सिद्धान्तविरोधाभावेऽप्यन परिशुद्धात्मविषयत्वे युक्तयन्तत्रैवा- वस्थापिताः । यत् पुनः ‘अभिज्र्ज्योति: ’ (२४) ‘धूमो रात्रि: ’ (२५) इत्यत्रामधूम शब्दाभ्यामहोरा- वैकदेशभूतः कालविशेषो लक्ष्यत इति तदसत् ततच्छन्दैरव देवयानपितृयाणाख्यगतिद्वयप्रत्यभि ज्ञानात्, ‘नैते सुती’ (२७) इति निगमनात्, ‘यत्र काले ’ (२३) इत्युपक्रमस्थकाल शब्दस्य कालाभिमानिदेवतातिवाहिकभूयस्त्वविवक्षया स्थापितत्वाच्च अतः ‘उदगयनपूर्ववाह पूर्वाद्धसन्निपाते ब्रह्मविद्भिर्योगिभिरवुनरावृत्तये प्रयातव्यम्’ इति नियमनमशक्यम् । दक्षिणायनापरपक्षापराद्धरात्रिषु प्रया- सानां योगिनां चान्द्रमसज्योतिः प्राप्य पुनरावृत्तिप्रतिपादनमुत्तरेण लोकेन कृतमित्यप्यसत; “निशि नेति चेन्न संवन्धस्य यावदेहमा वित्वाद्दर्शयति च " (त्र ४ २. १८), “अतश्चायनेऽपि दक्षिण” (१९) 1 अत्तास्मद्रविडच्या स्याग्रन्थ लिखितं द्रष्टव्यम् ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम अ. 18. शांकरगीतार्थसमर्शः 607 इत्यधिकरणाभ्यां दक्षिणायनर । त्रिमृतस्यापि योगिन क्षैतिरीयोक्तप्रकियथा चन्द्रसायुज्यपूर्वकं परब्रह्म प्रासच पुनरावृस्योः समर्थितत्येनास्य श्लोकस्य साक्षाद्योगिध्यतिरिक्तधूमा दिमाग चिताधिकारिविषयत्व व्यवस्थापनात् । यच - कथं पुनः अभिज्योतिर्धूमशब्द यो यथोक्त कालविशेषपरत्वमवगम्यत इति परि- चोदनापूर्वकमुक्तम, ‘श्रुतिषु च स्मृतिषु च समस्ता उदगयनपूर्ववक्षाहः पूर्वाह्नानां सामान्यतो दैवकर्मा- त्वोपदेशात् प्रयाणकालानुसारणस्यापि दैवत्वाविशेषात् ’ शास्त्रान्तरेष्यनयो दैवकर्मत्वेन दक्षिणायनादिषु qñagaxıffa,………….(?) |

Į यत् पुनः – ‘असमाहितचितानामपि सुकरं सुखावगमं क्षिप्रं फलं प्रति भगवत्पत्तिप्रकारं वक्तुं भगवानुवाच इति नवमाम्मे व्याख्यानम्, तदपि पूर्वोक्तज्ञा निसाध्यानन्यभजनस्यैव प्रपञ्चनपरत्वप्रती- तेरपाकृतम् । यच ‘ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये’ (१५) इति लोके प्रकल्पितम्, “सांख्ययोगाभ्यां समुचि- ताभ्यामुपासनमेकत्वेनोपासनम् विकल्पिताभ्यामुपासनं पृथक्त्वेनोपासनम् बुद्धियोगो वाल ज्ञान- शब्देन विवक्षितः तत्राप्ययमर्थः केचित् कर्मयोगबुद्धियोगाभ्यां समुच्चिताभ्यामुपासते; केचित् केवलेन कर्मयोगेन : अपरे केवलेन बुद्धियोगेनेत्येवं बहुघोपासते " इति । अन सांख्ययोगादिप्रसञ्जकं न किदिश्यते । ‘अहं क्रतुः ’ (१६) इत्याद्यनन्तर विवरणग्रन्थानुसारेण एकत्व पृथक्त्वयोरुपास्य विषयत्वं स्पष्टम् || “अनन्याश्चिन्तयन्तो माम्” (२२) इत्यादौ तु “न चावश्यंभाविने योगक्षेमाया पि मद्भक्तैरेकान्तिभिर्देवतान्तराणि धर्मान्तराणि वाऽपेक्षणीयानि” इत्यादिकं सर्वमङ्गीकृतमस्माभिः । दशमे च, ‘विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च’ (१८) इत्यत्र योगशब्दस्य भगवत्कर्मयोगविषयतया व्याख्यानम- युक्तम ‘पश्य मे योगनैश्वरम् ’ (११. ८), ‘एतां विभूर्ति योगं च’ (१० ७ ) इत्यादिप्रत्यभिज्ञा- विरोधात् अनन्तरमस्मिन्नध्याये तद्विस्तरादर्शनाच्च । मत्कर्मकृदित्याद्येकादशाध्यायान्तिमश्लोकस्त- ; दुत्तरमित्यपि दूव्यवधानात् तत्रापि विस्तरादर्शनाच्च निरस्तम् । विभूतिविशेषाणां कृत्स्नस्य च जगतः स्वरूपैकदेशत्वेनांशतया सामानाधिकरण्यवर्णनमपि प्रागुक्तसदोषत्वादिप्रसङ्गप्रक्रियया परास्तम् । एवं श्रीविश्वरूपविग्रहस्यावयवत्वेन विश्वस्य वर्णनमपि प्राकृताप्राकृतविभागाद बघूतम् । ; ; " द्वादशोकस्याक्षरोपासनस्य भगवदुपासनाद्भेदः खवाक्यस्वारस्य पुरुषोत्तमत्वादिप्रकरणान्तरकरस्या- दिभिः साधितः । यत् पुनः, “भेदव्यपदेशास्तु कथंचिदवस्थाभेदमाश्रित्य नेतव्या: अवस्था मेदधात्र निर्विशेष निखिल वस्तुमालरूपता, आविर्भूतसमस्त कल्याणगुणसमष्टिरूपता च विवक्षिता” इति तदे तत् अनेकविषव्याघातविसंस्थलमा कुमारमपास्यम् । अन्यत्र च दूषणप्रपञ्चनादिहोपरम्यते । त्रयोदशे क्षेत्रज्ञविषये वक्तव्यं सर्वे पूर्वमेवोक्तम् । यतश्च तदिति (३) पाठोऽप्रसिद्धः । तथा पाठेऽपि ज्ञान- परामर्शोऽखरसः। क्षेत्रस्य नित्यत्वेनाहेतुकत्वात् हेतुर्न निर्दिष्ट इत्युक्तमिति चेत् सत्यमुक्तम् दुरुकं तु तत्, 1 उपात्तग्रन्थगतमुत्तरवाक्यजातम् अत्र विषये खण्डनञ्च नष्टम् । खण्ड्यांश: शांकरभाष्य- व्याख्यागतः स्यात् । 2 तदुत्तरम् - कर्मयोगविस्तरप्रश्नस्योत्तरभूत इत्यर्थः । पृथगेकादशाध्यायार्थाविचारी गतार्थत्वात् ।

