THE
MAHĀBHĀRATA
(Southern Recension)
Critically Edited by
P. P. S. SASTRI.B. A. (OXON) M.A.
Professor of Sanskrit, Presidency College, Madras,
Editor, Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts
in the Tanjore Palace Library
THE KUPPUSWAMI SASTRI
RESEARCH INSTITUTE,
MADRAS.
०१
०१
THE
MAHĀBHĀRATA
(
Southern Recension)
Critically Edited by
P, P. S. SASTRI, B. A, (OXON) M, A.,
Professor of Sanskrit, Presidency College, Madras,
Editor, Descriptive Catalogue of Sanskrit
Manuscripts in the Tanjore Maharaja
Serfoji Saraswati Maha।
Palace Library
Vol. I-ĀDI PARVA-Part I.
THE KUPPUSWAMI SAST
RESEARCH INSTITUTE,
MADRAS.
PUBLISHED BY
V. RAMASWAMY SASTRULU & SONS
292, ESPLANADE, MADRAS.
\।\। श्रीरस्तु \।\।
॥ श्रीमन्महाभारतम् ॥
तत्र
आदिपर्वणि प्रथमभागः
(सम्भवपर्वान्तः)
मद्रपुरराजकीयकलाशालासंस्कृताध्यापकैः
बि. ए. (आक्सन्) एम्. ए. (मद्रास्) इत्यादि बिरुदाङ्किते
पि. पि. सुब्रह्मण्यशास्त्रिभिः
दाक्षिणात्यशाखानुसारेण सविमर्शं संशोधितः
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1707118513Screenshot2024-02-05130455.png"/>
चेन्नपुर्यां
वाविलू रामस्वामिशास्त्रुल अण्डू सन्स्,
इत्येतैः सम्मुद्र्य प्रकाशितः
INTRODUCTION
Under the patronage of the Asiatic Society of Bengal and with the authority of the Committee of Public Instruction, Calcutta, the learned Pandits attached to the establishment of the Education Committee, published for the first time the whole text of the Mahābhārata at Calcutta in four portly quartos during 1834-1839 A. D. (1)
Since then, there have been several editions of the whole text, the more noteworthy among them being the following
-
Mahābhārata-in Sanskrit; printed in Telugu characters and published four times in Madras (a) 1850 by Venkataraya Sarma (b) 1855- 1860 by Purānam Hayagriva Sastri, a relation of the proprietors of Vavilla Press, the pre- sent Publishers. (c) 1870 by Venkatasubba Sastri (d) 1929 by Messrs. V. Ramaswamy Sastrulu & Sons, the publishers of this edition.
-
The Mahabharata-with the Bharata-Bhava- dipa of Nilakantha, printed at Bombay in the Gaṇapati Krishnaji Press in 1878. A. D.
-
Mahābhārata, published and distributed gratis by Pratab Chandra Roy, Calcutta-First Edition, 1882.
attention to the two outstanding recensions of the Mahabharata-the Northern and the Southern.
A critical examination of the first two chapters of the Ādiparvan-the Anukramaṇikādhyāya and the Parvasangrahādhyāya-reveals the broad principles by which the Southern Recension could be differentiated from the Northern. Dr. Sukthankar has rightly pointed out that “the naive Brahma- Ganesa episode in the first chapter is a late Northern intruder.” We may, therefore, safely take it that the omission of the Ganes’a episode marks the text as really Southern. Indeed, this test has held good with regard to the many really South Indian manuscripts representing the Southern Recension that we have had the opportunity to examine. The following verses which find a place in the first chapter, in all the editions referred to in paragraph 1 Supra, are conspicuous by their absence in all the Mss. we have used for the preparation of the Southern Recension.
** “परं न लेखकः कश्चिद् एतस्य भुवि विद्यते ॥”**
ब्रह्मा– ♦ ♦ ♦
** काव्यस्य लेखनार्थाय गणेशस्स्मर्यतां मुने॥**
सौतिः– ♦ ♦ ♦
स्मृतमात्रो गणेशानो भक्तचिन्तितपूरकः ॥
तत्राजगाम विघ्नेशो वेदव्यासो यतस्स्थितः ।
पूजितश्चोपविष्टश्च व्यासेनो तस्तदाऽनघ ॥
लेखको भारतस्यास्य भव त्वं गणनायक ।
मयैव प्रोच्यमानस्य मनसा कल्पितस्य च ॥
श्रुत्तत् प्राह विघ्नेशो यदि मे लेखिनी क्षणम् ।
लिखतो नावतिष्ठेत तदा स्यां लेखको ह्यहम् ॥
व्यासोऽप्युवाच तं देवम् अबुद्धा मा लिख क्वचित् ।
ओमित्युक्त्वा गणेशोऽपि बभूव किल लेखकः॥
ग्रन्थग्रन्थि तदा चक्रे मुनिगूढं कुतूहलात् ।
यस्मिन् प्रतिज्ञया प्राह मुनिर्द्वैपायनस्त्विदम् ॥
अष्टौ लोकसहस्राणि अष्टौ लोकशतानि च ।
अहं वेद्मि शुको वेत्ति सञ्जयो वेत्ति वा न वा ॥
तच्छलोककूटमद्यापि प्रथितं सुदृढं मुने ।
भेत्तुं न शक्यतेऽर्थस्य गूढत्वात् प्रश्रितस्य च ॥
सर्वज्ञोऽपि गणेशो यत् क्षणमास्ते विचारयन् ।
तावञ्चकार व्यासोऽपि लोकानन्यान् बहूनपि ॥
♦ ♦ ♦ ♦
षष्टिं शतसहस्राणि चकारान्यां स संहिताम् ।
त्रिंशच्छतसहस्रञ्च देवलोके प्रतिष्ठितम ॥
पित्र्ये पञ्चदश प्रोक्तं गन्धर्वेषु चतुर्दश ।
एकं शतसहस्रं तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम् ॥
♦ ♦ ♦ ♦
अस्मिंस्तु मानुषे लोके वैशम्पायन उक्तवान्।
शिष्यो व्यासस्य धर्मात्मा सर्ववेदविदां वरः॥
एकं शतसहस्रं तु मयोक्तं वै निबोधत1") ।
It may here be observed that the Mahabharata, which is generally exalted to the rank of a fifth Veda, need not have worried for lack of a scribe as the same process which has preserved the four Vedas would have been found to be equally serviceable in its case also. Hence the Ganes’a episode is indeed a later interpolation which has been fruitful only in mislead- ing even able Orientalists into the conjecture that the original Mahābhārata consisted of only 8800 verses and that it had three beginnings, the second beginning being at the stage when it is supposed to have contained only 24000 verses. Attention is invited in this connection to verses 65 and 66 appearing in page 14 of this edition, which unmistakably state that the computation of the Maha-bhārata is 100,000, verses if counted along with the minor narratives, and only 24,000 verses if the minor
narratives are excluded. It is not at all meant that 24,000 verses alone were originally composed and the remaining 76,000 verses were added later on to complete the 100,000 verses. The idea, that 60 lakhs of verses were originally composed, that 30 lakhs represent the version in Devaloka, 15 lakhs the version in Pitrloka, 14 lakhs the version in Gandharvaloka, one lakh alone represents the version in the land of men and that even this one lakh was first given out to men only by Vaisampāyana, one of the pupils of Vyasa and not by Vyāsa him self directly, may also be dismissed as thoroughly fantastic.
The absence of the above verses containing the episode, enumeration, etc., in the Southern Recen sion certainly adds to its critical value.
Secondly, the enumeration of chapters and verses in each of the eighteen books of the Mahābhārata proper, as given in the second chapter–the Parvasangrahādhyaya–of manuscripts representing the Southern Recension, differs widely from that in the Northern Recension. A comparative table illustrating the above divergences is appended to the introduction.
Judged by these two main tests, not to speak of many other minor peculiarities of the Southern Recension, all the printed editions of the text
referred to in the beginning of the introduction, can. be pronounced to represent, if any, only the Northern Recension.
To scholars who desire to assess the full criti- cal value of the B. O. R. I. edition, texts representing both the Recensions are indispensable.
The Northern Recension is already available in some form in the existing printed editions, represented by Nos. 1, 3 & 4 referred to in para 1. The Southern Recension is, however, not available anywhere in print. It has been the practice to consider Nos. 2, 5 and 6 referred to in para 1 as representatives of the Southern Recension. No. 5, the Grantha edition, maintains the Ganes’a episode in the first adhyaya, though the scheme of chapters and verses in the second adhyāya approximates more closely to the Southern Recension. Nos. 2 and 6, the Telugu and Kumba-konam editions, maintain not only the Gaņes’a episode but also preserves with very slight deviations the scheme of chapter and verses according to the Northern Recension. Besides, the Kumbakonam edition includes all additional slokas wherever these may be found, thus successfully laying claim to be the most exhaustive edition, though it professes to be based mainly on South Indian Texts.
It is this want of a really representative text of the Southern Recension that has led the present Editor to undertake the task of a critical edition of the Southern Recension.
Whilst the Poona edition lays claim to constitute the text of the Mahābhārata as closely as possible to Vyasa’s version of the same, the principle underlying this edition of the Southern Recension is to accept Mallinatha’s dictum “नामूलं लिख्यते किंचित्” and choose accordingly one thoroughly reliable and Representative Manuscript as the principal text and add, by way of critical apparatus, the more important variations of readings as may be found in four other different Manuscripts which are also undispu. ted representatives of the Southern Recension. The Editor’s task is, therefore, to print the text as it is in the original palm-leaf, liberty being taken only to correct scriptorial blunders, to weigh the different readings in the additional manuscripts and choose the more important ones for being added to the text by way of footnotes. As voluminous footnotes, scrupulously maintaining all scriptorial and unintelligible blunders also are likely only to distract the attention of the reader without any comparative advantage, footnotes by way of different readings are added only wherever a different reading suggests a better interpretation or enhances
the beauty of the text or wherever a half verse at least is a completely new addition to the principal text.
The following five manuscripts have been used in preparing the edition for the press.
** अ**– represents the principal Text printed. The Manuscript is from the Tanjore Palace Library. Its description is as follows: -Burnell’s Catalogue No. 11860-Page 183-Left column–Substance-palmleaf-Size-18 × 1 inches. Leaves 324–Lines-6 or 7 to a page. Script–Grantha; Ādiparvan complete.
** क**– is used for additional readings, etc. The Manuscript is from the Tanjore Palace Library. Its description is as follows:-Burnell’s Catalogue No. 11838-Page-183-Left column Substance-palm-leaf; Size-18 × 1 inches; Leaves–477; Lines–5 to 7 a page. Script–Grantha; Adiparvan complete.
** ख**– is used for additional readings, etc. The Manuscript is from the Tanjore Palace Library. Its description is as follows:– Burnell’s Catalogue No. 11851; Page-183; Left column Substance-Palm Leaf; Size 19x1 inches; Leaves-320; Lines-8 to a page; Script– Grantha. Adiparvan complete.
** ग–**is used for additional readings etc., The Manuscript is from the Tanjore Palace Library. Its description is as follows:-Burnell’s Catalogue No. 11809; Page-183; Left column ; Substance-palmleaf ; size 21×2 inches; Leaves-164; Lines-13 to a page; Script-Telugu; Adiparvan complete.
** घ–** is used for additional readings, etc. from pp. 474. The Manuscript belongs to the family of S’ivānandayogindra, the famous biographer of Appaya Dikṣita. The manuscript was procur- ed to us by Mr. K. K. Lakshminarayanier of Kadayam from Mr. Natesaiyar, the present owner of the Manuscript. Its description is as follows:-Substance-palm-leaf; Size 15½×1½ inches; Leaves-210; Lines-7 to 10 to a page; Script Grantha; Ādiparvan complete. Date of transcription-twelfth day of the Palghuni month of Kollam year 1002 corresponding to 1825 A D.
In the printing of the text, an up-to-date scheme of enumeration has been adopted. In printing the epics, it is usual to count as one verse even three half–verses. Such a calculation can never give the actual number of verses as the many additional halves are thus left out of calculation. A careful examination of these half–verses reveals that they are halves only to
assist punctuation. Where a sense is fully covered even in the half-verse itself or where the interpre- tation of the preceding two halves naturally attract the following half also to complete the sense, it has been the custom to omit the half-verse that is added as such, from calculation and numbering of verses. In our edition, it will be found that half-verses also are dúly numbered, the numbering having been done where the rules of interpretation and punctuatior will naturally admit of a stop. Such a system is more likely to give us the correct number of verses in each chapter as the original author Vyasa must have meant by 100,000 verses, 100,000 verses, each verse consisting of 32 syllables according to the de finition of a sloka by the Rhetoricians. Indeed enumeration by half-verses and full verses is already preserved with regard to such sacred texts as the Saptas’ati where Gaudapāda in his Anukraman calculates the number of verses in the Saptas’ati by half-verses and full verses. To facilitate easy calculation, we have added at the end of each chapter, the number of verses contained therein as well as the number of prose passages if any.
A word of explanation is necessary with regard to the mode of printing adopted. Each half-verse is given in a single line and each quarter-verse is separated as far as possible where the cæsura falls,
provided grammatical rules of Sandhi are not violated. Printed editions of Sanskrit texts in Roman characters adopt this method uniformly, to the immense advantage of the reader. The same method is also adopted even though the Devanagari script is used and it is hoped that such a method will prove to be of real help in the easier elucidation of the text.
A table of contents, designed to give the reader a running summary of the more important incidents and episodes in the volume, and an index, which will be found useful to trace the anecdotes and incidents connected with the proper names of an individual or place occurring in the volume, are also added.
All the editions referred to in page v except the Telugu Edition of 1929 are now out of print; and a new edition of the text is therefore called for.
The need of a popular and handy edition has necessitated the issue of the Adiparvan in two parts. The second part will be issued at a very early date (October 1931) and that will contain a further note on all the noteworthy features of the Southern Recension and its literary and critical value.
PRESIDENCY COLLEGE,
P. P. S. SASTRI.
MADRAS.
ACKNOWLEDGMENT.
Messrs. Vavilla Ramaswami Sastrulu and Sons of Madras, the well-known South Indian Oriental Publishing Firm, deserve the grateful thanks of the Sanskritic world for their enthusiasm in undertaking the publication of this work at my suggestion and in going through with it even in these times of exceptional depression.
The editor takes this opportunity to thank Rao Saheb. T. Sambamurthi Rao, the Honorary Secretary of the Tanjore Palace Library and the owners of the manuscripts mentioned in the Introduction, for their uniform kindness and help.
The editor’s thanks are also due to Pandits Kasi Viswanatha Sastri, Ramaswami Aiyangar, M. A. Tiruvenkatachariar and P. P. Srinivasa Ramanujachariar for their zealous and careful assistance in preparing the edition for the press.
PRESIDENCY COLLEGE,
P. P. S. SASTRI.
MADRAS
15-7-1931.
॥ श्रीः ॥
॥ भूमिका ॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-1707122419Screenshot2024-01-09183043.png"/>
विदितमेवेदं सर्वेषामपि विदुषाम्-यदुत बङ्गालस्थितायाः ’ एषियाटिक्’ समित्याः समादरमेन, कलकत्ता विद्याविभागाध्यक्षपरिषत्प्रामाण्येन विद्यासमाजीयैः प्रसिद्धैः पण्डितैरिदंप्रथमतया श्रीमन्महाभारतं संपूर्णं क्रैस्तवीययो : १८३४- १८३९ वर्षयोरन्तरालेन देवनागरलिपिभिर्मुद्रयित्वा प्रकाशितमिति । (१)
अनन्तरं चास्य श्रीमहाभारतस्य बहूनि मुद्रणानि संवृ- तानि, तेषु नितरां निर्देशार्हाणि अधस्तान्निर्दिशामः-
२. मद्रपुरे १८५०, १८५५, १८७१, १९२९, वत्सरेषु क्रमेण आन्ध्रलिपिभिः मुद्रणचतुष्टयं संपन्नम्। तंत्र प्रथमं मुद्रणं वेङ्कटरायशर्मणा, द्वितीयं पुराणं हयग्रीवशाक्षिणा, तृतीयं वेङ्कटसुब्बाशास्त्रिणा, चतुर्थ वाविलू-रामस्वामिशास्त्रितनूजैरेतन्मुद्रणालयाधिपतिभिश्च समपद्यत.
३. १८७८.वत्सरे मोहमयीनगरस्थेन गणपतिकृष्णाजीमुद्रणालयेन बहिरवतारितमन्यत्। इदं च श्रीनीलकण्ठविरचितेन भावदीपाख्येन व्याख्यानेन विद्योतितम्।
४. १८८२. हायने श्रीमता प्रतापचन्द्रराय महाशयेन प्रकाशितमपरम्। इदं च तेन महाशयेन विनैव मूल्यमपेक्ष केभ्य उपदीकृतम्।
५. १८९५. संवत्सरे तञ्जापुरभूभागान्तर्गते शरभोजिराजपुरे सह व्याख्यया ग्रन्थलिपिभिः श्रीमता ए. रङ्गस्वा- मिदीक्षित महाशयेन प्रकाशित मितरत्।
६. १९०६. परिवत्सरे कुम्भघोणनगरस्थमध्ववि- लासपुस्तकालयाधिपतिभ्यां श्रीमद्भयां टि. आर्. कृष्णाचार्य टि. आर्. व्यासाचार्याभ्यां प्रकटितमपरम् \। इदं च प्राधान्येन दक्षिणभारतीय श्रीमहाभारतपाठावलम्बीति प्रतिजिज्ञासितम्। अल टिप्पणीपाठान्तराणि च सन्ति समायोजितानि।
आरभ्य च १८३४ संवत्सरं भारतीयविद्याभिनिवेशिनः क्रमेण संख्यया वर्धमानाः श्रीमहाभारतस्य सूक्ष्मेक्षिकया परिशीलने समाकृष्टाः समभूवन्। वर्तमानस्य क्रैस्तववर्षशतकस्य आदिमेषु भागेषु तेषामेव महाशयानां स विमर्शः परिचयस्तथा नाम समवरुद्धः समजनि, यथा सोऽयं समग्राय फलाय न कल्पते स्म : यतो लब्धानां सर्वासामपि मातृकाणां निरीक्षणेन पाठतारतम्यपरीक्षणेन च निर्वर्तनीयं प्राच्यविद्याकुतूहलिनामाराधनार्हंकिमपि मुद्रणं नासीत्;
यतश्च निर्दिष्टपूर्वेषु मुद्रणेषु अन्यतममपि तादृशं नाभूत् । सर्वदेशीयप्राच्यविद्यासमाजस्तमिममर्थं साधयितुं प्रयतमान एव तदा बभूव। १९१९ वर्षे सेप्टम्बर्मासे ४ दिने लण्डननगरप्रचलिते च एकस्मिन् सुहृद्देशीयप्राच्यविद्यासमाजे महामहिम्ना मगधनालमहाशयेन— “श्रीमहाभारतस्य सविमर्श मुद्रणं निर्तयितुं तैस्तैमहाशयैः षट्सहस्रनिष्काः प्रदीयेरन्निति प्रतिज्ञातम्। तन्मुद्रणादिषु च कियन्ति धनानि व्यययितव्यानीत्ययमंशोऽपि तद्विषयकुतुकिभिरापाततो निर्णीतः, येषु शर्मण्यदेशीया एव भूयांसः। अमुको भागो महाशयेनामुकेन परिशीलनीय इति विभागव्यस्थाऽपि कल्पिता। अथापि सर्वमिदं महता युद्धेन विपर्यासि तमासीत्" इत्युपन्यस्तम् । तदनुयायिना च केनचिन्महाशयेन विवादकाले–यद्यस्य महाभारतस्य क्षोदक्षमे मुद्रणे भारतीया विदेशीयाश्च विद्वांसः परस्परं सध्रीचीना भवन्ति, तब भारतवर्षे राजकीयाः, अन्येऽप्युदारा धनिनो नैज स्वाभाविकं साहायकमाचरेयुः। एवं सत्येव सत्यमिदं कृत्यं सुकरं च प्रशस्यं च भविष्यति" इत्यवतारितः सभायामात्माशयः। तस्मिन्नेव समाजे डाक्टरुपाधिधारी यफू. डब्लियू. तामस्महाशयोऽपि भारतीये पुण्यनगरे श्रीमद्भण्डारकप्राच्यविद्या विमर्शालयसामाजिकैर्महाधनसंचयेन श्रीमहाभारतस्य विचारसहं मुद्रणं चिकीर्षितम्’ इत्याचष्ट ।
पश्चाच्च श्रीभण्डारकप्राच्यविद्याविमर्शालयपारिषद्यैः, एतद्देशीयैर्विदेशीयैश्च बहुभिः प्राच्यविद्यापण्डितैः सहकृतं डाक्टरुपपदधारिणं श्रीमन्तं सूक्तंकरमहाभागं तन्मुद्रणाधिपतिं विधाय प्रारभन्त तादृशं महाभारतस्य मुद्रणम् । श्रीमान् सूक्तंकरमहाशयश्च १९२७, १९२८, १९२९, १९३०, १९३१, कैस्तववर्षेषु क्रमेण प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्थपञ्चमीः संधिकाः प्रकाशयति स्म। सूक्तंकरच भूमिकायामुद्धोषयति – “श्रीमहाभारतस्य दक्षिणा उत्तरा चेति द्वे शाखे स्तः” इति ।
आदिपर्वणि अनुक्रमणिकाध्यायस्य पर्वसंग्रहाध्यायस्य च समीक्षायामिदं तावद्व्यक्तं भवति–यन्महाभारतस्य दक्षिणशाखा उत्तरशाखा च परस्परं सुदूरं विभिन्ने इति । सूक्तंकरश्च “श्रीमहाभारतस्य औत्तराहशाखायाम् अर्वाचीनैरेव कैश्चित् कुशाग्रमतिभिः कथमपि गणेशवृत्तान्तो निराग्रासमन्तर्भावितः” इति लिखति। तदिदं युक्तमुत्पश्यामः। अस्माभिश्च परीक्षितासु वस्तुतो दाक्षिणात्यासु बह्वीषु मातृकासु गणेशोपाख्यानं न दृश्यत इति गणेशवृत्तान्तापेन्यासाभाव एव दाक्षिणात्याया महाभारतमातृकाशाखायाश्चिह्नमिति वक्तुं प्रभवामः। अधः प्रदर्शयिष्यमाणानि च पधानि सन्ति निर्दिष्टपूर्वेषु मुद्रितेषु सर्वेष्वपि पुस्तकेषु, न सन्ति चास्माभि-
मुद्रणाय परिगृहीतासु महाभारतदाक्षिणात्यशाखावलम्बिनीध्वखिलास्वपि मातृकासु ।
“परं न लेखकः कश्चिद् एतस्य भुवि विद्यते ॥”
ब्रह्मा-
♦ ♦ ♦ ♦
काव्यस्य लेखनार्थाय गणेशस्स्मर्यतां मुने॥
सौतिः-
♦ ♦ ♦ ♦
ततस्सस्मार हेरम्बं व्यासस्सत्यवतीसुतः ।
स्मृतमात्रो गणेशानो भक्तचिन्तितपूरकः॥
तत्राजगाम विघ्नेशो वेदव्यासो यतस्स्थितः ।
पूजितश्योपविष्टश्च व्यासेनोक्तस्तदाऽनघ॥
लेखको भारतस्यास्य भव त्वं गणनायक \।
मयैव प्रोच्यमानस्य मनसा कल्पितस्य च॥
श्रुत्वैतत् प्राह विघ्नेशो यदि मे लेखिनी क्षणम् ।
लिखतो नावतिष्ठेत तदा स्यां लेखको ह्यहम्॥
व्यासोऽप्युवाच तं देवम् अबुद्धा मा लिख कचित् ।
ओमित्युक्त्वा गणेशोऽपि बभूव किल लेखकः॥
ग्रन्थग्रन्थि तदा चक्रे मुनिगूढं कुतूहलात् ।
यस्मिन् प्रतिज्ञया प्राह मुनिर्द्वैपायनस्त्विदम्॥
अष्टौ लोकसहस्राणि अष्टौ लोकशतानि च ।
अहं वेद्मि शुको वेत्ति सञ्जयो वेत्ति वा न वा॥
तच्छलोककूटमद्यापि प्रथितं सुदृढं मुने ।
भेत्तुं न शक्यतेऽर्थस्य गूढत्वात् प्रश्रितस्य च ॥
सर्वज्ञोऽपि गणेशो यत् क्षणमास्ते विचारयन् ।
तावच्चकार व्यासोऽपि लोकानन्यान् बहूनपि ॥
♦ ♦ ♦ ♦
षष्टिं शतसहस्राणि चकारान्यां स संहिताम् ।
त्रिंशच्छतसहस्रञ्च देवलोके प्रतिष्ठितम् ॥
पित्र्ये पञ्चदश प्रोक्तं गन्धर्वेषु चतुर्दश ।
एकं शतसहस्रं तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम् ॥
अस्मिंस्तु मानुषे लोके वैशम्पायन उक्तवान् ।
शिष्यो व्यासस्य धर्मात्मा सर्ववेदविदां वरः ॥
एकं शतसहस्रं तु मयोक्तं वै निबोधत ॥
यथा च चत्वारोऽपि वेदाः स्वस्वसंरक्षणाय लेखनमन्यद्वा किमप्युपकरणमनपेक्षमाणा एव सत्यमात्मानमात्मनैव धारयितुं प्रभवन्ति, एवं पञ्चमवेदत्वेन प्रथमानं श्रीमन्महाभारतमपि गोपायितुमात्मानं न किमपि साधनमपेक्षेतेत्येव, मन्यामहे, युक्तं प्रतिपत्तुम्। अतश्च गणेशवृत्तान्तोऽयं नूनमर्वाचीनैः प्रक्षिप्त एवेत्यत्र नास्ति संशयलेशोऽपि ।अस्य च प्रक्षितस्य वृत्तान्तस्य सत्यमिदं पुनर्दुर्जातं फलम्— यद्विवेकिनामपि केषांचन प्राच्यविद्याकुतूह लिनाम्— “ प्रथ-
मतो महाभारतं ८८०० लोकैरेव विरचितम् । इयं च तस्य प्राथमिकी समवस्था । तिस्रः खल्ववस्थाः सन्ति श्रीमहाभारतस्य। द्वितीयस्यां चावस्थायां तस्य १४००० पद्यानि” इति महानद्याप्यशान्तो विवादः। अस्मिंश्च प्रस्तावे एतत्पुस्तकचतुर्दशपुटस्थे ६४. ६५. पद्ये सम्यग्विमर्शनीये। एताभ्यां १ पद्याभ्यां विगतसंशयमिदं तावदावेद्यते– यन्महाभारतं साकमुपाख्यानपद्यैः लक्षग्रन्थपरिमितं, विना तु तैश्चतुर्विंशतिसहस्र लोक पूर्णम्–इति। यत्तुकै—द्वितीये दशान्तरे २४००० पद्यानि, अनन्तरं च तृतीयस्यामवस्थायां ७६००० लोकाः परिवर्धिताः – इति भ्राम्यद्भिरुष्यते तस्य लेशतोऽ व्यवकाशं परीक्षका वयं न पश्यामः । यदव्यभिधीयते - षष्टिलक्ष- ग्रन्थात्मकं श्रीमहाभारतमादितो विरचितम् । तत्र त्रिंशल्लक्षग्रन्था देवलोके, पञ्चदशलक्षग्रन्थाः पितृलोके, चतुर्दशलक्ष- ग्रन्था गन्धर्वलोके च सन्ति । अवशिष्टा लक्षं ग्रन्था एव मर्त्य लोकमवतीर्णाः। इमेऽपि व्यासशिष्यण वैशम्पायनेनैव मध्यमलोकमवतारिताः, न पुनः साक्षायासेन–इति। अस्यापि लोकवादस्य किमपि मूलं विमृश्यापि न वयं पश्यामः।
अन्यत्र दृश्यमानस्य गणेशवृत्तान्तस्य अदर्शनम्, अध्यायपद्यसंख्याविवरणादिकं च दाक्षिणात्यशाखाया नूनमुत्कर्षमुपपादयतः।
अष्टादशस्वपि पर्वसु प्रत्येकमध्यायानां पद्यानां चसंख्या यथा पर्वसंग्रहाध्याये निरूपिता, तथैव वर्तते दाक्षि- णात्यशाखाप्रदर्शिनीषु मातृकासु, या पुनरौत्तराहशाखातः सुदूरं विभिद्यते, उभयोरपि शाखयोस्तारतम्यप्रदर्शिका पट्टिकापि अस्माभिः आङ्ग्लभूमिकायां १७-१८ पुटयोः समायोजिता ।
विहाय परिलघूनि भेदान्तराणि दक्षिणशाखीयं निर्दि- ष्टपूर्वं भेदद्वयमेव समादाय यदि वयं समालोचग्रेम, नियतं तदा भास्यति — प्रथमतो निर्दिष्टान्यखिलान्यपि मुद्रितानि महाभारतपुस्तकानि केवलमौत्तराहशाखामेवावलम्बन्त इति ।
यदि नाम विवेचकैः श्रीभण्डारकप्राच्यविद्याविमर्शालयीयस्य महाभारतस्य क्षोदक्षमः समुपयोगः संपादनीय इत्यभिलष्यते, तर्हि तेषां श्रीमहाभारतीयदक्षिणोत्तरशाखाद्वयपरिशीलनमवश्यमपेक्षणीयम् ।
औत्तराहशाखापरिशीलनं तु सर्वेषामपि सुकरमेव, यतो यथाकथंचित्तच्छाखावलम्बीन्येव मुद्रितानि पुस्तकानि सर्वत्र सुलभानि। पूर्व निर्दिषु मुद्रितपुस्तकेषु प्रथमं तृतीयं चतुर्थ च तच्छाखावलम्बि। दक्षिणशाखावलम्बेन मुद्रणं तु कालेनैतावता न कुत्रापि संपन्नम्। द्वितीयं पञ्चमं षष्ठं च दक्षिणशाखावलम्बीति प्रायेण विश्वस्यते। प्रन्थाक्षरमुद्रिते महाभारत पुस्तके अस्त्येव गणेशवृत्तान्तः, अभ्यायसंख्यापद्य-
संख्यादिकं तु पर्वसंग्रहाध्यायोक्तरीत्या अस्मदीयमुद्रणोपयोगिदक्षिणशाखीय मातृकास्विच प्रायेण परिदृश्यते। आन्ध्रलिपिमुद्रितानि पुस्तकानि कुम्भघोणमुद्रितं च अध्यायश्लोकसंख्यायाम् औत्तराहशाखीयपुस्तकेभ्यः किंचिदेव विभियन्ते। एध्वप्यस्ति गणेशवृत्तान्तः। किंच, कुम्भघोणमध्वविलासाधिपतिभ्यां दक्षिणभारतमातृकानुसारेण श्रीमहाभारतं मुद्रयत इति यद्यपि प्रतिजज्ञे, अथापि तद्विलोकने, तदिदं पुस्तकं तत्र तत्र भिन्नभिन्नतया उपलभ्यमानानां सर्वेषामपि पाठानां समावेशेन बृहद्भुतं दुरवबोधयथावस्थितपाठच जातमिति शक्यते सुस्पष्टमवगन्तुम्।