608 श्रीभगवद्गीता म. 18. शांकरगीतार्थममर्श: ‘महाभूतान्यहंकार:’ ( ५ ) इत्यादिना वक्ष्यमाणस्य क्षेत्रस्याव्यक्तव्यतिरिक्तम्य समस्तम्यानित्यत्वसंप्रतिपत्तेः ‘तस्मादव्यक्तमुत्पन्न त्रिगुणं द्विजसत्तम’ (मा. मो. ३३५. ३१) ‘अव्यक्तं पुरुषं निष्किले संपलीयते’ (,,. ३४७ ३१ ) इत्यादिभिर्नित्यस्याप्यव्यक्तस्य परब्रमण्ये की भाववचनाच । यम ‘ब्रश- सूत्रपदैश्चैव’ (४) इत्यत्रोक्तम्- ‘क्षेत्रादित्वव्यवस्थापनपराणि पञ्चशिखादिप्रणीनानि सूत्रपदानि ’ इति, तदप्यनादेशिकम् पञ्चशिखादिमन्ये ब्रह्मसूत्रप्रसिद्धभावात् । यतु, “मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोप पद्यते” (१८) इति निगमनात् भगवानेव ‘ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि (१२) इत्यत्र ज्ञेयत्वेनोक इति- तन्त्र; ‘इति क्षेत्र तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः’ (१८) इनिनिगमितानां वयाणामेतच्छदेनानु- वादात् दल क्षेत्रज्ञानवत् कर्मवश्य क्षेत्रज्ञज्ञानस्यापि मोक्षोपयोगियोपतेः क्षेत्रादिज्ञानरूपस्यापि शास्त्रार्थस्य सर्वप्रशासितुर्भगवतः समाराधनत्वेन ‘मद्भक्त एतदूविज्ञान’ (१८) इत्यनेन विरोधाभावाच्च । यदपि चतुर्दशे, ‘मम योनिर्मह तस्मिन् गर्भे दधाम्यहम् (३) इत्यत्र परावरमकृत्योर्जीवा व्यक्तसंज्ञयोरंशो मिलितो गर्भ:’ इत्युक्तम । तत्र क्रमशब्देनान्यकम्य निर्दिष्टत्वात् तत्र नर्दशाधानवचनस्य प्रयोजनाभावात्, ‘क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् (१३. २६) इत्युक्तम्य चात्र प्रत्यभिज्ञानात् गर्भशब्देन चेतनविवक्षैव युक्ता । “सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्याविद्धं सत्रमित्युत” (११) इति लोके प्रकाशज्ञानशब्दयोः बाह्यान्तरेन्द्रियवृत्तिविषयतया व्यवस्थापनमशकयन विपरिवर्तेऽपि विरोधाभावात् वक्ष्यमाणराजसतामसुज्ञानव्यवच्छेदार्थे प्रकाशशब्दप्रयोगोपपत्तेश्व । रज:- कार्यश्लोके लोभप्रवृत्तिभोद्भव इति समन्नतया व्याख्यानमयुक्तम् तथाऽनध्ययनात्, ‘अप्रकाशोऽ नवृत्तिश्च’ इति तमः कार्यश्लोके सत्वकार्यप्रकाशनिषेधवत् रजः कार्यप्रवृत्तिनिषेधम्यापि पृथगुपन्यासात् तत्प्रतियोगितया प्रवृत्तेरिह पृथनिर्देशोपपत्तेः । ‘आरम्भः कर्मणाम्’ इत्यस्य तु गोचली न्यायेन निर्वाहात् । 1 1 पञ्चदशेऽपि, ‘प्रपद्येयतः प्रवृत्ति:’ (४) इनि पाठोऽप्रसिद्धः । यदपि ममैवांशो जीवलोके जीवभूतस्सनातन:’ ( ७ ) इत्यत संसारिव्यतिरिक्तः सर्वेश्वरस्यैव कश्चिदशो जीवशब्दार्थतया प्रथम व्याख्यायि तत्र यद्यपि अर्थविरोघो नास्ति, तथाऽपि विभूनिकरणमध्यपाठात अमर्यामिणस्तु ‘सर्वस्य चाहे हृदि सन्निविष्ट: ’ (१५) इत्यनन्तरमेव वक्ष्यमाणत्वात परमात्मांशविशेषं च जीवशन्द्रस्य प्रसिद्धिप्रकर्षाभावात् मानवादिशास्त्रान्तरप्रसिद्धेरपि ‘जीवभूतां महाबाहो (७.५) इति खशा सिद्धेर्बलवत्त्वेन स्वीकर्तुमुचितत्वात् ‘विषयानुपसेवते’ ( ९ ) इत्यत्र च प्रतिकृलोदासीनभोगेभ्यः संकोचस्य क्लिष्टत्वात् उत्क्रमणायुक्तः, हृदयच्यातेर वर्यामिणः स्वारम्यात् इन्द्रियाधिष्ठानेधरशब्दादेश्व ततन्नियन्तरि संसारिण्यप्युपपत्ते’, ‘आत्मन्यवस्थितम् ’ (११) इत्यत्र च आत्मशब्दस्य नानार्थम्य प्रकरण- चितार्थपरिग्रहोपपत्तेः भवदुक्ता द्वितीय योजना nafree समीनी मन्यामहे । ‘वेदेश्व सर्वैरहमेव वेद्यः’ (१५) इत्यादी वेदवेदान्नशब्दयोर्वक्तव्य प्रागेवोक्तम् । ‘कूटम्पोऽक्षर’ (१६) इत्यस्य च जीवभूतपरप्रकृतिव्यतिरिक्तं मुक्त वृतिश्च साधुतरा । , | तथा पाठेऽपि निर्वाह: भाष्यादौ अन्यथापदविभागेन कृत पत्र ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहित गीताभाष्यम् अ. 18. 67. शांकरगीतार्थसमर्शः 609 इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषत्रे वाच्यं न च तां योऽभ्यसूयति ॥ ६७ इदं ते परमं गुहां शास्त्र मयाऽख्यातम् अतपस्काय अततपसे त्वया न वाच्यम् त्वयि वक्तरि, मयि चाभक्ताय कदाचन न वाच्यम्। तप्ततपसे वामक्ताय न वाच्यमित्यर्थः । न चाशुश्रूषवे । भक्तायाप्यशुश्रूषवे न वाच्यम् । न च मां योऽभ्यसूयति मत्वरूपे मदैश्वर्ये , , यत्तु पोडशे प्रोक्तम् - प्रकारान्तरेणाप्यर्जुनस्य शोकमपनेतुं देवप्रकृतीनां रूपं तेषां परमकल्याण- प्रत्यासक्तिः, अर्जुनस्य दैवकृतित्वम् आकृतीनां रूपं तनिमित्तता व सकलस्यानर्थ नाटक- मिति तदयुक्तम् शास्त्रारम्भेऽर्जुनस्य स्वप्रकृत्यनिर्धारणमूलशोकप्रसङ्गाभावात्, अन तत्प्रसङ्गे तदपनोदनस्यापि प्रासस्य युक्तत्वात् । अतः, “माच्छा प्रमाणं ते कार्याका व्यवस्थितौ " इति निगमनानुसारेण भगवद्यामुनेयोकपक्रियया शास्त्रवश्यतैवाध्यायवधानार्थः । ; सप्तदशे श्रद्धावैविध्यं शास्त्रीयेतर विपत्रमित्ययुक्तम् अनन्तरम् ‘अशास्त्रविहितम् (५) इति पृथगभिधानात् । न च श्रद्धाविध्यमपि समुखेतुं शक्यम् तदनुक्तेः तत्कुलप्तयनुपपत्तेश्च । ‘ओं तत्सदिति निर्देश:’ ( २३ ) इत्यन मुमुक्षूणां यजादिषु किंचिदत्रं तेषां वीर्यातिशयार्थमुपदिश्यत इत्ययुक्तम्, अमुमुक्षूणामपि तदविरोधात् विशेषकाभावाच । अतः, ‘लक्षण शास्त्रसिद्धस्य विधा’ (गी. सं. २१) इत्ययमेवार्थ उचितः । " अष्टादशे त्यागस्वरूपादिविवेके नातीव विरोध: ; चरमश्लोके वक्तव्यं तु सर्वं सूक्तमस्माभिः । एवमन्येव्वपि भूतेषु भविष्यत्सु च श्रीमद्गीतामाप्येषु भगवद्यामुनाचार्य माध्यकारहृदया (मता ) नु- सारेण दिमोहः प्रशमयितव्यःषु च उदासितव्यमित्यलमतिप्रसङ्गेन । पिशाच रन्तिदेव गुप्त-शर-यादव प्रकाश भास्कर नारायणार्थ - यज्ञखामिप्रभृतिभिः स्वस्वं मतम। स्थितैः परश्शतैर्भाव्यकृद्भिः अस्मत्सिद्धान्ततीर्थकरैश्च भगवद्यामुनाचार्य भाष्यकारादिभिः अवि- गीतपरिगृहीतोऽयमत्र सारार्थः भगवानेच परं तत्त्वम्, अनन्य शरणैर्यथाधिकारं तदेकाश्रयणं परमधर्मः इति ॥ " एवं स्वोपदेशेन प्रतिष्ठिततत्त्वहितज्ञानस्यार्जुनस्य कर्तव्यविशेषोपदेशव्याजेन संप्रदायविधि- सिद्धधर्थमस्मिन् शास्त्रेऽनधिकारिणस्तावत् व्यक्ति इदं तु इति श्लोकेन । इदमिति सामान्येन निर्दिष्टं पूर्वापरयन्यस्यैः पदैर्विवृणोति इदं ते परमं गुह्यं शाखं मयाऽख्यातमिति । अत्र शन्द: ‘इति ते ज्ञान- माख्यातम्’ इति श्लोकादाकृष्ट: लोकस्थस्य तु तैशब्दस्य त्वयेति व्याक्रिया । अतपस्कशब्देन तपः प्रारम्भ- मात्रे कृतेऽपि श्रवणानधिकारित्वं विवक्षितमित्याह असततपस इति । " वस्य देवे पर भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ” (वं. ६. २३) इति श्रत्यनुसारेणाह त्वयि वक्तरि मयि भक्तायेति । अभक्तत्वे विशेष संकोचकाभावात् मद्भक्तेष्वभिधास्यतीत्यनन्तरं भक्तावादरदर्शनाच | कदाचनेत्यनेन तपसि सम्यमनुष्ठितेऽपीति विवक्षितमित्याह तपसे चाभक्तायेति । प्रत्येक परिहरणीयत्याय च नम्मयोगाss- वृत्तिः । उत्तरोत्तरतीत्रत्वतात्पर्येण क्रमविशेष इत्यभिप्रायेणाह भक्तायाप्यशुश्रूषव इति । अत्रापि 1 27-77 ७.