इत्थं नाम सति मुद्रितानां पुस्तकानां स्वभावे, महा भारतस्य दक्षिणशाखावलम्बेन किमपि मुद्रणमवश्यकर्तव्यमापतितमित्यालोच्यैव संप्रति वयमस्मिन् मुद्रणे प्रवर्तामहे ।
पुण्यनगरीयमुद्रणाधिकृतश्च साक्षाद्व्यासविरचितान्येव पद्यानि यावच्छक्यमत्र योज्यन्त इति प्रतिजानीते । वयं तु “नामूलं लिख्यते किश्चित्” इति मल्लिनाथसूक्तिमनुसरन्तः, दक्षिणशाखावलाम्बिनीः पञ्च मातृकाः परिगृह्य, तत्रापि यस्यामनेकैः कारणैरतीव प्रत्ययः, तस्यां परिदृश्यमानान् पाठान् प्रधानतया स्वीकृत्य पुस्तके निवेशायामः। अधस्ताच्च अवशिष्टे मातृका चतुष्टये लक्ष्यमाणान् प्रधानतमान् पाठभे-
दान्प्रदर्शयामः । इदं चापि निवेदयामः– प्रधानमातृकायां यथा वयं पश्यामः, तथैव पाठान् पुस्तके मुद्रयामः । अक्षर– ‘प्रमादादिकं तु तत्र तत्र परिहरामः। अधस्तादपि तादृशानेव पाटभेदान् निवेशयामः, ये तावत्समीक्षिता अर्थभेदाय ग्रन्थसौ– भाग्याय अर्थान्तरपूरणाय विमर्शादिफलान्तराय वा कल्पिष्यन्ते; न तु पुनरक्षरप्रमादादिजनितानपि पाठभेदानधः प्रदर्य पुस्तकं निरर्थकं बहूकर्तुमध्यवस्यामः।
मुद्रणाय अस्माभिः परिगृहीताश्च मातृका एताः मुद्रणे प्रधानमातृका अ–नामिका–तञ्जापुरीयशरभोजीमहाराजसरस्वतीमहाल्नामककोशागारस्था ग्रन्थाक्षरैलिखिता– ११८६० अङ्कत तालपत्रात्मिका संपूर्णादिपर्ववती प्रथ–मा; द्वितीया पुनः निर्दिष्ट कोशागारस्था–११८३८–संख्ययाऽ– किता ग्रन्थलिपिमयी तालपत्वात्मिका संपूर्णादिपर्ववती कं–संज्ञिका ; तृतीया निरुक्त कोशागारस्था– ११८५१– संख्य–या संख्याता तालपत्रात्मिका ग्रन्थाक्षरमयी संपूर्णादिपर्वव– ती–ख नाम्नी; तुरीया पूर्वोक्त पुस्तकभाण्डागारस्था ११८०९–अङ्केन भूषिता आन्ध्रलिपिमयी संपूर्णादिपर्ववती–ग–संज्ञिका; पञ्चमी तु शिवानन्दयोगीन्द्रीया कडयंप्रामस्थ लक्ष्मीनारायणदीक्षितैरस्मभ्यं दत्ता प्रन्थाक्षररूपा ताल–पत्रात्मिका संपूर्णादिपर्ववती–घ–संज्ञावती–
अथास्मदीयं मुद्रणमधिकृत्य किंचित्प्रस्तोतव्यं प्रस्तुवीमः—एतावता मुद्रितेष्वितिहासपुराणादिष्वन्वयानुरोधेन अर्धत्रयमध्येकपद्यत्वेन संख्या यंते, यत्न एकमधं पूर्वेण परेण वा पद्येन संगतं भवति। सत्यवं प्रामाणिकी वास्तविकी च संख्या तावदाकुलिता भवति। अस्माभिस्त्वस्मिन् मुद्रणे न तथा क्रियते। यत्व तावदर्घत्रयमेव परस्परं संगतम्, तत्र तत्तदर्धसंख्यामेव दशः। यत्र च केवलमर्धमेव संपूर्ण वाक्यम् तत्रापि क्रमप्राप्ता तदीया संख्या निवेश्यते। एवं क्रियमाणे, श्रीव्यासविरचितानां ग्रन्थानां लक्षसंख्या सुसंगता समीक्षासहा च भवति। द्वात्रिंशतोऽक्षराणां समवायस्तावदेको ग्रन्थ इति प्राचीनः संप्रदायः। एवं नाम संख्यानिवेशनरीतिः सप्तशत्या अनुक्रमणिकायां श्रीगौडपादाचार्यैरेव समादृता दृश्यते। एवं ग्रन्थसंख्यापरीक्षणसौकर्याय प्रत्यध्यायमस्माभिरन्ते पद्यानाम्, यत्र सन्ति तत्र गद्यानां च, गणनया संख्या संप्रदर्शिता।
एतस्मिंश्चमुद्रणे अयमप्यपरो विशेषः—एकैकमध्यर्धम् एकैकस्यां पङ्क्तौ संनिवेशितम्। एकैकोऽपि पादः पृथक्तया विभज्य प्रदर्शितः। तत्रापि संधिसंस्कारादिकं यथा न खलु लुप्येत, तथैव दृष्टिर्निक्षिप्ता। एकैव समीचीना विशदा घ लिपिः सर्वत्राप्युपयोजिता। एतैश्च परिष्कारैराधीयमानैरक्लेशेनैव पठितॄणां पठनं संपद्येते त्यस्ति महीयानस्माकं विश्वासः।
तत्तत्संपुटादौ च कथासंग्रहः पाठकसौकर्याय योज्यते । तथा अन्ते च कश्चिदनुबन्धञ्च, येन स्थलविशेषाणां पुरुषवि- शेषाणां च चरित्रं संग्रहेण ज्ञायेत ।
मुद्रितानां कोशानां प्रायेणाद्य अलाभात् श्रीमहाभारतस्य नूतनमुद्रणेऽस्माकं प्रवृत्तिः समजनि\।\।
पुस्तकस्य सौन्दर्य सुवहत्वं च समालोच्य, आदिमं पर्व द्वाभ्यां संपुटाभ्यां प्रकटीक्रियते; द्वितीयश्च संपुटः १९३१ अक्टोबर्मा से प्रकटीकृतो भविष्यति । प्रदर्शयिष्यामश्च तत्र सविमर्श महाभारतीयदक्षिणशाखाया महान्तमुत्कर्षम् ।
इति
श्रीमदद्वैतविद्याचार्यश्रीभरद्वाजकुलजलधिकौस्तुभश्रीमदप्पयदीक्षितसोदर्यश्रीमदाच्चान्दीक्षितवंशोद्भवस्य पवित्र कीर्तेरमात्यशिरोमणेः श्रीनीलकण्ठदीक्षितस्य द्वितीयसूनोवंशजः
श्रीसुब्रह्मण्यशास्त्री
॥श्रीरस्तु ॥
महाभारतस्य आदिपर्वणि प्रथमभागः
तत्र
॥ विषयानुक्रमणिका ॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702886445Screenshot2023-09-23125059.png"/>
अनुक्रमणिकापर्व
| अध्यायः | |
| १ | सूतेन नैमिशारण्ये शौनकस्य द्वादशवार्षिकसत्रगमनम् |
| ऋषिभिर्भारतकथाकथनचोदना | |
| सूतेन भगवत्प्रणामपूर्वकं तत्कथनाङ्गीकारः | |
| भारतप्रशंसनम् | |
| सृष्टेस्संक्षेपतः कथनम् | |
| पाण्डवेषु लोकान्तरं गतेषु भारतप्रणयनकथनम् | |
| चतुर्मुखस्य व्याससमीपं प्रत्यागमनम् | |
| चतुर्मुखेन महाभारतस्य सर्वोत्कृष्टत्ववरदानम् | |
| सङ्ग्रहेण भारतकथाकथनम् | |
| यदाश्रौषमित्यादिना सङ्ग्रहेण तत्कथाकथनम् | |
| सञ्जयेन धृतराष्ट्राश्वासनम् | |
| महाभारतप्रशंसा | |
| पर्वसङ्ग्रहपर्व | |
| २ | समन्तपञ्चकाख्यानकथनम् |
| अक्षौहिण्यादिपरिमाणकथनम् | |
| पर्वणां शतस्यानुपूर्येण कथनम् | |
| आदिपर्वसंक्षेप वृत्तान्ताध्यायलोकसंख्या | |
| सभापर्वसंक्षेपवृत्तान्ताध्यायलोकसंख्या | |
| आरण्यपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या |
| २ | विराटपर्वसंक्षेपवृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या |
| उद्योगपर्ववृत्तान्ताभ्यायलोकसंख्या | |
| भीष्मपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| द्रोणपर्ववृत्तान्ताध्यायलोकसंख्या | |
| कर्णपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोक संख्या | |
| शल्यपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| सौप्तिकपर्ववृत्तान्ताध्यायलोकसंख्या | |
| स्त्रीपर्ववृत्तान्ताध्यायठोकसंख्या | |
| शान्तिपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| आनुशासनिकपर्ववृत्तान्ताभ्यायश्लोकसंख्या | |
| आश्वमेधिक पर्ववृत्तान्ताभ्यायश्लोकसंख्या | |
| आश्रमवासपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| मौसलपर्ववृत्तान्ताध्यायठोकसंख्या | |
| महाप्रस्थानिक पर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| स्वर्गारोहणपर्ववृत्तान्ताध्यायश्लोकसंख्या | |
| हरिवंशस्वरूपकथनम् | |
| पौष्यपर्व | |
| ३ | जनमेजयभ्रातृणां श्रुतसेनोग्रसेन भीम सेनानां नामकथनम् |
| जनमेजययागे सारमेयागमनम् | |
| सारमेयस्य जनमेजयभ्रातृभिस्ताडनम् | |
| सरमया जनमेजयस्य शापः | |
| वने मृगयार्थमटता जनमेजयेन श्रुतश्रवसो दर्शनम् | |
| तत्पुतस्य सोमश्रवसः जनमेजयेन पापकृत्यानिवारणाय पौरोहित्ये वरणम् | |
| धौम्यस्योपाख्यानम् | |
| आरुण्युपाख्यानम् |
| ३ | आरुणिपाञ्चालस्य उद्दालकेतिनामप्राप्तिः |
| उपमन्यूपाख्यानम् | |
| उपमन्युना धौम्योपदेशेनाश्विनोःस्तुतिः | |
| बैदस्य धौम्यशिष्यस्य उपाख्यानम् | |
| बैदशिष्यस्य उदकस्य उपाख्यानम् | |
| बैदेन गृहरक्षणार्थं उदकमादिश्य प्रवासः | |
| ऋतुमत्या उपाध्यायान्या ऋतोरवन्ध्यताकरणनिदेशस्य उदङ्केन प्रत्याख्यानम् | |
| उदङ्केन गुरवे दक्षिणादानाय प्रयतने गुरुपत्नीनिदेशेन पौष्यपत्नी कुण्डलाहरणाय | |
| पौष्येण स्वपत्नी कुण्डले भिक्षस्वेति कथनम् | |
| पौष्यपत्नीतः कुण्डले गृहीत्वाऽऽगमने मध्येमार्ग तक्षकेण कुण्डलहरणम् | |
| उदङ्केन नागलोकं प्रविश्य तक्षकात् कुण्डले समाहृत्य गुरुपत्न्यै समर्पणम् | |
| उदङ्केन जनमेजयं प्रति सर्पसतकरणचोदनम् | |
| पौलोमपर्व | |
| सूतशौनकसंवादः | |
| ४ | भृगुवंशकथनम् |
| भृगुपत्न्याः पुलोमाया हरणाय रक्षस आगमनम् | |
| रक्षसा पुलोमा कस्य भार्येत्यग्नेरभिचोदनम् | |
| अग्निना भृगुभार्येति प्रत्युत्तरदानम् | |
| ५ | रक्षसा वराहरूपेण पुलोमाया अपहारः |
| च्यवनजननरक्षोविनाशौ | |
| भृगुपुलोमयोस्संवादः | |
| भृगुणाऽमेस्सर्वभक्षत्वशापः | |
| ६ | अग्निना क्रोधेन स्वात्मोपसंहारः |
| ब्रह्मस्तुत्या अभिना स्वशिखादीपनम् |
| ७ | च्यवनसन्ततिकथनम् |
| रुरुचरितम् मेनकायां प्रमद्वरोत्पत्तिः | |
| स्थूलकेशेन सहर्षिणा प्रमहरापालनम् | |
| रुरुप्रमद्वरयोर्विवाहप्रसङ्गः | |
| देवदूतभाषणेन रुरोरायुषोऽधंदानेन प्रमहराजी वनम् | |
| रुरोर्विवाहः | |
| रुरुणा सर्पहननप्रतिज्ञा | |
| रुरुडुण्डुभसंवादः | |
| डुण्डुभोपाख्यानम् | |
| डुण्डुभेन जनमेजय सर्प सवप्रस्तावः | |
| आस्तीक पर्व | |
| ९ | अस्तीकोपाख्यानं प्रति शौनकप्रश्नः |
| १० | सङ्ग्रहेण जरत्कारोरुपायानम् |
| जरत्कारोः स्वपितृभिस्सह संवादः | |
| जरत्कारुविवाहः | |
| अस्तीकोत्पत्तिः | |
| सङ्ग्रहेण अस्तीकन सर्परक्षणकथनम् | |
| ११ | विस्तरेण अस्तीकाख्यान श्रवणाय शौनकप्रश्नः |
| कद्भूविनतयोः काश्यपाद्वरलाभः | |
| कहां सर्पाणां जननम् | |
| विनताया अण्डप्रभेदनेनारुगेन पुत्रेण शापः | |
| विनतायां गरुडजननम् | |
| १२ | भगवता देवानां समुद्रमथने नियमनम् |
| १३ | देवासुरैर्वासुकियोक्त्रेण मन्दरेण समुद्रमथनम् |
| प्रथमं विषोत्पत्तिः | |
| विषदाहेन देवासुरापाक्रमणम् | |
| ब्रह्मणस्स्तुत्या शिवेन गरलभक्षणम् |
| १३ | पुनस्समुद्रमथनेन श्रान्तानां नारायणेन बलदानम् |
| ज्येष्टाया उत्पत्तिः | |
| चन्द्रलक्ष्मीसुराणां कौस्तुभपारिजातसुरभीणां ऐरावतस्य चोत्पत्तिः | |
| अमृतकलशसहितधन्वन्तर्युत्पत्तिः | |
| मोहिनीरूपधारिणा विष्णुना देवानाममृतदानम् | |
| १४ | देवरूपधारिणोऽमृतं पिबतो राहोर्भगवता |
| देवासुर युद्धेऽसुराणा पराजयः | |
| १५ | कद्रविनतयोः पणबन्धः |
| कद्भुतः सर्पाणां शापः | |
| ब्रह्मणा काश्यपाय विषहणीविद्यादानम् | |
| काटकेन कनूवाक्याङ्कीकारः | |
| १६ | उच्चैश्श्रवसो दर्शनाय कद्रूविनतयोर्गमनम् |
| कद्रूविनतथोस्समुद्रदर्शनम् | |
| १७ | चिनतया पणबन्धे कद्रा जितया कनूदास्याङ्गीकारः |
| गरुडोत्पत्तिः | |
| देवकृतगरुडस्तवः | |
| गरुडेन स्वतेजः प्रतिसंहारः | |
| १८ | विनतागरुडाभ्यां कदूसर्पवहनम् |
| सूर्यतापेन सर्पाणां मूर्छनम् | |
| कद्रा कृतेन्द्रस्तुतिः | |
| १९ | कद्रूस्तुत्या तुष्टेनेन्द्रेण जलवर्षणम् |
| २० | गरुडवहनेन सर्पाणामुत्तम प्रदेशप्राप्तिः |
| सर्वैर्गरुडस्य पुनर्देशान्तरवहनचोदना | |
| गरुडेन विनतां प्रति दास्यकारणप्रश्नः | |
| गरुडेन सर्पान्प्रति दास्यमोचनोपायप्रश्नः | |
| गरुडस्यामृताहरणोद्योगः |
| २० | विनतया गरुडाय ब्राह्मणवर्ज समुद्रमध्यस्थनिषादभक्षणेऽनुज्ञा |
| विनतया गरुडाय आशीर्वचनम् | |
| गरुडेन निषादभक्षणम् | |
| २१ | गरुडेन कण्ठं दहतो ब्राह्मणस्य सपत्नीकस्य परित्राणम् |
| गरुडस्य काश्यपेन संवादः | |
| काश्यपेन गजकच्छपपूर्ववृत्तकथनम् | |
| गजकच्छपयुद्धविवरणम् | |
| काश्ययपाशया गरुडेन गजकच्छपग्रहणम् | |
| गरुडेन रोचनपादपशाखाभङ्गः | |
| २२ | गरुडेन लम्बमानवालखिल्यरक्षणाय भग्नशाखाग्रहणम् |
| काइयपप्रार्थनया वालखिल्यानां हिमालयगमनम् | |
| हिमालये गरुडेन शाखात्यागः | |
| गजकच्छपभक्षणम् | |
| देवानामुत्पातदर्शनम् | |
| देवानाममृतरक्षणोद्योगः | |
| २३ | वालखिल्यतपोबलेन गरुडोत्पत्तिकथनम् |
| २४ | देवगरुडयुद्धम् |
| देवानां गरुडेन पराजयः | |
| गरुडेन अमृतसमीपगमनम् | |
| २५ | गरुडेन अमृताहरणम् |
| विष्णुगरुड समागमः | |
| गरुडेन विष्णोर्वरप्राप्तिः | |
| विष्णोर्गरुडाद्वरप्राप्तिः | |
| इन्द्रवज्रप्रहारेण गरुडेनेन्द्राय स्वबलप्रकाशाय पक्षैकदेशविसर्जनम् | |
| गरुडस्य सुपर्णनामप्राप्तिः | |
| २६ | इन्द्रगरुडसख्यम् |
| २६ | गरुडस्येन्द्रात् सर्पभक्षणवरप्राप्तिः |
| विनताया दास्यमोचनम् | |
| सर्पसमीपादिन्द्रेणामृतहरणम् | |
| सर्पाणां द्विजिहत्वप्राप्तिः | |
| २७ | सर्पनामकथनम् |
| २८ | आदिशेषेण तपश्चरणम् |
| शेषस्य ब्रह्मणो वरप्राप्तिः | |
| ब्रह्मणां निदेशेन शेषस्य पृथिवीधारणाङ्गीकारः | |
| वासुकेस्सर्पराजत्वाभिषेकः | |
| २९ | मातृशापपरिहाराय सर्पाणामालोचनम् |
| ३० | एलापलभाषणम् |
| एलापत्रेण देवब्रह्मसंवादमुखेनास्तीकोत्पत्तिकथनम् | |
| ३१ | एलापखोपदेशेन वासुकिभगिन्या जरत्कार्वा रक्षणम् |
| ३२ | ऋषेर्जरत्कारुनामव्युत्पत्तिः |
| परीक्षिन्मृगयाकथनम् | |
| परीक्षिता शमीकस्कन्धे मृतसर्पनिक्षेपः | |
| शमीकपुषस्य शृङ्गिनामकस्य कृशेन संवादः | |
| ३३ | शृङ्गिणा परीक्षितः शापः |
| शमीकेन स्वपुखभर्त्सनम् | |
| ३४ | शमीकेन शृङ्गिणो धर्मोपदेशः |
| शर्माीकेन परीक्षिते गौरमुखाख्यशिष्यप्रेषणम् | |
| गौरमुखपरीक्षित्संवादः | |
| परीक्षितो मन्त्रिभिरालोचनम् | |
| तक्षककाइयपसंवादः | |
| ३५ | तक्षकेण दष्टस्य न्यग्रोधस्य काश्यपेन सञ्जीवनम् |
| तक्षकाद्धनप्राप्या काश्यपस्य निवृत्तिः | |
| तक्षकेण कृमिभूतेन परीक्षितो दंशनम् | |
| ३६ | परीक्षिन्मरणम् |
| जनमेजयस्य राज्याभिषेकः |
| जनमेजयस्य वपुष्टमया विवाहः | |
| ३७ | जरत्कारोर्गर्ते लम्बमानस्वपितृदर्शनम् |
| जरत्कारुपितृसंवादः | |
| ३८ | जरत्कारोर्विवाहकरणे पितृणां नियोगः |
| जरत्कारुणा भार्यान्वेषणम् | |
| वासुकिसमीपे जरत्कारीस्समयकरणम् | |
| ३९ | जरत्कारुविवाहः |
| जरत्कारोर्जरत्कार्वा गर्भसंभवः | |
| अस्तीकेन वासुकेराश्वासनम् | |
| अस्तीकेन सर्पसलगमनम् | |
| जरत्कार्वा उत्सङ्गे जरत्कारोश्शयनम् | |
| सूर्याम्तमयकाले धर्मलोपभयाज्जरत्कारोरुत्थापनम् | |
| समयोल्लङ्गनेन क्रुद्धस्य मुनेस्तपोऽर्थं गमनम् | |
| दुःखिताया जरत्कार्वा उदरे गर्भोऽस्तीत्युक्तिः | |
| ४० | वासुकेर्जरत्कार्वा सह संवादः |
| अस्तीकोत्पत्तिः - अस्तीकेतिनामनिर्वचनम् | |
| ४१ | मन्त्रिभिर्जनमेजयाय परीक्षिञ्चरित्रकथनम् |
| जनमेजयस्य राज्यं शासतः कलियुगे वर्षसहस्रगमनकथनम् | |
| ४२ | पुनरपि मन्त्रिभिर्जनमेजयाय विस्तरेण परीक्षिञ्चरित्रकथनम् |
| तक्षककाश्यप संवादज्ञाने कारणकथनम् | |
| ४३ | जनमेजयस्य सर्वसत्रप्रतिज्ञा |
| सर्पसत्रोपक्रमः | |
| यज्ञायतननिर्माणकाले स्थपतिना सखविघ्नः स्यादिति कथनम् | |
| अग्नौ सर्पपतनम् | |
| ४४ | सर्पसत्रे ऋत्विगादीनां नामकथनम् |
| तक्षकेण इन्द्रशरणागतिः | |
| इन्द्रेण तक्षकस्याश्वासनम् वासुकिना स्वभगिनीं प्रति अस्तीकस्य सतसमापने प्रेरणम् | |
| ४५ | अस्तीकस्य स्वमाला संवादः |
| अस्तीकेन वासुकेराश्वासनम् | |
| अस्तिकेन सर्पसत्रगमनम् |
| ४५ | अस्तीककृतजनमेजययज्ञप्रशंसा |
| स्तोत्रेण जनमेजयादीनां सन्तोषः | |
| ४६ | ऋत्विग्जनमेजय संवादः |
| होता तक्षकसहितस्येन्द्रस्याह्वानम् | |
| इन्द्रस्य सतक्षकस्य सर्पसत्रे आगमनम् | |
| इन्द्रस्य भयेन तक्षकं त्यक्त्वा स्वभवनगमनम् | |
| तक्षकपतन काले अस्तीकेन यज्ञसमाप्तिवरयाचनम् | |
| ४७ | सर्पसत्रे हतानां नागानां नामकथनम् |
| ४८ | सर्पसत्रेऽद्भुतचर्या |
| सर्पसत्रसमाप्तिः | |
| अस्तीकस्य सर्पेभ्यो वरलाभः | |
| आदिवंशावतारणपर्व | |
| ४९ | सूतस्य भारतकथाकथनप्रतिज्ञा |
| व्यासेन जनमेजयाय वैशंपायनं प्रति भारतकथाकथनचोदना | |
| ५० | वैशम्पायनेन जनमेजयाय सङ्ग्रहेण भारतकथाकथनम्… |
| ५१ | जनमेजयेन वैशम्पायनं प्रति विस्तरेण भारतकथाकथनप्रार्थना |
| वैशम्पायनेन भारतप्रशंसनम् | |
| भारतश्रवणादिफलकथनम् | |
| ५२ | पूरुवंशकथनम् |
| ५३ | उपरिचरवसुराजोपाख्यानम् |
| इन्द्रेण विमानादिदानेन उपरिचरवसोस्तपसो निवर्तनम् | |
| वसुना इन्द्रध्वजोत्सवकरणम् | |
| गिरिकायाः पोष्यस्य चोत्पत्तिः | |
| वसुना पौष्यस्य सेनापतित्वकरणम् | |
| वसोर्गिरिकया विवाहः | |
| वसुना स्वपितृनियोगेन मृगयार्थं वनगमनम् | |
| मीनभावं प्राप्ताया अद्वित्प्सरसः सत्यवत्या उत्पत्तिः |
| ५३ | मात्स्यस्य राज्ञ उत्पत्तिः |
| मत्स्यरूपाया अद्विकायाश्शापमोक्षः | |
| सत्यवत्या दाशशुश्रूषा | |
| पराशरेण सत्यवतीदर्शनम् | |
| सत्यवतीपराशरसंवादः | |
| पराशरेण सत्यवतीपूर्ववृत्तान्तकथनम् | |
| पराशरेण नीहारसृष्टिः | |
| सत्यवत्याः पराशराद्वरलाभः | |
| सत्यवत्याः पराशरेण संसर्गः | |
| व्यासोत्पत्तिः | |
| व्यासेन मातुर्निराकरण | |
| पराशरेण व्यासस्य सान्त्वनम् | |
| सत्यवतीव्याससंवादः | |
| पराशरेण व्यासस्य जातकर्मादि संस्कारकरणम् | |
| द्वैपायनस्य व्यासनामप्राप्तिः | |
| ५४ | भीष्मादीनां पाण्डवादीनां च सङ्ग्रहेण जन्मकथनम् |
| ५५ | भुवो भारेण दुःखिताया ब्रह्मसमीपगमनम् |
| ब्रह्मणा देवान्प्रति अंशावतरणाझा | |
| भूभारहरणाय इन्द्रेण नारायणप्रार्थना | |
| सम्भवपर्व | |
| ५६ | अदित्यादि दक्षकन्यावंशकथनम् |
| ५७ | ऋष्यादिवंशकथनम् |
| देवानां गणकथनम् | |
| भृगोर्जन्मवंशकथनम् | |
| ब्रह्मणो धातृविधासादिजननम् | |
| अधर्मोत्पत्तिः-तद्वंशश्च | |
| पक्षिमृगादीनामुत्पत्तिः | |
| दिग्गजायुत्पत्तिः |
| ५७ | गवाश्वादीनामुत्पत्तिः |
| वृक्षलतादीनामुत्पत्तिः | |
| ५८ | देवानां दानवानाञ्च भूमावंशावतारकथनम् |
| ५९ | कुरुवंशकथनम् |
| ययात्युपाख्यानसङ्ग्रहः | |
| ६० | ययातिचरित्रोपक्रमः |
| देवैस्सञ्जीविनीविद्याप्राप्तये बृहस्पतिसमीपं प्रति कच्चप्रेषणम् | |
| कचशुक्रसंवादः | |
| दानवैः कचस्य वधः | |
| कचमुद्दिश्य शुक्रसमीपे देवयानीवाक्यम् | |
| कचस्य सञ्जीविन्या विद्यया प्रत्युज्जीवनम् | |
| कच्चस्य पुननि वैर्हननम् | |
| कचस्य पुनश्शुक्रेण सञ्जीवनम् | |
| कचस्य पुनरसुरैः पेषणेन सुरया सह शुक्राय दानम् | |
| शुक्रदेवयानी संवादः | |
| कचस्य शुक्रात् सञ्जीविनीविद्याप्राप्तिः | |
| शुक्रेण सुरापाननिषेधः | |
| ६१ | कचदेवयान्योस्संवादः |
| कचदेवयान्योः परस्परं शापः | |
| कचस्य देवलोकागमनम् | |
| ६२ | इन्द्रेण वायुभूतेन कन्यानां वस्त्रविमिश्रणम् |
| शर्मिष्ठादेवयान्योर्वस्त्रप्रयुक्तो विरोधः | |
| शर्मिष्टया देवयान्याः कूपे पातनम् | |
| ययातिना कूपे देवयान्या दर्शनं भाषणं च | |
| ययातिना देवयान्याः कूपादुद्वरणम् | |
| ययातेस्स्वपुरगमनम् | |
| देवयान्या पितृसमीपं प्रति चूर्णिकाप्रेषणम् | |
| शुक्रदेवयानी संवादः | |
| ६३ | शुक्रेण देवयानीसान्त्वनम् |
| देवयान्याः प्रत्युत्तरम् | |
| ६४ | शुक्रवृषपर्वणोस्संवादः |
| वृषपर्वणा देवयानीप्रसादनम् | |
| शर्मिष्ठया देवयानीदास्याङ्गीकारः | |
| देवयान्यास्सन्तोषेण पुरप्रवेशः | |
| ६५ | ययातिना पुनर्देवयानीदर्शनम् |
| ययाति देवयानी संवादः | |
| शुक्रेण ययातिदेवयानीसमीपागमनम् | |
| शुक्राज्ञया ययातेः देवयान्या विवाहः | |
| ६६ | देवयान्याः पुखोत्पत्तिः |
| शर्मिष्ठाययालिसंवादः | |
| ययाते शर्मिष्टया विवाहः | |
| ययाते शर्मिष्टायां पुत्रोत्पत्तिः | |
| ६७ | शर्मिष्ठादेवयान्योः पुवार्थ पुनस्संवादः |
| शर्मिष्टादेवयान्योः पुनः पुत्रोत्पत्तिः | |
| देवयान्या शर्मिष्टापुत्रदर्शनम् | |
| देवयानीसमीपे शर्मिष्टापु त्रैस्स्व पितृनामकथनम् | |
| देवयानीशर्मिष्टाविवादः | |
| देवयान्या कोपाच्छुक समीपगमनम् | |
| शुक्रसमीपे देवयानीवाक्यम् | |
| ययाते शुक्राज्जराप्राप्तिशापः | |
| ययातिना शुक्रसान्त्वनम् | |
| शुक्राद्ययातेर्वरप्राप्तिः | |
| ६८ | ययातिना यदुनामज्येष्ठपुतनिकटे स्वजरासङ्क्रामणप्रार्थना |
| यदुना जराऽनङ्गीकारेण तस्य ययातिशापः | |
| तुर्वशुनिकटे जरासकामणप्रार्थना | |
| तुर्वशीर्जरामनङ्गीकुर्वाणस्य ययातिशापः | |
| द्रुह्युनिकटे जरासङ्क्रामणप्रार्थना |
| ६८ | ययातिना द्रुह्योश्शापः |
| अनुनिकटे जरासङ्क्रामण प्रार्थना | |
| ययातिनाऽनोश्शापः | |
| ययातेः पूरुसमीपे स्वजरासङ्क्रामणप्रार्थना | |
| पूरुणा ययातेर्जराङ्गीकारः | |
| पूरुणा ययातेर्वरलाभः | |
| ६९ | ययानेविषयानुभवेन वैराग्यप्राप्तिः |
| ययातिना पुनः पुरुतः स्वजराग्रहणम् | |
| पूरो राज्येऽभिषेकाय पौरब्राह्मणाद्यनुनयः | |
| पूरो राज्येऽभिषेकः | |
| ययाेवनगमनम् | |
| यदुप्रभृतीनां वंशकथनम् | |
| ७० | उत्तरयायातारम्भः |
| ययातेः स्वर्गगमनम् | |
| ७१ | इन्द्रययातिसंवादः |
| ७२ | ययातेस्स्वर्गतः पतनम् |
| अष्टकययातिसंवादः | |
| ७३ | ययातः स्वनामकथनपूर्वकं अष्टकेन सह संवादः |
| ययातेरष्टकसमीपे स्ववृत्तान्तकथनम् | |
| ७४ | अष्टकययातिसंवादे मृतस्य पुनर्जनन प्रकारकथनम् |
| ७५ | ब्रह्मचर्या द्याश्रमप्रश्नप्रतिवचनम् |
| ७६ | स्वर्गाऽच्युतस्य ययातेरष्टका दियज्ञभू भिंप्रत्यागमनकारणकथनम् |
| प्रतर्दनययातिसंवादः | |
| ७७ | वसुमनसः ययातिना संवादः |
| शिबेर्ययातिना संवादः | |
| अष्टकययात्योः पुनस्संवादः | |
| माधव्या वसुमनसा सह संवादः | |
| ययास्यष्टकादीनां स्वर्गगमनम् | |
| उत्तरयायातसमाप्तिः |
| ७८ | पूरुवंशस्य पुनः कथनम् |
| शकुन्तलोपाख्यानारम्भः | |
| ७९ | दुष्यन्तसाम्राज्यवर्णनम् |
| ८० | दुष्यन्तस्य मृगयार्थ मरण्यगमनम् |
| दुष्यन्तमृगयावर्णनम् | |
| ८१ | दुष्यन्तस्य मृगयाप्रसङ्गेन कण्वाश्रमगमनम् |
| ८२ | कण्वाश्रमे दुष्यन्तशकुन्तलासंवादः |
| शकुन्तलया स्वजन्मवृत्तान्तकथनारम्भः | |
| इन्द्रमेनकासंवादः | |
| ८३ | विश्वामिखान्मेनकायां शकुन्तलाया जन्मकथनम् |
| कण्वेन शकुन्तलाया वनादानयनम् | |
| ८४ | शकुन्तला यास्समयबन्धपूर्वकं गान्धर्वेण विवाहेन दुष्यन्तेन पाणिग्रहणम् |
| कण्वस्य स्वाश्रमं प्रत्यागमनम् | |
| शकुन्तलाकण्वसंवादः | |
| कण्वाच्छकुन्तलाया वरलाभः | |
| ८५ | शकुन्तलायाः पुत्रोत्पत्तिः |
| शकुन्तलापुलस्य सर्वदमनेतिनामप्राप्तिः | |
| शकुन्तलाया दुष्यन्तपुरप्रवेशः | |
| ८६ | शकुन्तलायास्सपुखाया दुष्यन्तसमीपगमनम् |
| शकुन्तलादुष्यन्तयोस्संवादः | |
| शकुन्तलया सूक्ष्मधर्मकथनम् | |
| दुष्यन्तेन शकुन्तलाया निराकरणम् | |
| ८७ | दुष्यन्तशकुन्तला विवादः |
| शकुन्तलाप्रस्थानारम्भः | |
| ८८ | आकाशवाणीश्रवणम् |
| शकुन्तलाया दुष्यन्ते नाङ्कीकारः | |
| शकुन्तलापुत्रस्य भरतेतिनामकरणमभिषेकश्च | |
| भरतचरितकथनम् |
| भरतवंशकथनम् | |
| ८९ | महाभिषगुपाख्यानम् |
| महाभिषजः ब्रह्मणा शापः | |
| वसूनां गङ्गायाश्च संवादः | |
| ९० | प्रतीपनामकराजोपाख्यानम् |
| गङ्गायाः स्त्रीरूपेण प्रतीपसमीपगमनम् | |
| गङ्गाप्रतीप संवादः | |
| प्रतीपेन गङ्गायास्नुपात्वेन परिग्रहः | |
| प्रतीपान्महाभिषजइशन्तनुत्वेनोत्पत्तिः | |
| शन्तनो राज्येऽभिषेकः | |
| मृगयार्थं गतस्य शन्तनोर्गङ्गन्या संवादः | |
| शन्तनोर्गङ्गन्या समयपूर्वकं विवाहः क्रीडनञ्च | |
| ९१ | गङ्गया शन्तनुजातसप्तपुत्राणां जले क्षेपणम् |
| अष्टमपुवहननकाले गङ्गां प्रति शन्तनोः प्रश्नः | |
| वसिष्ठशापात्पुखत्वेन जातानामष्टवसूनां सङ्ग्रहेणजन्मवृत्तकथनम् | |
| अष्टमपुत्रस्य देवव्रत इति गङ्गादत्त इति च नामद्वय कथनम् | |
| ९२ | अष्टवसूनां सभार्याणां वनगमनम् |
| वसुभार्यया क्याचित कामधेनुदर्शनम् | |
| वसुतःपत्नी संवादः | |
| वसुभिर्वसिष्टगोहरणम् | |
| वसिष्ठेन धेनोरदर्शनेन वसूनां शापः | |
| वसुप्रार्थनया प्रसन्नेन वसिष्ठेन वसुशापमोक्षकथनम् | |
| वसुगङ्गासंवादः | |
| गङ्गाया भीष्ममादाय गमनम् | |
| ९३ | शन्तनुगुणवर्णनम् |
| शन्तनुना मृगयार्थ वनगमने गङ्गासमीपगमनम् | |
| गङ्गाप्रवाहस्य शरैस्स्तम्भनं कुर्वतो बालकस्य दर्शनम् | |
| बालकस्य तिरोधानम् |
| गङ्गया शन्तनवे देवव्रतसमर्पणम् | |
| शन्तनुना देवव्रतस्य यौवराज्येऽभिषेकः | |
| ९४ | शन्तनुना दाशकन्या दर्शनम् |
| दाशराजंप्रति शन्तनुना दाशकन्यादानप्रार्थनम् | |
| दाशेन स्वकन्याया वरदानयाचनम् | |
| शन्तनुना वरदानानङ्गीकरणम् | |
| देवव्रतेन स्वपिशोकनिमित्तज्ञानाय सारथिप्रश्नः | |
| सारथिना शन्तनोः दाशकन्याभिलाष कथनम् | |
| ९५ | शन्तनुसत्यवत्योर्विवाहः |
| शन्तनोस्सत्यवत्यां चित्राङ्गद विचितवीर्ययोरुत्पत्तिः | |
| शन्तनोर्मरणम् | |
| देवव्रतेन उच्चैश्श्रवोभिधदाशसमीपे पिवर्थंकन्यायाचनम् | |
| देवव्रतेन ब्रह्मचर्य प्रतिज्ञा | |
| देवव्रतस्य भीष्मनासप्राप्तिः | |
| शन्तनुना भीष्माय स्वच्छन्दमरणवरदानम् | |
| चित्राङ्गदस्य तन्नान्ना गन्धर्वेण वधः | |
| भीष्मेण विचित्रवीर्यस्य राज्येऽभिषेकः | |
| ९६ | भीष्मेण वाराणसीगमनम् |
| भीष्मेण काइयां राज्ञां पराजयः | |
| अम्बाया भीष्मेण सह संवादः | |
| अम्बिकाम्बालिकयोर्विचित्रवीर्येण सह विवाहः | |
| अम्बाया भीष्मेण विसर्जनम् | |
| अम्बया साल्वं प्रति गमनम् | |
| साल्वेनाम्बाया निराकरणम् | |
| अम्बाया हिमालये तपःकरणम् | |
| ९७ | अम्बया पाञ्चालरा जसोम कगमनम् |
| कुमारस्वामिना दत्तायास्त्रवः शिखण्डिन्या कण्ठेऽवमोचनम् | |
| यज्ञसेनेन शिखण्डिन्या विवासनम् |
| शिखण्डिन्या इषीकब्राह्मणं प्रति शरणगमनम् | |
| गन्धर्वात् तस्याः पुंस्त्वलाभः | |
| शिखण्डिना ततः पुरागमनम् | |
| ९८ | विचितवीर्यमरणम् |
| अम्बिकाम्बालिकयोः पुलोत्पत्तये सत्यवत्या भीष्मनियमनम् | |
| भीष्मेणतदनङ्गीकारः | |
| ९९ | दीर्घतमोनामक मुनेरुपार यानम् |
| उचथ्यभार्यायाममतायाः गर्भिण्या बृहस्पतिना कामावेदनम् | |
| गर्भस्थेन शिशुना तनिवारणम् | |
| बृहस्पतिना तस्य शिशोइशापः | |
| ततो दीर्घतमोनानी ऋपेरुत्पत्तिः | |
| ऋषिणा तेन प्रद्वेषीब्राह्मणीविवाहः | |
| तयोः परस्परं कोपेन लोके मर्यादास्थापनम् | |
| ऋपेम्नस्य गङ्गायां लवेन पातनम् | |
| बलिनाम्ना राज्ञा स्वपन्त्यां सन्तानार्थ तद्ग्रहणम् | |
| बलिमहिष्या तदनादरेण सन्तानाय घात्रेयिकायाः प्रेषणम् | |
| तस्यां ऋषिणा तेन एकादशपुसज्जननम् | |
| राज्ञः ऋषिणा विवादः | |
| पुनस्तेन तस्य प्रसादनेन स्वमहिष्यां सुदेष्णायां. अङ्गनामकराजर्षेरुत्पतिः | |
| १०० | सत्यवत्याः भीष्मेण सह सन्तानाय संवादः |
| १०१ | भीष्मं प्रति सत्यवत्या स्वस्यां कन्यात्वावस्थायां व्यासजन्मकथनम् |
| सत्यवत्याः व्यासेन सह संवादः | |
| व्यासेनाम्बिकाम्बालिकयोः पुत्रोत्पादनाङ्गीकारः | |
| १०२ | व्यासादम्बिकायांधृतराष्ट्रस्योत्पत्तिः |
| अम्बालिकायां पाण्डोरुत्पत्तिः | |
| अम्बिकादास्या विदुरस्योत्पत्तिः | |
| १०३ | माण्डव्यचरित्रकथनम् |
| तपस्यतो माण्डव्यस्याश्रमे दस्यूनां प्रवेशः | |
| रक्षिभिवोरैस्सह माण्डव्यस्यापि राज्ञे निवेदनञ्च | |
| राज्ञा तस्य शूले वध्यताज्ञापनम् | |
| तपोबलादमृतस्य तस्य राज्ञा सान्त्वनम् शूलान्मोचनञ्च | |
| आणिमाण्डव्येन यमस्य शापः | |
| १०४ | पाण्डो राज्याभिषेकः |
| धृतराष्ट्र विवाहः | |
| १०५ | पृथाया बाल्यचरिखकथनम् |
| पृथाया दुर्वाससो मन्त्रप्राप्तिः | |
| मन्त्रप्रभावेन सूर्यात् कुन्त्यां कर्णस्योत्पत्तिः | |
| लोकभयात् कुन्त्या यमुनायां विसृष्टस्य शिशोः राधाभर्त्रा स्वीकारो वसुषेणइतिनामकरणञ्च | |
| १०५ | कर्णस्य स्वप्ने सूर्ये बोधनम् |
| कर्णेनेन्द्राय कत्रचकुण्डलदानम् | |
| १०६ | पाण्डुना कुन्तीमाद्योर्विवाहः |
| पाण्डोर्दिग्विजयः | |
| मृगयार्थमरण्यं गतस्य पाण्डोः किन्दमेन शापः | |
| १०७ | पाण्डीर्वानप्रस्थाश्रमप्रवेशः |
| कुन्तीमायोरपि पाण्डुना सह वनगमनम् | |
| पाण्डोवने तपश्चरणम् | |
| ब्रह्मलोकगन्तृभिः ऋषिभिरपुतस्य तव गतिर्नास्तीतिपुत्राश्चतव भविष्यन्तीति पाण्डोः | |
| विदुरविवाहः तस्यपुत्रोत्पत्तिश्च | |
| १०८ | व्यासेन वरदानाद् गान्धार्या धृतराष्ट्राद्वर्भोत्पत्तिः |
| पुत्रजनने पाण्डोश्चिन्ता |
| व्युषिताश्वोपाख्यानम् | |
| व्युपिताश्वेन मृतेन स्वपत्नीप्रलापेन मृतशरीरेणैव स्वपन्त्यैपुत्रदानम् | |
| १०९ | पाण्डुना कुन्त्यै पुरातनस्त्रीस्वरूपकथनम् |
| उद्दालक कथा | |
| द्विजेन उद्दालकं प्रति पुत्रार्थ भार्याप्रदानयाचनम् | |
| १०९ | द्विजश्वेतकेतुविवादः |
| श्वेतकेतुना स्त्रीपुंसयोर्मर्यादास्थापनम् | |
| पाण्डुना पुत्रार्थं कुन्तीप्रेरणम् | |
| ११० | कुन्त्यां यमप्रसादायुधिष्टिरस्य उत्पत्तिः |
| गान्धार्या स्वोदरघातनम् | |
| शतधा भूताया मांसपेश्याः व्यासेन घृतपूर्णकुण्डशते निक्षेपः ७२७ | |
| पाण्ड्नुमत्या वायोः कुन्त्यां भीमस्योत्पत्तिः | |
| दशमेऽहनि स्नातायाः कुन्त्या अकात् व्याघ्रभयेन शिलाया भीमस्य पतनेन तस्याश्शतधा स्फोटः | |
| दुर्योधनजननम् | |
| धृतराष्ट्रस्य ब्राह्मणैर्मन्त्रणम् | |
| दुश्शासनादिजननम् | |
| १११ | गान्धार्यांदुश्शलाया उत्पत्तिः |
| ११२ | दुर्योधनादीनां नामकथनम् |
| दुश्शलापरिणयः | |
| ११३ | अर्जुनजननम् |
| ११४ | मायां नकुलसहदेव जननम् |
| पाण्डवानां नामकरणम् | |
| वृष्णिभिर्वसुदेवमन्त्रणेन काश्यपपुरोहितप्रेषणम् | |
| काश्यपेन जातक मदिसंस्कारकरणम् | |
| शय्यातिपुलाच्छुकात् पाण्डवैर्धनुर्वेद शिक्षणं | |
| ११५ | युधिष्ठिरादीनामायुर्भावकथनम् |
| पाण्डोर्मरणम् |
| ११५ | कुन्तीमाद्योः प्रलापः |
| युधिष्टिरादीनां प्रलापः | |
| कुन्तीमाद्योः ऋषिभिराश्वासनम् | |
| माद्यनुगमनम् | |
| पाण्डोस्संस्कारः | |
| ११६ | पाण्डवानां ऋषिभिस्सह हस्तिनापुरगमनम् |
| भीष्मादीनां पाण्डवदर्शनाय गमनम् | |
| ऋषिभिः पाण्डोर्मरणकथनपूर्वकं पाण्डवानां भीष्मादिहस्ते प्रतिपादनम् | |
| ११७ | पाण्डोरस्थिसञ्चयनादिविधिः |
| ११८ | पाण्डोः श्राद्धदानम् |
| व्यासोक्त्या सत्यवत्या स्नुषाभ्यां सह तपोवनगमनम् | |
| ११९ | कुमाराणां विहारवर्णनम् |
| भीमेन धार्तराष्ट्राणां | |
| परिभवनम् | |
| दुर्योधनेन भीमस्य गङ्गापातनं सर्पदंशनं विषमिश्र | |
| भोज्यदानं च | |
| १२० | भीमाय पुनरपि विषभोज्यदानम् जलपातनम् |
| भीमस्य नागलोकप्राप्तिः | |
| भीमेन नागला के वासुकिदत्तरसपानम् | |
| युधिष्टिरादिभि भमस्यान्वेषणम् | |
| भोमस्य नागलोकादागमनम् | |
| १२१ | कृपाचार्योत्पत्तिः |
| गौतमस्य शरद्वतः जालवत्या दर्शनेन मनो त्रिकारः | |
| शन्तनुना कृपत्य कृप्याश्च पोषणम् | |
| कृपात् पाण्डवादीनां धनुर्वेदाध्ययनम् | |
| १२२ | द्रोणस्योत्पत्तिः |
| द्रोणस्य द्रुपदेन सहाध्ययनादि | |
| अश्वत्थाम्न उत्पत्तिः | |
| द्रोणस्य परशुरामादस्त्रप्राप्तिः |
| १२३ | द्रोणस्य द्रुपदं प्राप्य स्वसस्वित्वं वदतो द्रुपदकृतंभर्त्सनम् |
| द्रोणेन हास्तिनपुरगमनम् | |
| द्रोणेन जले पतिताया वीटाया उद्धरणम् | |
| १२४ | द्रोणेन भीष्मादिभ्यः स्वपूर्ववृत्तान्त कथनम् |
| अश्वत्थाम्ने क्षीरार्थ पिष्टोदकदानेन प्रलोभनं सखिभिः | |
| कुमारैः परिहासच | |
| पाण्डवादिभिः द्रोणाद स्त्र शिक्षणम् | |
| १२५ | द्रोणेनार्जुनाय सर्वश्रेष्ठत्व प्रापणप्रतिज्ञा |
| द्रोणसमीपं प्रति एकलव्यागमनम् | |
| द्रोणेन तस्यानङ्गीकारः | |
| एकलव्येन पाण्डवेभ्यम्स्वस्य द्रोणशिष्यत्वख्यापनम् | |
| द्रोणेन एकलव्याङ्गुष्टस्य गुरुदक्षिणात्वेन ग्रहणम् | |
| १२६ | द्रोणेन कृत्रिमभामेनार्जुनादीनां परीक्षा |
| द्रोणस्यार्जुनेन ग्राहान्मोचनम् | |
| १२७ | पाण्डवादीनामशिक्षापरीक्षार्थ रङ्गनिर्माणम्… |
| शिक्षादर्शनार्थं भोप्मादीनां प्रेक्षागारप्रवेशः | |
| युधिष्टिरादीनां परीक्षा | |
| भोमदुर्योधनयोर्गदायुद्वपरीक्षा | |
| १२८ | द्रोणेनाश्वव्यामद्वारा भीमदुर्योधनयोगदायुद्दवारणम् |
| अर्जुनपरीक्षा | |
| १२९ | कर्णस्य रङ्गप्रवेशः |
| कर्णार्जुन योर्युद्धप्रसङ्गः | |
| कृपाचार्येण कर्णस्याधिक्षेपः | |
| दुर्योधनेन कर्णस्य राज्याभिषेकः | |
| १३० | कर्णपितुरधिरथस्य रङ्ग प्रवेशः |
| कर्णस्य भीमेनाधिक्षेपः | |
| दुर्योधनेन भीमस्य प्रत्युत्तरदानम् | |
| सर्वेषां रङ्गाविष्क्रमणम् |
| १३१ | द्रोणेन जीवतो द्रुपदस्य ग्रहणे आज्ञापिते तदर्थ सर्वशिष्याणां पाञ्चालपुरगमनम् |
| द्रुपदग्रहणाय पाण्डववर्ज गतानां कौरवाणा तेन पराजयः | |
| अर्जुनेन द्रुपदग्रहणम् | |
| दुपदेन सह द्रोणस्य संवादः | |
| द्रोणेन राज्यार्धहरणेन द्रुपदायार्धराज्यदानम् | |
| १३२ | द्रुपदेन द्रोणविजयाय पुत्रोत्पादनार्थं उपयाज्अगमनम् |
| उपयाजेन याजोपसर्पणकथनम् | |
| याजेन द्रुपदस्य वैतानामौ धृष्टद्यम्न पाञ्चल्योरुत्पादनम्… | |
| धृष्टद्यम्नेन द्रोणादस्व शिक्षणम् | |
| १३३ | द्रुपदोत्पत्तिः |
| १३४ | युधिष्ठिरस्य यौवराज्येऽभिषेकः |
| भीमस्य बलरामोद्गदायुद्ध शिक्षणम् | |
| द्रोणेनार्जुनस्य ब्रह्मशिरोऽस्त्रविषये नियमकथनम् | |
| अर्जुनेन द्रोणाय गुरुदक्षिणादानम् | |
| भीमार्जुनदिग्विजयेन धृतराष्ट्रचिन्ता | |
| १३५ | युधिष्ठिरस्साम्राज्येऽभिषेक्तव्य इति पौरवार्तांश्रुत्वा व्यथितस्य दुर्योधनस्य पिता संवादः |
| १३६ | दुर्योधनेन स्वपित्रे पाण्डवानां वारणावत प्रस्थापनकथनम् |
| १३७ | कणिकेन धृतराष्ट्राय दुर्नीत्युपदेशः |
| जम्बुकोपाख्यानम् |
०२
———
Vol. II-ĀDI PARYAN—Part II
————
PUBLISHED BY
V. RAMASWAMY SASTRULU & SONS
292, ESPLANADE, MADRAS.
All Rights Reserved.
॥ श्रीरस्तु ॥
॥ श्रीमन्महाभारतम् ॥
तत्र
आदिपर्वणि द्वितीयभागः
(समग्रः)
मद्रपुरराजकीयकलाशालासंस्कृताध्यापकैः
बि. ए. (आक्सन्) एम्. ए. (मद्रास्) इत्यादि बिरुदाङ्कितैः
पि. पि. सुब्रह्मण्यशास्त्रिभिः
दाक्षिणात्यशाखानुसारेण सविमर्शं संशोधितः
<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1705744755Screenshot2024-01-20152835555585858585888858.png"/>
चेन्नपुर्यां
वाविलु रामस्वामिशास्त्रुलु अण्ड् सन्स्,
इत्येतैः सम्मुद्र्य प्रकाशितः
INTRODUCTION
<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1704905914Screenshot2024-01-10222803455555252525.png"/>
I
Southern and Northern Recensions :
Which is more ancient and authentic?
In our Introduction to Vol. I, we called attention to the two outstanding recensions of the Mahābhārata, the Northern and the Southern. It is very interesting to observe that some of the main features of the Southern Recension had already been fixed as early as the 11th century (cir. 1022 A. C.) when the great Telugu Poet Nannaya Bhaṭṭa wrote his famous Āndhra Bhāratamu. The object of Nannaya was to epitomise Vyāsa’s work. approximating closely to the original, without leaving the main incidents and anecdotes, as far as possible. But the real value of Nannaya’s work for our purpose is that he was also careful to state, in his translation of the Parvasangrahādhyāya, the number of stanzas in each of the 18 parvans of the Mahābhārata. This furnishes us with a definite landmark in the history of Mahābhārata literature, as we are authori tatively informed by a trustworthy writer of the definite scope and bulk of the Mahābhārata in his own days. In the Parvasangrahādhyaya, he enumerates the number of stanzas in each parvan. (See at the end the
INTRODUCTION
comparative table giving the enumeration, according to the Northern Recension, Nannaya and most of the Southern manuscripts we have been using for our edition of the Southern Recension.) The conclusion is irresistible, that, at any rate about the tenth century A. D., the Southern Recension held the field as the more authentic and reliable version of the Māhabhārata. Indeed, that the Southern Recension was the only recension available before the 10th century A. D. seems to be far more probable than otherwise.
Utgikar, in his valuable introduction to the tentative edition of the Virātaparvan issued by B.O.R. I. as early as 1923, has already referred to the outstanding feature of the Southern Recension in that it is closely allied to the Javanese Recension of the Mahābhārata which was constituted in 996 A. D. A comparison of the Southern Recension with Juynboll’s famous edition of the Javanese Recension will bear this out more fully.
Besides, a critical comparison of the Mahābhārata so far published by B. O. R. I. (1-5 fascicules) with the Southern Recension already published by us, will also reveal the over whelming correspondence of the Southern Recension with the Kāsmir manuscripts on which the constituted Text of the Poona Edition is mainly based.
INTRODUCTION
The fact that the Southern Recension, whichhad already been definitely fixed by Nannaya as early as the 11th century A.D., finds its counterparts in Greater India, in far-off Java as well as in distant Kashmir, goes a long way indeed to substantiate our claim that, verily, the Southern Recension is the more authentic and reliable version and perhaps the only Recension that was current in India before the 9th century A. D.
How then are we to reconcile the differences in bulk of the Southern Recension, which comes up close on 100,000 stanzas, and the Northern Recension, which does not exceed 86,000 stanzas, if the Bombay Edition of the Text with Nilakantha’s Bhāvadipa is taken as the standard representative of the Northern Recension? It has been the practice to assume till now that the Northern Recension is generally the more reliable text and that the Southern Recension has been subjected to a large variety of interpolations,—thanks to the imaginative and inventive skill of the Southern redactors—to such an extent that its present bulk comes close upon 100,000 stanzas. We have already remarked that the bulk of the Southern Recension had already been fixed round 100,000 stanzas even in the 11th century A.D., so that not much room was left for Southern redactors to have their free play after that
INTRODUCTION
date and we have also affirmed that the general nature of the Javanese Recension which must have left India two or three centuries earlier, if not still earlier, supports in general the main tendencies of the Southern Recension. May it not be possible, therefore, that the Northern Recension, whose representatives are found all over Middle India in greater numbers, represents a mutilated and hastily put together composition of the Middle Indian Redactors, who could not lay their hands on all manuscripts of the Mahābhārata and being perforce obliged to make the best of a bad bargain, were therefore able to get at only about 86,000 stanzas and not at the full Mahābharāta? Indeed, this seems to be quite probable as we know that, on and after the 10th century A. D., Northern, Western, Middle and Eastern India were all successively subject to a large number of predatory invasions of varying intensity, that Hindu life, with all its religious and spiritual moorings, was certainly not blessed with either the necessary safety or enthusiastic encouragement in these lands till very recently. Nilakantha, who wrote his famous Bhavadipa about the 16th Century A.D., had therefore to toil under circumstances which could not have vouchsafed to him the best of conditions, or even all the help in manuscript material that would have
INTRODUCTION
been essential for his huge undertaking. Even Nilakaṇṭha’s work is pronounced by Utgikar to be based on ‘inferior and interpolated texts’ and it is interesting to note that the Southern Recension, as opposed to the Northern, which after Nilakantha’s time got itself stereotyped, being mainly based on his own text, is really found unmutilated in just those regions where the political conditions were more calm and undisturbed, to wit, Kās’mir in the extreme north and the Cola and Pāndya kingdoms in the extreme south.
We are, therefore, of opinion that it is quite probable that the Southern Recension is really the more ancient and authentic version of the Mahā. bhārata and, probably, that it was the only Recension current in India prior to the 9th century A. D.
In so far as the Ādiparvan is concerned, we are able to point out six distinguishing marks as peculiarly characteristic of the Southern Recension. These are:—
(1) The complete omission in the Southern Recension of any reference to Ganes’a being suggested by Brahma and invoked by Vyāsa to be his scribe in the first chapter.
(2) The complete omission in the Southern Recension of any reference, soon after the above episode, to the tradition of the Mahā
INTRODUCTION
bhārata having been composed by Vyasa originally in sixty lakhs of stanzas out of which one lakh of stanzas alone was given out to the world of mortals and even that only indirectly through the mouth of Vaisampāyana.
(3) The enumeration of the number of stanzas and chapters in each of the eighteen parvans, as narrated in the second chapter of the Southern Recension, varies widely from that given out in the Northern Recension.
(4) The transposition of the Yayāti and s’akuntala episodes, which in the Southern Recension follows the normal and chronological order, whereas in the Northern Recension, S’akuntala precedes the Yayāti episode.
(5) The complete omission in the Northern Recension of the Nālāyaniyopākhyāna, as narrated in the 189th chapter in the Southern Recension.
(6) The omission in the Northern Recension of the incidents narrated in chapters 207, 208 and 209 (1–331₂) of the Southern Recension.
NOTE—Items 1-3 find further corroboration in the extracts of the India Office Manuscripts published in the Indian Antiquary (1898) by Prof. Winternitz.)
————
Mahabharata Text-Tradition.
It has come to be the fashion to consider the Mahābhārata, as we have it now, to be an inflated and interpolated one and to surmise that Vyasa’s original Mahābhārata should have been far more compendious and that in any case it could not have exceeded 24,000 stanzas, according to some scholars like Mr. C. V. Vaidya, and only 8,800, according to some others, like Macdonell, etc. In the introduction to Volume I, we have already pointed out the source whence arose this kind of theorising. It is the obviously interpolated northern intruder—the naive Brahma-Gaņes’a episode that has, in the main, been responsible for the above conclusions arrived at by Messrs. Vaidya and Macdonell.
The internal evidence available in the Mahābharata itself gives us all that is necessary to form a complete account of the Text Tradition of the Mahābhārata. Krisna-Dvaipayana Vyasa is the original author of the Mahābhārata. We learn that he taught it to his pupils, including Vais’ampāyana and Romaharṣaṇa’s. Vaisampãyana again narrated the story to Janamejaya during his serpent-sacrifice. Romaharşana’s, son Sūta or Sauti or Ugras’ravas, as he is variously called, narrated the same to the
assembled ascetics and Saunaka, at Naimis a forest even as he heard it at Janamejaya’s sacrifice.
The story of the Mahābhārata, then, is narrated thrice over, first by Vyāsa, then by Vais’ampayana and again by Suta. We have already said that Sūta’s father Romaharşana and Vaisampayāna were contemporaries, both of them being pupils of Vyāsa. All the three narrations, therefore, should have taken place within a very short interval of one another, as Sūta is not far removed in point of time from Vyāsa himself Besides, the occasion of Sūta’s narration is very soon after his return from Janamejaya’s sacrifice, where he had actually heard the story from the lips of Vaisampayana. Vais’ampāyana’s narration of the story to Janamejaya could not also have been after the expiry of a considerable time from his hearing it from Vyāsa, as Vyāsa could have set himself to compose the work only after the Svargārohana of the Pāndavas, before which Pariksit, the father of Janamejaya and the grandson of Arjuna, had already been installed as Emperor. Parikşit reigned only for thirty-six years and died in his sixtieth year, when Janamejaya was too young to be invested with direct control, which was, therefore, vested in his ministers. Vyasa, who is always reckoned to be a long-lived sage, was actually present during Vais’ampāyana’s
narration of the story to Janamejaya. Indeed, Janamejaya asked Vyāsa himself to narrate the story whenVyāsa ordered his pupil Vais’ampāyana to narrate the same. Süta’s narration was immediately on the conclusion of the serpent-sacrifice of Janamejaya. Thus, the text-tradition of the Mahābhārata resolves itself into a complete whole during the life-time of the original composer, Vyāsa himself.
Nobody contends that there has been any serious overhauling of the work since Sūta’s time. We are, therefore, of opinion that the text of the Mahābhārata as we have it now, according to Sūta’s final narration, was substantially the same as was originally composed by Vyāsa. the differences, though only very slight, being the additional connecting links supplied within the Ādiparvan itself to facilitate the narration during Sūta’s time who naturally enough refers to the point from which Vais’ampāyana began and adds also how Vyāsa came to compose the Mahābhārata.
In Ādi—chapter I—Stanza 54, Sūta refers to three kinds of beginnings then in vogue regarding the Mahābhārata proper. Some preferred to begin it with मन्वादि, others with आस्तीकादिand yet others with उपरिचरादि. This reference by Sūta clearly indicates the development of the text-tradition
INTRODUCTION
even during his own time. The beginnings of the Mahābhārata with उपरिचरोपाख्यान (chapter 53) should have been the starting point of the story proper by Vyāsa himself. In chapter 49, we learn from stanza 6, of the desire of Śaunaka to hear the Mahābhārata as was narrated to Janamejaya at his serpent-sacrifice. Stanzas 28–30 deal with Janamejaya’s request to Vyasa and stanzas 31-33 tell us how Vaisampayana was ordered by Vyāsa to narrate the same. Chapter 50 opens with Vais’ampayāna’s statement undertaking to narrate the story and gives in Vaisampāyana’s words the summary of the Mahabhārata in about fifty stanzas. Chapter 51 opens with a request from Janamajaya to narrate the story in greater detail to which Vaisampāyana replies by way of prologue to his main narration, with a statement regarding the bulk of the Mahabharata which he states to be 100,000 stanzas, computing the Mahabharata always along with the Upakhyanas, 2,000 chapters and 100 sub-sections. Vaisampayana adds that these were again recast by the sage Vyasa himself into 18 parvans or main sections (stanzas 13-15). He winds up the adhyaya with a statement regarding the excellence of the Mahabharata judged by various standards, adding that the name of Vyāsa’s work which was originally called Jaya or the victory—(giver) is Mahabh^(a)rata, because herein are
narrated the illustrious life of the Bhāratas—cf. “भारतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते” (stanza
52)In chapter 52, Vais’ampāyana narrates the ancestry of Janamejaya evidently as an act of courtly grace and starts off in the 53rd Chapter with the main narrative beginning from the ancestry of Vyāsa, his own guru, with the words राजोपरिचरो नाम(Adi–53–1) etc. Thus Vaišampāyana’s version of the Mahabharata really begins from the 53rd chapter, with chapters 50–52 as prologue. As a matter of fact, Sūta has very little to do with the text tradition of the Mahabharata from the 50th chapter of the Adiparvan onwards, and what is more, he does not usually occur at all as a direct spokesman after this stage, the main narrative being carried on as a dialogue between Janamejaya and Vaisampayana. Suta’s business then is to introduce Vyāsa’s Mahābhārata to his hearers; and this he does in chapters 1 to 49 of the Ādi–Parvan.
Sūta’s narration of the story begins from the first adhyāya itself when he meets the assembled ascetics in the Naimisa forest, who request him to narrate his travels, whereupon he starts off by saying that he was just returning from Janamejaya’s serpent-sacrifice where he had heard the many, great, illuminating and purifying stories narrated by Vai–
s’ampāyana even as was told before by Vyāsa himself. In this chapter, Sūta also gives details of how Vyasa came to compose the Mahābharata, how it was composed in 100,000, stanzas, including the Upakhyānas, how the Mahābhārata proper could be computed to be 24,000 stanzas, if the Upākhyānas are not counted and how he also made a summary chapter of 150 stanzas (see stanza 661). Brahmā now comes on the scene and blesses Vyāsa and his undertaking (cf. stanza 69). Brahmā also refers to the fact that the beginning of the Mahābhārata is the Sangrahādhyāya i.e. the Parvasangrahādhyaya or chapter II of our text (cf. stanza 90½). Sūta then introduces the famous tree metaphor, prefacing it with the remark that Dvaipāyana also composed the Anukramanikādhyāya (stanza-97½), the essence of all the parvans, which he first taught his own son Suka and to worthy disciples, including Vaisampayana who narrated it to Janamejaya, the son of Parikṣit (stanza 100). From stanza 101 to 235 of the first chapter is a running summary of the main incidents of the Mahabharata which together with stanzas 73.94 will roughly constitute the 150 stanzas of the Anukramanikā–dhyaya referred to by Sūta as Vyāsa’s work in stanza 66½. Thus we have the authority of Sūta himself that about 150 stanzas of the first chapter are actually Vyāsa’s; and we have also the statement of Brahmā
that from the Parvasangrahādhyāya onwards was Vyāsa’s composition also, including the Pauloma and Āstika parvans, but omitting the Pauşya (cf. stanza 90½). The third chapter of the Adi-parvan, the Pausyaparvan, is a prologue to the Mahābhārata narrative proper, as it begins with Janamejaya’s first Sattra and the incidents that led to its temporary cessation, ending with the anger of Janamejaya being roused when he heard how his innocent father had been bitten to death by the vile Takṣaka. Evidently, here ends the first day’s narration of the story by Sūta.
For, in the next chapter, Chapter IV, śaunaka personally welcomes Sūta, who, naturally enough to please him, begins afresh with the narration of the ancestry of S’aunaka ending with the eighth chapter. In the ninth chapter, S’aunaka takes up the narrative from the point where it was left off at the end of the third chapter and asks Sūta about Janamejaya’s Sarpasattra and the interference of Astika thereat. As the narrative is kept up in an unbroken manner from now till we come to the Upari–caropākhyána in the fifty-third chapter, we have also the tradition that the Mahābhārata begins from the Astikopakhyāna as आस्तीकादि तथाऽपरे in stanza 56 of the first chapter. Suta’s own narration of the story from the first chapter onwards, wherein he
INTRODUCTION
refers to the first creation, Manu, etc., should therefore be naturally taken to represent the begining of the Mahābhārata as मन्वादि.
Thus, all the three versions, मन्वादि, आस्तीकादिand उपरिचरादि are quite intelligible beginnings of the Mahabharata, as these are intended to indicate the distinct parts into which the preliminary chapters of the Ādi-parvan fall. It should also be remembered that, whereas three kinds of beginnings of the Mahābharata are referred to by Sūta, both Sūta and Vais’ampayana are quite agreed that the conclusion of Mahabharata is with the Svargārohanaparvan.
It would thus be clear that, from the Uparicaravasu’s Upākhyana Ādi–chapter 53) to the end of the Svargārohanaparvan, the text that we have is unmistakably the composition of Vyāsa himself, chapters 50 to 52 being the link supplied by Vaisampāyana, and chapters 1 to 49 being the first links supplied by Suta himself. It is also essential to assume that, though chapters 1 to 52 might owe their origir. directly to the workmanship of Sūta and Vaisampayana, the main events narrated therein and the mode of narration should have had the full approval of Vyāsa himself, as it would indeed be sheer impertinence to think of pupils editing their master’s text during his life without his full per-
INTRODUCTION
mission and approval. Indeed, the genesis of the Mahābhārata, how Vyāsa came to compose it and how he accomplished the same, are all referred to in great detail by Sūta in the first and second chapters, which should naturally have been part of the nucleus of the Mahābhārata for Vaisampāyana too, who could have learnt it only from Vyäsa’s lips.