610 श्रीभगवङ्गीत:- म. 18. 67-69. मणेषु च कथितेषु यो दोपमाविष्करोति, न तस्मै वाच्यम् । अपमानविभक्तिनिर्देशः तस्यात्यन्तपरिहरणीयताज्ञापनाय ।। ६७ || य इदं परमं गुह्यं मद्भकंप्यभिधास्यति । भक्ति मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ ६८ इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेषु यः अभिधास्यति व्याख्यास्यति, स मयि परमां भक्ति कृत्वा मामेवैष्यति ; न तत्र संशयः ॥ ६८ ॥ न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ ६९ संकोच हेत्वभाव: (वात् ) पूर्ववत् । “ब्रूहि तं श्रद्दधानाय मम्” (क. १. १३) इति श्रुत्या च शुश्रूषायाधान्यमवगतम् । मामभ्यसूयति मामभ्यसूयतीत्यर्थः । कुधद्रुद्देप्यनूयार्थानामित्यत्र, यं प्रति कोप: (अष्टा. १ ४ ३७ ) इति कर्मत्वस्यापि सिद्धत्वात् द्वितीयाऽज्ञानपोदिता । मां प्रत्यस्तीत्युक्तं भवति । विषयतो लक्षणता असूयां व्यनक्ति मत्वरूप इत्यादिना । मामिति सप्रकार परामर्श इति भावः । प्रक्रमानुरोधेन नचाभ्यसूयव इति वक्तव्ये प्रक्रमभङ्गेन विरूपवाक्यकरणं केनाभिप्रायेणेत्यत्राह असमानेति । ‘असूयकायानृजवे’ (आ. मो. २४६. १७), ‘असूयकाय मां मादा’ (मनु. २. ११४ ) इत्यादिभिरसूया मात्त्रयते प्रवचनं निषिद्धम् । भगवत्यभ्यसूयावते तु प्रवचनमत्यन्तपरिहरणीयः मिति भावः । न च …. वाच्यम् इत्यनेनानधिकारिषु प्रवचने प्रत्यवाय: सूचितः । अत्र ‘मेधाविने तपस्विने वा’ इत्यनयोर्विकल्पोऽन्यत्र दृष्टः भक्तादेस्तु न तथा । अतो भक्त्या दिरहिताय न मेधाविने नापि तपस्विने वाच्यम्; सर्वगुणयोगेऽपि भगवत्यभ्यसूयावते न वाच्यमित्युक्तं भवति ॥ ६७ ॥ i अश्रधिकारित्रिशेषेष्ववश्य वक्तव्यत्वं तेषु वचनस्यापवर्गारुयफलपर्यवसानं चोच्यते य इदमिति श्लोकेन । मद्भक्तेष्वित्यनेनैवातपरकत्वादिदोषा दूरोत्सारिताः सितमनसां तेषां तदसंभवात् । “श्राव- येचतुरो वर्णान्” ( भा. मो. ३३५, ४८) इत्येतावता सर्वेषु वक्तव्यम्”, तेष्वेव मद्भक्ता एव श्रव णाविकारिण इत्युक्तं भवति । अत्राभिधास्यतीति अर्थश्रावणपर्यन्तमित्याह व्याख्यास्यतीति । यद्वत- वशात् ‘म’ इति अध्याहृतम योग्येषु व्याख्यानमपि कर्मयोगादिकोट, भक्तियोग करे वा निविष्टं पर भक्ति जनयतीति मक्ति मयि पगं कस्वेत्युच्यते । मामेवेत्यवधारणेन महीताच्यारूयायिनो न क्षुद्रफलेषु स जनयामीत्यभिप्रतम् । ‘फलितमाह न तत्र संशय इति । असंशय इति संशय एव वा निषिध्यते ॥ * स्वशास्त्रव्याख्यानस्य स्वप्रामिसाधनत्वे द्वारमुच्यते न च तस्मादिति लोकेन । प्रियकृत्तमत्व 1 श्रद्दधानायेत्येतत्समानार्थकत्वात् शुश्रूषुत्वं तीव्रश्रवणेच्छावत्वम् : न तु परिचरणकर्तृत्वम् । 2 यद्यपीति वा येष्विति वा यथोचितं पदमध्याहृत्य एतदर्थो वच्यः । नन्वेवं विप्रपुरस्करणेन सर्वेऽपि गीताभाष्यं श्रावयितव्याः । उच्यते । श्रुतिवाक्याद्युपन्यासं विना हि नदा वक्तव्यम् । 3 अङ्कुर इति । ‘अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भवेत्युक्तेरिति भावः । । I 4 बहुव्रीहिसमास एवालेति पक्षे इदं फलितकथनम् । तत्पुरुषोऽपि भवतीति स्वीकृत्याहोपरि ।

तात्पर्य चन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18 69 70. 611 सर्वेषु मनुष्येष्वितः पूर्वे तस्मादन्यो मनुष्यो मे न कचित् प्रियतमोऽभूत् इन उत च न भविता । अयोग्यानां प्रथममुपादानं योग्यानामकथनादपि तत्कथनस्यानिष्टतमत्वात् ॥ अध्येष्यते च य इमं धायें संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ ७० य इममावयोर्धम्यं संवादमध्येध्यते, तेन ज्ञान यज्ञे नाहमिष्टस्स्यामिति मे मतिः अस्मिन् 4 यो ज्ञानयज्ञोऽभिधीयते, तेनाहमेतदध्ययनमात्रेणेष्टः स्यामित्यर्थः ॥ ७० ॥

प्रियतरत्वयोर्हेतुकार्यभावेन भवितेत्युपातक्रिययैवान्वये संभत्यपि कालत्रयवर्तिनिषेधेऽर्थगौरवेण तात्पर्य- सिद्धयर्थं मनुष्येष्वितः पूर्वमित्याद्युक्तम् । ननु शास्त्रस्याधिकारी अपेक्षितः ; अतः स तावत् वक्तव्यः अनधिकारी तु तत एवार्थात् व्युदस्यते; प्रधानतमादधिकारिणोऽनन्तरं वा व्यवच्छेद्यतया अनधि कारी वक्तव्यः इह तु तद्वैपरीत्ये किं निबन्धनमित्यत्राह अयोग्यानामिति । तत्कथनस्य- अयो- ग्यान् प्रति कथनस्येत्यर्थः । अनिष्टतमत्वात् अनिष्टतमत्वज्ञापनार्थमित्यर्थः । योग्यानामकथनम्या- निष्टत्वम्, ‘प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम् (मु. १.२.१३) इति ब्रह्मविद्याप्रवचनस्य वैत्वाल्लभ्यते । प्रोवाच ब्रूयादित्यर्थः ; ‘छन्दसि लुड्लङ् लिट’ (अष्टा ३. ४. ६) इति विधानात् । अन्यथा ‘स गुरुमेवाभिगच्छेत्’ इति प्रथमेन वाक्येनानन्वयात् ॥ ६९ ॥

एवमुपदेष्टुः फलमुक्तम् अथ शब्दतोऽर्थतश्च गुरुसकाशादध्येतुः फलमुच्यते अध्येष्यते इत्यादिना लोकद्वयेन । (?) ’ शृणुयादिति परैरधीयमानपाश्रवणमाले वा । अध्येष्यते इति । न हि सर्वज्ञस्य भगवतो भविष्यद्वारतनिबन्धावेक्षणेन स्वसंवादाध्ययनभावित्वोक्तिः अपितु भूतावेक्षगेन । महाभारतं हि धृतराष्ट्राद्युत्पतेः प्रागेव भगवत्प्रसादलब्धदिव्यचक्षुषा भगवता व्यासेन निबद्धम् अनु- ज्ञातं च शिष्येभ्यः; तैश्व ‘नारदोऽश्रावयत् देवान् असितो देवलः पितन् । गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास

;

i

शुकः ||’ (मा. आ. ११३) इति मानुषव्यतिरिक्तेषु लोकेषु प्रकाशितम् । मानुषे तु लोके जन- मेजयपुरस्कारेण प्रकाशि(शयि ?)प्यते । तदपेक्षयोक्तम् अध्येष्यत इति । उपनिषत्सारत्वादध्ययनोक्तिः। कथितं चाश्रमवर्णने कविभिः, “अनवरताधीतभगवद्गीतम् " ( कादम्बरी) इति । “श्रेयान् द्रव्यनयात् यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परंतप (४ ३३) इति यः प्रथमषट्के ज्ञानयज्ञोऽभिहितः, नासावत्र विवक्षितः पितु भक्तियोगप्रकरणे, “ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते” (९. १५) इति यो भगवदनुसंधान- विशेषरूपो ज्ञानयज्ञ उक्तः, स एवात्र शास्त्रसारभूतो विवक्षित इत्यभिप्रायेणाह अस्मिन् यो ज्ञानयज्ञ इति । “विधिजपोपांशुमानसानां ज्ञानयज्ञो मानसत्वात् विशिष्टः । एतदध्ययनमात्रेणेति । अयमभिप्रायः- “योऽश्वमेधेन यजते य उ चैनमेवं वेद” (अश्व. २), “येय क्रतुमधीते तेन तेनास्येष्टं भवति’ (ब.

1 इदमनन्वितमिव । अथवा चकारर्थ विवेकोऽव । चकारार्थः पूर्वश्लोकोक्तोपदेष्टृ फलसमुच्चयः इति अचतारिकया ज्ञापितम् । अभ्यः चकारार्थ इहोच्यते । शृणुयादितीत्यनेन य इदंशृणुयान्नित्यं यश्चापि परिकीर्तयेदिति वाक्यानुसंधानम् । तन्न्यायेनात्रापि श्रवणपालस्यापि फलमिति । वस्तुत इदं वाक्यमुत्तरलोके शृणुयादित्येतदद्भ्याख्यानान्ते स्थितं ततश्च्युतमिति तत्रैव निवेश्यम् ।

2 ‘विधियज्ञाजपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः’ इत्यादि माम् ।

812

श्रीभगवदीता अ. 18. 71-78.

श्रद्धावान् अनसूयु (य) श्वशृणुयादपि यो नरः। सोऽपि मुक्तः शुभांलोकान प्राप्नुयात् पुण्यकर्मणाम् ॥ श्रद्धावान् अनसूयुथ यो नरः शृणुयादपि तेन श्रवणमात्रेण मोऽपि मक्तिविरोधि- पापेभ्यो युक्तः पुण्यकर्मणां रद्भक्तानां लोकान् ममूहान् प्राप्नुयात् ५ ७१ ॥

"

કર્

कच्चिदेतच्छुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कश्चिदज्ञानसंमोहः प्रनएस्ते धनञ्जय ||

मया कथितमेतत् पार्थ त्वथा अब हेतेन चेतना कचित् श्रनम् नवाज्ञानसंमोहा कचिद प्रनष्टः, येनाज्ञानेन मूढो न योग्यामीत्युक्तवान् । ७२ ।। अर्जुन उवाच -

नटो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाऽच्युत । स्थितोऽस्मि संदेहः करिष्ये वचनं तत्र ॥ मोह: विपरीतज्ञानम् | त्वत्प्रमादान्मम तत् विनष्टम् स्मृतिः यधावस्थिततत्त्वज्ञानम् । आ. २. १५) इत्यादिषु यथा तत्तत्कत्वध्ययनम्य तुल्यफलता तथा अत्रापि ज्ञानयज्ञवन भगवत्प्रीति जनकखं तद्गीताध्ययनस्य इति ॥ ७० ॥ 11 ‘श्रद्धावाननसुयुद्ध’ इति चकारादवानुपकानामपि प्रागुकानां प्रणिधानरिगेवानां ब्रहणम् । शृणुयादित्यनेन आचार्य सकाशादिति गम्यते । श्रयं हि “विज्ञानार्थं गुरुमेवाभिगच्छेत्” ( मु. १२. १२) इति । “आचार्यद्वैव विद्या विदिता साथि प्राप” (छा. ४ ९ ३ ) इति च । एतेन स्वयं ग्रन्थनिरीक्षणम्, अन्यायेनायला च व्यशृणुयादिनिपरैरधीयमान- पाठश्रवणमात्र या ] सोऽपीति विलम्बः सृच्यते । तेन भक्तिविरोधियो मुक्त इत्युक्तम् । अन्यथा विध्यन्तरवैयर्थ्यादिसङ्ग इति भावः । अज्ञानादिनश्च कैमुत्यम् अपिशब्देन व्यञ्जितम् । प्रवचनपठनयोर्मोक्षकान्तफलस्य पूर्वमुक्तत्वात् सहभावनामाकन्यायाश्रवणेऽपि तादृशफलं भगवद- भिप्रेत स्वीकर्तुमुचितम् न तु नरककल्पस्वर्गादिः, तस्यामेरनभिमान | मकानां लोकान् समृद्दानित्युक्तम् । अत्र पाठश्रवणादिप्रीतो भगवान् एतान् पर्या भगवद्भक्तानां प्राप्तिर्हि योगोपदेशाविद्वारा मोक्षाय स्यात् ॥ ७१ ॥ अथार्जुनस्य विदिताश्वोऽपि भगवान् आदरेग अविमरणानोपदेशमाफल्यं जिज्ञासमान इव पृच्छति कञ्चिदिति । एतदित्यपर्यन्तत्वात् श्रनमिति अर्थीपर्यन्तम् । मनिन कि निरर्थक- मित्यभिप्रायेणैवच्छन्द इत्याह मया कथितमेतदिति । अज्ञानसंमोहः कच्चित प्रनष्ट इति अनफलानुयोगः । अज्ञानहेतुकं श्रान्तिज्ञानमिहाज्ञानसंमोहः । येनाज्ञानेन मूह इत्यस्य अज्ञानसंमोह इनि प्रतिनिर्देशे तेनाज्ञानेन जनितसंमोह इत्यन्वयो मान्यः ॥ ७२ ॥ अथ कृतज्ञतांश यन् श्रुतफलमिया प्रतिक्ति नष्टो मोहः इति । अर्जुनेनास्यस्येतः पूर्वमवगमात् वाक्येन प्रथमं स्मृतेरनुदान मूलभूतशब्दजन्योऽनुभव र निशब्देन लक्ष्य इत्याह तथावस्थिततत्त्वज्ञानमिनि । “म नो देव: मृत्यु” (ना) इत्यय मन्त्रस्य, “स नो वुद्धया शुभया संयुनक्तु” (चे. ३. ४) इति शाखान्तरे पाठदर्शनान स्मृतिबुद्धि-

naddfæstefta ataraq a. 18, 73–74. 613 त्वत्प्रसादादेव तच्च लब्धम् । अनात्मनि प्रकृती आत्माभिमानारूपो मोहः, परमपुरुषशरीरतया तदात्मकस्य कुत्स्नस्य चिदचिद्वस्तुनः अतदात्माभिमानरूपश्च नित्यनैमित्तिकरूपस्य कर्मणः परमपुरुपाराधनतया तत्प्राप्त्युपायभूतस्य चन्धकत्वबुद्धिरूपश्च सर्वो विनष्टः । आत्मनः प्रकृति- विलक्षणत्व - तत्स्वभावरहितता-ज्ञात्त्यैकस्वभावता परमपुरुषशेषता - तनियाम्यत्वैकस्वरूपत्ता - ज्ञानम्, निखिलजगदुद्भवस्थितिप्रलयलील-अशेष दोषप्रत्यनीककल्याणस्वरूप - स्वाभाविकान- वधिका तिशयज्ञानबलैश्वर्यवीर्यशक्तितेजःप्रमृतिसमस्त कल्याणगुणगण महार्णव- परब्रह्मशब्दामि - परमपुरुपयाथात्म्यज्ञानं च एवं धात्स्य विज्ञान दिया ह चीयमान परमपुरुषप्रत्येक फल नित्यनैमित्तिक कर्म –निषिद्धपरिहार- शमदमाद्यात्मगुणनित्रर्त्य भक्तिरूपतापन्न परम पुरुषो नामनैकलभ्यो वेदान्तवेद्यः परमपुरुषो वासुदेवस्त्वमिति ज्ञानं च लब्धम् । ततख बन्धुस्नेहकारुण्य प्रवृद्धविपरीतज्ञानमूलात् सर्वस्मात् अवसादात् त्रिको गत मंदेह स्वम्पः स्थितोऽस्मि । इदानीमेव युद्धादिकर्तव्यताविपयं तव वचनं करिष्ये - यथोक्तं युद्धादिकं करिष्य इत्यर्थः । ७३ ।। 1 धृतराष्ट्राय स्वपुत्राः पाण्डवाथ युद्धे किं करिष्यन्तीति पृच्छते संजय उवाच — यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममोपमद्भुतं रोमहर्षणम् ॥ 1 પર इति एवं वासुदेवस्य वसुदेवसूनोः पार्थस्य च तत्पितृष्वसुः पुत्रस्य च महात्मनः महा- शब्दावर विककार्थी युक्ताविति भावः । निवर्त्यमोहस्वरूपं च उपदेशस्य आमूलचूडपरामर्शेन व्यक्ति अनात्मनीत्यादिना । प्रकृतिविलक्षणत्वं खप्रकाशत्वादिभिः । विकाराद्यभावात् तस्वभाव- रहितता । स्वस्थः प्रकृतिस्थ इत्यर्थः । उपदेशवचनस्य स्वरूपेणाननुष्ठेयत्वात् तेन तत्प्रतिपाद्यं लक्ष्यत इत्याह यथोक्तं युद्धादिकमिति । एवं चाभिप्राय: ( 1 ) … | आदिशब्देन भक्तियोगपर्यन्तग्रहणम् । अननुष्ठाने तु स्मृतिभ्रंशात् । इति हि (स्मृतिभ्रंशादिति हि) वक्ष्यति, " यत्तु तत् भवता शेकं पुरा केशव सौहृद्वात् तत् स पुरुष या भ्रष्ट मे नष्टचेतसः " ( मा. आश्व. १७. ६) इति । प्रतिवक्ष्यति च भगवान्, “श्रावितस्त्वं मया गुह्यं ज्ञापितश्च सनातनम् । धर्म स्वरूपिणं पार्थ सर्वलोकांश्च शाश्वतान् । अबुद्ध्या यन्न गृह्णीयास्तन्मे सुमहदप्रियम् ‘… स हि धर्मः सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने” (१२) इतीति ॥ ‘मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत संजय’ (११) इति प्रश्ने कृत्खं संगमयतीत्याह । 1 किंकरिष्यन्तीत्यस्य किमकुर्वन्नित्येवार्थः । भीष्मपतनानन्तरं हि तत्मनः । 2 अन दूरे स्थित्वा युद्धं दध्रुवता भवता स्थान्तः कृतस्तयो: सल्लापः कथं श्रुतः, किं केवलमूहः इति धृतराष्ट्रवितर्क व्युदमितुमाह इतीत्यादि । अहं श्रुतवानेव तत्र कारणं व्यासप्रसाद इत्येव कतिपयलोक निर्वाहो भवति । एवमप्यन्ति मश्लोकावैयर्थ्याय एतच्छलोकमारस्यैवान्यथा अप्रतारितं धृतेति इति ध्येयम् । एवञ्चाभिप्राय इतीदमनन्धितमित्र । इदं न स्यात् । या अभिप्रायान्तरसमुच्चय आरब्धः सत्प्रदर्शकमुपरितनवाक्यजातं भ्रमिति भाव्यम् । 3

614 श्रीभगवद्भीत। . 18, 74-76. बुद्धेस्तत्पदद्वन्द्वमाश्रितस्येमं रोमहर्षणमद्भुतं संवादमहं ‘यथोक्तमश्रपम् श्रुतवानहम् ॥ ७४ ॥ व्यासप्रसादाच्छुतवान् एतद्गुह्यमहं परम् । योगं योगेश्वरात् कृष्णात् साक्षात् कथयतः स्वयम् ॥ व्यासप्रसादात् व्यासानुग्रहेण दिव्यचक्षुश्श्रोत्रलाभात् एतत् परं योगा " गुह्यं योगेश्व- वान् ज्ञानवश्रर्यवीर्यशक्तितेजसां निधेर्भगचनः कृष्णात् स्वयमेव कथयता साक्षात् श्रुन- वान् अहम् || ७५ ॥ राजन संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमि प्रमद्भुतम् । केशवार्जुनयो: पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ ७६ केशवार्जुनयोरिमं पुण्यमद्भुतं संवादं माच्छत स्मृत्वा (स्मृल्लास्मृत्वा) हुहुहृष्यामि || तच्च संस्मृत्यसंस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान् राजन् हृष्यामि च पुनःपुनः॥ ७७ धृतराष्ट्रायेति । महात्मनः इत्युकं व्यनक्ति तत्पदद्वन्द्वमाश्रितस्येनि । “कृष्णाश्रयाः कृष्णवलाः कृष्णानाथाश्च पाण्डवा:” (भा. दो. १८३. २४) इति ह्यभ्यत्रोक्तम् । अत्र च " शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ’ (२७) इति । अद्भुतत्वातिशयात् रोमहर्षणत्वम् । यथोकम श्रोषमिति । यथा ताभ्यामुक्तम् — तत्र ममाश्रुतांशी नास्तीत्यर्थः एतेन यथार्थदर्शित्वं व्यजितम् यद्वा यथा तव मयोक्तम् - एवमेव श्रुतवानस्मि । ततश्च यथादृष्टार्थवादित्वं व्यञ्जितं भवति । अहम श्रौषमिति योजना || זי I i मन्दस्य मोहनका लुप्यनिवृत्तिलक्षणप्रसादत्यात्राभावात् न्यायानुग्रहणेत्युक्तम् । देवैरप्यदृश्यस्य.. श्री विश्वरूपस्य दर्शनार्थे दूरस्थवाक्यश्रवणार्थं च अनुग्रहा वान्तख्यापारमाह दिव्यचक्षुश्श्रोत्र लाभादिति । अतीन्द्रियादिग्रहणसामर्थ्यादिमात्रेणाल दिव्यत्वम् । एतदिति नपुंसकनिष्पतये योगशब्द विशेषणीकरोति “योगाख्यमिति । परं गुह्यनित्यश्रवयवताभिप्रायम् । तथाभूतमपि हि मया श्रुनमिति व्यासमाहात्म्य- व्यञ्जनम् | योगेश्वरादित्यत्र योगशब्दः कल्याणगुणयोगपरः, ‘एतां विमूर्ति योग च’ (१०. ७) इति प्रागुक्तवदित्याह ज्ञानेति श्रस्वयमेव कथयतः । न तु परैर्वाचयत इत्यर्थः । तेन वक्तवैलक्षण्योक्तिः । यथा “पञ्चरानस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम्” (मा. मो. ३५९.६८) इति । साक्षाच्छ्रुतवा नमिति । न तु विवस्वदर्जुनादितच्छ्रिप्यद्वारेत्यर्थः ; यद्वा दूरस्थोऽपि प्रत्यक्ष नवानिति ॥ ७५ ॥ अद्भुततरत्वमाह राजन्नित्यादिना लोकद्वयेन । पुण्यं श्रवणमात्रेणापि ज्ञानयज्ञादिवत् पावनम् | अद्भुतं शब्दतोऽर्थतश्थ आश्चर्यावहम् ॥ ७६ ॥ तच्च रूपमित्येतत् सर्वजन प्रत्यक्षवसुदेवतन यरूपात् व्यवच्छेदार्थमित्याह अर्जुनाय प्रकाशित- 1 भाष्ये संवाद महमितीदमहम्पदम् अश्रौषमित्यत्रान्वेति । उपरि श्रुतवानित्या तान्यत् अहम्पदमिति भावः । कृष्णादिति अर्जुनस्याप्युपलक्षणम्, पूर्वोत्तरलोकानुसारात् । 2 कृष्णोपदिएस्य सर्वस्य योगशब्देनात्न लोके विशेषणात् प्रत्यध्यायमन्ते योगशब्दघटनेना- ध्यायनामनिर्देशो व्यासादिसंमत इति स्पटम् । तथा ‘कृष्णार्जुनसंवादे’ इतीदं पूर्वलोकमनुसृत्य | 3 योग्यतेति । दूरस्थत्वादशक्यश्रवणमित्येव न : धत्रणायोग्यमपि रहस्यत्वादिति भावः । 4 संजयस्यैव श्रोतृत्वे गीतां निबद्धवतो व्यासस्य श्रोतृत्वं कैमुत्यसिद्धम् । भाविनमपि हि स पश्यति ।