Even if meticulously critical scholars could allow themselves to give the title of Mahābhārata only to the portion connected with Vyasa, directly beginning from the fiftythird chapter, the total length of the Mahabharāta will suffer only by a negligible quantity.
This cannot, therefore, vitiate the claim that the Mahābhārata is usually reputed to consist of 100,000 stanzas. Indeed, the title—Mahābhārata–was already accorded to it even during the times of Vaisampāyana and Sūta. Vais’ampāyana explains the title as (chapter 51, stanza 52½) भारतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते and Suta explains it as (chapter II, stan za 254½) महत्वाद्भारवत्वाच्च महाभारतमुच्यते, according to some readings, and महत्वाद्भारतत्वाच्च महाभारतमुच्यते, according to some other readings. We need hardly add that Vaisampāyana’s explanation is on the whole more dignified, and full of real import.
The contention, therefore, that Bhārata was the original title of Vyāsa’s work when it consisted only
INTRODUCTION
of 24,000 stanzas or far less still and that the appellation Mahābhārata was applied to the epic only after it had grown up to well nigh 100,000 stanzas is thoroughly untenable. Equally untenable also becomes the theory that the original Mahābhārata was at any time devoid of all Upākhyānas when it consisted of 24,000 stanzas and that it came to be 100,000 stanzas only after all the Upākhyānas had been later on interpolated into the text. For, to think of the Mahābhārata without its Upākhyānas is to rob the epic of all its value as an epic. The stanza in question refers only to the two kinds of computation of the bulk of the Mahābhārata by dividing it into the story proper and the Upākhyānas and not to the plausibility of the kernel ever having existed as a separate entity without the Upakhyānas at all. And we have already shown how the whole of Mahābhārata, as we have it now, from chapter 53 of the Adi-parvan to the end of the eighteenth parvan, is completely the work of a single author. Vyāsa himself, and how in fact Vyasa set himself to compose the work only after the incidents narrated in the last of the Parvans had taken place. Thoroughly untenable also is the suggestion put forward by Mr. C. V. Vaidya in his latest work1 that Vyāsa
composed the work soon after the Bhārata war in 3102 B. C., that Vais’ampāyana’s redaction should have been about 1,400—1,200 B.C., that Sūta’s narration in the Naimis’a forest must have been about 250 B.C., and that Vais’ampāyana and Sūta above referred to are ‘fictions invented for magnifying the importance of the work.’
We would rather accept the existing tradition that makes Vaisampāyana a direct pupil of Vyása, and Sūta a son of Vaisampayāna’s contemporary, Romaharṣaṇa, than indulge in super–criticism which tries to set at naught the internal evidence of the epic and the current tradition.
It will, therefore, be clear that the main text–tradition of the Mahābhārata is one that has been preserved with remarkable accuracy and that the whole work as we have it now in 18 Parvans is the work of a single author, Vyāsa, though it may be permissible to assume that some of the preliminary chapters of the Ādi-parvan are in their very nature connecting links supplied by Vais’ampāyana and Suta to suit the occasion when each in his turn was called upon to narrate the story.
Thus, from the available internal evidences supported by external evidences, notably from the Javanese and Kasmiri recensions and also from the testimonies of Nannayya and of Dion Chryso-
INTRODUCTION
stum, who lived long before him, we are driven to the irresistible conclusion that the Mahābhārata text-tradition, as we have it now in the Southern Recension, is quite authentic and reliable, that the final redaction of the story from the beginning of the first chapter as narrated by Sūta is equally trustworthy and that the extent and scope of the Mahābhārata even during Sūta’s time consisted of eighteen main parvans with one hundred sub-parvans, divided into two thousand chapters and comprising one hundred thousand stanzas. A truly scientific and historical reconstruction of the text should, therefore, lead us to constitute the text to its original dimensions and not to cast off or artificially reduce its size under the mistaken notion that the Mahābhārata, to be Vyāsa’s, should necessarily be considerably short of 100,000 rather than near 100,000, stanzas.
————
In the preparation of this volume for the press all the five manuscripts described in pp. XIV-XV of the Introduction to the first volume were utilised in full. अ continues to represent the principal text printed, and क,ख,गand घhave been utilised for giving additional readings, etc. One more manuscriptक has also been utilised for further readings, etc. from pp. 1348. This manuscript belongs to Mr. Krishnaswami Sastrigal, Sub-Registrar, Tanjore. Its description is as follows:—
ङ. Substance—palm-leaf; Size—171 x 2¾ inches; Leaves—231; Lines—13 to a page; Script— Grantha; Ādiparvan complete; Date of transcription—the second day of the Karthigai month of Kollam year 975, corresponding to the 14th November 1799. A. D.
With the issue of the second volume, the Adi Parvan is complete. It will be noticed that, according to our critical edition, the total number of chapters in the Adiparvan is 218—the figure given in the Parvasangrahādhyāya of this edition, and which is generally agreed to by all manuscripts representative of the Southern Recension (see pp.
XVIII of the introduction to the first volume). The total number of stanzas in the Ādiparvan in all these 218 chapters, according to our critical edition, comes to 9984½which is half a stanza more. than what is enumerated for the Ādiparvan by Nannaya, the great Telugu Poet (in his Andhra Bhāratamu pp. 7-35 prose) who flourished about 1022 A. D.. Nannaya’s enumeration of the number of stanzas in each of the Parvans of the Mahabhārata is the earliest direct external evidence we have so far, among the manuscripts and printed material available for the Mahabharata. In all such enumerations, the usual practice seems to be to leave out prose passages from all calculation. We have, therefore, indicated at the end of each of the chapters, the number of stanzas contained therein separately from the number of prose passages in the same, if any.
In his editorial note prefixed to the third fascicule of the Aliparvan, Dr. Sukthankar has already called attention to the enumeration of stanzas in this Parvan as varying from 7,984 to 10,984 and stated that he prefers the figure 7,984 as it represents the Kasmiri version and is also the shortest version
of the Parvan hitherto known. The majority of manuscripts usually state 8,884 stanzas to be thelength of the Adiparvan though Nannaya has definitely stated 9,984 stanzas to be the extent of this Parvan. It would now be clear why we chose for our principal text of the Southern Recension अ kosa; for, therein the length of the Ādiparvan is said to be 9,884 stanzas or one hundred short of what Nannaya has said. Indeed, this shortage by one hundred stanzas is just the additional portion that we have added on to the principal text in editing the same in order to fill up some easily discernible lacunae in the manuscript itself.
In the footnote to pp. 1412, we have already indicated how we had to restore the text to the extent of 70, stanzas, which together with the restoration in other places of stanzas ranging from a half to four or five which we had added to the principal text while editing the same will just account for the 100 stanzas being found short according to the narration of the अ-कोशfrom the figure given by Nannaya. In the last sheet attached to one of the manuscripts in the Madras Government Oriental Manuscripts Library (Vide Descriptive Catalogue No. 1916), the Adiparvan is stated to contain 9,984 stanzas. One of the Kāsmiri version manuscripts collated by
INTRODUCTION
Dr. Sukthankar—K 6, also agrees with Nannaya in giving the length of the Ādiparvan as 9,984 stanzas. We may be permitted to add that, according to our critical edition of the Southern Recension, the result we have obtained is approximately the same as Nannaya’s and, therefore, justfies Nannaya’s recitation as certainly authoritative at any rate in so far as the Southern Recension is concerned.
A careful study of the Adiparvan as issued by us in comparison with Dr. Sukthankar’s edition is certainly called for, if only to assess critically the large and small additions and omissions that are detectable in one or the other Editions. We defer our remarks on this aspect till the completion of the Ādiparvan by the Bhandarkar Institute. But we must not omit to call attention to one or two points arising from the work so far published.
In pp. 574 of his Edition (Fascicule 5), in trying to vindicate the superiority of the (Kāsmiri) S’ārada version, Dr. Sukthankar states that “all the remaining versions are not only heavily interpolated but also *indiscriminately conflated” * (italics are not ours), a conclusion he has arrived at on the omission. of Kaņinkanīti not only in the S’aradă recension but also in Kşemendra’s Bharatamañjari, in the Javanese version and in the Telugu adaptations by Nannaya Bhatta, etc. There are only four printed editions of Nannaya Bhaṭṭa’s work so far known to us. In all these, and in all the available manuscripts in important libraries in Madras, we have been able to obtain definite and unmistakable evidence of the inclusion of the reference to Kaninkaniti in the
INTRODUCTION
exact place in which it occurs in the printed edition of the Southern Recension. A reference to stanza 101 in pp. 158 of Nannaya’s Bharata (Vol. I printed by Vavilla Ramswami Sastrulu & Sons, Madras) will bear out the contention that Nannaya was quite familiar with the imparting of the niti by Kaninka to Dhṛtarāstra. Now, we come to the most difficult problem of our Mahābhārata Text criticism. Here is a writer of definite date (1022 A. D.) whose task is only to epitomise the Mahabharata and who refers to an incident in unmistakable words. Its omission by later writers cannot provemuch, except perhaps that their versions are mutilated. Its omission by earlier hands certainly needs explanation. The only evidence that needs to be explained is that of the Javanese version. Certainly, the Javanese version cannot lay claim to be a thoroughly complete and full version of the Original Mahābhārata. It must needs be also only an abridgement and adaptation though it may have branched off from the parent stem two or three centuries earlier than Nannaya. An inclusion in the Javanese version, if omitted in any Indian Recension by later scholiasts may point to some defect in the latter, but not an omission in an earlier version which is prima facie only an abridgement and an adaptation. Judged by these standards, we are afraid that the omission
of Kaninkaniti in all the manuscripts and printed material in India; which are subsequent to Nannaya’s time, can only prove the mutilated nature of our manuscript–tradition, rather than make Nannaya’s and other versions that include Kaninkaniti to be either indiscriminately inflated or otherwise untrustworthy.
(PRESIDENCY COLLEGE, ) P. P. S. SASTRI.
MADRAS.
1-11-1931.
॥ श्रीरस्तु ॥
महाभारतस्य आदिपर्वणि द्वितीयभागः
तत्र
॥ विषयानुक्रमणिका॥
<MISSING_FIG href="../../../books_images/U-IMG-1701366789Screenshot2023-11-30232232222222121.png"/>
जतुगृहदाहपर्व
[TABLE]
| युधिष्ठिरेण सान्त्वनेन पौराणां निवर्तनम् |
| विदुरेण म्लेच्छभाषया युधिष्ठिराय जतुगृहान्मोचनोपायकथनम् |
| कुन्त्या विदुरोक्तम्लेच्छभाषार्थज्ञानाय प्रश्नः |
| युधिष्ठिरेण कुन्त्यैम्लेच्छभाषार्थस्य सूक्ष्मतया कथनम् |
| पाण्डवानां वारणावतगमनम् तद्दिनकथनञ्च |
| पाण्डवानां वारणावतजनप्रत्युद्गमनम् |
| पौरैः पाण्डवानां स्वस्वगृहेषु सत्कारः |
| पाण्डवानां जतुगृहप्रवेशः |
| भीमं प्रति युधिष्टिरेण वेश्मनस्तस्याग्नेयत्वप्रतिपादनम् |
| भीमेन छन्नगमनाय सुरङ्गाकरणोपदेशः |
| विदुरप्रहितस्य खनकस्य पाण्डवसमीपेम्लेच्छभाषास्मारणेन किं हितं कार्यमिति प्रश्नः |
| युधिष्टिरेण आग्नेयादस्माद्वेश्मनः निर्गमनोपायकरणचोदनम् |
| खनकेन परिखाव्याजेन सुरङ्गाकरणम् |
| युधिष्ठिरेण पुरोचनहर्षं ज्ञात्वा जतुगृहमादीप्य पुरोचनमपि विनाश्य अविदितपलायनमेव कार्यमिति भ्रातृभ्यः कथनम् |
| कुन्त्या रात्रौअन्नादिना ब्राह्मणभोजनम् |
| पञ्चपुत्राया निपाद्या रात्रौजतुगृहे स्नापः |
| भीमेन पूर्वं सुरङ्गाशोधनेन कुन्तीयुधिष्ठिरादीनां तत्रप्रवेशनम् |
| भीमेन पुरोचनसमीपे जातुषागारादीपनं तस्य ततो निर्गमनञ्च |
| पौराणामागमनं, तैः धृतराष्ट्रपुरोचननिन्दा |
| भीमेन कुन्त्यादीनादाय अविदितं वनगमनम् |
| पाण्डवानां दाहं निश्चित्य पौरैः धृतराष्ट्राय दूतमुखेन पाण्डववृत्तान्तनिवेदनम् |
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
| बकभीमयोर्युद्धम् | |
| बकस्य भीमेन वधः | |
| बकवधानन्तरं समागतानां तत्परिवाराणां भीमेन समयकरणम् | |
| बकशरीरं नगरद्वारदेशे निधाय ब्राह्मणगृहमागत्य भीमेन कुन्त्यादीन् प्रति बकवृत्तान्त कथनम् | |
| मृतबकदर्शनार्थं पौराणां गमनम् | |
| बकवधेन पौराणां भीमसेवनम् | |
| चैत्ररथपर्व | |
| ब्राह्मणगृहे प्रतिश्रयार्थमागतस्य कस्यचिद्ब्राह्मणस्य मुखात् पाण्डवानां द्रोपदी- स्वयंवरश्रवणम् | |
| पाण्डवकृतधृष्टद्युम्नद्रौपदीसम्भवप्रश्नस्य ब्राह्मणेनोतरकथनम् | |
| पाण्डवानां जतुगृहे पुरोचनद्वारा दुर्योधनेन दाहः कारित इति जनैर्द्रुपदायावेदितमिति ब्राह्मणेन पाण्डवेभ्यः कथनम् | |
| पाण्डवा न विनश्येयुरिति द्रुपदपुरोहितेन द्रुपदाय द्रौपदीस्वयंवरः कार्य इत्यावेदनम् | |
| पाञ्चालराजेन द्रुपदेन नगरे द्रौपदीस्वयंवरोद्धोषण्म् | |
| ब्राह्मणेन कुन्त्यै भगवदिच्छया कदाचित् तव पुत्रा अपिद्रौपद्या वृता भवेयुरिति कथनम् | |
| पाण्डवानां द्रुपदनगरप्रस्थानम् | |
| पाण्डवेभ्यः मध्येमार्गं व्यासेनागत्य द्रौपदीपूर्ववृत्तान्तकथनपूर्वकं द्रौपदी भवतां पत्नी भविष्यतीति कथनम् | |
| पाञ्चालनगरं गच्छतां पाण्डवानां मार्गे ब्राह्मणसंवाद | |
| पाण्डवानामर्धरात्रे गङ्गातीरगमनम् | |
| गङ्गायां स्त्रीभिस्सह जलक्रीडां कुर्वता अङ्गारवर्णनाम्ना गन्धर्वेण सहार्जुनस्य युद्धम् |
| आग्नेयास्त्रेण दग्धाद्रथादधःपतितस्याङ्गारवर्णनाम्नो गन्धर्वस्यार्जुनेन ग्रहणम् |
| गन्धर्वपत्न्या प्रार्थितस्य युधिष्ठिरस्याज्ञया गन्धर्व मोचनम् |
| अङ्गारवर्णप्रार्थनया आग्नेयास्त्रपरिवर्तनेन तस्माद्गान्धर्वास्त्रस्यार्जुनेन ग्रहणानुमोदनम् |
| अङ्गारवर्णनाम्ना गन्धर्वेण पाण्डवानां पुरोहितसम्पादनोपदेशः |
| तपत्यास्सूर्यकन्याया उपाख्यानम् |
| तपतीं स्वकन्यां स्वभक्ताय संवरणाय दातुं सवितुर्निश्चयः |
| संवरणस्थ मृगयार्थं गमनेन गिरौ तपतीदर्शनेन कामोत्पत्तिः |
| संवरणे राजनि तपत्या सह भाषितुं प्रवृत्ते तस्या अन्तर्धानम् |
| संवरणं भूमौ निपतितं दृष्ट्वा तत्समीपं प्रति तपत्या आगमनम् |
| तपतीसंवरणयोस्संवादः |
| संवरणस्य तपत्यां मोहाद्भूमौ पुनः पतनम् |
| संवरणस्यामात्येनोत्थाप्याश्वसनम् |
| संवरणस्य सूर्योपासनकाले वसिष्टस्मरणम् |
| संवरणाभिप्रायं ज्ञातवता वसिष्टेन सूर्यसमीपगमनम् |
| वसिष्टेन सूर्यस्तुतिकरणम् |
| वसिष्टेन संवरणार्थे सूर्यं प्रति तपतीवरणम् |
| वसिष्टेन संवरणार्थ सूर्येण दत्तया तपत्या सह संवरण समीपं प्रत्यागमनम् |
| वसिष्ठाभ्यनुज्ञया तपत्या सह संवरणस्य द्वादशवत्सर पर्यन्तं गिरौ विहारः |
| संवरणस्य राज्येऽभावेन अनावृष्टिः |
| वसिष्टेन संवरणस्य स्वराष्ट्रप्रापणम् |
| संवरणस्य तपत्यासह स्वपुरगमनेन वर्षेण सस्याद्युद्गमः |
| गन्धर्वेण अङ्गारवर्णनाम्ना चित्ररथेन अर्जुनायवसिष्ठमाहात्म्यकथनपूर्वकं पाण्डवानां पुरोहितसङ्ग्रहणोपदेशः |
| विश्वामित्रस्य मृगयाप्रसङ्गेन वसिष्ठाश्रमगमनम् |
| विश्वामित्रस्य सपरिवारस्य वसिष्टेनातिथिसत्कारः |
| विश्वामित्रेण वसिष्टधेनुयाचनम् |
| वसिष्ठविश्वामित्रयोर्धेनुनिमित्तं विवादः |
| विश्वामित्रस्य पराजयः |
| विश्वामित्रस्य तपसा ब्राह्मणत्वप्राप्तिः |
| कल्माषपादराज्जोपाख्यानम् |
| कल्माषपादं प्रति वसिष्टपुत्रेण शक्तिना शापदानम् |
| कल्माषपादशरीरे किङ्करनामकराक्षसस्यविश्वामित्राज्ञया प्रवेशः. |
| कल्माषपादेन ब्राह्मणाय क्षुधिताय निशि नरमांसं वा आनीय दातव्यमिति सूदस्याज्ञा |
| कल्माषपादस्य सूदद्वारा नरमांसदानेन क्रुद्वेन ब्राह्मणेन शापदानम् |
| कल्माषपादेन रक्षसाऽऽविष्टेन वसिष्टपुत्रस्य शक्तेर्हननं, भक्षण च |
| कल्माषपादेन अन्येषामपि वसिष्टपुत्राणां हननम् |
| पुत्रशोकेन वसिष्टस्य प्राणत्यागार्थमनेकधा प्रयतनम् |
| वसिष्टस्य पुनर्गङ्गापतनादिना प्राणत्यागासम्भवेन आश्रमं प्रत्यागमनम् |
| शक्तिभार्यामदृश्यन्तीनाम्नी गर्भवतीं ज्ञात्वा वसिष्ठस्यआत्मघातान्निवर्तनम् |
| कल्माषपादस्य वसिष्टादृश्यन्त्योर्भक्षणाय अभिद्रवणम् |
| कल्माषपादस्य वसिष्टेन शापान्मोक्षणम् |
[TABLE]
| कल्माषपादेन शक्तिशापाद्राक्षसाविष्टेन वने मिथुनत्वाय सङ्गतयोः ब्राह्मणयोर्मध्ये पुंसो भक्षणम् |
| कल्माषपादस्य ब्राह्मण्या शापः |
| कल्माषपादेन ब्राह्मणीप्रसादनेन तव भार्या वसिष्टेन सङ्गस्य वंशकरं पुत्रं जनयिष्यतीति वरदानम् |
| कल्माषपादस्य वसिष्टेन शापे मोचिते तत्पत्न्या सम्भोगोद्योगे ब्राह्मणीशापस्मारणेन राज्ञा स्वभार्यायां वसिष्ठनियोजनम् |
| अर्जुनेनानुरूपपुरोहितसम्पादनं पृष्टेन गन्धर्वेण धौम्यवरणाभ्यनुज्ञा |
| गन्धर्वायार्जुनेनाग्नेयास्त्रदानम् |
| धौम्यस्य उत्चकतीर्थे पाण्डवैः पौरोहित्याय वरणम्… |
| स्वयंवरपर्व |
| द्वोपदीस्वयंवरं शृण्वतां राज्ञां पाण्डवानाञ्च द्रुपदपुर प्रवेशनम् |
| धृष्टद्युम्नेन लक्ष्यवेधपणकथनम् |
| द्रोपदीं प्रति घृष्टद्युम्नेन स्वयंवरं प्रत्यागतानां राज्ञां नामकथनम् |
| पाण्डवान् ब्राह्मणमध्यन्थान् विज्ञाय श्रीकृष्णेन बलरामाय कथनम् |
| राज्ञां केषाञ्चिद्धनुर्दर्शनेन धनुःपुरणे नैराश्यम् |
| शिशुपालादीनां धनुःपूरणे भङ्गः |
| अर्जुनस्य धनुःपूरणेऽपेक्षः |
| धनुरारोपणायोत्थितमर्जुनं प्रति ब्राह्मणानां शुभाशंसनम् |
| अर्जुनेन धनुरारोपणपूर्वकं लक्ष्यवेधः |
| द्रौपद्या अर्जुनकण्ठे मालाप्रक्षेपः |
| राजसु क्रोधाद् द्रुपदहननार्थमागतेषु राज्ञां सम्मुखे भीमार्जनयोस्सज्जीभूय स्थितयोस्सतोः कृष्णबलरामयोस्संवादः |
| अर्जुनेन स्वयंवरं कर्णपराजयः |
| भीमेन शल्यपराजयः |
| युधिष्टिरेण दुर्योधनपराजयः |
| पाण्डवैरन्येषाञ्च राज्ञां पराजयः |
| राजभिः पुनर्युद्धाय निश्चये कृते श्रीकृष्णेन युद्धनिवारणेन राज्ञां स्वस्वालयगमनम् |
| द्रौपद्या सह भीमार्जुनयोः कुलालगृहप्रवेशः |
| भीमार्जुनाभ्यां कुन्त्यैद्रौपद्याःभिक्षेत्यावेदने कुन्त्या पञ्चानां सहभोजनानुज्ञा |
| कुन्त्यां पश्चाद्द्रोपदीदर्शनेन चिन्तान्वितायां युधिष्ठिरार्जुनयोस्संवादः |
| द्वैपायनवचनस्मरणेन पञ्चानां द्रौपदी भार्येति त युधिष्टिरनिश्चयः |
| जनमेजयेन कृष्णस्य कार्मुकानारोपणे कारणे पृष्ठे पाण्डवार्थमिति वैशम्पायनस्योत्तरम् |
| कुलालशालां प्रति श्रीकृष्णस्यागमनम् |
| पाण्डवावासे धृष्टद्युम्नस्य निलीयावस्थानम् |
| भीमाद्यानीतस्य भैक्षस्य कुन्त्याज्ञया द्रौपद्या परिवेषणम् |
| पाण्डववृत्तान्तं सर्वं ज्ञात्वा धृष्टद्युम्नस्य प्रतिनिवर्तनम् |
| द्रुपदेन धृष्टद्युम्नं प्रति द्रौपदी केन हृतेति प्रश्नः |
| वैवाहिकपर्व |
| धृष्टद्युम्नेन भीमार्जुनाभ्यां द्रौपदी हृतेति कथनम् |
| द्रुपदेन तत्त्वविवित्सया पाण्डवान् प्रति पुरोहितप्रेषणम् |
| द्रुपदपुरोहितेन युधिष्टिरं प्रति जातिकुलादिप्रश्नः |
| युधिष्ठिरेण द्रुपदपुरोहितं प्रति जातिकुलादिप्रश्नो न कर्तुं युक्त इति कथनम् |
| पाण्डवानां द्रुपदप्रहितदूतोक्त्या कुन्त्या सह द्रुपदगृहगमनम् |
| द्रुपदेन पाण्डवपरीक्षणार्थमनेकविधवस्तुसम्पादनम् |
| द्रौपद्या सह कुन्त्या अन्तःपुरप्रवेशः |
| पाण्डवानां भोजनानन्तरं साङ्ग्रामिकवस्तुपूर्णप्रदेशे प्रवेशः |
| द्रुपदप्रश्ने युधिष्टिरेण स्वेषां पाण्डवत्वकथनम् |
| द्रौपद्याः पञ्चपत्नीत्वे द्रुपदस्य विवादः |
| व्यासागमनम् |
| एकस्याः बहुभार्यात्वे शङ्कमानान् द्रुपदादीन् प्रति व्यासेन स्वस्वाभिप्रायकथनानुज्ञा |
| द्रुपदादिभिः स्वस्वमते कथिते व्यासेनास्य विवाहस्य धर्म्यत्वकथनम् |
| नालायन्या उपाख्यानम् |
| नालायन्या मौद्गल्यस्य स्थविरस्य पत्युराराधनम् |
| नालायन्याराधनतुष्टेन मौद्गल्येन आत्मनः पञ्चरूपस्वीकारेण तस्यां रमणम् |
| नालयनी तव दुहिता द्रौपदी जातेति द्रुपदं प्रति व्यासस्योक्तिः |
| नालायन्या रुद्रात् पञ्चपत्नीत्ववरप्राप्तिः |
| पञ्चेन्द्रोपाख्यानम् |
| बलरामकेशवद्रौपदीनामुत्पत्तिकथा |
| द्रुपदेन व्यासदत्तदिव्यदृष्ट्या पाण्डवद्रौपदीपूर्वरूपदर्शनम् |
| नितन्तुनामकराजर्षिपुत्राणां पञ्चानां भौमाश्वीनाम्न्या एकया राजपुत्र्या पतित्वेन वरणम् |
| द्रौपद्या देवतांशत्वस्य व्यासेन कथनम् |
| युधिष्ठिरादिभिः क्रमेण द्रौपद्याः पाणिग्रहणम् |
| द्रौपदींप्रति कुन्त्या आशीर्वादः |
| श्रीकृष्णप्रेषितालङ्कारादीनां पाण्डवैस्स्वीकारः |
| विदुरागमनपर्व |
| पाण्डवानां द्रौपदीविवाहं चारद्वारा श्रुतवद्भिः अन्यै राजभिर्भीष्मधृतराष्ट्रादीनां धिक्कारः |
| पाण्डवान् प्रति धार्तराष्ट्राणाम्मन्त्रालोचनम् |
| पाण्डवा हन्तव्या इति शकुनेरुक्तिः |
| पाण्डवानां हन्तुमशक्यत्वात्तैस्सह सन्धिः कर्तव्य इति सौमदत्तेरुक्तिः |
| पाण्डवा हन्तव्या एवेति कर्णस्योक्तिः |
| दुर्योधनादीनां पाञ्चालनगरं प्रति युद्धार्थं गमनम् |
| द्रुपदपुत्रयोस्सुमित्रप्रियदर्शनयोः कर्णजयद्रथाभ्यां हननम् |
| अर्जुनेन कर्णजयद्रथपुत्रयोर्वधः |
| अर्जुनेन कर्णदुर्योधनादीनां पराजयः |
| पराजितानां दुर्योधनादीनां हास्तिनपुरगमनम् |
| श्रीकृष्णबलरामयोः पाञ्चालपुरे वासः |
| विदुरात् ज्ञातपाण्डववृत्तान्तेन धृतराष्ट्रेण द्रौपद्यानयनार्थमाज्ञापनम् |
| धृतराष्ट्रसमीपे कर्णदुर्योधनयोर्भाषणम् |
| धृतराष्ट्रदुर्योधनसंवाद |
| दुर्योधनं प्रति कर्णेनोक्तं श्रुतवतो धृतराष्ट्र भीष्मादिभिस्सह मन्त्रणम् |
| भीष्मेण दुर्योदनादिसमीपे पाण्डवेभ्योऽर्धराज्यं दातव्यमिति स्वाभिप्रायकथनम् |
| पाण्डवास्संविभज्या इति द्रोणवचनम् |
| कर्णेन विनिन्दवृत्तान्तकथनम् |
| द्रोणेन मदुक्तं न क्रियते चेत् कुरवो विनङ्गक्ष्यन्तीत्युक्तिः |
| विदुरेण भीष्मद्रोणोक्तभेवावश्यं करणीयमिति धृतराष्ट्रं प्रत्युक्तिः |
| धृतराष्ट्राज्ञया विदुरस्य द्रुपदनगरगमनम् |
| विदुरेण पाञ्चालनगरे श्रीकृष्णादीनां समीपे धृतराष्ट्रसन्देशकथनम् |
| पाण्डवानां हास्तिनपुरं प्रति गमनाय श्रीकृष्णद्रुपयोरभ्यनुज्ञा |
| पृथाविदुरसंवादः |
| द्रुपदेन पाण्डवेभ्यः पारिबर्हदानम् |
| पाण्डवानां हास्तिनपुरप्रवेशः |
| पाण्डवानां हास्तिनपुरे भीष्मादिवन्दनपुरस्सरं गृहप्रवेश |
| राज्यलाभपर्व |
| धृतराष्ट्रेण युधिष्ठिरस्यार्थराज्येऽभिषेकः |
| पाण्डवानां खाण्डवप्रस्थगमनम् |
| विश्वकर्मणः कृष्णचिन्तनेन इन्द्राज्ञया खाण्डव प्रस्थागमनम् |
| विश्वकर्मणा इन्द्रप्रस्थपुरनिर्माणम् |
| युधिष्ठिरस्य इन्द्रप्रस्थपुरप्रवेशः |
| युधिष्टिरेण विश्वकर्मद्वैपायनश्रीकृष्णबलरामा दीनां विशेषतस्सम्माननेन प्रस्थापनम् |
| पाण्डवानां समीपे नारदागमनम् |
| नारदेन सुन्दोपसुन्दवृत्तान्तोपक्षेपः |
| सुन्दोपसुन्दयोर्ब्रह्मणो वरलाभः |
| सुन्दोपसुन्दयोर्दिग्विजयः,कुरुक्षेत्रे निवासश्चसुन्दोपसुन्दकृतोपद्रवस्य ब्रह्मणे देवादिभिः निवेदनम् |
| सुन्दोपसुन्दवधार्थं ब्रह्मणाऽऽज्ञतेन विश्वकर्मणा तिलोत्तमासृष्टिः |
| तिलोत्तमया ब्रह्माज्ञास्वीकारः |
| तिलोत्तमया ब्रह्मादिप्रदक्षिणकाले इन्द्रादिदेवानामवस्थानरीतिः |
| तिलोत्तमायास्सुन्दोपसुन्दसमीपागमनम् |
| तिलोत्तमायां सकामयोस्सुन्दोपसुन्दयोः परस्परं गदाप्रहारेण मरणम् |
| तिलोत्तमायैब्रह्मणा वरदानम् |
| पाण्डवैः नारदोक्तांसुन्दोपसुन्दकथां श्रुतवद्भिःतत्समक्षं द्रौपदीविषये समयकरणम् |
| अर्जुनवनवासपर्व |
| तस्करैः कस्यचिद्ब्राह्मणस्य गोहरणम् |
| अर्जुनस्य चोरितानां गवां प्रत्याजिहीर्षया धनुर्ग्राहणार्थं द्रोपदीयुधिष्टिराधिष्ठिते आयुधा- गारे प्रवेशः |
| अर्जुनेन चोरेभ्यः प्रत्याहृता गा ब्राह्मणाय दत्वा यथा-समयं तीर्थयात्रागमनम् |
| अर्जुनस्य ब्राह्मणैस्सह तीर्थाटनकाले गङ्गायामवतरणम् |
| अर्जुनस्य गङ्गायामुलूप्यानागकन्यया ग्रहणेन नागलोकगमनम् |
| अर्जुनेन संवादपूर्वकमुलूप्याः परिग्रहःइरावत उत्पत्तिः |
| अर्जुनस्य मणलूरुपुरगमनम् |
| अर्जुनेन पुत्रिकापुत्रकधर्मेण चित्राङ्गदापरिग्रहः |
| अर्जुनस्य सौभद्रतीर्थे स्नानकाले ग्राहेण ग्रहणम् |
| वन्दानाम्न्या ग्राहरूप परित्यज्य स्त्रीरूपं प्राप्तया अर्जुनाय स्वेषां ब्राह्मणेन शापदानकथनम् |
| वन्दया ब्राह्मणप्रसादनेन स्वेषां शापमोचनप्रकारस्य नारदनिदेशेन सौभद्रतीर्घागमनस्य च अर्जुनं प्रति कथनम् |
| अर्जुनेन वन्दया कथितवृत्तान्तश्रवणेन ग्राहरूपाणामन्यासामप्यप्सरसां तीर्थेभ्य उद्धरणेन तासां स्वस्वरूपप्राप्तिः |
| अर्जुनस्य पुनर्मणलूरुपुरगमनम् |
| बभ्रुवाहनस्य चित्राङ्गदायामर्जुनाज्जननम् |
| अर्जुनेन बभ्रुवाहनं श्वशुराय चित्रवाहनाय समर्प्ये गोकर्णक्षेत्रगमनम् |
| अर्जुनस्य प्रभासतीर्थगमनम् |
| अर्जुनस्य स्मृतिपथागतसुभद्रारूपलावण्यादिचिन्तनात् परिव्राजकवेपस्वीकारण तस्या हरणे निश्चयः |
| अर्जुनस्य चिन्तितज्ञानेन हसता श्रीकृष्णेन सदृशायिन्या सत्यभामया हासकारणे पृष्टे तां प्रति अर्जुनवृत्तान्तकथनम् |
| कृष्णेन सत्यभामां शयने विहाय प्रभासतीर्थं प्रति गमनम् |
| अर्जुनेन सम्भाष्य कृष्णस्य द्वारकां प्रति पुनरागमनम्… |
| सुभद्राहरणपर्व |
| कृष्णादीनामुत्सवार्थ रैवतकपर्वतं प्रति गमनम् |
| कृष्णेन रैवतके परिव्राजकरूपार्जुनदर्शनम् |
| अर्जुनस्य सुभद्रादर्शनेन तस्यां सञ्जातहृच्छयस्य यति रूपेण सुभद्राहरणे कृष्णानुज्ञालाभः |
| कृष्णार्जुनाभ्यां दूतप्रेषणेन युधिष्ठिरस्याप्यनुज्ञालाभः |
| अर्जुनस्य यतिरूपस्य द्वारकोपवने वासः |
| यादवैर्यतिरूपस्यार्जुनस्य द्वारकोपवने दर्शनम् |
| यादवैर्यतेरत्र क्व वा निवासो युक्तस्स्यादिति पृष्ठेसुभद्रागृहे वसत्विति रामोक्तिः |
| कृष्णेन यतेः कन्यागृहे वासो न युक्त इति कथनम् |
| बलरामेण पुनः कन्यागृहे स्थापयेति चोदितेन कृष्णेनअर्जुनस्य यतेः सुभद्रागृहे स्थापनम् |
| सुभद्रया यतौ अर्जुनलक्षणदर्शनेन शङ्कया यतिं प्रति अर्जुनादिकुशलप्रश्न |
| अर्जुनेन तत्त्वे कथिते मोहितायां सुभद्रायां देवक्याआश्वासनम् |
| सुभद्राया गूढं विवाहचिकीर्षया यतिं सुभद्रागृहे संस्थाप्यकृष्णेन महादेवपूजाव्याजेन सर्वैर्यादवैस्सह अन्तर्द्वीपगमनम् |
| सुभद्राविवाहः |
| अर्जुनस्य सुभद्रया सह कृष्णरथमास्थाय खाण्डवप्रस्थंगन्तुं यत्नः |
| अर्जुनस्य द्वारकाया बहिर्निर्गमनकाले विपृथुसेनयासह युद्धम् |