तात्पर्यचन्द्रिकासहितं गीताभाष्यम् 18 77.78 615 तच्चार्जुनाय प्रकाशित व हरेरत्यद्भुतं रूपं मया साक्षात्कृतं संस्मृत्य संस्मृत्य हृष्यतो मे महान् विस्मयो जायते पुनः पुनश्च हृष्यामि ॥ ७७ ॥ किमल बहुनोक्तेन १ ; पुनःपुनश्च यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तव श्रीर्विजयो भूतिर्भुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ ७८ अतत्सत् इति श्रीभगवद्गीतासूपनिषत्सु श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ " इति तृतीयकम् ॥ श्रीभगवद्गीता संपूर्णा । यत्र योगेश्वरः कृत्स्नस्योच्चावचरूपेणावस्थितस्य चेतनस्याचेतनस्य च वस्तुनो येये स्वभावयोगाः तेषां सर्वेषां योगानामीश्वरः, स्वसंकल्पायत्त स्वेतरसमस्त वस्तुस्वरूपस्थिति- प्रवृत्तिभेदः, कृष्णः वसुदेवसूनुः यत्र च पार्थो धनुः तत्पितृष्वसुः पुत्रः तत्पदद्वन्द्वैकाया, मैश्वरं रूपमिति । संस्मृत्येत्यस्य समानकर्तृत्वाय हृष्यामीति समभिव्याहारानुसारेण हृष्यत इत्युपात्तम् । दृष्टं च फलं महत्तरमिति अस्य श्लोकस्य भावः ॥ ७७ ॥ सुयोधनविजय बुभुत्सयां कृतस्य प्रश्नस्य सहसा साक्षादुत्तरं वक्तुमशक्नुवन्, “अर्धोक्ताः कुरु पाञ्चाला:” इति मत्वा गूढाभिसंधि संवादाद्भुतत्वादिकमुक्तवान् । तावताऽप्यजानतः सर्वात्मनाऽ- न्धस्य साक्षादुत्तरमाहेत्याह किमल बहुनेति । अनभिप्रायज्ञस्य ते भगवता अर्जुनायाध्यात्मोपदेश- वैश्वरूयप्रकाशनादिभिः पाण्डवविजयसूचकैरलम् सूचितमेव स्पष्टं वदामीत्युच्यत इति भावः । यत्र यस्मिन् पक्ष इत्यर्थः । योगेश्वर शब्दस्य कथयतस्त्वयमित्यत्वा ततमत्वाय पाशुकादर्थादर्थान्तर कथनम् अनेकार्थसंभवात् प्रकरणानुगुण्येन तत्तद्विशेषपरिग्रहोपपत्तेश्च । ईश्वरशब्दस्य नियन्तव्यमा काङ्क्षतया योगशब्देन नियन्तव्यविशेषसमर्पण च युक्ततमम् । अतो विवक्षितविजयाद्यनुगुणमर्थमाह कृत्स्नस्येत्यादिना । तत्र फलितमाह स्वसंकल्पेति । अवस्थान्तरेऽपि श्यामभूतः । अतः कृष्ण शब्दोऽत्रावतार- दशायामपि योगेश्वरत्वेना जहत्त्वस्वभावत्वसूचनार्थ इत्यभिप्रायेणाह वसुदेवधनुरिति । पार्थसंबन्धविशेषोऽपि अनेन मूचितः । अत एव हि पार्थशब्द एवं व्याख्यायते तत्पितृष्वसुः पुत्र इति । “विसृज्य सशरं चापम्” (१४७ ) इति प्रागुक्तावस्थाव्यतिरेकपरोऽत्र धनुर्धशब्दः भगवदनुशिष्टयथोक्त- करणा ; गार्थतया गाण्डीवारुयधनुग्रहणद्योतनार्थः । तत्र विशिष्टोपकरण विशेषवीर्यादिविशेषोऽप्यन्तर्नीतः । “पार्थस्य च महात्मनः " (१८. ७४ ) इति प्रागुक्तमहामतित्वं पार्थशब्देन सूचितमित्याह तत्पदद्वन्द्वे- काश्रय इति । झमौ स्वत्पुत्रवत् कृष्णमभ्यर्थ निस्सारान् परिजग्राहेति भावः । तत्रेति " सामान्यनिर्देशः प्रत्यक्षप। रुप्यपरिहारार्थः । श्रीः- राज्यादिभोग्यसमृद्धिरूपा | विजयः शत्रुनिरासः । हृप्यत इति । अन्यथा संस्मृत्येत्यस्य हृष्यामीत्यत्रान्वये, तृतीयपादो मध्यगतः भिन्नवाक्यी- कर्तव्य इति क्लेश इति भावः । विस्मयशब्दघटकधात्वर्थे संस्मृत्येतदन्वयो न भवति, विस्मयस्य विधेयत्वात् । संस्मरणस्योद्देश्यकोविगतत्वात् । योगेश्वरात् कृष्णादित्यत्न परं योगेश्वर- शब्दस्यार्थान्तिरवर्णनं कुत इत्याह योगेति । प्रागुक्तात् - योगेश्वर ततो मे त्वमित्यादावुक्तात् । 3 पाण्डवपक्ष एव श्रीरिति विशिष्यानिर्देश इत्यर्थः ।

616 श्रीभगवद्गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिका 18 78.

तत्र श्रीर्विजयो भूतिनतिथ भुवा निवला ‘इति मतिर्ममेति ॥ ७८ ॥ इति श्रीभगवद्रामानुजविरचिते श्रीमद्गीताभाष्ये अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ ; श्रीगीता माध्यं संपूर्णम् शुभमस्तु तत्र ध्रुवः इति विपरिणाम: । भूतिः ऐश्वर्यम्; “विभूतिर्भूतिरेधम् (नाम. १. स्व) इति पर्यायपाठात् । तेनास्य पुरुषस्य प्रभुत्वादिशक्तियोगो विवक्षितः । उत्पन्नाय मृरुत्तरोत्तराभिवृद्धिरूपभवनं वा भूतिः, नीतिः अर्थशास्त्रजन्यकर्तव्यनिश्चयः तच्चोदितधर्माविरुद्धा वा वृत्तिः । पटुपज्ञैरव हितैरपि युष्माभिः चतुर्भिरप्युपायैर कम्पनीयो (य इति ? ) नयो प्रवशब्दाभिप्रेत इत्याह निश्लेनि । मतिर्ममेत्यस्या न्वयार्थम् इतिशब्दोऽध्याहृतः । ममैष मतिः, “विद्या (शृणु) राजन् न ते दिया मम विद्या न हीयते । विद्याहीनस्तगोध्यस्तो नाभिजानासि केशवम् ||… मायां न सेवे भद्रं ते न वृथा धर्ममाचरे। शुद्धभाव गतो भवत्या शास्त्रात् वेद्मि जनार्दनम् " (भा. उ. ६८. २५) इति । अतस्ते वा नैव मतिः, मम त्वेवं समीचीना मतिस्संजातेति भावः ॥ ७८ ॥

कृष्णस्तत्त्वं परं तत् परमपि च हितं तत्पदेकाश्रयत्वं शास्त्रार्थोऽयं च षट्कैस्त्रिभिरिह कथितस्तत्र पूर्व पट्के । भक्त्यर्थखात्मदृष्टेः करयुगलदशा मध्यमे भक्त्युपायः स्वोक्तानुष्ठानवृतिं द्रदयितुमखिलं प्रोक्तमन्तेऽप्यशोषि ॥ १ ॥ अध्यायैशिष्यमोह’ स्तदुपशमविधिः " कर्मयोगो ऽस्य भेदा: * ‘तत्सौकर्यादियोगस्तदुचितमहिमा भूतिकामादि’ मेद’ : (भक्त नत्कृत्य भेदौ ।

1 ध्रुवा नीतिर्मतिर्ममेत्येव सर्वैराहतः पाठः । कचिदेव तु प्राचीनगीतेति निर्दिश्य मुद्रिते वाणीति मतिर्ममेति पाठः । अन्यन काश्मीरमुद्रणे भुवा इति मतिर्ममेति पाठः स्मर्यते । मतेः श्री धृत्यादिविषयकत्वस्य शाप्यतया इतिशयं विना सदनवातेस्तदावश्यकत्वं भाष्ये इतिशब्दा- ध्याहारेण दर्शितम् । यदि तु श्रीप्रभृतीनामित्र सखयमत्तेरपि भुवत्वं विवक्ष्यते इतिशब्दाभावेऽपि सामान्यतः स्वमवत्यो प्रकृतपार्थविजयादिविषयकस्व पतेरपि तदुक्तं भवतीति च विमृश्यते– तदा धवाः इति पदं विभज्य विपरिणामादिकं विना, तर श्रीर्विजयो भूतिश्व मम मतिश्च भुवाः इत्यन्नयोऽपि घटते । भाष्ये इतिशब्दधानमपि नाध्याहाराभिप्रायेण किंतु प्रकृतविषयकत्वं मते प्रत्याययितुमितीदं चन्द्रिकायाम्, “अतस्ते धुवा नैव मतिः” इति मतिवत्व- घटनेन सूच्यते । 2 ममत्वेवमित्यादि । आचार्याणां चन्द्रिका रूपव्या स्यादर्शिता समीचीनेयं मतिः संजातेति चात ध्वन्यते 3 पूर्णगीतायें पकायचाद कृष्ण इति । एतदर्थानुरूप पत्र प्रन्या रकमेमुद्रितः अस्मदीयः श्लोकः । महिमा - शानगर्भत्वम् भूतिकामादिमेद इति । भूतिकामा दीति पृथस्पदं सप्तमाध्यायविषयकम् । मेद इति अष्टमविषयकम् । यद्वा भूतिः फलम् । तद्विपयके कामे -कामनायां मेदः सप्तमोक्तः । श्रादिपदेन तत्तदुपासनानुष्ठानप्रकाराणामष्टमोक्तानां ग्रहणम् । भक्ततत्कृत्य मेद इति पाठान्तरं वा ।

श्रीभगवद्गीताभाष्यतात्पर्यचन्द्रिका 18. भक्ति’ स्तन्मूलभूम | 10 भजनसुलभता " भक्तिशैत्रयादि 12 जीव: 13 । F वैगुण्यं 14 15 शासिताऽऽज्ञा 18 तदधिगमपरः 17 सारवर्गश्व गीताः ॥ २ ॥ 617 1 B 1406 …. इत्यादिः सर्वयोगो भगवति परमैकान्त्यसंप्रीतियुक्तम् (1) … । एषा ( येषा) मन्योन्ययोगो भवति च कलया नित्यनैमित्तिकानां त्रिष्वप्येतेषु योगं परममितफलं वक्तुमन्यत् प्रसक्तम् ॥ ३ ॥ “शुद्ध देशवशंवदीकृतयतिक्षोणीशवाणीशता प्रज्ञातरूपपरिष्कृतश्रुतिशिरः प्रासादमासेदुषी । नित्यानन्दविभूतिसन्निधि सदास मोददामोदर- द्विखालिङ्गनदौर्ललित्पललितोन्मेषा मनीषाऽस्तु मे ॥ तत्त्वं यत् प्रणवे धनञ्जयरथेऽप्यये दरीदृश्यते ततो मुवि वेंकटेश्वरकविभक्तोऽनुकम्प्यः सताम् । तदधिगमपरः - श्रद्धा मेदेन तद्माहिपुरुषः तद्ग्राहकप्रणवादिचिह्नविशेषो वा । 1 श्लोकोऽयं गीतार्थसंग्रहे उपसंहारगतानामर्थानी कोडीकाराय निबद्ध: त्रुटितभागत्वादस्प- शर्थः । 2 शुद्धेत्यादि । अन यतिराजसप्ततौ पाठभेदः । शुद्धाः स्वच्छा आदेश: गुरूपदेशो गुर्वनुग्रहो हयग्रीवाज्ञा च । तैः करणैः वशंवदीकृतं यतिराजवाणीनां शतम् यया । यद्वा यतिराजवाणीषु ईशता (ईशत्वं) आदेशवशंवदीकृता यया । भगवतो नित्यानन्दभूते है अपि विभूती । समीचीनब्ध निधि: लक्ष्मीः । ततः सदा सामोदो दामोदरः । तद्विषयकाणि द्विज्ञाणि आलिङ्गनानि, भक्तिगोचरतया प्रपत्तिगोचरतया च स्वीकरणे हे परतत्त्वपरहितपरपुरुषार्थरूपेण स्वीकरणानि च त्रीणि। तत्र दौर्ल- लित्यम् अधिकोत्साहः । तेन ललिताभिवृद्धिर्भवतु मन्मनीचैव भगवन्महिपी । अस्याः दिव्यमहिष्या: शुद्धाशया वशंवदीकृतं वाणीशतं सपतीशतादि । तल्पमुत्कृष्टम्, प्रासादश्चात्युच्छ्रितः, पुनः पुनः भगवदालिनानुभवभाग्य पोषकल समृद्धिमत्यश्चेति ईदृशमनी पारूपाऽर्पितया सुतया भगवतोऽहं श्वशुरो भवामीति अहो मे भाग्यं श्रीविष्णुचित्तभावभावितोत्कर्षमिति भावः । 3 विष्णुचित्तत्वमेवोपरि दर्शयति तस्वमित्यादिना । प्रणवे प्रथमत एव दृश्यं परं तत्त्रम्, अकारवाच्यत्वात् । धनञ्जयरथे न सारथित्वात् प्रथमं दृश्यं भवति । पश्चात्तु शेषभूतो जीवः उभयत्र दृश्यः । भुवीति सर्वसद्द्महणार्थम् । ##-78

618 श्रीभगवट्रीतामाप्यतावचन्द्रिका तत्ताहम्गुरुदृष्टिपातमहिम यस्तै नसा येन सा (प्रस्तेन यचैनमा) अ. 18 गीताविष्णुपदी यतीश्वरचरागाहात || इति श्रीमद्राभाग्यटीकायां वाचन्द्रिकायामष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ श्री कवितार्किकसिंहस्य सर्वत्रन्त्रस्य श्रीनाथस्य वेदान्ताचार्यस्य कृि श्रीगीताभाष्यतात्पर्य चन्द्रिका पूर्णा ॥ श्रीरस्तु | तत्तादृगिति । तच्छदेन प्रष्णपार्थस्य प्रथमपुरुषत्वेन साम्यमुपदिश्य प्रणवार्थ- ग्राहक : श्रीमदष्टाक्षरख्याख्यानावसरे स्वाचार्य इति अभिसंहितम् । एवं प्रणवार्थभूतदिव्यदम्पति- नमश्शब्दाभिमतभगवद्भागवतपारतन्त्र्य-नारायणशब्दाभिमता प्रसिद्धि चतुर्थ्यादिकर्यरूपार्थ- विशेषोदाहरणानि श्रीमद्रामायणे स्वाचार्यः प्रदर्शयामास, विश्वम्भेदविद्यास्थानविषयस्थेयभूतः कर्मब्रह्मात्मकशास्त्रकौ तस्कुननिवहनिवर्तकचासीदिति नन्महिमानुसंधानं तादृगिति । सर्वमिदं श्रीमद्रहस्यत्तयसारे प्रधानप्रतितन्त्राधिकारे द्रष्टव्यम् । गीताविष्णुरदीनि । श्रीकृष्णमीनानामेव पदानां श्लोकात्मना संनिवेशनं व्यासविहितम् । एवञ्च श्रीकृष्णप्रसृतपदाधीनाविर्भान्त्विं गीतायाः विष्णुपद्याश्च । सेयं गीता विष्णुपदी । तवैकैकशेक माध्यमध्येकैकं तीर्थम । तद्वदध्यायप्रघट्टकमेदेन तीर्थ मेदः गीतार्थसंग्रहग्रन्थात् प्रतिपन्नः । प्रतिश्लोकनार्थसिद्धिर्भाग्यादिति ॥ 1 तत्तद्गीतास्थशब्दं तदभिधिविपयञ्चार्थमस्मद्यतीन्द्र- रथे संदर्शितञ्च स्वरसमभिमतञ्चान्ययं तव भावम् । ऐकार्थ्य संग्रहेणाप्यकलयदनघ । श्वयधीश्चन्द्रिकायां श्रीमान् वेदान्तसूरिः स्वयममृतमिदं सद्विरास्वादनीयम् ॥ भाष्यार्थ टीकार्थविवेचनार्थे यद्यास्थयां विस्तर आदियेत । स्यान्मुद्रणक्लेशयत् ईक्षितृणामालसमित्या इन संग्रहांऽस्मि ॥ एतट्टिपणमारचय्य विहिता गीतार्थनाम्नी कृतिः भाग्योकस्य चन्द्रिकाविशदिनस्यार्थस्य संग्राहिका । दृष्ट्रा द्रामिडवाङ्मयमपि च तां गृह्णन्तु मन्तोऽर्थये लोकानामवतारणेऽप्यतिशयं भावस्य चोद्घाटने || श्रीरङ्गलक्ष्मणमुने: शिक्षावीक्षासमृद्धधीरित्थम् । श्रीवीरराघवार्थो व्यधत्त वात्स्यो रसास्वादम् ॥ इति अभिनवदेशिकवात्स्य वीरराघवाचार्यकृतो जाबाद शुभमस्तु