| अर्जुनेन सह युद्धं कुर्वाणं स्वसैन्यं निवर्त्य विपृथुनाअर्जुनस्य सत्कारः |
| अर्जुनस्य सुभद्रया सह इन्द्रप्रस्थं प्रति गमनारम्भः |
| सैनिकानां द्वारकागमनेन वृत्तान्तं श्रुतवता सभापालेन भेरीसन्ताडनम् |
| भेरीताडनेन वृष्ण्यन्धकानां सन्नाहः |
| युद्धोयुक्तानां यादवानां बलरामवाक्यान्निवृत्तिः |
| अर्जुने बलरामस्य कोपः |
| कृष्णेन बलरामस्य सान्त्वनम् |
| अर्जुनंप्रत्यानेतुं यादवानां गमनम् |
| अर्जुनं विपृथुवाक्याद्दूरगतं ज्ञात्वा यादवानां प्रति निवर्तनम् |
| अर्जुनस्य इन्द्रप्रस्थं प्रति गमनम् |
| अर्जुनेन सुभद्राया गोपीवेषेण द्रौपदीसमीपप्रेषणम् |
| सुभद्रायाः प्रणामकाले पृथाद्रौपदीभ्यां आशीर्वादः |
| अर्जुनेन स्वपुरप्रवेशानन्तरं भ्रातृभ्यः स्वकृततीर्थ यात्रावृत्तान्तकथनम् |
| कृष्णानुमत्याऽर्जुनस्सुभद्रां जहारेति पौराणामूहः |
| अर्जुनमिन्द्रप्रस्थं प्राप्तं ज्ञात्वा यादवैस्सह श्रीकृष्णस्य इन्द्रप्रस्थं प्रत्यागमनम् |
| कृष्णमागतं श्रुत्वा युधिष्टिरेण प्रतिग्रहाय नकुल सहदेवप्रेषणम् |
| युधिष्ठिरेण कृष्णबलरामसत्कारः |
| सुभद्राविवाहमहोत्सवानुष्ठानम् |
| कृष्णबलरामाभ्यां सुभद्रायै यौतकदानम् |
| युधिष्टिरेण पूजितानां बलरामादीनां द्वारकां प्रति गमनम् |
| कृष्णस्य परं खाण्डवप्रस्थे वासः |
| अभिमन्यूत्पत्तिः |
| द्रौपद्याः युधिष्ठिरादिभ्यः पञ्चपुखोत्पत्तिः |
| अभिमन्युप्रभृतीनां अर्जुनात् शस्त्राभ्यासः |
| खाण्डवदाहपर्व |
| युधिष्ठिरस्य राज्यपरिपालनप्रकारवर्णनम् |
| अर्जुनस्य श्रीकृष्णेन सह जलक्रीडार्थं यमुनां प्रति गमनम् |
| कृष्णेन खाण्डववनदर्शनं तन्नाशदर्शनञ्च |
| कृष्णार्जुनयोः स्त्रीभिस्सह विहरणम् |
| अग्नेः ब्राह्मणरूपस्य श्रीकृष्णार्जुनसमीपं प्रत्यागमनम्… |
| खाण्डववनदाहार्थं कृष्णार्जुनौ प्रत्यग्नेः प्रार्थना |
| अग्नेः किमर्थं खाण्डवदिधक्षेति जनमेजयस्य प्रश्न |
| श्वेतक्युपाख्यानस्य वैशम्पायनेन कथनम् |
| श्वेतकिना राज्ञा शतवार्षिकसत्रकरणाय ऋत्विज्ञां प्रार्थनम् |
| श्वेतकिं प्रति ऋत्विग्भिः रुद्रसकाशं गच्छेत्युक्तः |
| श्वेतकितपसा प्रीतेन रुहेण द्वादशवत्सरान् सन्ततं वसुधारयाऽग्नेः प्रीणने याजयिष्यामीत्युक्तिः |
| श्वेतकिना वसुधारवाऽग्नेः प्रीणनेन रुद्रेण दुर्वाससः याज्जनार्थं प्रेषणम् |
| श्वेतकिना दुर्वासः पौरोहित्येन सत्रकरणं समापनश्च |
| श्वेतकिसत्रेणाग्नेर्विकारजननेन तच्छान्त्यर्थं ब्रह्मसमीपगमनम् |
| ब्रह्मणाऽग्नेः खाण्डवदाहानुज्ञा |
| खाण्डवदाहार्थमनेर्गमने सप्तकृत्वः अग्निप्रशमनम् |
| खाण्डवदाहार्थं पुनरप्यग्नेर्ब्रह्मसमीपगमने नरनारायणयोः कृष्णार्जुनरूपेणावतीर्णयो स्सन्निधौयाचस्वेति ब्रह्मणा कथनम् |
| अर्जुनेनाग्नेस्सकाशादिव्यानां रथाश्वधनुरादीनां याचनम् |
| अग्निना वरुणध्यानेन वरुणेनाहृतानां रथादीनां मर्जुनाय दानम् |
| अग्निना श्रीकृष्णाय सुदर्शनकौमोदक्योश्च दानम् |
| अग्नेः खाण्डवदाहारम्भः |
| खाण्डवदाहं दृष्ट्वा त्रस्तैर्देवैः प्रार्थितेनेन्द्रेण जलवर्षणम् |
| इन्द्राभिवृष्टस्य जलस्यार्जनेन निवारणम् |
| तक्षकभार्यायाः पुत्रमश्वसेनं निगीर्य आकाशोत्पतनकालेअर्जुनेन तस्याश्शिरश्छेदः |
| तक्षकसुतस्याश्वसेनस्य इन्द्रेण मोचनम् |
| पावकान्मुमुक्षूणां नागादीनां कृष्णार्जुनाभ्यां मारणम् |
| इन्द्रस्य सदेवस्य कृष्णाभ्यां सह युद्वम् |
| मयदर्शनपर्व |
| अर्जुनेन इन्द्रेदेवैस्सह पराजिते आकाशवाणीश्रवणेन इन्द्रस्य निवृत्तिः |
| खाण्डवदाहकाले मये निर्गमनाय उद्युक्ते श्रीकृष्णेन तस्य वधोद्योगे च मयस्यार्जुनं प्रति शरणागतिः |
| मयस्य शरणागत्या अर्जुनेन मोचनम् |
| खाण्डवदाहेऽपि अश्वसेनादीनामदाहस्य वैशम्पायनेन कथनम् |
| शार्ङ्गकाणां मोचनकारणे जनमेजयेन पृष्टे वैशम्पायनेन मन्दपालोपाख्यानकथनारम्भः |
| मन्दपालस्य तपसा पितृलोकगमनेऽपि देवाज्ञया प्रजोत्पोदनार्थं पुनर्भूमावागमनम् |
| मन्दपालेन शार्ङ्गयां ज्जरितायां पुत्रचतुष्टयोत्पादनम्… |
| जरितां पुत्रैस्सह खाण्डवे विसृज्य लपितानाम्या अन्यया सङ्गतस्य मन्दपालस्य विप्ररूपाग्नि दर्शनम् |
| मन्दपालेन खाण्डवदिधक्षुमग्निं प्रति पुत्रररक्षणार्थं स्तोत्रेण तस्माद्वरलाभः |
| अग्निना खाण्डवदाहे उपक्रान्ते जरितायाः स्वपुत्रैस्सह संवादः |
| जरितायाः पुत्रैस्सह संवादानन्तरं स्थानान्तरगमनम्… |
| जरितार्यादीनां चतुर्णां शार्ङ्काणां परस्परं संवादः |
| शार्ङ्गकैःकृतेन स्तोत्रेण प्रसन्नेनाग्निना तेभ्योऽभयदानम् |
| शार्ङ्गकाणां प्रार्थनया अग्निना मार्जाराणां दाहः |
| मन्दपाले पुत्रांश्चिन्तयति लपितायास्सासूयवचनम् |
| मन्दपाले खाण्डवाग्निशमनानन्तरं पुत्रादिदिदृक्षया आगच्छति तस्य भार्यया पुत्रैश्च उपालम्भः |
| मन्दपालस्य पुत्राश्वासनपूर्वकं सर्वैस्सहान्यत्रगमनम्… |
| इन्द्रेण देवगणैस्सहागत्य कृष्णार्जुनाभ्यां वरं प्रदाय स्यलोकगमनम् |
| कृष्णार्जुनाभ्यामनुज्ञां प्राप्याग्नेर्गमनानन्तरं कृष्णार्जुनमयानां नदीकूले उपवेशनम् |
॥ आदिपर्वणि द्वितीयसंपुटम् ॥
०२ सभापर्व
THE
MAHABHARATA
(Southern Recension)
Critically Edited by
P. P. S. SASTRI, B. A. (OXON), M.A.
Professor of Sanskrit, Presidency College, Madras,
Editor, Descriptive Catalogue of Sanskrit Manuscripts
in the Tanjore Palace Library
Vol. III-SABHA PARVAN
Lakṣālankāra of Vādirājā
PUBLISHED BY
V. RAMASWAMY SASTRULU & SONS
292, ESPLANADE, MADRAS.
————
All Right reserved.
॥ श्रीरस्तु॥
॥ श्रीमन्महाभारतम्
तत्र
॥ सभापर्व ॥
लक्षालङ्कारटीकथा सङ्कलितम् ।
मद्रपुरराजकीयकलाशालासंस्कृताध्याएको
बि. ए. (आक्सन्) एम्.ए. (मद्रास) इत्यादि बिरुदाशितैः
पि. पि. सुब्रह्मण्यशास्त्रिभिः
दाक्षिणात्यशाखानुसारेण सविमर्श संशोधितम्
कृष्ण एव हि लोकानाम् उत्पत्तिरपि चाप्ययः।
कृष्णस्य हि कृते भूतम् इदं विश्वं चराचरम्॥
सभा-३३-२३
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1702871601ScreenshHDGDGDZF.png"/>
चेन्नपुर्या
वाविल रामस्वांमिशास्त्रलु अण्ड् सन्स्,
इत्येतैः सम्मुन्य प्रकाशितम्
INTRODUCTION.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-17086145021123.png"/>
In the preparation of the Sabha Parvan for the press, the following six manuscripts, fully representative of the Southern Recension, were utilised:
अ-represents the Principal Text printed. The Manuscript belongs to Mr. Krishnaswami Sastrigal, Sub-Registrar, Tanjore District. Its description is as follows:-Substance-palm-leaf; Size-19 x 2¼ inches; Leaves-54; Lines-13 to a page; Script-Telugu; Sabha Parvan complete; Date of transcription 1604. A. D.
क-is used for additional readings, etc. The Manuscript belongs to Mr. Krishnaswami Sastrigal, Sub-Registrar, Tanjore District. Its description is as follows:-Substance-palm-leaf; Size-
17× 2 inches; Leaves-232 to 314; Lines- 13 to a page; Script–Grantha; Sabha Parvan complete; Date of transcription-1799. A. D
ख-is used for additional readings, etc. The Manuscript belongs to the Munnirpallam Mutt, Tinnevelly District. Its description is as follows:- Substance-palm-leaf; Size-16
%x 1
% inches;
Leaves-175; Lines-7 to 9 to a page; ScriptGrantha; Sabha Parvan complete; Date of transcription-1786 A. D.
ग-is used for additional readings, etc. The Manuscript is from the Tanjore Palace Library (noticed in the Descriptive Catalogue under No. 8245 of Vol. XV.) Its description is as follows:-Subs- tance-Palm-leaf ; Size-21½× 2½inches; Lines- 13 to a page; Script-Telugu; Sabha Parvan complete.
घ-is used for additional readings, etc. The Manuscript was procured for us by Mr. K. K. Lakshmi- narayana Iyer of Kadayam (Tinnevelly District), from Mr. Natesa Iyer. Its description is as follows:-Substance-Palm leaf; Size 15× 1½ inches; Leaves-125; Lines 10 to a page; Script-Grantha; Sabha Parvan complete; Date of Transcription-1825 A.D.
ङ-is used for additional readings, etc. The Manus- cript is from the Tanjore Palace Library (noticed in the Descriptive Catalogue under No. 8280 of Vol. XV.) Its description is as follows:-Subs- tance-Palm-leaf; Script-Grantha; Leaves 148; Sabha Parvan complete.
II
From the Anukramanikādhyāya of the Adi Parvan, it will be observed that, according to the Southern Recension, the Sabha Parvan should consist of 72 chapters and 4,511 stanzas, whereas, according to the Northern Recension, there should be 78 chapters, though the number of stanzas need be only 2,511. (See the Tables appended to the Introductions to Vols. 1 & II). No single manuscript that has been used for the printing of the Southern Recension divides the Sabha Parvan into exactly seventy-two chapters. However, in the Grantha Edition of the Text, published about 1895, from Sarabhojirajapuram, Tanjore, the Sabha Paivan has been divided exactly into 72chapters; and from a critical point of view, the division is quite intelligible and rational. We have, therefore, adopted the division of the Text into chapters in close conformity with the Grantha Edition, taking particular care, however, to show in appropriate places the deviationsof the several Manuscripts wherever they occur.
As for the total number of stanzas in the Sabhā Parvan, we are happy to note that, according to our printed edition, the Sabha Parvan contains exactly 4,511 stanzas. The actual number of stanzas in all the 72 chapters, according to the Principal Text edited comes to 4,507 stanzas. In Chapter 5, in page 27, we
relegated to the foot-note 6½ stanzas as the first 2½ stanzas are mere repetitions of stanzas 123½ to 125 of the same chapter. But an examination of the Text according to the pratikas of Vādirāja’s Lakṣā- lankāra favours the inclusion of the last four stan- zas of the above foot-note in the Text itself. Thus the Sabhā Parvan, according to the Southern Recension, would consist of 4,511 stanzas, according to our Edition as well.
———
III
It has already been stated that the bulk of the Sabha Parvan, according to the Southern Recension, is very nearly double that of the Northern Recension.Which is the more genuine text, the Southern with its 4,511 stanzas or the Northern with its 2,511 stanzas? The Concordance appended to this Introduction, will reveal the relative omissions and additions. in each of the three Editions of the Sabha Parvan,. the Southern Recension as in our Edition, the Kumbakonam Edition which generally includes both Recensions and the Poona Chitrasāļā Press Edition of the Mahabharata with Nilakantha’s Bhavadipa. By far the most voluminous contributors to the Text of the Southern Recension are the chapters. 33-40 which are completely omitted in the Northern Recension.
In his proposal for the formation of a Sanskrit Epic Texts Society" laid before the International Congress of Orientalists held at Rome in October 1899, Dr. Winternitz has the following remarks to offer on this aspect of the Sabha Parvan: “In the Sabha Parvan on the other hand, the Malayalam Manuscript offers a much fuller Text than our editions, containing a considerable number of chapters of which there is no trace is our Texts. Many of these additions differ, as regards their style:
and language, so little from other parts of the Text,that if they happened to be included in our Bombay or Calcutta Editions, they would be undoubtedly considered to be as genuine and as old as the bulk of the accepted Text of the Mahabharata.” What is said above of the Malayalam Manuscript by Dr. Winternitz is equally true of all the Manuscripts which we have now utilised for the Southern Recension.
The central theme of chapters 33-40 is the endeavour of Bhişma to convince Sisupala of the greatness of S’ri Krişna, Who, certainly, was no ordinary mortal but the Divine Godhead itself. As far as the Southern Recension is concerned, it is enough to draw attention to the fact that Vadiraja, the author of the Lakṣālaňkāra, is aware of these chapters and culls pratikas from all of them in the course of his commentary. It is, therefore, clear that the text of the Sabha Parvan in the twelfth century A. D. included these chapters. Nay, we can go further and state that Nannaya (cir. 1028 A.D.) also is already aware of these chapters, as is evidenced by his references in his Andhra Bharatamu1.
IV
Reference has already been made to the Lakṣālańkara of Vadiraja, the contemporary of Vagisa Tirtha, one of the apostolic successors of Anandatirtha, the great dualistic philosopher. Vādiraja died in *12672 S’aka or 1339 A. D. (Vide R. G. Bhandarker’s, collected works. Vol. II. p. 7.) TheLakṣālaňkāra is very valuable as it may possibly turn out to be the earliest dated commentary on the Mahā- bhārata. Though we had access to the Laksā. lankāra-ţikā on the Sabha Parvan only after a considerable portion of the Text of the Sabha Parvan had been printed off, and then too only at a transcript preserved in the Madras Government Oriental Manus cripts Library, we found, on examination, the general tendency of Vādirāja to support the Southern Recension alone so well established, that we decided to print it as a supplement to our Edition of the Sabha Parvan, even though we had only one manuscript to rely on and that too marked by many verbal errors and a few lacuna.
Not all the pratikas of the Lakṣālankāra are traceable in our printed Text. But most of them could easily be identified either in the Principal Text
printed or at least in some of the additional readings. given. A careful examination of the Lakṣalankara leaves no room for doubt that Vadiraja’s Text of the Mahabharata should certainly have approximated more to the Southern Recension than to any other: and the Text printed by us should substantially have been similar to what Vadiraja himself might have had before him.
When the printing of the Lakşalankāra had been completed, a new and full original palm-leaf manuscript was made available through the kind services of my friend and pupil, Principal Ramachandra Rau, and the gracious courtesy of His Holi- ness the enlightened Swamigal of Sodhay Mutt, Udipi,. to which Mutt Vādirāja himself belonged in his day. Many of the doubts that could not be solved by the transcript that was relied on in the first instance, have now been set at rest. We have, therefore, printed an addendum, containing such further information as this new manuscript has been able to give us.
We give in full the Colophon at the end of the Manuscript, as it throws some interesting light on the occasion for the composition of his work as well as the justification for the same.
॥ लक्षालङ्कारः ॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1706689252Screenshot2024-01-31135009.png"/>
व्यासस्य कृपया लक्षालङ्काराख्यः कृतो मया ।
ग्रन्थोऽयं यः प्रभुः कीटमकरोत् पृथिवीपतिम्॥
भारतस्य सुधाम्भोधेर् भारतीशादयस्सुराः ।
यथावन्मथने शक्ताः कृतशिक्षा हरेर्मुखात्॥
अहं तु मानुषः कुर्यां महाकार्ये कथं मतिम।
अत्रास्ति कारणं किञ्चिद्गुह्यं तच्छ्रूयतां बुधैः ॥
प्रयागे ब्रह्मणस्सन्ध्यामठे जपपरायणः ।
अहमासं तदा लक्षालङ्कारं कुर्विति प्रभुः॥
भारतस्य श्लोकलक्षस्यार्थविस्तरणात्मकम ।
कारयामास योगीन्द्रो लक्षालङ्कारमीदृशम् ॥
व्यास एव यतः कर्ता दासस्य हृदि मे स्थितः ।
ततो न विस्मयः कार्यः किमकार्य महाप्रभोः ॥
सद्वाक्यरत्नमालेयं तव्यासस्य गलेऽर्पिता ।
सदा स्यात् स्वाङ्गकान्त्येमां स एव प्रथयेत् प्रभुः ॥
नमोऽस्तु वासुदेवाय व्यासदेवाय धीमते ।
वसुदेवाय देवेभ्यो गुरुभ्यश्च नमो नमः ॥
श्रीदेव्यै भारतीदेव्यै गौरीदेव्यै नमो नमः ।
नमश्शच्यै च रत्यै च मातृभ्यश्च नमो नमः ॥
वादिराजतीर्थपूज्यचरणविरचितलक्षालङ्काराख्य
टिप्पणी समाप्ता॥
अक्षरं च परिभ्रष्टं मात्राहीनं तु यद्भवेत् ।
क्षन्तुमर्हन्ति विद्वांसः पिता पुत्रापराधवत् ॥
॥ श्रीहयग्रीवार्पणमस्तु॥
तारणे वत्सरे चैव माघे शुक्ले च पञ्चमी ।
बुधवारे नारसिंह इदं लिखितपुस्तकम्॥
॥ शुभमस्तु ॥
ग्रन्थसङ्ख्या—अष्टादशसहस्रादुपरि
अष्टाविंशतिश्लोकाः सम्पूर्णाः
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
॥ शुभं भवतु ॥
ओम्.
From the last stanza in the above, it is evident. that the scribe Narasimha finished the Lakṣalankara. on a Wednesday, the fifth day of the bright fortnight of the Magha month in the year Tarana. The- earliest date for the above is 30-1-1465 A.D. and the latest date satisfying the other particulars is 25-1-1645 A. D.
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1706697054Screenshot2024-01-31160027.png"/>
V
In his article on “The Mahabharata and the Drama” in J. R. A. S. 1903, p. 571, Dr. Winternitz has already called attention to the fact that the only reference to Nataka which occurs in the Sabha Parvan, according to some editions of the Text is missing in the manuscripts in the Whish collection preserved in the Library of the Royal Asiatic Society. Professor Hopkins has already referred to this reference as an interpolation, in his “The Great Epic of India” (pp. 54-57). It is interesting to note that this single reference to the Nataka in the whole of the Mabābhārata is conspicuous by its absence in all the manuscripts used for our edition. The line in question is
** नाटका विविधाः काव्याः कथाख्यायिककारिका**
which is found after stanza 35½of chapter 11 of the Sabha Parvan in the Northern editions and manuscripts. The omission in our manuscripts is significant.
PRESIDENCY COLLEGE,
MADRAS.
18-3-1932. P. P. S. SASTRI.
॥ श्रीरस्तु ॥
महाभारतस्य सभापर्व
तत्र
॥ विषयानुक्रमणिका ॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-17086147851124.jpg"/>
मन्त्र पर्व
[TABLE]
सभापर्वविषयानुक्रमणिका
| 11 | ब्रह्मसभावर्णनम् |
| 12 | हरिबन्द्रस्य इन्द्रसमाय स्थितेः कारणे युधिष्ठिरेण पृष्ठे तत्कथाप्रसङ्गेन नारदेन राजसूयप्रशंसाकरणम् |
| युधिष्ठिरं प्रति यमसभास्थपाण्डुस देशकथनपूर्वकं नारदस्य गमनम् | |
| 13 | युधिष्ठिरेण राजसूयस्य कर्तव्यतानिश्चयः |
| 14 | राजसूयं प्रति युधिष्ठिरेण भ्रातृभिर्मन्तिभिस्सुहृद्भिश्च साकं समालोचनम् |
| राजसूयकर्तव्यतानिश्चयाय श्रीकृष्णं प्रति युधिष्ठिरेण दूतप्रेषणम् | |
| श्रीकृष्णस्य इन्द्रप्रस्थं प्रत्यागमनम् | |
| 15 | जरासन्धस्य श्रीकृष्णेन शौर्यादिकथनम् |
| 16 | जरासन्धे जीवति राजसूयो न कर्तुं शक्यः तद्वधोपायश्रिन्त्यतामिति श्रीकृष्णेन युधिष्ठिरं प्रति कथनम् |
| 17 | राजसूय विषये जरासंन्धवधे च श्रीकृष्णयुधिष्ठिर- भीमनां संवादः |
| 18 | राजसूयाय जरासन्धवधाय च युधिष्ठिरार्जुनयोस्संवादः |
| 19 | जरासन्धप्रभावप्रश्ने युधिष्ठिरेण कृते श्रीकृष्णेन तदुपोद्धाततया बृहद्रथराजोपाख्यानकथनारम्भः |
| बृहद्रथस्य पुताजननेन खिन्नस्य राज्यं परित्यज्य पत्नीभ्यां सह तपोवनगमनम् | |
| चण्डकौशिकमहर्षिदत्तस्य एकस्यात्रफलस्य द्वेधा विभज्य भुक्तवत्योर्द्वयोः पत्न्योः सञ्जातगर्भयोः पृथगेकैकशरीरखण्डसम्भवः | |
| बृहद्रथपत्नीभ्यां दासीद्वारा शरीरशकलयोर्बहिस्त्यागः | |
| जरानाम्न्या राक्षस्या शरीरशकलयोस्सन्धानाजरा- सन्धोत्पत्तिः | |
| जरया सह बृहद्रथस्य संवादः |
| 20 | जरायाः स्वस्वरूपमभिधायान्तर्धानम् |
| जरासन्धाय चण्डकौशिकमुनिना वरदानम् | |
| जरासन्धस्य राज्यप्राप्तिः | |
| जरासन्धस्य श्रीकृष्णे वैरकारणस्य सङ्ग्रहेण कथनम् |
जरासन्धवधपर्व
| 21 | जरासन्धवधोपाये भगवता युधिष्ठिराय कथिते श्रीकृष्णेन सह भीमार्जुनयोः युधिष्ठिरेण प्रेषणम् |
| जरासन्धवधाय श्रीकृष्णभीमार्जुनानां विप्रवेषधारण पूर्व मगधदेशगमनम् | |
| मगधदेशे गिरिव्रजपुरवर्णनम् | |
| कृष्णार्जुनभीमानां जरासन्धगृहान्तः अद्वारेण गमनम् | |
| जरासन्धस्य श्रीकृष्णस्य च विवादः | |
| जरासन्धपुतस्य सहदेवस्य राज्ये ऽभिषेकः | |
| जरासन्धस्य भीमेन युद्धोद्यमः | |
| 22 | जरासन्धस्य श्रीकृष्ण वैरकारणस्य विस्तरेण कथनम् |
| जरासन्धभीमसेनयोः स्वस्त्ययनपूर्वकं युद्धारम्भः | |
| जरासन्धस्य वधे श्रीकृष्णप्रोत्साहनेन भीमस्य उद्यमः | |
| 23 | जरासन्धस्य भीमेन वधः |
| जरासन्धेन बन्दीकृतानां राज्ञां श्रीकृष्णेन मोचनम् | |
| जरासन्धरथमधिष्ठाय श्रीकृष्णभीमार्जुनानां गिरिव्रजात् प्रस्थानम् | |
| जरासन्धबन्दीगृहान्मोचितै राजभिस्सह श्रीकृष्णस्य संवादः | |
| जरासन्धपुखस्य सहदेवस्य भगवति क्षमापणम् | |
| जरासन्धस्य भगवदनुमत्या तत्पुत्रेण सहदेवेन संस्कारः | |
| जरासन्धपुखदत्तस्य उपायनस्य श्रीकृष्णेन ग्रहणम् अभय प्रदानम् राज्येऽभिषेकश्च |
| 23 | जरासन्धरथेनैव श्रीकृर्ष्णार्जुनभीमानामिन्द्रप्रस्थं प्रत्यागमनम् |
| जरासन्धवधानन्तरं श्रीकृष्णस्य युधिष्ठिरेण संवादः | |
| जरासन्धरथेनैव श्रीकृष्णस्य द्वारका प्रति गमनं युधिष्ठिरस्य राज्यपरिपालनञ्च |
दिग्विजयपर्व
| 24 | दिग्विजयार्थ व्यासादेशेनार्जुनस्योत्तरदिग्गमनम् |
| दिग्विजयाय भिमस्य प्राचीदिशागमनम् | |
| दिग्विजयाय नकुलस्य प्रतीचीगमनम् | |
| दिग्विजयाय सहदेवस्य दक्षिणदिग्गमनम् | |
| पाण्डवानां दिग्विजयस्य सङ्ग्रहेण कथनम् | |
| अर्जुनेन उत्तरदिग्विजये भगदत्तादिजयः – नानादेशजयश्च | |
| 25 | अर्जुनस्य किम्पुरुषादिवर्षाणां जयः |
| अर्जुनस्य मेरुगमनम् | |
| अर्जुनस्य उत्तरकुरुगमनम् | |
| अर्जुनस्य उत्तरकुरुषु युद्धाभावेऽपि उपायनलाभः | |
| अर्जुनस्य पुनरिन्द्रप्रस्थं प्रत्यागमनम् | |
| 26 | भीमेन प्राचीदिग्विजयारम्भः |
| भीमस्य पाञ्चालदेशगमनम् | |
| भीमस्य दिग्विजयानन्तरं प्रत्यागमनम् | |
| 27 | सहदेवेन दक्षिणदिग्विजये शूरसेनादिजयः |
| सहदेवेन किष्किन्धायां सुषेणाङ्गदयोर्युद्धम् | |
| सहदेवयुद्धेन प्रीताभ्यां सुषेणाङ्गदाभ्यां धनदानम् | |
| सहदेवस्य माहिष्मत्यां नीलेन सह युद्धम् | |
| सहदेवेन युद्धे नीलस्य अग्निना साहाय्यकरणकारण कथनम् | |
| सहदेवेन माहिष्मत्यां युद्धे अग्नेस्स्तुतिः प्रायोपवेशश्च | |
| सहदेवाय प्रसन्नस्य कग्रेराज्ञया नीलेन करदानम् |
| 27 | सहदेवस्य दक्षिणदिग्जयानन्तरं ताम्रपर्णी कन्यातीर्थ च गत्वा तत्र घटोत्कचस्मरणम् |
| घटोत्कचस्य लङ्कागमनस्य विभीषणकरदानादेव सङ्ग्रहेण कथनम् | |
| सहदेवस्य कावेरीदर्शनम् | |
| सहदेवेन विभीषणाय घटोत्कचः प्रेषित इति विस्तरेण कथनम् | |
| घटोत्कचेन लङ्काय विभीषणाय निवेदयेति द्वारपालप्रेषणम् | |
| घटोत्कचस्य विभीषणदर्शनम् | |
| विभीषणेन पृष्टेन घटोत्कचेन पाण्डवप्रभावकथनम्पाण्डवानां कृष्णेन सह सख्यकथनञ्च | |
| विभीषणेन युधिष्ठिराय घटोत्कचहस्ते उपायनदानम् | |
| विभीषणेन युधिष्ठिराय प्रेषितस्य करस्य अष्टाशीतिराक्षसैर्वहनम् | |
| सहदेवस्य इन्द्रप्रस्थं प्रत्यागमनम् | |
| 28 | नकुलस्य पश्चिमदिग्विजयः |
राजसूयपर्व
| 29 | युधिष्ठिरस्य श्रीकृष्णाज्ञया राजसूयोद्योगः |
| 30 | राजसूयार्थमामन्त्रितानां राज्ञामागमनम् |
| राजसूये तत्तदधिकारेषु तेषां तेषां नियमनम् | |
| राजसूययागानुष्ठानम् |
अर्घाभिहरणपर्व
| 31 | राजसूये अभिषेचनदिने ब्राह्मणादीनामन्तर्वेदिप्रवेशः |
| राजसूये नारदेन भूभारक्षपणार्थं भगवतः कृष्णस्य चिन्तनम् | |
| राजसूयार्थ पूर्वं संक्षेपेणोक्तस्य श्रीकृष्णागमनस्य किञ्चिद्विस्तरेण कथनम् | |
| सहदेवेन भीष्माज्ञया श्रीकृष्णस्याग्रपूजाकरणम् |
[TABLE]
| कृष्णेन बाणस्य जयः | |
| 40 | कृष्णस्य बाणं निर्जित्य द्वारकागमनम् |
| कृष्णमहिमानुवर्णनम् | |
| 41 | भीष्मेण कृष्णमहिमवर्णनानन्तरं सहदेवेन कृष्णस्य अग्रपूज्जामसहमानस्य वधे प्रतिज्ञाते राज्ञां तूष्णीम्भावः |
| सहदेवमूर्ध्नि पुष्पवृष्टिः | |
| नारदेन कृष्णानर्चकस्य निन्दनम् | |
| सहदेवेन सभ्यपूजनपूर्वकं कर्मसमापनम् | |
| शिशुपालेन यज्ञविघाताय राज्ञां प्रोत्साहनम् | |
| राज्ञां रणोद्यमाद्विभ्यतो युधिष्ठिरस्य भीष्मेण समाश्वासनम् |
शिशुपालवधपर्व
| 42 | शिशुपालेन परिहासपूर्वकं भीष्मनिन्दा |
| हंसकाकीयोपाख्यानम् | |
| 43 | श्रीकृष्णनिन्दाश्रवणेन शिशुपालवधोक्तं भीमं प्रति भीष्मेण शिशुपालचरित्रकथनेन निवारणम् |
| शिशुपालजननकाले आकाशवाणीश्रवणम् | |
| शिशुपालस्य बालस्य सतः भगवता ग्रहणकाले शिशुपाल हस्तद्वयस्य तृतीयस्याक्षणश्च तिरोधानम् | |
| शिशुपालञ्जनन्याः प्रार्थनया भगवता शिशुपालाय अपराधशतक्षामणवरदानम् | |
| 44 | शिशुपालेन राज्ञां प्रशंसनपूर्वकं श्रीकृष्णनिन्दा |
| भीष्मेण राज्ञां तिरस्करणम् | |
| शिशुपालस्य श्रीकृष्णेन सह युद्धोद्यमः | |
| श्रीकृष्णस्यापि युद्धोद्योगे पार्थिवान् प्रति भगवत उक्तिः | |
| 45 | शिशुपालस्य दुर्निमित्तोत्पत्तिः |
| नारदेन तत्तदुत्पातानां विशिष्य फलकथनम् |
| प्रातिकामिना द्रौपद्यै दुर्योधननिदेशकथनम् | |
| द्रौपचा कथमहं जितेति युधिष्ठिरं पृच्छेति प्रातिकामिनः प्रेषणम् | |
| प्रातिकामिना सम्यान् प्रति द्वौपदीप्रश्नवचनम् | |
| दुर्योधनेन दुश्शासनं प्रति द्रौपद्यास्सभां प्रत्यानयनायाज्ञापनम् | |
| दुश्शासनेन बलात्कारेण द्रोपद्यास्सभां प्रत्यानयनम् | |
| द्रौपद्याः सभ्यान् प्रति प्रश्नः | |
| भीष्मेण धर्मसौक्ष्ग्यात् प्रश्नस्योत्तरं न वक्तुं शक्नोमीत्युक्तिः | |
| 61 | भीमेन युधिष्ठिरं प्रति सकोपवचनम् |
| अर्जुनेन भीमस्य समाधानकरणम् | |
| विकर्णेन द्रौपदीप्रश्नस्य उत्तरं वदतेति सभ्यान् प्रत्युक्तिः | |
| विकर्णेन सभ्यान् प्रतिद्वौपदी न पराजितेत्युक्तिः | |
| कर्णेन विकर्णोक्तस्याधिक्षेपः | |
| दुश्शासनेन द्रौपद्याः वस्त्रापहारः | |
| द्रौपद्या भगवन्तं प्रति शङ्खचक्रगदापाणे हा कृष्ण द्वारकावास इत्यादिना शरणागतिः | |
| द्रौपद्या भगवत्प्रसादाराशिप्रादुर्भावः | |
| भीमप्रतिज्ञा | |
| त्रिदुरेण द्रौपदीप्रश्नस्योत्तरानुक्तौ सभ्यानां दोषोक्तिः | |
| विदुरेण सुधन्वन आङ्गिरसस्य च विवादकथनम् | |
| प्रह्लादेन कश्यपं प्रति धर्मप्रश्ने केनचित् कृते प्रतिवचनाकथने को दोष इति प्रश्नः | |
| कश्यपेन धर्मप्रश्नस्य प्रतिवचनाकथने दोषकथनम् | |
| विदुरवचनानन्तरं सभ्यानां मौनम् | |
| 62 | द्रौपद्या पुनस्सभ्यान् प्रति प्रश्नः |
| भीष्मेण द्रौपदीप्रश्नस्य सन्देहाद्दुस्समाधत्वकथनम् |
| 63 | दुर्योधनेन द्रौपदीप्रश्नं पाण्डवा एव प्रतिवदन्विव्युक्तिः |
| भीमकर्णयोरूक्तिः | |
| दुर्योधनेन द्रौपद्यै सभ्योरुप्रदर्शनम् | |
| दुरशासनेन द्रौपद्या बलादपाकर्षणम् | |
| भीमादिभिर्दुर्योधनादिहननप्रतिज्ञा | |
| द्रौपद्या दुर्योधनादीनां शापदानसमये अन्तरिक्षात्पुष्पवृष्टिः | |
| 64 | अर्जुने दुर्योधनादीन् हन्तुमुधुक्ते युधिष्ठिरेण तन्निवारणम् |
| धृतराष्ट्रस्य गृहे अपशकुनोद्भवः | |
| धृतराष्ट्रेण द्रोपद्याः प्रार्थनया पाण्डवानामदासत्ववरदानम् | |
| 65 | कर्णस्य पाण्डवान् प्रति दुरूक्तिः |
| भीमे दुर्योधनादिहननोयुक्ते युधिष्ठिरस्य भीम निवारणपूर्वक धृतराष्ट्रसमीपगमनम् | |
| धृतराष्ट्रेण युधिष्ठिराय नीतिपूर्वकं कोपं संशमय्य यथापूर्वमर्धराज्यं दत्वा इन्द्रप्रस्थगमनायानुज्ञादानम् | |
| द्यूतानन्तरं युधिष्ठिरस्य इन्द्रप्रस्थं प्रति गमनारम्भः |
अनुद्यूतपर्व
| 66 | दुश्शासनेन दुर्योधनादिसमीपे युधिष्ठिराय धृतराष्ट्रेण राज्यदानादिकथनम् |
| दुर्योधनेन धृतराष्ट्रसमीपे अर्जुनवीर्यकथनपूर्वकं कार्त वीर्यार्जुनोपाख्यानकथनम् | |
| कार्तवीर्यस्य पूर्वेषां परम्पराकथनम् | |
| कार्तवीर्यार्जुन महिमवर्णनम् | |
| 67 | दुर्योधनेन धृतराष्ट्रसमीपे अर्जुनप्रभाववर्णनम् |
[TABLE]
सभापर्वविषयानुक्रमणिका समाप्ता ॥
०३ अरण्यपर्व
०१
[
INTRODUCTION.