श्रीः श्रीकृष्णाय परमात्मने नमः नमो नमो यमुना यामुजाय नमो नमः । नमो नमो यामुनाय यामुनाय नमो नमः ॥ [कूटस्थश्रीमन्नाथमुनिपौत्राय सिद्धान्तस्थापना र्जिता घर राज्याय सिद्धिलयस्तोत्रद्वयागमप्रामाण्य गीतार्थसंग्रहादिग्रन्थरतकृते गुरुपंक्तिनिविष्टाय नमः ] यत्पदाम्भोरुहध्यानविध्वस्ताशेषकल्मषः । वस्तुतामुपयातोऽहं यामुनेयं नमामि तम् ॥ श्रीगीतार्थसंग्रहः तद्वयाख्यान भाग्यसूक्तयश्च । स्वधर्मज्ञानवैराग्य साध्यभक्त्येकगोचरः ः । नारायणः परं ब्रह्म गीताशास्त्रे समीरितः ॥ ज्ञानकर्मात्मिके निष्ठे योगलक्ष्ये सुसंस्कृते । आत्मानुभूतिसिद्धच पूर्वषट्केन चोदिते ॥ २ “परमप्राप्यभूतस्य परस्य ब्रह्मणः श्रीमतो नारायणस्य प्राप्त्युपायभूतं तदुपासनं वक्तुं प्रथमेनाध्यायषट्केन तदङ्गभूतमात्मज्ञानपूर्वककर्मानुष्ठानसाध्यं प्राप्तुः प्रत्यगात्मनो याथात्म्य- दर्शनमुक्तम् ॥” मध्यमे भगवत्तत्त्वयाथात्म्यावाप्तिसिद्धये । ज्ञानकर्माभिनिर्वत्यों भक्तियोगः प्रकीर्तितः ॥ “मध्यमेन पट्केन परब्रह्मभूतपरम पुरुपस्वरूपं तदुपासनञ्च भक्तिशब्दवाच्यमुच्यते । अतिशयितैश्वय पेिक्षाणामात्मकैवल्य मात्रा पेक्षाणाञ्च भक्तियोगस्तत्तदपेक्षा साधनमिति च ।” प्रधानपुरुषव्यक्तसर्वेश्वर विवेचनम् । कर्म धर्मक्तिरित्यादिः पूर्वशेषोऽन्तिमोदितः ॥ “उपरितनपट्के च प्रकृतिपुरुपतत्संसर्गरूपप्रपञ्चेश्वरयाथात्म्य - कर्मज्ञानभक्तिस्वरूप तदुपादान- प्रकाराध पकद्वयोदिताः विशोषयन्ते ।” अस्थानस्नेहकारुण्य-धर्माधर्ममया (घियाss) कुलम् । पार्थ प्रपन्नमुद्दिश्य शास्त्रावतरणं कृतम् ॥ " एवमस्थान स्नेहकारुण्याभ्यामप्रकृतिं गतं क्षत्रियाणां युद्धं परमधर्म मध्यधर्म मन्वानं परमधर्ममध्यधर्मे धर्मबुभुत्सया च शरणागतं पार्थमुद्दिश्य, आत्मयाथाम्यज्ञानेन, युद्धस्य फलाभिसंधिरहितस्याऽऽत्म- प्राप्युपायतानेन च विना अस्य मोहो न शाम्यतीति मत्वा भगवता परमपुरुषेणाध्यात्मशास्त्रा- वतरणं कृतम् ।” नित्यात्मासंग कहा गोचरा सांख्ययोगधीः । द्वितीये स्थितधीक्षा प्रोक्ता तन्मोहशान्तये ||

६ 620 श्रीगीतार्थसंग्रहः हताख्वानमव्यक्तयश्च 4 “एवमात्मयाथा युद्धास्यस्य च कर्मणम्नाति शधननामज्ञानतः शरीरात्मज्ञानेन मोहितस्य तेन च मोहेन युद्धानिवृत्तस्य मोहशान्तये नित्यात्मविषया सांख्यवृद्धिः, तत्यूर्विका च असंगकर्मानुष्ठानरूपकर्मयोगविषया बुद्धिः स्थितप्रायोगसाधनभूना’ द्वितीयेऽध्याये प्रोक्ता । (1. स्थितप्रज्ञत्वतन्मूलकयोगोभयसाधनभूतेत्यर्थः) असक्तचा लोकरक्षायै गुणेप्यारोप्य कर्तृताम् सर्वेश्वरे वा न्यस्त्रोक्ता तृतीये कर्मकार्यता | ७ “तृतीयेऽध्याये प्रकृतिसंसृष्टस्य मुमुक्षोः सहसा ज्ञानयोगेऽनधिकारात् कर्मयोग एव कार्य:, ज्ञानयोगाधिकारिणोऽपि अकर्तृत्वानुसंधानपूर्वककर्मयोग पत्र प्रयानिनि सहेनुकमुक्तम् ।” “प्रकृतिविवितात्मस्वरूपनिरूपणेन गुणेषु कर्तृवमा कमनुष्ठानप्रकार: उक्तः । तथा आत्मनां परमपुरुपशरीरतया तन्त्रियाम्यत्वस्वरूपनिरूपणेन भगवति पुरुषोत्तमे सर्वात्मभूते गुणकृतं कर्तृत्वमारोप्य कर्मकर्तव्यता ।” प्रसङ्गात् स्वस्वभावोधिः कर्मणोर्मास्य च । भेदाः ज्ञानस्य माहात्म्यं चतुर्थाध्याय उच्यते ॥ “चतुर्थेन……… अस्यैव कर्मयोगस्य निखिल जगदुद्धरणाय मम्बन्नगदा वेवोपदिएतया कर्तव्यतां द्रढविल्या, अन्तर्गतज्ञ (नतया अन ज्ञानयोगाकारतां प्रदर्श्य, कर्मयोगस्वरूपम्, तद्भेदाः, कर्मयोगे ज्ञानांशस्य प्राधान्यञ्चोच्यते प्रसंगाच्च भगवद्वताग्याथात्म्यम् (आदी) ।” कर्मयोगस्य सौकर्य शैत्रय काचन तद्विधाः । ब्रह्मज्ञानप्रकारश्च पञ्चमाध्याय उच्यते ॥ ९ “कर्मयोगस्याSSत्मप्राप्तिसाधनत्वे शाननिष्ठाया: (पेक्षया) शेघयं कर्मयोगान्तर्गत कर्तृत्वानु- संधानप्रकारञ्च प्रतिपाद्य तन्मूलं ज्ञानञ्च विशोध्यते ।” योगाभ्यासविधिः योगी चतुर्धा योगसाधनम् । योगसिद्धिः स्वयोगस्य पारम्यं षष्ठ उच्यते ॥ १० “उक्तः कर्मयोगः सपरिकरः । इदानीं ज्ञानयोगकर्मयोग साध्यात्मावलोकनरूपयोगाभ्यासविधि- व्यते । तत्र कर्मयोगस्य निरपेक्षसाधनाचं इढयितुं ज्ञानाकार: कर्मयोगी योगशिरस्को ऽनुद्यते ।” स्वयाथात्म्यं प्रकृत्या स्य तिरोधिः शरणागतिः ! भक्तभेदः प्रबुद्धस्य श्रेष्ठयं सप्तम उच्यते ॥ ११ सप्तमे " उपास्यभूतपरमपुरुपस्वरूपयाथाम्यम् (शेपिवं कारणत्वमाधारत्वं सर्वशरीरतया सर्वशध्याच्यत्वं नियन्तृत्वं परतरत्वम् ) प्रकृत्या नतिरोधानम् उपासकविधाभेदः, शानिनः श्रेष्ठयञ्चोच्यते । " ऐश्वर्याक्षर याथात्म्यमगवच्चरणार्थिनाम् ! योगगवानाम् अष्टमे मंद उच्यते ॥

तत्रिवृत्तये भगवन्पपत्तिः, १२ श्रीगीतार्थसंग्रहः तद्व्याख्यानमाप्यसूक्तयश्च 621 “सप्तमे वयाणां (ऐश्वर्य क्षिरयाथात्स्य भगवच्चरणार्थिनां) ज्ञातव्योपादेयमे च प्रास्तौषीत् । अमे प्रस्तुतान् ज्ञातव्योपादेयभेदान् (ब्रह्म अध्यात्मम् कर्म अधिभूतम् अधिदैवम् अधियज्ञः इत्यादीन) विविनक्ति ।” स्वमाहात्म्यं मनुष्यत्वे परखच्च महात्मनाम् । विशेषो नवमे योगो भक्तिरूपः प्रकीर्तितः ॥ १३ नवमे “उपास्यस्य परमपुरुप माहात्म्यम्, ज्ञानिनाश्च विशेषं विशोध्य भक्तिरूपोपासनस्य स्वरूपमुच्यते ।” स्वकल्याणगुण | न•त्य-कृत्स्नस्वाधीनतामतिः । भक्तयुत्पत्तिविवृद्धयर्था विस्तीर्णा दशमोदिता || १४ दशमे “भक्तयत्पत्तये तद्विवृद्धये च भगवतो निरङ्कुशैश्वर्यादिकल्याणगुणगणानन्त्यम्, कृत्स्नस्य जगतस्तच्छरीरतया तदात्मकत्वेन तत्प्रवत्त्वञ्च प्रपञ्च्यते ॥” एकादशे वयाथात्म्यसाक्षात्कारावलोकनम् । दतमुक्तं विदिप्राप्स्योर्भवत्ये कोपायता तथा ॥ १५ “भक्तियोगनिष्ठानां परमप्राप्यभूतस्य…. … नारायणस्य निरंकुशैश्वर्य साक्षात्कर्तुकामाय अर्जुनाय स्वैश्वर्य यथावदवस्थित दर्शितम् [उक्तमेकादशे ] । उक्तञ्च तत्त्वतो भगवज्ज्ञानदर्शन- प्राप्तीनामैकान्तिकात्यन्तिकभगवद्भन्त्तयेकलभ्यत्वम् ।” भक्तेः श्रेयम् उपयोक्तिः अशक्तस्यात्मनिष्ठता । तत्यका रास्त्वतिप्रीतिर्मक्के द्वादश उच्यते ॥ १६ “आत्मप्राप्तिसाधनात् आत्मोपासनात् भक्तिरूपस्य भगवदुपासनस्य स्वसाध्यनिष्पादने घयात् सुसुखोपादानत्वाच श्रयं भगवदुपासनोपायः तदशक्तस्याक्षरनिष्ठता तदपेक्षिता- वोच्यन्ते’ [द्वादशे ] | देहस्वरूपम् आत्माप्तिहेतुः आत्मविशोधनम् । “aयोदशे बन्धहेतुः विवेकश्च त्रयोदश उदीर्यते ॥ “artदशे देहात्मनोः खरूपं देहयाथात्म्यशोधनं देहवियुक्तात्मस्वरूपप्राप्त्युपायः विविक्तात्मस्वरूप संशोधनम्, १७ तथाविधस्याऽऽत्मनोऽचित्संबन्धहेतुः, ततो विवेकानुसंधान- गुणबन्धविधा तेषां कर्तृत्वं तत्रिवर्तनम् । प्रकारस्योच्यते ।” गतित्रयखमूलखं चतुर्दश उदीर्यते ॥ १८ “बन्धहेतुः पूर्वपूर्वगुणत्रयसुखादिसंग इत्यभिहितं नयोदशे । अथ गुणानां बन्धहेतुताप्रकारो गुणनिवर्तनप्रकारचोच्यते” [चतुर्दशे ] । अचिन्मिश्रात् विशुद्धाच्च चेतनात् पुरुषोत्तमः । व्यापनात् मरणात् स्वाभ्यात् अन्यः पञ्चदशोदितः ॥