Dr. Sukthankar, the learned Editor of the Bhandarkar Research Institute Edition of the Mahābhārata, has just issued Fascicule 7, containing an elaborate Prolegomena to the Ādi Parvan. We come in for praiseworthy mention and reference in several places as well as for trenchant criticism, particularly with reference to the principles adopted by us as the Editor of the Southern Recension (See pages lxxxv and cv Fascicule 7).
Dr. Sukthankar recognises two distinct major recensions of the Mahābhārata. All scholars are now agreed on that. The question arises “when these separated and whether we can fix, approximately at any rate, a recension prior to their separation”. Dr. Sukthankar himself thinks, and rightly too, that it is impossible to fix the date when these two separated. At any rate, we are aware that, in the beginning of the eleventh century, both existed side by side; and since then each has had its independent development. While it is nearly impossible to fix the scope or date of the Mahābhārata, as it existed, before its separation into two recensions, it is fairly within the competency of scholars to restore the text as it was about 1000 A.D., according to each of the recensions.
Our endeavour with regard to the Southern Recension edited by us has been to restore the text of this recension as approximately as may be possible to what it must have been about 1000 A.D. In this, we have followed certain definite principles. We have not thought fit to assemble all manuscripts available in South India and then proceed to edit the text, as such a project is clearly beyond the means of an average publisher. We have said, in pp. xiii & xvii of the Introduction to Vol. I, that our attempt has been to publish the Southern Recension in a handy and popular form and yet make it as critical as possible. We have, therefore chosen manuscripts fully representative of the Southern Recension, selecting the most reliable as the principal text and giving from the others. readings etc., which deserve mention.
Vādirāja, the author of the Lakṣālańkāra, is the earliest commentator of the Mahābhārata so far known (circa 1300 A.D.). He distinctly favours the Southern Recension. Nannayya (circa 1025 A D.), the author of the Āndhra Mahābhāratamu, also favours the Southern Recension. These two, there-fore, constitute the deciding authority as to whether a manuscript represents the Northern or the Southern Recension. The inclusion of all Pratikas from Vādirāja and the non-omission of any incident.
or detail mentioned by Nannaya, form the basis for marking a Text as Southern.
The manuscripts representative of the Southern Recension are generally available in the Grantha, Telugu and Malayalam scripts. We cannot divide these manuscripts as forming three versions of the Southern Recension as Dr. Sukthankar does. The history of manuscript tradition in the South is against such an assumption. The earliest manuscripts in the South were generally written in the Grantha script. The political domination of the South by the Telugu
viceroys of the Vijayanagar Empire and their dependants necessitated the adoption in court-circles of both the Grantha and the Telugu scripts from the fourteenth to the seventeenth centuries. The Grantha script seems to have come again into vogue during the eighteenth and nineteenth centuries with the introduction of the Devanā
gari script into the South by the Marathas. The Malayalam script is an adaptation of and an offshoot from the parent Grantha script and has had an uninterrupted growth from the sixteenth century onwards. Not having been subject to Nāyak influence in any manner whatsoever, the tradition handed down by the Malayalam manuscripts preserved the Grantha text, in a purer and more unmixed form than even some comparatively early Grantha manuscripts, as the
Malayalam Mss. do not at all seem to have come into contact with the Northern Recension till very recent times. It will thus be clear that script alone, as far as the Southern Recension is concerned, cannot definitely decide the character of the manuscript. However, we have collated representative and reliable manuscripts in Grantha, Telugu and Malayalam scripts for our edition of the Southern Recension, from the Vana to the Svargārhana Parvans. For the Ādi and SabhāParvans, we were not able to secure in time, Malayalam manuscripts. When a second edition of these is called for, the Malayalam manuscripts in our possession will also be utilised. However, the essential features of the Southern Recension continue to be preserved scrupulously in all the manuscripts already utilised by us for the Southern Recension of these two Parvans as well.
Whether an edition is of the Southern or Northern Recension does not mainly depend so much on the number of manuscripts collated as on the quality and trustworthy character of the manuscripts themselves.
We have first to decide on some of the main distinguishing characteristics of the Southern or the Northern Recension and then choose manuscripts which could reliably be presumed to represent a
such a statement if he had given all the validity that the Parvasangrahādhyāya deserves. Parvasangrahādhyāya formed an integral part of the Mahābhārata even as early as Kumārila’s time is now admitted on all hands. And what is the nature of this Adhyāya? All scholars are now agreed that this Adhyāya itself differs widely in its enumeration of chapters and stanzas according as it belongs to the Southern or Northern Recension (see pp. xviii and xix of our Introduction to Vol. I). When there is the earliest authority so far available as regards the contents of each of the Parvans according to the two recensions, every editor should endeavour to see whether there is at all a possibility of restoring the text in consonance with this earliest enumeration. Manuscript evidences and evidences from every other source should be pressed into use as far as possible.
We have generally adopted the enunciation of chapters and stanzas in the Parvasangrahādhyāya of the manuscripts of the Southern Recension, scrupulously giving in the footnotes, wherever necessary, details where our manuscripts disagree. The Parvasangrahādhyāya mentions also in addition the sub-parvans; and we have therefore edited our Ādi-Parvan according to the final scheme of sub-parvans settled in our edition of this Adhyāya. As a result of
our discussions in person with Dr. Sukthankar, we were able to add concordances to our Edition from the Sabhā Parvan onwards. The absence of this with regard to the Ādi Parvan has led the learned Doctor to enter his strong protest. But he could have put it more mildly as he himself has thanked us in writing for the inclusion of the concordance suggesed by him from our edition of the Sabhā Parvan onwards. The concordance to the Ādi-Parvan which had been delayed pending the publication of the B. O. R. I. Edn., will be supplied free to all subcribers at an early date.
The second and third defects complained of, are really one and the same, to wit, the inclusion of an Adhyāya of 40 lines after Adhyāya 164 and its omission after Adhyaya 180. He charges us with its inclusion where no manuscript supports us and its exclusion where all manuscripts require it. In the press copy of the Ādi Parvan, we had added a note at the end of the 164th Adhyāya as follows: “अयमध्यायः अ-कोशे घ-कोशे च भिन्नस्थले दृश्यते। तथाऽपि अत्रैव सामञ्जस्यात् क - ख - ग - कोशानुसारेण अत्रैव निक्षिप्यते”. Unfortunately, this foot-note was inadvertently omitted by the compositors and we did not detect. this omission till Dr. Sukthankar himself called our attention to it in 1932. We felt grateful and
supplied him immediately with a copy of the above foot-note and explained its regrettable loss due to a printer’s devil, which, alas! in works of such magnitude, are bound to occur here and there, as Dr. Sukthankar himself is aware. However, it is not correct to say as Dr. Sukthankar does, that this adhyāya of 40 lines does not occur where we have printed it nor is it corect to affirm that all Southern manuscripts have it only after Adhyāyā 180 as even according to him, क, ख and ग repeat this chapter here as well as after chapter 180 (See p. 946 of the B. O. R. I. Edn.) Having received definite information from us as early as 1932 regarding the loss of the foot-note in question during printing, the least that is expected of Dr. Sukthankar is to mention the fact of the omission of the foot-note due to printer’s devil and not to supress it and state that we have been “moreover un-accountably silent about the omission.”
The fourth complaint is that in Adhyāya 122, we have omitted fourteen lines of the text of the manuscript and added, instead, thirteen lines which are not found in any Southern manuscript. Indeed in pp. 803 and 804, we have distinctly printed under foot-notes all the fourteen lines. The real point is that we have discarded the readings of all the manuscripts as unsatisfactory and therefore
relegated them to the foot-notes. A careful and critical scrutiny of the subject-matter contained in pp. 803, 804 and 805 of our edition will show that the fourteen lines in question appearing as footnotes 2 and 1 in pp. 803 and 804 again reappear in all the Manuscripts in a connected and cogent form in page 805, which is its proper place as is testified to by Nannaya also. The Grantha Edition printed at Sarabhojirajapuram (1895) is the only edition that gives the proper text as adopted by us for the Principal Text. We, therefore, gave the readings in all our manuscripts as footnotes in the respective places in which they occur. There is no case here of omitting what is present in the manuscripts. There has truly been an attempt to restore the Text to what it ought to be according to the Southern Recension and in doing this, we had been careful not to omit anything contained in the manuscripts, particularly on such a rare occasion.
The fifth and final complaint is that in yet another place (Adhyāya 214) we have “added an interpolation (upākhyāna) of 114 lines of which not a single line (as actually printed in Sastri’s Edition) is to be found in any of the six manuscripts utilised by him! This really beats all the previous complaints in its lack of restraint and utter baselessness.
We cannot think that Dr. Sukthankar did not see the foot-note printed in p. 1412; nor are we prepared to believe that he did not understand the footnote. This is what we have said in the footnote:—
“*अष्टाविंशतिश्लोकात् परं सार्धाष्टनवतितमश्लोकपर्यन्तमुपवर्णितं श्वेतक्युपाख्यानं अ-ख-घ-कोशेषु नोपलभ्यते; तथाऽपि क-ग-ङ-कोशेषु पूर्वोक्तोपाख्यानान्तर्गतश्लोका विश्लिष्टा एव कतिचन दृश्यन्ते; अतः मद्रपुरराजकीय-प्राच्यपुस्तकभाण्डागारस्थविश्वासार्हतालपत्रकोशादुद्धृत्य उपाख्यानमिदं यथावन्मुद्रितम्॥ (Madras Catalogue D. No. 1918). This alleged interpolated upākhyāna occurs in three of our manuscripts in a mutilated manner. It forms an integral part of the Southern Recension as testified to by Vādirāja who culls pratikas and by Nannaya. And we have extracted a correct version of the episode from a reliable manuscript of the Southern Recension and printed it as such, giving all relevant critical details in the foot-note. We are unable to understand how a charge of wilful interpolation of inadmissible matter can be levelled against us, under the circumstanees, unless it be that Dr. Sukthankar has his own reasons for such an attitude.
In spite of Dr. Sukthankar’s remarks on p. cv, we still claim that we have edited the Mss. as they are, taking liberty to correct only scriptorial blunders. Scribes commit quite unconsciously various.
kinds of blunders. Interchange of letters is the least harmful. Similarity of endings in hemistichs removed by one or more hemistichs in between lead the scribe often to omit unconsciously the intervening passages. Such instances of omission in the Principal Text occur in pp. 136, 139, 154, 159, etc. etc. of this volume. The scientific and critical editor has necessarily to restore his Text with the help of other Mss. and the evidences of Nannaya and Vādirāja, to make the Text smooth and present an accurate and readable version.
To guard our readers against being misled by the unfortunately unbalanced remarks of Dr. Sukthankar, we have had to explain, rather in some detail, the five points raised by the learned Editor of the B. O. R. I. Edition. In several places he has been quite generous in praising us and our Edition, even adding that our critical edition is not rendered superfluous by his own critical edition. We are indeed grateful to him for all this. We have no doubt that as Mahābhārata studies progress, scholars will feel that, whatever the character of a critical edition of the Mahā
bhārata may be in other respects, it should, in the main, represent a principal readable Text for purposes of the lay public and the scholar alike, based more on manuscript material warranted by tradition and attested by commentators
and references to by undisputed early authors and critics, and less on a conjecturally reconstructed version of the Principal Text itself, however much the latter may be tempting to those who, in their devotion to superscientific and hypercritical methods, purge the Mahābhārata of all its additions and omissions, characteristic of one or the other of the two recensions, as, in such a case, the residuary text of the Mahābhārata will only exhibit the least common measure of the two Recensions and not a Mahābhārata or Bhārata which was current at any time in India in that mutilated form.
The Presidency College
P. P. S. SASTRI,
Madras.
Editor.
15–12–1933.
In the preparation of the Vana Parvan for the Press, the following Manuscripts, fully representative of the Southern Recension, were utilised :—
अ— represents the Principal Text printed. The Manuscript belongs to Brahma Sri Krishna Sastrigal, Palace Pauranikar, Trivandrum. Its description is as follows:—Substance-palm-leaf; Size—17 3/4 × 2 3/8 inches; Leaves—422; Lines—14-15 to a page; Script-Grantha; Vana Parvan complete; Date of Transcription November 1795 A. D.
क— is used for additional readings, etc. The Manuscript belongs to His Highness the Maharaja of Travancore, and was made available to us through the kindness of Sir C. P. Ramaswami Iyer, K.C.I.E., Legal and Constitutional Adviser to the State. Its description is as follows:-Size-palm-leaf; Substance-20 7/8 × 2 1/4 inches; Leaves-61 to 211; Lines-11 to 12 to a page; Script-Malayalam; Vana Parvan complete; Date of Transcription-1667 A.D.
ग— is used for additional readings, etc. The Manuscript belongs to Mr. Krishnaswami Sastrigal Sub-Registrar, Tanjore District. Its description is as follows:-Substance-palm-leaf; Size 17 x 1 1/4 inches; Leaves-400; Lines
7 to a page; Script–Telugu; Vana Parvan complete.
ग— is used for additional readings etc. The Manuscript hails from the Tinnevelly District. Its description is as follows:–Substance-palm-leaf; Size–25 3/4 × 2 1/2 inches; Leaves–197; Lines–16 to a page; Vana Parvan complete. Date of Transcription–1647. A.D. Readings from this Manuscript are given from page 450 onwards.
घ— is used for additional readings, etc. The Manuscript was procured for us by Mr. K. K. Lakshminarayana Iyer of Kadayam village in the Tinnevelly District from Mr. Natesa Iyer: Its description is as follows:–Substance-palm-leaf; Size–16 × 1 3/4inches; Leaves–298; Lines– 10-11; Script–Grantha; Vana Parvan complete; Date of Transcription–1825 A. D.
Our remarks regarding the distinguishing features of the Vana Parvan according to the Southern Recension and the scheme of Subparvans etc, are held over for inclusion in Vol. V which completes the Vana Parvan. A concordance to the first half of the Vana Parvan follows. Vol. V will contain the concordance to the second half and also the alphabetical index to the contents of both Vol. IV and Vol V.
॥ श्रीरस्तु॥
महाभारतस्य आरण्यपर्वणि प्रथमो भागः
तत्र
॥विषयानुक्रमणिका॥
<MISSING_FIG href=”../books_images/U-IMG-170085043981.png”/>
आरण्यकपर्व
[TABLE]
| युधिष्टिरेण सूर्याल्लब्धवरेण ब्राह्मणसन्तर्पणम् | |
| सूर्यस्य नाम्नामष्टोत्तरशतस्य कीर्तनम् | |
| सूर्यस्य नाम्नामष्टोत्तरशतस्योपदेशः | |
| ४ | विदुरेण धृतराष्ट्रं प्रति धर्मोपदेशः |
| विदुरेण धृतराष्ट्रं प्रति पाण्डवानामजय्यत्वकथनपूर्वकं दुर्योधनादीनामनुक्तकारिणां भविष्यविनाशप्राप्तिकथनम् | |
| विदुरेण धृतराष्ट्रं प्रति युधिष्ठिरस्यैव राज्याधिपत्यं दुर्योधनादीनां पाण्डवेष्वानुकूल्येनानुवर्तनं च युक्तमिति प्रतिपादनम् | |
| धृतराष्ट्रेण विदुरं प्रति स्वपुत्रंदुर्योधनं पाण्डवानां कृते कथं त्यजेयम् इति कथनम् | |
| ५ | विदुरेण काम्यकवनं प्रति प्रस्थितैः पाण्डवैस्सह समागमः विदुरेण युधिष्टिरं प्रति स्वोत्तस्य हितवचनस्य धृतराष्ट्रान-भ्युपगतस्यानुवादः |
| ६ | धृतराष्ट्रेण विदुरवियोगमसहमानेन तदानयनाय सञ्जयप्रेषणम् |
| सञ्जयानीतेन पुनर्हास्तिनपुरं प्रविष्टेन च विदुरेण धृतराष्ट्रस्य चिन्ताप्रकारकथनम् | |
| ७ | विदुरं प्रति पाण्डवानयनवचोमात्रशङ्कितेन दुर्योधनेन कर्णादिभिरालोचनम् |
| पाण्डवानां वधे दुर्योधनादीन् प्रति कर्णेन स्वपराक्रमख्यापनसमये व्यासागमः | |
| ८ | व्यासेन धृतराष्ट्रं प्रति पाण्डवैर्विरोधो विग्रहश्च न कार्यौ शम एव कार्य इति प्रतिपादनम् |
| व्यासेन पुत्रवियोगमसहमानं धृतराष्ट्रं प्रति पाण्डवैस्सह कृतशमानामेव दुर्योधनादीनां क्षेमलाभो भविष्यतीति पुत्रेस्नेहस्य दुस्त्यजताप्रतिपादनं सुरभ्याख्यानकथनपूर्वकं च शमोपायविधानम् |
[TABLE]
| द्रौपद्या भगवन्तं प्रति भीमस्य हिडिम्बायां घटोत्कचोत्पत्तिकथनम् | |
| द्रौपद्या भगवन्तं प्रति दुर्योधनादिजनितपराभवेन स्वदुःखप्रतिपादनम् | |
| भगवता शोकोद्विग्नायाः द्रौपद्यास्समाश्वासनम् | |
| धृष्टद्युम्नेन द्रोणादिहननप्रतिज्ञा | |
| १२ | भगवता युधिष्टिरं प्रति द्युतस्य स्वसन्निधाने सति तदभावित्वप्रतिपादनम् |
| भगवता स्त्र्यक्षमृगयापानानां श्रीविनाशहेतुत्वकनम् | |
| भगवता द्यूतकाले स्वासान्निध्यकारणप्रतिपादनम् | |
| भगवता साल्वयुद्धप्रकार वर्णनम् | |
| १३ | भगवता साल्ववधप्रकारस्य विस्तरेण कथनम् |
| प्रद्युम्नेन यादवानां साल्ववधेन समाश्वासनम् | |
| १४ | साल्वप्रद्युम्नयोः युद्धवर्णनम् |
| १५ | सारथिना रणाङ्गणादन्यतो नीतेन प्रद्युम्नेन स्वपराभवचिन्तनम् |
| दारुकिणा युद्धस्थलादन्यत्रापयानस्य कारणप्रतिपादनम् | |
| नारदश्वसनाभ्यां प्रद्युम्नं प्रति साल्वस्यावभ्यत्वकथनपूर्वकं तस्य भगवत एव वधप्राप्तिकथनम् | |
| १६ | भगवता पौरजनसमाश्वासनपूर्वकं साल्ववधाय प्रस्थानम् |
| भगवतः साल्वस्य च युद्धवर्णनम् | |
| १७ | भगवन्तं प्रति आहुकेन वसुदेववधकथनम् |
| भगवता साल्वमायाकल्पितस्य वसुदेवस्य वधश्रवणेन मोहाधिगमः | |
| भगवता तस्य मायिकत्वाध्यवसायः | |
| १८ | भगवतः साल्वसंहारायोद्यमवर्णनम् |
| भगवता साल्वसंहाराय श्रीसुदर्शनप्रेषणम् |
| भगवता साल्वयुद्धस्य हस्तिनापुरानागमहेतुत्वकथनम् | |
| भगवता सुभद्राभिमन्युभ्यां सह द्वारकागमनम् | |
| १९ | पाण्डवानां वनं प्रति प्रस्थानसमये हिरण्यादिदानवर्णनम् |
| पाण्डवानां विरहेण पौराणामनुशोचनवर्णनम् | |
| २० | युधिष्टिरेण स्वानुजान्प्रति वने वासायोचितस्थलसमाज्ञापनम् |
| अर्जुनेन वासाय द्वैतवनदर्शनम् | |
| सपरिवारेण युधिष्टिरेण ब्राह्मणैस्सह द्वैतवने प्रविश्य पुष्पधरामयस्य वृक्षस्य मूले समुपवेशनम् | |
| २१ | युधिष्टिरेण मार्कण्डेयसमागमः |
| मार्कण्डेयेन युधिष्ठिरस्य दैन्यदर्शनेन सलक्ष्मणस्य श्रीरामभद्रस्य अतीतवनवासस्य स्मरणम् | |
| मार्कण्डेयेन सत्यस्य धर्मस्य च प्रशंसनपूर्वकं प्राक्तनक्षत्रियोदाहरणत्वप्रदर्शनम् | |
| मार्कण्डेयेन युधिष्टिरं प्रत्याशीरुक्त्वा स्वावासं प्रति निवर्तनम् | |
| २२ | दाल्भ्यस्य समागमः |
| दाल्म्येन ब्राह्मणानां प्राशस्त्यवर्णनम् | |
| दाल्भ्येन ब्राह्मणानां सकलश्रेयःप्राप्तिहेतुत्ववर्णनम् | |
| युधिष्ठिरगुणश्लाघिनां ब्राह्मणानां नामनिर्वचनम् | |
| २३ | भीमादिसमवधानसमये युधिष्टिरं प्रति द्रौपद्याः सविषादवचनम् |
| द्रौपद्या गृहे सुखोषितस्य वने दुःखेन वसतो युधिष्ठिरस्य दुर्दशावर्णनम् | |
| द्रौपद्या वने दुरवस्थां गतान् भीमादीन् प्रति परिशोचनम् | |
| द्रौपद्या युधिष्टिरं प्रति धार्तराष्ट्रादिषु मन्यूत्पादनम् | |
| २४ | द्रौपद्या युधिष्टिरं प्रति बलिप्रह्लादसंवादानुवादपूर्वकं |
| कालोचितयोः क्षमाकोपयोरवश्याश्रयणीयत्वकथनम् |
| बलिप्रह्लादयोस्संवादः | |
| प्रह्लादेन बलिं प्रति कालानुचितयोः क्षमाकोपयोरनर्थहेतुत्ववर्णनम् | |
| कालोचितयोः कोपशान्त्योस्सुखहेतुत्ववर्णनम् | |
| द्रौपद्या क्षमाकोपयोःदेशकालौचित्यवर्णनेन धार्तराष्ट्रादिषुयुद्धाय युधिष्टिरप्रेरणम् | |
| २५ | युधिष्टिरेण द्रौपदीं प्रति क्रोधस्य बहुदोषमूलत्वेन गर्हणम् |
| युधिष्टिरेण क्रोधस्य त्याज्यतायाः क्षमायाःग्राह्यतायाश्च प्रतिपादनम् | |
| काश्यपोक्त्यनुवादः | |
| युधिष्टिरेण शमस्य भीष्मादिभिः धार्मिकैरभ्युपगतत्वकथनम् | |
| २६ | द्रौपद्या युधिष्टिरं प्रति धर्मस्यावर्जनीयत्वकथनम् |
| द्रौपद्या धर्माद्यपेक्षया विधिप्राबल्यप्रदर्शनम् | |
| द्रौपद्या विचित्रफलप्रदस्य विधेः गर्हणम् | |
| २७ | युधिष्टिरेण स्वेन द्रौपदीं प्रति निष्कामतया धर्माचरणनिरूपणम् |
| धर्मातिक्रमणे पापफलप्रदर्शनपूर्वकं धर्मानुष्टातॄणां महतां धर्माचरणे दृष्टान्तत्वनिरूपणम् | |
| युधिष्टिरेण सर्वैरपि निष्कामैः धर्मोऽनुष्ठेय इति शासननिरूपणम् | |
| नास्तिक्यहानपूर्वकं सर्वेश्वरसेवायाः अवश्यकर्तव्यत्वोपदेशः | |
| २८ | द्रौपद्या युधिष्ठिरं प्रति धर्मागर्हणपूर्वकं फलप्रधानस्य कर्मण एवावश्यकर्तव्यत्वचोदनम् |
| विधेरपि कर्मानुगुणफलप्रदत्वनिरूपणम् | |
| बृहस्पतिनीतिकथनम् | |
| २९ | भीमेन युधिष्ठिरं प्रति नीतिप्रतिपादनपुरस्सरं युद्धेन राज्यसम्पादनप्रतिपादनम् |
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
| लोमशेन वातापील्वलवृत्तान्तकथनम् | |
| अगस्त्येनपुत्रकामाय विदर्भराजाय कन्यारत्नप्रदानम् | |
| ब्राह्मणैः विदर्भराजतनयायै लोपामुद्रेति नामकरणम् | |
| अगस्त्येन विदर्भराजं प्रति परिणयाय लोपामुद्रायाचनम् | |
| विदर्भराजेनागस्याय लोपामुद्रायाः यथाविधि प्रदानम् | |
| अगस्त्येन परित्यक्तवसनाभरणया परिगृहीतवल्कलादिकया च लोपामुद्रया सह गङ्गाद्वारे तपश्चरणम् | |
| ऋतुकाले समाहूतया लोपामुद्रया महार्हवसनाभरणानि याचितेनागस्त्येन तत्साधनाय प्रस्थानम् | |
| ७९ | अगस्त्येन धनलिप्सयाश्रुतर्वाणं प्रति गसन्दम् |
| श्रुतर्वसकाशादलब्धकामेनागस्त्येन वार्यश्वं प्रति गमनम् | |
| श्रुतर्ववार्यश्वागस्त्यादिभिः सदस्युं प्रति गमनम् | |
| अगस्त्येन श्रुतर्वादिभिस्सहधन्त्याचनायेल्वलं प्रति गमनम् | |
| ८० | इल्वलेनगस्त्याय मेषीकृतवातापिसांसपरिवेषणम् |
| अगस्त्येन मेषीकृतवातापेर्जीर्णीकरणम् | |
| इल्वलेनागस्त्यंप्रति स्वस्मात् ईप्सितयाचनकथनम् | |
| अगस्याश्रमं प्रतील्वलेन विवाजि सुवाजियुक्तरथेन वसूनांप्रापणम् | |
| अगस्त्येन स्वहनतोद्यतस्येल्वलस्य भस्मीकरणम् | |
| अगस्त्योपात्तधनसन्तुष्टया लोपामुद्रयाऽपत्योत्पादनायागस्त्यं प्रति याचनम् | |
| अगस्त्येन स्वपुलस्य ‘इधावाह’ इति नामकरणम् | |
| ८१ | अगस्त्यप्रभाववर्णनम् |
| इन्द्रादिभिः वृत्रासुरवधाय ब्रह्माणं प्रति गमनम् | |
| ब्रह्मणा वज्रायुधनिर्माणाय दधीचं प्रति अस्थियाचनायेन्द्रादीनां प्रस्थापनम् | |
| इन्द्रदिभिः दधीचाश्रमगमनम् | |
| त्वष्ट्रा दधीचास्थिभिः वज्रायुधनिर्माणम् |
| सवज्रायुधेनेन्द्रेण वृत्रासुरयुद्धम् | |
| वृत्रासुरवधः | |
| वृत्रासुरवधाद्भीतेनेन्द्रेण सरःप्रवेष्टुं विद्भावणम् | |
| देवैस्ताडितैरसरैस्समुद्रप्रवेशः | |
| कालेयैस्त्रैलोक्यनाशोद्यमः | |
| कालेयैः मुनीनां भक्षणम् | |
| कालेयैः जगतः निरुत्साहीकरणम् | |
| कालेयभीतैर्देवैः भगवतश्शरणीकरणम् | |
| देवैःकृता नारायणस्तुतिः | |
| विष्णुना कालेयसंहाराय देवान् प्रति आलोचनविधानम् | |
| सविष्णुभिर्देवैः ब्रह्मोपसर्पणम् | |
| ब्रह्मणा देवान् प्रति समुद्रशोषणायागस्त्योपसर्पणोपदेशः | |
| देवैरगस्त्यं प्रति विन्ध्यशैलस्य सूर्यगतिनिरोधनिवारणरूपोपकारज्ञापनम् | |
| लोमशेन युधिष्ठिरं प्रति विन्ध्यशैलस्य वृद्धिनिरोधहेतुकथनम् | |
| ८२ | अगस्त्येन विन्ध्यनिरोधप्रकारः |
| देवैरगस्त्यं प्रति समुद्रपानयाचनम् | |
| देवैरगस्त्येन समुद्रपानदर्शनाय गमनम् | |
| ८३ | अगस्त्येन समुद्रजले पीते देवैः दैत्यहननम् |
| देवैरगस्त्यं प्रति समुद्रे सलिलोत्सर्जनयाचनम् | |
| देवैःसमुद्रपूरणं पृष्टेन ब्रह्मणा तान् प्रति भाविना कालेन तत्सम्भवप्रतिपादनम् | |
| ८४ | लोमशेन युधिष्ठिरं प्रति सगरोपाख्यानकथनम् |
| सगरं प्रति महादेवेन पुत्रवरप्रतिपादनम् | |
| अशरीरिण्या सगरं प्रति षष्टिसहस्रपुत्रसंरक्षणोपायकथनम् | |
| सगरपुत्रैः देवादीनां बाधनम् | |
| देवैरुपसृतेन ब्रह्मणा षष्टिसहस्रसगरपुत्रविनाशकथनम् | |
| सगरेण हययज्ञविधानायाश्वोत्सर्जनम् |
| सागरैः पिताज्ञया यज्ञीयावस्यान्वेषणाय समुद्रखननम् | |
| सागराणां क्रुद्धेन कपिलेन भस्मीभवनम् | |
| लोमशेनासमञ्जचरित्रकथनम् | |
| अंशुमता यज्ञीयाश्वगवेषणम् | |
| कपिलेनांशुमन्तं प्रति वरप्रदानम् | |
| सगरेणांशुमदानीतेनाश्वेन यज्ञनिर्वर्तनम् | |
| दिलीपेन गङ्गानवतारेण शोचनम् | |
| ८५ | भगीरथेन गङ्गां प्रति तपश्चरणम् |
| भगीरथेन गङ्गाज्ञयाशङ्करतोषणम् | |
| ८६ | भगीरयप्रार्थनया शङ्करण गङ्गाया धारणम् |
| भगीरथेन गङ्गया पितृतर्पणपूर्वकं सागरपूरणम् | |
| ८७ | युधिष्ठिरेण नन्दापरमनन्दानदीगमनम् |
| लोमशेन युधिष्ठिरं प्रति ऋषभकृटगिरौ वृत्तचरित्रकथनम् | |
| ऋश्यशृङ्गचरितम् | |
| रोमपादेनानावृष्ट्युपशमाय ब्राह्मणान् प्रत्युपाययाचनम् | |
| रोमपादं प्रति वर्षजननाय मुनिवरेण ऋक्ष्यशृङ्गानयनकथनम् | |
| रोमपादेन ऋश्यश्ङ्गानयनाय वेश्यानांप्रेषणम् | |
| वेश्याभिः ऋश्यशृङ्गाश्रमगमनम् | |
| ८८ | कयाचिद्वेश्यया ऋश्यशृङ्गप्रलोभनम् |
| वेश्यासक्तचित्तं दीनं च पुत्रमवेक्ष्य विभण्डकेन दैन्यकारणप्रश्नः | |
| ८९ | ऋश्यशृङ्गेन विभण्डकं प्रति वेश्याकुमार्यां मुनिकुमारत्वव्यपदेशेन स्वस्य तदासक्तिकथनम् |
| विभण्डकेन पुत्रंप्रति तस्य रक्षोवशीकृतत्वकथनम् | |
| वेश्यानीतेन ऋश्यशृङ्गेण रोमपादसमीपगमनम् | |
| रोमपादेन ऋश्यशृङ्गाय शान्तानामककन्यादानम् | |
| रोमपादेन विभण्डककोपप्रशमनम् | |
| शान्तया सह ऋश्यशृङ्गेणाधिष्ठितस्याश्रमस्थपुण्यतमत्वकीर्तनम् | |
| ९० | युधिष्ठिरेण गङ्गासागरसङ्गमादितीर्थगमनम् |
| लोमशेन वैतरण्याः नद्याः प्रभाववर्णनम् | |
| पाण्डवैः वैतरणीजलेन पितृसन्तर्पणम् | |
| विश्वकर्मणा यज्ञे काश्यपाय भूदानम् | |
| भूम्या स्वीयदानानङ्गीकारः | |
| काश्यपेन भूमेः प्रसादनम् | |
| लोमशेन युधिष्ठिरं प्रति भूम्यारोहणस्य फलकीर्तनम् | |
| ९१ | अकृतव्रणेन युधिष्ठिरं प्रति परशुरामचरितवर्णनम् |
| ऋचीकेन गाधिसुतायाः सत्यवत्याः परिणयनम् | |
| भृगुणा स्नुषायै वरप्रदानम् | |
| भृगुणा सत्यवत्यै तन्मात्रेच पुत्रोत्पत्यैवृक्षभेदेनालिङ्गनोपदेशः | |
| भृगुणा वृक्षविपर्ययेणालिङ्गितवत्योः सत्यवतीतन्मात्रोः व्यत्यस्तपुत्रोत्पत्तिनिरूपणम् | |
| जमदग्न्युत्पत्तिः | |
| ९२ | रेणुकया चित्ररथे व्यभिचरणम् |
| जमदग्निना रेणुकायां व्यभिचारदर्शनम् | |
| जमदग्निना पुत्रेषु शापदानम् | |
| जमदग्निनियोगात् रामेण परशुना कण्डच्छेदनम् | |
| जमदग्निना रामंप्रति मात्रादिपुनरुज्जविनवरप्रदानम् | |
| जमदग्न्याश्रमे कार्तवीर्येण गोवत्सापहरणपूर्वकं तदाश्रमपीडनम् | |
| परशुरामेण कार्तवीर्यार्जुनहननम् | |
| कार्तवीर्यार्जुनदायादैःजमदग्निहननम् | |
| ९३ | परशुरामेण पितृवधामर्षात् सर्वक्षत्रियहननप्रतिज्ञा |
| परशुरामेण सर्वक्षत्रियहननपूर्वकं तदुधिरैरे व पितृसन्तर्पणम् | |
| परशुरामपूजापुरस्सरं युधिष्ठिरेण महेन्द्रशैलात् दक्षिणदिगागमनम् | |
| ९४ | युधिष्ठिरेण पुण्यतीर्थगमनम् |
| युधिष्ठिरेण प्रभासतीर्थगमनम् | |
| युधिष्ठिरेण सहानुजैः पत्न्या च प्रभासतीर्थे तपश्चरणम् | |
| वृष्णिभिः पाण्डवानां दुर्दशानुशोचनम् | |
| ९५ | बलरामेण भार्ष्मादिगर्हणपूर्वकं पाण्डवान् प्रति शोचनम् |
| ९६ | सात्यकिना दुर्योधनादिहननपूर्वकं पाण्डवानां वनवाससमापनादर्वागेवाभिमन्यो राज्येऽभिषेचनोक्तिः |
| भगवता युधिष्ठिरस्य धर्माभिरुचिकथनम् | |
| युधिष्ठिरेण युद्धकालं प्रतीक्ष्य भगवदादिसाहाय्यवरणम् | |
| युधिष्ठिरेण भगवत्प्रमुखानां विसर्जनपूर्वकं पुनस्तीर्थान्तरगमनम् | |
| ९७ | गयकृतयागवर्णनम् |
| च्यवनेन शय्यातियाजनकथनम् | |
| ९८ | सुकन्योपाख्यानम् |
| ससैन्येन शय्यातिना च्यवनाश्रमगमनम् | |
| सुकन्यया तपश्चरति च्यवने वल्मीकदर्शनम् | |
| च्यवनेन शय्यातिं प्रति सुकन्याया वरणम् | |
| शय्यातिना च्यवनाय सुकन्याप्रतिपादनम् | |
| ९९ | अश्विभ्यां सुकन्यायां सल्लापः |
| अश्विभ्यां सुकन्यां प्रति च्यवनस्य रूपसम्पन्नथुवत्वकरणाभ्यनुज्ञानपूर्वकमन्यतरस्मिन् पतित्वयाचनकथनम् | |
| अश्विनोर्नियोगात् रूपार्थिनः च्यवनस्य जलप्रवेशः | |
| अम्भसः उत्तीर्णेषु च्यवनाश्विषु त्रिषुरूपादिसम्पन्नेषु सुकन्यया च्यवनस्यैव पतित्वेन वरणम् | |
| च्यवनेनाश्विनोः वरप्रदानम् | |
| १०० | शय्यातिना च्यवनाश्रमाभिगमनम् |
| च्यवनेन शय्यातेर्यांजनम् | |
| च्यवनेनाश्विभ्यां सोमरसदानोद्यमे कृते तद्धननायेन्द्रेण वत्रोद्यमनम् | |
| च्यवनविसृष्टया कृत्यया इन्द्रंप्रत्यभिसरणम् |
[TABLE]
| १०९ | अष्टावक्रेण ब्राह्मणेषु जलादुत्तीर्णेषु सत्सु स्वपितृमातुलाभ्यां सह स्वाश्रमगमनम् |
| ११० | यवक्रीतोपाख्यानम् |
| यवक्रीतेन विनैवोपदेशं वेदाधिगमायेन्द्रं प्रति तपश्चरणम् | |
| इन्द्रेण गुरोर्मुखाद्वेदोपदेशमसहमानेन यवक्रीतेनेन्द्रं प्रति पुनः दुश्चरतपश्चरणम् | |
| भरद्वाजेन यवक्रीतंप्रति रैभ्यपीडाप्रतिषेधाय वालध्युपाख्यानकथनम् | |
| १११ | यवक्रीतेन रैभ्यस्नुषायां सम्भोगः |
| रैभ्येण यवक्रीतहननाय जटाभ्यां कृत्यारक्षसोस्सर्जनम् | |
| कृत्यया द्रावितेन यवक्रीतेन स्वपितुरग्निहोत्रगृहप्रवेशः | |
| राक्षसेन यवक्रीतस्य हननम् | |
| ११२ | भरद्वाजेन पुत्रवधेन विलापः |
| भरद्वाजेन रैभ्यस्य तज्ज्येष्ठपुत्रेण हननरूपशापदानम् | |
| ११३ | बृहद्युम्नसत्रंप्रत्यर्वावसुपरावस्वोर्गमनम् |
| परावसुना मृगभ्रमेण कृष्णाजिनसंवीतस्य स्वपितू रैभ्यस्य हननम् | |
| बृहद्युम्नचोदनयाऽर्वावसुना तपःप्रसादितेभ्यः देवेभ्यो वरविशेषग्रहणम् | |
| यवक्रीतेन विनोपदेशं वेदाधिगमः रैभ्यादीनामुज्जीवनं च | |
| ११४ | युधिष्ठिरेण कैलासादिगिरिप्रवेशः |
| ११५ | भीमेन दुर्गमे पथि गमनाक्षमाणां द्रौपद्यादीनां वहनाङ्गीकारः |
| युधिष्ठिरादिभिः गन्धमादनं प्रति गमनम् | |
| ११६ | युधिष्ठिरेणार्जुनदर्शनाय गन्धमादनप्रवेशनिश्चयः |
| ११७ | गन्धमादनं प्रस्थितेषु पाण्डवेषु मध्येमार्गं महावृष्टेरुद्भवः |
| पादपाद्यन्तरितैः पाण्डवैः वृष्ट्युपरमे पुनः प्रस्थानम् | |
| ११८ | पथि मूर्छितायाः द्रौपद्याः पाण्डवैः सलिलसेचनादिना श्रमापनोदनम् |
[TABLE]
| कुबेरेण भीमकृतस्य पुष्पाहरणस्याभ्यनुज्ञानम् | |
| युधिष्ठिरेण द्रौपदीं प्रति भीमाभिगतदेशप्रश्नः | |
| युधिष्ठिरेण घटोत्कचसाहाय्येन भीमाभिगतदेशगमनम् | |
| १२९ | युधिष्ठिरेणाकाशवाणीश्रवणात् सपरिवारं नरनारायणाश्रमगमनम् |
| १३० | जटासुरेण भीमासन्निधाने युधिष्ठिरादीनामपहरणम् भीमेन जटासुरस्य मारणम् |
॥आरण्यपर्वणि प्रथमसम्पुटविषयानुक्रमणिका समाप्ता॥
०२
तत्र
आरण्यपर्वणि
द्वितीयभागः
मद्रपुरराजकीयकलाशालासंस्कृताध्यापकैः
बि. ए. (आक्सन्) एम्. ए. (मद्रास्)
इत्यादिबिरुदाङ्कितैः
विद्यासागर. पि. पि. सुब्रह्मण्यशास्त्रिभिः
दाक्षिणात्यशाखानुसारेण सविमर्श संशोधितः
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1700822072Untitleddd.png"/>
न चाप्यधर्मे न सुहृद्विभेदने परस्वहारे परदारदर्शने ।
अकार्यभावेन रमेन्मनस्सदानृणांवराख्यानवरंच शृण्वतां
आरण्य-२६९-२७॥
चेन्नपुर्या
वाविल्लरामस्वामिशास्त्रुलु अण्ड् सन्स्
इत्येतैः सम्मुञ्चप्रकाशितम्
ख—is used for additional readings,etc. The Manuscript belongs to Mr. Krishnaswami Sastrigal, Sub-Registrar, Tanjore District. Its description is as follows:—Substance— palm-leaf; Size—17 × 1¼ inches; Leaves— 400; Lines —7 to a page; Script—Telugu; Vana Parvan complete.
घ— is used for additional readings, etc. The Manuscript was procured for us by Mr. K. K. Lakshminarayana Iyer of Kadayam village in the Tinnevelly District from Mr. Natesa Iyer. Its description is as follows:—Substance— palm-leaf; Size—16 × 1¾ inches; Leaves— 298; Lines—10 to 11 to a page; Script— Grantha; Vana Parvan complete; Date of Transcription—1825 A.D.
II
We have restricted the number of Manuscripts utilised by us for the preparation of this volume for the Press, with a definite object in view. It is well-known that the larger the number of Manuscripts utilised, the more numerous are the variant readings that confront us, even with regard to ordinary works. This becomes really bewildering in the case of Mahābhārata Manuscripts which present numerous variations even in single stanzas, and
hemistiches and feet, in direct ratio to the number of Manuscripts utilised. With the experience gained so far, we are able to assess the relative value of our Manuscripts from the point of view of textual accuracy based on freedom from contamination and corruption.
The Manuscript belonging to Brahmasri Krishna Sastrigal of Trivandrum and written in Grantha script is the most trustworthy. From the Ādi to the Svargārohaṇa, the self-same scribe has written the whole text and this enhances the value of the Manuscript considerably.
The Trivandrum Palace Manuscripts generally follow even in minute details the text of the Krishna Sastri Manuscripts. The Palace collection, therefore, is very useful to supplement the Krishna Sastri Text. The Palace collection is generally written in Malayalam script, by various hands, probably during different periods.
The Kadayam collection, belonging to Mr. Natesa Sastri, is also the work of a single scribe from beginning to end. It is written in the Grantha script and is a sure representative of the Southern Recension.
The Krishnaswami Sastri collection written in the Telugu script is the earliest of our dated Manus-
cripts among those Manuscripts, written by single scribes from beginning to end. Here and there we detect contaminations with the Northern Recension, though, in the main, this collection also preserves the chief features of the Southern Recension very vividly indeed.
In all the Parvans tobe issued in future, Manuscripts representative of all the above collections will be fully utilised.
—————
\।\।\।
CONCORDANCE.
VANA PARVAN.
[TABLE]
[TABLE]
+ ख – कोशे अत्रैवाध्यायसमाप्तिः
- ख – कोशे अध्यायद्वयमिदम्
§क-घ– नात्राध्यायसमाप्तिः
* क-ख-घ—कोशेषु अत्रैवाध्याययसमाप्तिः
[TABLE]
+ क-ख – कोशयोः अत्रैवाध्यायसमाप्तिः
* अ-क–कोशेषु नात्राध्यायसमाप्तिः
[TABLE]
+ ख कोशे अध्यायद्वयमिदम्
[TABLE]
+ अयमध्यायः दाक्षिणात्यकोशेषु विराटपर्वणि प्रथमाध्यायेऽन्तर्गतः
The Presidency College,
Madras.
P. P. S. SASTRI.
30-4-1934.
CONCORDANCE. ( SCHEME OF SUB- PARVA. )
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
Chapter 315 forms the first chapter in the Virata Parvan according to the other Editions.
It will be seen from the foregoing concordance that the scheme of chapters followed in our printed Text of the Southern Recension follows closely that of the Grantha edition printed at Sarabhojirājapuram Tanjore District, in 1895. The Grantha Edition recognises clearly the additions in the Northern Recension and prints them also in the body of the Text as अधिकश्लोकाः(page 723) or अधिकाध्यायः (page 608). We have adopted the scheme of chapters found in the Grantha Edition, as this accords exactly with the enumeration of the number of chapters for the Vana Parvan in the Anukramaṇikādhyāya of both the Northern and the Southern Recensions.
In regard to the scheme of Sub-Parvas in the Vana Parvan, we have divided the contents of the Vana Parvan into appropriate sub-parvas as narrated in detail in the Anukramaṇikādhyāya of the Southern Recension. The concordance (IV) shows distinctly the variations from the Southern Recen- sion. These variations are, however, common to the Grantha, Kumbakonam and Poona Editions and are in accordance with the scheme of sub-parvas narrated in the Anukramaṇikādhyaya belonging to the Northern Recension.
The total number of stanzas printed in the Text of the Southern Recension comes to 11,136 which is short by 528; the number of stanzas according to the Anukramaṇikādhyāya of the Vana Parvan, according to both Recensions is 11664.
————
With regard to the Vana Parvan also, it is possible to mark a Text clearly as Southern or Northern according as it has or omits particular chapters and incidents, characteristic of each Recension. A few of the more important distinctive features of the Southern Recension of the Vana Parvan are noticed below.
i. The Southern Recension omits the dialogue and fight between Dasaratha-Rāma and Paraśurāma narrated in stanzas 33-71 of chapter 99 of the Northern Recension.
ii. The Southern Recension omits the incidents narrated in chapter 142 of the Northern Recension.
iii. The Southern Recension omits the incidents narrated in chapters 193-198, of the Northern Recension.
iv. The Southern Recension omits chapter 232 of the Northern Recension wherein the several names of Skanda and a prayer in praise of Skanda are narrated.
v. The Southern Recension omits the questions and answers between the Yakṣa and
Yudhisthira contained in stanzas 87-118 of chapter 313 of the Northern Recension.
Some of these questions and answers are very popular and frequently quoted.
vi. The Northern Recension has, for its last chapter, chapter 315, which is the first chapter of the Virāta Parvan according to the Southern Recension.
The Presidency College,
P. P. S. SASTRI,
Madras.
Editor.
30-4-1984.
Note — The standard Edition of the Northern Recension is the Poona Edition with Bhavadipa.
॥श्रीरस्तु॥
महाभारतस्य आरण्यपर्वणि द्वितीयभागः
तत्र
॥विषयानुक्रमणिका ॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1700825143Untitled1.png"/>
यक्षयुद्धपर्व
| अध्यायः |
| १३१ नरनारायणाश्रमे सपरिवारेण युधिष्ठिरेण निवासः |
| ब्राह्मणैः युधिष्ठिरस्यार्जुनप्रेक्षणामन्त्रणानुमोदनम् |
| युधिष्ठिरादिभिः वृषपर्वाश्रमगमनम् |
| युधिष्ठिरादिभिः माल्यवन्तं गिरिं प्रति प्रस्थानम् |
| युधिष्ठिरादिभिराष्र्ष्टिषेणाश्रमगमनम् |
| १३२ युधिष्ठिरादिभिरार्ष्टिषेणं प्रत्यभिवादनम् |
| आर्ष्टिषेणेन युधिष्ठिरं प्रति सर्वगोचरकुशलप्रश्नः |
| आर्ष्टिषेणेन कैलासवर्णनम् |
| १३३ जनमेजयेन पाण्डवानां गन्धमादनवासमुद्दिश्य प्रश्नः |
| चारणादिभिः पाण्डवविलोकनाय समागमः |
| द्रौपद्या भीमं प्रति गन्धमादनात् पुष्पाहरणचोदनम् |
| भीमेन पुष्पाहरणाय प्रस्थानम् |
| भीमेन कुबेरभवनदर्शनम् |
| भीमस्य यक्षादिभिस्सह सङ्गरः |
| भीमस्य मणिमझाना राक्षसेन युद्धम् |
| भीमेन मणिमद्रक्षसो हननम् |
| १३४ युधिष्ठिरादिभिः भीमादर्शनेन परिचिन्तनम् |
| युधिष्ठिरादिभिः भीमदर्शनाय पर्वताग्रारोहणम् |
| भीमदर्शनहृषितेन युधिष्ठिरेण साहसिकस्य कर्मणोऽकर्तव्यत्वोपदेशः |
| अध्यायः |
| राक्षसैः कुबेरं प्रति वृत्तचरित्रकथनम् |
| भीमेन युद्धकरणाय यक्षैस्सह कुबेरेण प्रस्थानम् |
| पाण्डवदर्शनेन प्रीतिपुरस्सरं कुबेरेण परितोषणम् |
| कुबेरदर्शनेन भीमस्याविकारिता |
| कुबेरस्य भीमकृत्यदर्शनेन सन्तोषः |
| कुबेरेण युधिष्ठिरं प्रति अगस्त्यात् स्वस्य शापप्राप्तिकथनम् |
| १३५ कुबेरेण युधिष्ठिरं प्रति क्षत्रियधर्मकथनम् |
| कुबेरेण पाण्डवप्रशंसनम् |
| कुबेरेण स्वावासं प्रति प्रस्थानम् |
| १३६ आर्ष्टिषेणेन युधिष्टिरं प्रति मेरुमन्दरवर्णनम् |
| आर्ष्टिषेणेन मेरौसप्तर्षिदक्षादिप्रजापतिवर्णनम् |
| आर्ष्टिषेणेन प्रकृतेः परस्ताद्वर्तमानस्य श्रीवैकुण्ठस्य वर्णनम् |
| आर्ष्टिषेणेन चन्द्रसूर्यादिर्गातिनिरूपणम् |
| १३७युधिष्टिरादिभिः गन्धमादने अर्जुनदिदृक्षापूर्वकं सुखेनावस्थानम् |
| अर्जुनेन गन्धमादनमागतेन युधिष्ठिरादीनां हर्षोत्पादानम् |
| अर्जुनेन स्वस्य शक्रदत्तधनादीनां स्वप्रियायै द्रौपद्यैप्रतिपादनम् |
| अर्जुनेन स्वेन सम्पादितास्त्रलाभप्रकारस्य सङ्ग्रहेण कथनम् |
| १३८ युधिष्ठिरसमीपं प्रतीन्द्रागमनम् |
| इन्द्रेण युधिष्ठिरं प्रति स्वपुत्रप्रभावकीर्तनपूर्वकमाशीर्वचनम् |
| १३९ युधिष्ठिरपृष्टेनार्जुनेनास्त्रादि लाभप्रकारकथनम् |
| किरातार्जुनयोर्युद्धवर्णनम् |
| महेश्वरेणार्जुनं प्रति वरयाचनचोदनं अर्जुनेनास्त्रलाभयाचनं च |
| महेश्वरेणार्जुनाय पाशुपतास्त्रप्रदानम् |
| १४० अर्जुनेन नानादेवतादर्शनवर्णनम् |
| अर्जुनेननानादेवताभ्योऽस्त्रग्रहणवर्णनम् |
| अर्जुनायेन्द्रेण पुनस्पतश्चरणाभ्यनुज्ञानकथनम् |
[TABLE]
[TABLE]
| अध्यायः |
| युधिष्ठिरेण सपरिवारं गन्धमादना दवतरणम् |
| लोमशेन पाण्डवान् प्रति जयाशीर्वचनपूर्वकं स्वर्गलोकगमनम् |
| पाण्डवैः कैलासदर्शनपुरस्सरं वृषपर्वाश्रमगमनम् |
| पाण्डवैः मध्ये मार्ग बदर्यादिदर्शनयथोचितवासादिपूर्वकंद्वैतवनप्रवेश. |
| १४९ वने भीमस्याजगरेण ग्रहणम् |
| १५० अजगरेण स्वस्याजगरत्वप्राप्तिकारणाभिधानम् |
| अजगरेणागस्त्योक्तशापविमोक्षप्रकारकथनम् |
| भीमेन स्वेन विनाकृतार्ना युधिष्ठिरादीनां शोच्यावस्थानकथनम् |
| युधिष्ठिरेणानिष्टदर्शननिमित्तेन भीमं प्रत्यनागतं परिशोचनम् |
| युधिष्टिरेणाजगरग्रस्त भीमसन्दर्शनम् |
| १५१युधिष्ठिराजगरयोस्संवादः |
| अजगरेण युधिष्ठिरं प्रति भीमविमोक्षाय स्वप्रश्नोत्तरदानयाचनपूर्वं प्रश्नोपक्रमः युधिष्ठिरेणोत्तरकथनं च |
| १५२ युधिष्ठिरेणाजगरं प्रति प्रश्नोपक्रमः अजगरेणोत्तरकथनं च |
| अजगरेण “युधिष्ठिरात् तव शापमोक्षो भविष्यति” इत्यगस्त्योक्तिनिरूपणम् |
| विमुक्ताजंगररूपेण नहुषेण स्वर्गलोकं प्रति गमनम् |
| अजगराद्विमुक्तेन भीमेन सह युधिष्ठिरेण स्वाश्रमगमनम् |
| मार्कण्डेयसमास्यापर्व |
| १५३वर्षाशरद्वर्णनम् |
| युधिष्ठिरादिभिः द्वैतवनात् काम्यकवनप्रवेशः |
| १५४ काम्यकवने युधिष्ठिरादिषु दिव्यकटाक्षप्रदानाय भगवताश्रीकृष्णेनागमनम् |
| श्रीकृष्णपाण्डवादीनामाराध्याराधकभावप्रतिपादनम् |
| अध्यायः |
| भगवता युधिष्टिरधर्मप्रशंसनपूर्वकमनुग्रहोक्तिः |
| भगवता द्रौपदीं प्रति तत्पित्रादिकुशलप्रतिपादनम् |
| भगवता युद्धाय युधिष्टिरचोदनम् |
| युधिष्टिरेणाज्ञातवासानन्तरमेव युद्धप्रसक्तिरिति प्रतिपादनम् |
| मार्कण्डेयनारदयोरागमनम् |
| श्रीकृष्णनारदाभ्यां पुरावृत्तकथनाय चोदितेन मार्कण्डेयेन क्षणकालप्रतीक्षानियोगः |
| १५५ मार्कण्डेयेन प्राणिनां पुण्यपापफलनिरूपणम् |
| १५६ मार्कण्डेयेन मृतस्य पुनरुज्जीवनशक्तयादिरूपब्राह्मणमा हात्म्यकथनम् |
| १५७ मार्कण्डेयेनात्रिगौतमसंवादेन ब्राह्मणमाहात्म्यकथनम् |
| सनत्कुमारेण मुनिचोदितेन क्षत्रधर्मकथनम् |
| वैन्येनात्रये प्रीतिपूर्वं वस्त्रादीनां प्रदानम् |
| १५८ मार्कण्डेयेन तार्क्ष्यसरस्वतोसंवादानुवादः |
| १५९ मत्स्योपाख्यानम् |
| १६० मार्कण्डेयेन कृतादियुग धर्मकथनपूर्वकंप्रलयवर्णनम् |
| कलियुगे ब्राह्मणादीनां वृत्तिविपर्ययः |
| कलौ मानुषाणां गवादीनां च रीतिवर्णनम् |
| कलौ धर्महानिकथनम् |
| कलौ यथाकालं वृष्टय भावः आयुःक्षयश्च भवत इतिवर्णनम् |
| प्रलये संवर्तकाग्न्युज्जृम्भणवर्णनम् |
| प्रलये मेघाडम्बरकीर्तनम् |
| मार्कण्डेयेन प्रलये स्वावशेषकथनम् |
| प्रलये भगवता मार्कण्डेयं प्रति स्वशरीरानुप्रवेशानुमतिः |
| मार्कण्डेयेन भगवतो दिव्यमङ्गलविग्रहे नदीसमुद्रपर्वतादिदर्शनम् |
| अध्यायः |
| भगवद्दिव्यकटाक्षलब्धदिव्यज्ञानेन मार्कण्डेयेन भगवन्तंप्रति प्रश्नप्रकारः |
| १६१ भगवता मार्कण्डेयं प्रति तत्प्रशंसनपूर्वकं स्वप्रभावकथनन् |
| भगवता विभूतीनां स्वकीयत्वकथनम् |
| भगवता दुष्टनिग्रहपूर्वशिष्टपरिपालनायावतरणकथनम् |
| भगवता स्वस्य युगभेदेन वर्णभेदकथनम् |
| भगवता मार्कण्डेयं प्रति वरं प्रदायान्तर्धानम् |
| मार्कण्डेयेन भगवत्स्तुतिकरणपूर्वकं तत्प्राप्यत्वोपदेशः |
| १६२ पाण्डवैः श्रीकृष्णस्य शरणवरणं युधिष्टिरेण मार्कण्डेयंप्रतिकलियुगधर्मादिप्रभश्च |
| मार्कण्डेयेन युगभेदेन धर्मस्य वृद्धिह्रासकथनम् |
| कलौ वर्णाश्रम वैपरीत्यवर्णनपूर्वकमायुरारोग्यादिह्रासवर्णनम् |
| कलौ ब्राह्मणानां व्रतलोपवर्णनम् |
| कलौ जगतः म्लेच्छप्रायतायाः पितृपुत्रयोरन्योन्यघातकतायाः साधूनां धनकलत्रादीनां बलाद्ध्रिय-माणतायाश्च वर्णनम् |
| कलौ भाविनः अनर्थस्य विशेषतः कथनम् |
| लोकक्षेमाय कृतयुगारम्भलक्षणवर्णनपूर्वकं कल्क्यवतारकथनम् |
| १६३ कल्क्यवतारेण लोकमर्यादा स्थापनम् |
| कृतयुगे नानाप्रकारेण क्षेमलाभवर्णनम् |
| मार्कण्डेयेन युधिष्टिरं प्रति धर्माचरणोपदेशः |
| १६४ परीक्षिता कस्याश्चित् कन्याया दर्शनम् |
| परीक्षितानुदके वने कयाचन स्त्रिया विहरणं |
| सलिलार्थिना तेनैव वापीसलिलनिमग्नायास्तस्या |
| अलाभेन मण्डूकवधाज्ञापनं च |
| मण्डूकराजेन स्वकीयवधानौचित्यकारणप्रदर्शनम् |
[TABLE]
[TABLE]
| अध्यायः |
| कौशिकेन स्वगृहमेत्य स्वपितोः शुश्रूषणम् |
| मार्कण्डेयेन पतिव्रतादिमाहाम्त्यकथनोपसंहारः |
| १७९ अङ्गिरसोपाख्यानम् |
| बृहस्पत्युत्पत्तिकथनम् |
| अग्नीनामुत्पत्यादि वर्णनम् |
| १८० काश्यपादिभिस्तपश्चरणेनाग्न्युत्पत्तिकथनम् |
| काश्यपादिभिर्देवानामुत्पत्तिकथनम् |
| १८१ अग्निवंशजानां विस्तरेण नामनिर्वचनम् |
| अग्निवंश्यानां स्वरूपस्वभावादिकथनम् |
| १८२ पुनरग्निवंशकथनम् |
| अग्निना मत्स्यानां सर्वभक्ष्यत्वशापः |
| अथर्वणः धात्वादिवस्तू पत्तिः |
| अग्न्युत्पादितधिष्ण्यमातॄणां नामानि |
| अद्भुताख्याग्निचरितम् |
| १८३ मार्कण्डेयेन कुमारोत्पत्तिप्रकारकथनम् |
| इन्द्रेण मानशैले कस्याश्चित् कन्याया अवलोकनम् |
| इन्द्रेण कन्यानिमित्तं ताडितेन केशिना पलायनं कन्यायाः कुलादिप्रश्नः कन्यया स्वस्याः दक्षपुतीत्व- कथनं च |
| कन्यया लोकोत्तरपतिप्रार्थनम् |
| इन्द्रेण कन्याया भर्तृयाचनाय ब्रह्मलोकगमनम् |
| ब्रह्मणा कन्याभर्तुरेव सेनापतीभवनकथनम् |
| सप्तर्षिपत्म्यवलोकनेन क्षुब्धहृदयेनालब्धकामेन चाग्निना निर्वेदाद्वनं प्रति गमनम् |
| स्वाहादेव्या अग्निवशीकरणनिर्धारणम् |
| १८४ शिवारूपधारिण्या स्वाहया अग्निना रमणम् |
| गारुडरूपधारिण्या स्वाहया अग्नेः रेतसां श्वेतपर्वते काञ्चनकुण्डे प्रक्षेपः स्कन्दोत्पत्तिश्च |
| कुमारपराक्रमवर्णनम् |
| अध्यायः |
| कुमारेण क्रौञ्चगिरिदारणपूर्वकं श्वेतपर्वतभेदनम् |
| १८५ लोकापवादभीरुभिः षडृषिभिः स्वपत्नीनां त्यागः |
| विश्वामित्रेण कुमारस्य जातकर्मादिना संस्कारः |
| देवाभ्यर्थितेनेन्द्रेण स्कन्देन सहायोधनम् |
| इन्द्रस्कन्दयोः युद्धप्रकारः |
| विशाखस्य रौद्ररूपदर्शनेन भीतायेन्द्राय स्कन्देनाभयदानं स्कन्दपुत्रस्य विशाखस्य पार्षदादिपरि-वारकथनम् |
| अग्निरूपिणीनां कल्यानां स्कन्देन वरप्रदानम् |
| १८६ स्कन्दचरित्रप्रतिपादनम् |
| ऋषिभिर्देवेन्द्रप्रशंसनम् |
| स्कन्देनेन्द्रं प्रति स्वस्य सेनापतित्वे अभिषेचनप्रार्थनम् |
| सेनापतिध्वेऽभिषिक्तस्य स्कन्दस्य रुद्रपुत्रत्वोपपत्तिनिरूपणम् |
| स्कन्दप्रभाववर्णनम् |
| स्कन्दस्य देवसेनयोः परिणयः |
| १८७ऋषिपत्न्यदिभिः स्कन्दं प्रति पुत्रभावप्रार्थनम् |
| स्कन्देन मातृभ्यो वरप्रदानम् |
| दुष्टग्रहाणां समुत्पत्त्या तत्स्वरूपस्वभावकथनम् |
| दुर्ग्रहाणं शान्तिप्रकारकथनम् |
| १८८ स्वाहादेव्या स्कन्दादभीष्टप्राप्तिः |
| ब्रह्मनियोगात् स्कन्देन स्वपितरं महादेवं प्रति गमनम् |
| प्रजाकामैः कर्तव्यकथनम् |
| रुद्रेण पार्वत्या सह भद्रवटं प्रति गमनम् |
| ससैन्येनेन्द्रेण रुद्रानुगमनम् |
| रुद्रेण स्कन्दं प्रतिसैनापत्यनियोजनानन्तरमौत्पातिकदर्शनम् |
| देवासुराणां महायुद्धम् |
| स्कन्देन महिषासुरसंहारः |
द्रौपदीसत्यभामासंवादपर्व
| १८९ सत्यभामया द्रौपदीं प्रति पतिवशीकरणीपायप्रभः |
| द्रौपद्या पतिव्रताधर्मकथनेन पतिवशीकरणोपायकथनम् |
| द्रौपद्या स्वस्या पतिनियोगकृत्वकथनम् |
| १९० द्रौपद्या पुनरपि पतिव्रताधर्मकथनम् |
| १९१ श्रीकृष्णेन सत्यभामया स्वपुरं प्रति प्रस्थानम् |
| सत्यभामया द्रोपदीं प्रति सान्त्ववचनम् |
घोषयात्रापर्व
| १९२ ब्राह्मणैः श्रुतपाण्डववृत्तान्तेन धृतराष्ट्रेण पाण्डवान् प्रतिपरिशोचनम् |
| धृतराष्ट्रेण पाण्डवपराक्रमचिन्तनेन स्वपुत्राणां वधस्यभावितया च तान् प्रति परिशोचनम् |
| १९३ कर्णेन दुर्योधनं प्रति पाण्डवानां द्वैतवनप्रस्थापनेन राज्यानुभवचोदना |
| १९४ दुर्योधनेन पाण्डवानां द्वैतवनप्रस्थापने उपायपरिचिन्तनम् |
| कर्णशकुन्यादिभिः पाण्डवानां द्वैतवनप्रस्थापने घोषयालायाउपायत्व कथनम् |
| १९५ धृतराष्ट्रेण मृगयायामनौचित्यसन्दर्शनप्रकारः |
| शकुनिना मृगयाकरणे इच्छाया एव कारणत्वोपपादनम् |
| धृतराष्ट्रानुमत्या दुर्योधनादिभिः द्वैतवनप्रस्थानम् |
| १९६ द्वैतवने दुर्योधनादिभि विहरणम् |
| द्वैतवने सरसि दुर्योधनभृत्यैः क्रीडास्थाननिर्माणस्य गन्धर्वैः निवारणम् |
| दुर्योधनेन गन्धर्वाणामुत्सारणाय सेनाप्रेषणम् |
| दुर्योधनं प्रति तद्भः गन्धर्वपरुषोक्तिकथनम् |
| १९७ गन्धर्वैस्सह कौरवाणामायोधनम् |
[TABLE]
प्रायोपवेशनपर्व
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
[TABLE]
| अध्यायः |
| २४९ सावित्र्या वनादागत्य नारदस्य स्वपितुश्च पादाभिवन्दनम् |
| सावित्र्या स्वपितरं प्रति सत्यवत एव पतित्वेन मनसा वरणकथनम् |
| सावित्र्या सत्यवत अल्पायुष्ट्वेऽपि तस्यैव पतित्वेन वरणाध्यवसायः |
| अश्वपतिना सावित्र्याः सत्यवत एव दानाध्यवसायः |
| २५० अश्वपतिना सावित्र्याः द्युमत्सेनं प्रति तत्पुत्राय दानकथनम्सावित्रीसत्यवतोः परिणयः |
| २५१ सावित्र्या स्वभर्तुर्मृतिदिने वनं गच्छतस्तस्यानुगमनम् |
| सावित्र्या श्वश्रूश्वशुरादिभिः सनिर्बन्धं निवारणेऽपि वनं प्रस्थितस्य स्वभर्तुरनुगमनम् |
| २५२ सत्यवतः काष्टविपाटनकाले शिरोवेदना |
| सत्यवता शिरोबाधया भूपतनकाले तत्प्राणजिहीर्षया समागत यमं प्रति सावित्रीप्रश्नः |
| यमेन सावित्रीप्रश्नोत्तरदानपूर्वकं सत्यवतः पाशबन्धनपूर्वकं च स्वलोकप्रापणम् |
| यमेन सावित्रीं प्रति वरदानपूर्वकं सत्यवतो विसर्जनम् |
| सत्यवता पुनरुज्जीवनम् |
| सत्यवता सावित्र्या सह पितुराश्रमं प्रति प्रस्थानम् |
| २५३ द्युमत्सेनेन तब स्वपुत्रान्वेषणम् |
| द्युत्मसेनेन सावित्र्या सह स्वपुत्रस्य दिदृक्षया परितापः ब्राह्मणैश्वसमाश्वासः |
| सत्यवता सावित्र्या सह स्वपितुराश्रमप्रवेशः |
| सावित्र्या मुनिभ्यो वने वृत्तवृत्तान्तनिवेदनम् |
| २५४ साल्वदेशीयैः द्युमत्सेनं प्रति तन्मन्त्रिणा निजनगरागमनप्रार्थना |
| सपरिवारेण द्युमत्सेनेन स्वपुरागमनम् |
| द्रौपद्यांसावित्रीशीलप्रतिपादनम् |
[TABLE]
[TABLE]
०७ द्रोणपर्व
द्रोण–१६२– ५ –६
चेन्नपुर्या
वाविल्ल रामस्वामिशास्त्रुलु अण्ड् सन्स्
इत्येतैः सम्मुद्यप्रकाशितम्
INTRODUCTION
I
In the preparation of the second part of the Drona Parvan for the Press, the Manuscripts, designated & anअ,क,ख,घ and ङwhich were utilised for the first part, have been utilised The Manuscript designated ग belonging to the Tanjore Palace Library has not been utilised as it indicated distinct learnings towards the Northern Recension.