१९622 श्रीगीतार्थसंग्रहः तद्रचाख्यानान्यतय “चतुर्दशे गुणसंगप्रकारं सविस्तरं प्रतिवाद्य गुणसंगनिवृत्तिपूर्वकान्मयाथात्म्यावामिश्व भगवद्भक्तिमूलेत्युक्तम् । इदानीं (पञ्चर) भनीयस्य भगवतः क्षराक्षरात्मक द्रमुक्तोभय विभूति- मतां… भगवतः पुरुषोत्तमत्वञ्च चक्रतुमारभने । नवागशस्त्रववस्थापक्षपविभूतिं वतुं छेद्यरूपवन्धाकारेण विततमचित्यपश्ञ्चमश्वत्थवृझाकारं कल्पयन्नुयात्र ।” देवासुरविभागोतिपूर्विका शास्त्रश्यना । तत्रानुष्ठानविज्ञानस्थेने पोडश उच्यने ॥ २० [पोडशे] “उक्तस्य सर्वस्यार्थस्य स्थेने शाश्वतु शास्त्रश्यतद्विपरीतयोः देवासुरसयो विभागं श्रीभगवानुवाच ।” अशास्त्रमासुरं कृत्स्नं शास्त्रीयं गुणतः पृक् । लक्षणं शास्त्र सिद्धस्य विधा तोति ॥ २१ “देवासुरविभागोक्तिमुखेन प्रायतत्त्वज्ञानं नान्युपायज्ञानञ्च वैकमूलमित्युक्तम । इदानीम् (सप्तदशे) अशास्त्रविहितस्य आसुरत्वेन फलस्वम शास्त्रविहितस्य च गुणती विध्यं शास्त्र सिद्धस्य ( ओं तत् सदिति निर्देशयत्वरूपं ) लक्षणञ्चोच्यते । ईश्वरे कर्तृनाबुद्धिः पादेयताऽन्तिमे । स्वकर्मपरिणामश्च शास्त्रसारार्थ उच्यते ॥ • + २२ “अष्टादशे मोक्षसाधनतया निर्दिष्टयोस्यागसंन्यानयोरैक्यम त्यागस्य स्वरूपम् भगवति सर्वकर्मणां कर्तृत्वानुसंधानम्, सत्त्वगुणम्यावश्यपादेयत्वम् कर्मणां परमपुरुषाराधनभूनानां परमपुरुपप्राप्तिनिर्वर्तनप्रकारः कृत्स्नस्य गीताशास्त्रस्य सागर्यो भनियोगः इत्येते ऽर्थाः प्रति- पाद्यन्ते ॥” कर्मयोगः तपस्तीर्थदानयज्ञादिसेवनम् । ज्ञानयोगो जितवान्तैः परिशुद्धात्मनि स्थितिः || भक्तियोगः परैकान्त्यप्रीत्या ध्यानादिषु स्थितिः । त्रयाणामपि योगानां त्रिभिरन्योन्यसङ्गमः || नित्यनैमित्तिकानाञ्च पराराधनरूपिणाम् । आत्महत्रयोऽप्येते योगद्वारेण साधकाः ॥ निरस्तनिखिल ज्ञानो दृष्टात्मानं परानुगम् । प्रतिलभ्य परां भक्ति तत्रैवामोति तत्पदम् ॥ २३ २४ २५ २६ त्रयाणां कर्मयोगज्ञानयोगभक्तियोगानामपि त्रिभिः-मकिशानकर्मभिः संगमः । एकैकस्मिनपि योगे कर्मज्ञानभक्तिरूपशत्रयमस्ति । भगवति महनीये प्रीतिरूपतः शास्त्रमूतस्यानस्य नित्य- कर्मानुष्ठानस्य च सर्ववापेक्षितः त्रात् । विवेकिक्रियमाणे नित्यनैमिनिकानुष्ठानेऽपि उक्त भगवन्प्रीति- तत्वज्ञानघनात् अंशतयं निविष्टमेव ।

श्रीगीतार्थसंग्रहः तद्वयाख्यानभाष्यसूतयश्च 623 भक्तियोगः तदर्थी चेत् समग्रैश्वर्थसाधकः । आत्मार्थी चेत् त्रयोऽप्येते तत्कैवल्यस्य साधकाः ॥ ऐका भगवत्यम् । यावत्प्राप्ति परार्थी चेत्, तदेवात्यन्तमश्नुते || ज्ञानी तु परमैकान्ती तदायत्तात्मजीवनः । दुः तदेकधीः ॥ भगवानयोगोविन्दनैः । लम्मात्मानः ॥ निजकर्मादिमत्यन्तं कुर्यात्प्रीत्यैव कारितः । उपायतां परित्यज्य न्यस्येत् देवे तु तामभीः || २७ २८ २९ ३० ३१ ‘सर्वधर्मान परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज’ इत्यस्य, ‘उपायतां परित्यज्य न्यस्येत् देवे तु तामभी:’ इति विवरणम् | कर्तृत्वममताफलल्यागवत् क्रियमाणे धर्मे उपायत्वत्यागोऽपि ग्राह्यः । तहिं त्यागस्त्रिविध इति कथमिति चेत् — कर्तुरिव सर्वेषामपि कारकाणां स्वस्वव्यापारकर्तृत्वात् करणत्वा- देरपि कर्तृत्वान्तर्भावात् । ब्रह्मार्पणमिति श्लोकोक्तरीत्या सर्वस्य भगवदतिरिक्तगतधर्मस्य भगवद- धीनत्वात् तस्मिन्नेव सर्वार्पणमिति तत्त्रम् । एकान्तात्यन्तदास्यैकरतिः तत्पदमाप्नुयात् । तत्प्रधानमिदं शास्त्रमिति गीतार्थसंग्रहः ॥ इति श्रीभगवद्यासुन मुनिवरविरचितो गीतार्थसंग्रहः तद्व्याख्यान श्रीगीताभाष्यमुक्तयादिसहितः । शुभमस्तु ३२ 0101

11 eft: 11 अन्ततो गीताको रहस्योपदेशा " सर्व गुझतमं भूयः शृणु मे परमं वत्रः । " नवमान्ते भक्तियोगविषये ते वचो मया । सर्वगुह्यतमं प्रोक्तं भूयः शृणु विचाग्य ॥ “इष्टोऽसि मे मिति ततो वक्ष्यामि ते हितम ।” कर्मयोगादिभक्तवन्तमोक्षोपायमिमं यदि । दुकरं मन्यसे मांझे कांक्षाञ्च लभसेऽधिकाम ततो वक्ष्यामि ते तस्मादन्यत् किञ्चित् वरं हिनम | त्वं हि मेऽयन्नमिष्टोऽसि मुमुक्षुस्सन, अकिञ्चनः ॥ “सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं मज ।” भक्तियोगं ज्ञानयोग कर्मयोगश्च दुष्करम | सर्व प्रोक्तं परित्यज्य मामुपायं विभावय || कथं भक्तरकरणे मोक्षः स्यादिति वैग्रीम 1 वहन् वृथा नत्र यत्नं मा कुरुष्वायथायथम काम्यान ऐश्वर्यचस्यफलार्थानिव तानपि । धर्मांस्त्यक्त्वाऽनुकूलस्सन् प्रातिकूल्यञ्च वर्जयन ॥ अत्यन्तास्य मे वाचि विस्वम्भञ्च दृहं वहन् । (2) (२) (३) (४) (५) (६) मोक्षदानेन मां रक्षाकिञ्चनं दययेति च ॥ (७) याचन् मां मयि ते मारं निक्षिप स्वामिनीश्वरे । पथैव शरणव्रज्या निष्किञ्चनहितानमा || (८) “अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥” नरकस्वर्ग भीमादिनानानिष्कराः पुरा । धर्माधर्ममयाः पाव्यापाराः ये त्वया कृताः ॥ (९.) तेभ्योऽहं मोक्षयिष्यामि ततस्ते परमे पदे । पूर्णब्रह्मानुभूत्यादि स्वयमेव भविष्यति ॥ यावदायुस्तावदस नित्यनैमित्तिस्तु माम् । प्रीत्या परिचरन् शोकभयहीनः सुखी भव ॥ इति श्रुतीतिहास पाञ्चगवप्रमाघिताम् । प्रपत्ति प्रियशिष्याय प्रावोचत् पार्थसारथिः ॥ शुभमस्तु उभय वेदान्तग्रन्थमालासंपादकः (१२.) (10) (22) ---*-