II
From the Anukramanıkādhyāya of the Adı Parvan, it will be observed that, according to both the Southern and Northern Recensions, the Drona Parvan should consist of 170 chapters. The majority of the Manuscripts utilised by us divide the Drona Parvan into 198 chapters whereas the printed editions of the Northern Recension divide it into 202 chapters. But the printed edition in Grantha script issued from Sarabhojirajapuram about 1896 A. D. divides the text exactly into 170 chapters. We have adopted the division followed in the Grantha printed Text for the scheme of chapters in our Principal Text of the Southern Recension. We have also indicated in appropriate places in the body of the Text the deviations of the several Manuscripts, wherever they occur.
IV
The number of stanzas in the Drona Parvan is 8909 according to the Northern Recension and 10909 according to the majority of the Manuscripts of the Southern Recension. The actual number of stanzas according to the Principal Text edited comes to 9555 stanzas
V
With regard to the Drona Parvan, it possible to mark a Text clearly as Southern or Northern according as it has or omits particular chapters and incidents, characteristic of each Recension. A few of the more important distinctive features of the Southern Recension of the Drona Parvan are noticed below
1.The Southern Recension omits the details regarding the fight of Arjuna with Jayadratha described in stanzas 5-41 of chapter 146 of the Northern Recension
2.The Southern Recension omits the details regarding the fight of Drona with the Pandavas described in stanzas 31-55 of chapter 156 and the fight of Asvatthama with Ghatotkaca described in stanzas 137-151 of chapter 156 of the Northern Recension.
3.The Southern Recension omits the details regarding the fight between Drona and Dhṛṣtadyumna described in 1-22 of chapter 192 of the Northern stanzas Recension.
The Presidency College,
Madras
20-4-1935
P P. S. SASTRI, Editor.
॥ श्रीरस्तु ॥
महाभारतस्य द्रोणपर्वणि द्वितीयभागः
तत्र
॥विषयानुक्रमणिका॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1700878625Screenshot2023-10-24082610.png"/>
जयद्रथवधपर्व
| अध्यायः | |
| १०१ | शैनेयादीनां युद्धकथनम् |
| जलसन्धयुद्धवर्णनम् | |
| सात्यकिना जलसन्धस्य वधः | |
| द्रोणसात्यक्योः युद्धोपक्रमः | |
| १०२ | द्रोणादीनां सात्यकेश्चायोधनम् |
| सात्यकिना दुर्योधनपराजयः | |
| सात्यकिना कृतवर्मपराजय | |
| १०३ | द्रोणसात्यक्योर्युद्धवर्णनम् |
| सात्यकिसुदर्शनयोयुद्धम् | |
| सात्यकिना सुदर्शन शिरश्छेदनम् | |
| १०४ | सात्यकिपराक्रमवर्णनम् |
| सात्यकेस्सारथेश्च संवादः | |
| सात्यकिना स्वपराक्रमकथनम् | |
| सात्यके यवनादीनां च युद्धकथनम् | |
| १०५ | सात्यकियुद्धवर्णनम् |
| १०६ | सात्यकियुद्धवर्णनम् |
| दुर्योधनादिभिः ग्रावभिस्सात्यकेस्ताडनम् | |
| द्रोणेन सात्यकि प्रति युद्धाय सारथेः रथगमनचोदनम् | |
| सात्यकिपराक्रमस्य सारथिना द्रोणं प्रति ज्ञापनम् |
| अध्यायः | |
| १०७ | द्रोणेन दुश्शासनोपालम्भ |
| द्रोणचोदितेन दुश्शासनेन युद्धाय गमनम् | |
| द्रोणेन युद्धाय द्रुष्टद्युम्नं प्रति प्रस्थानम् | |
| द्रोणष्टष्टद्युम्नादीनां च युद्धम् | |
| द्रोणष्टष्टद्युम्नयोः युद्धेन श्रमकथनम् | |
| सात्यकिना दुश्शासनादीनां पराजयः | |
| सात्यकिना भीमप्रतिज्ञामनुस्मृत्य दुश्शासनादीनां वधकरणाभावः | |
| १०८ | धृतराष्ट्रेण सात्यकिपराक्रमप्रश्नः |
| देवचारणादिभिः जयद्रथवधमुद्दिश्याशंसनम् | |
| सङ्कुलयुद्धम् | |
| सञ्जयेन युद्धविमर्शकथनम् | |
| १०९ | द्रोणादियुद्धवर्णनम् |
| द्रोणादिभिः परस्परं गदादिभि युद्धकरणम् | |
| पाञ्चालादिभि द्रोणहननशब्दोद्धोषणपूर्वकं तद्धननाय यानम् | |
| भीमेन द्रोणस्य ब्राह्मण्यतेजश्शक्त्यादिवर्णनम् | |
| द्रुपदयुद्धवर्णनम् | |
| द्रोणस्य वृद्धत्वेऽपि युद्धे षोडशवर्षदेशीयत्ववर्णनम् | |
| द्रुपदेन सक्रोधवचनं द्रोणं प्रति गमनम् | |
| ११० | युधिष्ठिरेण वर्तमान परिस्थितिचिन्तनम् |
| युधिष्ठिरेण स्वप्रेषितसात्यकिमर्जुनं प्रति च विचिन्तनम् | |
| युधिष्ठिरेण सात्यक्यर्जुनयोः स्थितिज्ञानाय भीमप्रेषणचिन्तनम् | |
| युधिष्ठिरेण भीमं प्रत्युक्तिः | |
| युधिष्टिरेणार्जुनविपदमाशङ्कमानेन भीमं प्रति विषादोक्तिः | |
| युधिष्ठिरेणार्जुनमहिमानुवर्णनम् | |
| भीमेन युधिष्ठिरं प्रति सान्त्वनम् |
| अध्यायः | |
| युधिष्ठिररक्षणाय धृष्टद्युम्नस्थापनपूर्वमर्जुनसमीप प्रति भीमेन गमनम् | |
| भीमेन दुश्शासनादिभिर्युद्धविधानम् | |
| भोमेन शत्रून् पराजित्य सिंहनादकरणम् | |
| द्रोणभीमयोस्संवाद | |
| भीमेन गदया द्रोणस्य विरथीकरणम् | |
| १११ | भीमेन गदया शत्रूणां भयोत्पादनम् |
| भीमेन रथान्तरस्थितस्य द्रोणस्य क्षेपणपूर्व तद्वथस्य चूर्णीकरणम् | |
| भीमेन सर्वपार्थिवमदनपूर्व सात्यकिदर्शनम् श्रीभगवता सह भीमार्जुनादीनां परस्परदर्शनेन सिंहनादकरणपूर्वंप्रेमवर्णनम् | |
| युधिष्ठिरेणार्जुनादिसिहनादश्रवणेन सन्तोषाधिगमः | |
| युधिष्ठिरेणार्जुनं प्रति विशेषतः कुशलसंश्लाघनम् | |
| युधिष्ठिरेण सैन्धववधनिश्चयेन दुर्योधनशमस्य भावित्वकथनम् | |
| ११२ | धृतराष्ट्रेण भीमस्य पराक्रमश्वाचनपूर्व प्रश्न |
| भीमकर्णयोः युद्धकथनम् | |
| भीमेन कर्णपराजयः | |
| भीमेन दुशलपराजय | |
| ११३ | द्रोणदुर्योधनयोस्संवाद |
| द्रोणेन युद्ध प्रति दुर्योधनचोदनम् | |
| दुर्योधनयुद्धम् | |
| ११४ | धृतराष्ट्रेण भीमकर्णयो वृत्तस्य युद्धस्य पुनः प्रश्नः |
| भीमकर्णाभ्यां परस्परासहनपूर्व युद्धकरणम् | |
| भीमेन पराजितेन कर्णेन स्थान्तरारोहणम् | |
| ११५ | भीमकर्णयो युद्धम् |
| ११६ | भीमयुद्धवर्णनम् |
| अध्यायः | |
| भीमदुर्जययुद्धम् | |
| भीमेन दुर्जयवधः | |
| भीमकर्णयोर्युद्धम् | |
| ११७ | धृतराष्ट्रेण पाण्डवपराक्रमप्रशंसनम् |
| सञ्जयेन धृतराष्ट्रस्यैव जगद्विनाशहेतुत्वकथनम् | |
| भीमेन दुर्मर्षणादीनां हननम् | |
| भीमकर्णयोयुद्धम् | |
| भीमेन चित्रविचित्रादीनां युद्धम् | |
| भीमेन चित्रादीनां हननम् | |
| भीमकर्णयोर्युद्धम् | |
| ११८ | भीमकर्णयोर्युद्धम् |
| भीमेन विकर्णादिभिर्युद्धम् | |
| चित्रसेनादीनां हननम् | |
| दुर्योधनेन विदुरवचस्स्मरणम् | |
| ११९ | भीमकर्णयोयुद्धम् |
| १२० | भीमकर्णयोर्युद्धम् |
| कर्णेन भोमस्य गर्हणम् | |
| अर्जुनेन भीमसहायेन कर्ण प्रति बाणप्रक्षेपः | |
| १२१ | धृतराष्ट्रेण पाण्डवैस्सन्धिकरणे स्वाभिप्रायनिवेदनम् |
| सात्यक्यलम्बुम्पयोर्युद्धम् | |
| सात्यकिनाऽलम्बुसवधः | |
| सात्यकिनाऽर्जुनसमागमः | |
| सात्यकिपराक्रमवर्णनम् | |
| श्रीभगवता सात्यकिपौरुषप्रशंसनम् | |
| अर्जुमेन युधिष्ठिरं त्यक्तवति सात्यकौ जुगुप्साकथनम् | |
| सात्यकिभूरिश्रवसोस्समागमो युद्धाय | |
| सात्यकिभूरिश्रवसोर्युद्धम् | |
| श्रीभगवता सात्यकिसाहाय्यकरणायार्जुनचोदनम् | |
| अर्जुनेन स्वेन शत्रुसंहारपूर्व सात्यकिसंरक्षणकथनम् |
| अध्यायः | |
| १२२ | जुनेन भूरिश्रवसो भुजच्छेदनम् |
| भूरिश्रवसाऽर्जुनविगर्हणम् | |
| अर्जुनेन भूरिश्रवसं प्रति समाधानवचनम् | |
| भूरिश्रवसा प्रायोपवेशनम् | |
| अर्जुनेन भूरिश्रवोवचस्समाधानकरणम् | |
| अर्जुनेन दुर्योधनगर्हणपूर्वं भूरिश्रवसः पुण्यलोकगमनाशासनम् | |
| सात्यकिना भूरिश्रवसश्शिरच्छेदनम् | |
| सैनिकै सात्यकिना कृते भूरिश्रवोवधेऽप्रीतिवर्णनम् | |
| देवैः सात्यकिकर्तृक भूरिश्रवोवधे दोषानुद्भावनम् | |
| सात्यकिना परान् प्रति बालस्याभिमन्योरधर्मवधस्मारणपूर्वं भूरिश्रवोवधस्य धर्मत्वप्रतिपादनम् | |
| भूरिश्रवसः पुण्यलोकगमनम् | |
| १२३ | सात्यकिभूरिश्रवसोः पराभवकारणम् |
| यादवानां प्रशंसनम् | |
| १२४ | अर्जुनेन भगवन्तं प्रति रथचोदनकथनम् |
| कर्णसात्यक्योयुद्धोपक्रमः | |
| भगवताऽर्जुनं प्रति कर्णसात्यकियुद्धे साहाय्यायान्तरप्रेक्षणनियमनम् | |
| श्रीभगवता सङ्केत पुरस्सरं दारुकद्वारा सात्यकि प्रति रथोपस्थापनम् | |
| कर्णसात्यक्योयुद्धम् | |
| कर्णस्य मन्दवीर्यतां दृष्टवद्भि’ कृपादिभिः हाहाकारकरणम् | |
| सात्यकिना परसैन्यप्रधर्षणम् | |
| कर्णसात्यक्योर्युद्धवर्णनम् | |
| १२५ | कर्णोक्तिमसहमानेन भीमेन चोदितेनार्जुनेन कर्ण प्रति गर्हणम् |
| अर्जुनेन कर्णसुतवधप्रतिज्ञा |
| अध्यायः | |
| १२५ | दुर्योधनेन कर्णं प्रत्यर्जुनशपथज्ञापनपूर्व सैन्धवरक्षणचोदनम् |
| दुर्योधनेन कर्णं प्रत्यर्जुनप्रतिज्ञाभङ्गभावनया पाण्डवविनाशपूर्वं राज्यभोगसम्भवकथनम् | |
| कर्णेन सैन्धवरक्षणप्रकारप्रतिपादनम् | |
| कर्णार्जुनयोयुद्धम् | |
| भीमाद्यावृतेनार्जुनेन सैन्धवसमीपगमनम् | |
| दुर्योधनादिभि अर्जुनप्रतिज्ञाभङ्गाय सूर्यास्तमनप्रतीक्षणम् | |
| कौरवैरर्जुनस्य चैकस्य युद्धम् | |
| भीमार्जुनकर्णयुद्धम् | |
| अर्जुनाश्वत्थाम्नोर्युद्धम् | |
| दुर्योधनेन स्वीयान् प्रति कर्णरक्षणचोदनम् | |
| अर्जुनेन कर्णस्य रथतुरगसारथ्यादीनां हननादिकथनम् | |
| अर्जुनाश्वत्थानोर्युद्धम् | |
| अर्जुनपराक्रमवर्णनम् | |
| अर्जुनसैन्धवयोर्युद्धम् | |
| श्रीभगवताऽर्जुनं प्रति सैन्धववधोपायकथनम् | |
| श्रीभगवता तमस्सर्जनम् | |
| तमस उद्भवेन कौरवाणां सन्तोषवर्णनम् | |
| श्रीभगवता स्वायुधेन श्रीसुदर्शनेन सूर्यप्रभाऽऽच्छादनम्. | |
| श्रीभगवताऽर्जुनं प्रति सूर्यदर्शनोद्यतसैन्धवशिरश्छेदनियमनम् | |
| अर्जुनेन सैन्धवशिरसश्च्छेदनम् | |
| अर्जुनेन सैन्धवशिरसः स्यमन्तपञ्चकाद्वहिः हरणम् | |
| अर्जुनेन भगवन्त प्रति सैन्धवशिरसः भूमौ पतनाभावकारणप्रश्नः |
| अध्यायः | |
| १२६ | श्रीभगवता सैन्धवशिरसः भूमौ पतनाभावकारणकथनम् |
| वृद्धक्षतं प्रत्याकाशवाणी | |
| वृद्धक्षत्रेण स्वपुत्रस्य सैन्धवस्य शिरसः भूमौ पातयितारं प्रति शापदानम् | |
| श्रीभगवता सैन्धवशिरसः वृद्धक्षतोत्सङ्गे पातननियमनम् | |
| अर्जुनेन सन्ध्यायां वृद्धक्षतोत्सङ्गे सैन्धवशिरस. पातनम् | |
| वृद्धक्षतस्योत्थानसमये सैन्धवशिरसः भूमौ पतनेन वृद्धक्षवशिरसः शतधा विभेदनम् | |
| सर्वैरपि प्राणिभिरर्जुने भगवदनुग्रह सद्भावप्रशंसनम् | |
| सैन्धववधेन कौरवैरनुशोचनम् | |
| भीमसिंहनादश्रवणेन युधिष्ठिरेण सैन्धववधनिश्चयः | |
| द्रोणपाण्डवानां युद्धम् | |
| १२७ | कृपार्जुनयोर्युद्धम् |
| अश्वत्थाम्नोऽर्जुनस्य च युद्धम् | |
| अर्जुनेन स्वशराहतिदूयमानं कृपं प्रति शोचनम् | |
| अर्जुनेन स्वकृताचार्या पराधजन्यनिर्वेदपूर्वकमपराधक्षमापणम् | |
| श्रीभगवताऽर्जुनं प्रति प्रतिज्ञातांशनिर्वहणस्मारणेन तद्दुःखापनोदनम् | |
| अर्जुनेन भगवति स्वात्मीयभरसमर्पणम् | |
| श्रीभगवताऽर्जुनं प्रति रणभूमो पतितानां सन्दर्शनम् | |
| श्रीभगवता पाञ्चजन्यविनदनपूर्वं युधिष्ठिरादिसमालिङ्गनम् | |
| युधिष्ठिरेण सार्जुनं भगवन्तं प्रति तदीयनिरतिशयानवग्रहानुग्रहकथनम् . | |
| श्रीभगवता युधिष्ठिररोषस्य जयद्रथविनाशहेतुत्वकथनम् | |
| युधिष्ठिरेण भगवन्निग्रहस्य सर्वविनाशहेतुत्वकथनम् | |
| युधिष्ठिरेण भीमसात्यक्योः प्रशंसनम् | |
| पाण्डवैः युद्धाय मनसा चिन्तनम् |
| अध्यायः | |
| १२८ | दुर्योधनेन सैन्धववधादनुशोचनम् |
| दुर्योधनेन द्रोणं प्रति परितापनिवेदनम् | |
| दुर्योधनेन परेषां वधाय प्रतिज्ञा | |
| द्रोणेन दुर्योधनं प्रत्यर्जुनप्रशंसापूर्वं कौरवानर्थकथनम् | |
| द्रोणेन युद्धकरणायाभियानम् | |
| घटोत्कचवधपर्व | |
| १२५ | दुर्योधनेन कर्णं प्रति जयद्वथवघनिवेदनम् |
| दुर्योधनेनार्जुनस्य द्रोणपक्षपातविषयत्वकथनम् | |
| कर्णेन द्रोणस्यार्जुनपक्षपातसद्भावनिराकरणाय विधेरेव प्राबल्यकथनम् | |
| कुरुपाण्डवयुद्धारम्भः | |
| १३० | रात्रौ द्रोणादियुद्ध कथनम् |
| भीमेन विशोकजयरातयोः वध. | |
| भीमेन दुष्कर्णदुर्मदयो पराजयः | |
| १३१ | सात्यकिसोमदत्तयोः संवाद. |
| सात्यकिसोमदत्तयोर्युद्धम् | |
| सात्यक्यश्वत्थाम्नोर्युद्धम् | |
| अश्वत्थामघटोत्कचयोर्युद्धम् | |
| अश्वत्थाममायाधरयोर्युद्धम् | |
| अश्वत्थामघटोत्कचयोस्संवादः | |
| घटोत्कचेन मायाप्रयोगः | |
| अश्वत्थाम्ना नानाशस्त्रप्रयोगः | |
| अश्वत्थाम्ना दुर्योधनसमाश्वासः | |
| अश्वत्थाम्ना युधिष्ठिरहननाय सौबलं प्रति चोदनम् | |
| सौबलेन युद्धाय प्रस्थानम् | |
| रात्रावश्वत्थामघटोत्कचयोर्युद्धम् | |
| अश्वत्थाम्ना रक्तनदीसमुत्पादनम् |
| अध्यायः | |
| अश्वत्थाम्ना सुरथादिवधः | |
| अश्वत्थाम्ना भृशं ताडितस्य घटोत्कचस्य धृष्टद्युम्नेन स्थलान्तरप्रापणम् | |
| अश्वत्थामप्रशंसनम् | |
| १३२ | भीमसोमदत्तयोर्युद्धम् |
| भीमेन बाह्लीकस्य वधः | |
| भीमेन दुर्योधनानुजानां शकुनिभ्रातॄणां च वधः | |
| युधिष्ठिरेण कौरवसेनाया वधः | |
| द्रोणेन युधिष्ठिरवधाय नानाशस्त्रप्रयोगः | |
| दुर्योधनेन पाण्डवपराक्रमवीक्षणेन कर्णं प्रत्युक्तिः | |
| कर्णेन पाण्डवादिहननपूर्वकं भूमिप्रदानप्रतिज्ञा | |
| कृपेण कर्णं प्रति वृधागजैनविगर्हणम् | |
| कर्णेन कृपं प्रति स्ववचसां साफल्यवर्णनम् | |
| कृपेण कर्णं प्रति पाण्डवादीनां भगवदनुग्रहेणाजय्यत्वकथनम् | |
| कर्णेन पाण्डवादिहननप्रतिज्ञापूर्वकं कृपस्य पाण्डवपक्षपातानुवर्णनम् | |
| कर्णेन कृपस्य जिह्वाच्छेदप्रतिज्ञानम् | |
| १३३ | कृपगर्हणामसहमानेनाश्वत्थाम्ना कर्णवधायोद्यमनम् |
| कर्णं प्रति रुषितस्याश्वत्थाम्रो दुर्योधनेन वारणम् कृपदुर्योधनाभ्यां कर्णवघोद्यतस्याश्वत्थाम्नः प्रसादो- त्पादनम् युद्धभूमौ सैनिकादीनां प्रलापक्रमः कर्णयुद्धवर्णनम् | |
| दुर्योधनेन युद्धायाश्वत्थामादिचोदनम् | |
| कर्णार्जुनयोर्युद्धवर्णनम् | |
| दुर्योधनेनार्जुनयुद्धाय प्रस्थानम् | |
| कृपेणार्जुनपराक्रमप्रशंसनम् |
| अध्यायः | |
| अश्वत्थाम्नार्जुनवधप्रतिज्ञा | |
| दुर्योधने नाश्वत्थामादीनां पाण्डवपक्षपातवर्णनेन स्वावज्ञानकथनपूर्वं पाण्डववधाभ्यर्थनम् | |
| १३४ | अश्वत्थाम्ना स्वस्य पाण्डवेषु प्रीतिकारणकथनपूर्वकं तद्धप्रतिज्ञानम् |
| अश्वत्थामधृष्टद्युम्रयोस्संवादः | |
| अश्वत्थामघृष्टद्युम्नयोर्युद्धम् | |
| १३५ | सङ्कलयुद्धवर्णनम् |
| सात्यकिसोमदत्तयोर्युद्धम् | |
| सात्यकिना सोमदत्तस्य वधः | |
| द्रोणयुधिष्टिरयोयुद्धम् | |
| श्रीभगवता युधिष्ठिरं प्रति द्रोणाद्युद्धोपरमकारणकथनपूर्वं भीमसमीपगमनचोदनम् | |
| १३६ | उभाभ्यां सेनाभ्यां रात्रियुद्धे तमसा संवरणेनानुमानेन परस्परसंज्ञया सन्ताडनम् |
| सेनाद्वयेन रात्रियुद्धे दीपोद्योतनम् दुर्योधनेन युद्धे द्रोणरक्षणाज्ञापनम् | |
| १३७ | युधिष्ठिरकृतवर्मणोर्युद्धम् |
| सङ्कलयुद्धम् | |
| कृतवर्मणा युधिष्ठिरपराजयः | |
| १३८ | सात्यकिना भूरिनानो राज्ञो वधः |
| अश्वत्थामघटोत्कचयोर्युद्धम् | |
| अश्वत्थाम्ना घटोत्कचपराजयः | |
| भीमदुर्योधनादीनांयुद्धम् | |
| भीमेन दुर्योधनपराजयः | |
| १३९ | कर्णसहदेवयोर्युद्धम् |
| कर्णेन सहदेवं प्रत्यवहेलनम् | |
| शल्यविराटयोर्युद्धम् | |
| शल्येन विराटपराजयः |
| अध्यायः | |
| अर्जुनालायुधयोः युद्धम् | |
| अर्जुनेनालायुधहननपूर्वकं द्रोणान्तिकगमनम् | |
| १४० | सड्डलयुद्धम् |
| नकुलेन शकुनिपराजयः | |
| कृपेण शिखण्डिपराजयः | |
| युद्धभूमौ मोहात्तत्तत्पक्षीयैस्स्वात्महननम् | |
| १४१ | द्रोणादीनां सङ्कलयुद्धम् |
| कर्णेनार्जुनप्रशंसनपूर्वकं सात्यकिवधोपायचिन्तनम् | |
| दुर्योधनेन युद्धाय कर्णादीनां चोदनम् | |
| परस्परयुद्धविधानपुरस्सरं पाण्डवैस्सात्यकिपरिरक्षणम् | |
| १४२ | सङ्कुलयुद्धम् |
| अर्जुनेन कोरवसेनाया विद्वावणम् | |
| दुर्योधनेन द्रोणकण प्रति कठोरवाक्यकथनम् | |
| द्रोणकर्णाभ्यां युद्धोपक्रमकथनम् | |
| श्रीभगवदर्जुनाभ्यां द्रोणं प्रति युद्धाय प्रस्थानम् | |
| कौरवपाण्डवादिभिः दीपहस्तैरेव रात्रौ परस्परनामगोत्रमात्रकथनपूर्वकं युद्धाचरणम् | |
| १४३ | युधिष्ठिरेणार्जुनं प्रति कर्णविक्रमकथनपूर्वकं स्वीयसंरक्षणचोदनम् |
| अर्जुनेन भगवन्तं प्रति कर्णयुद्धचिकीर्षया गमनयाचनम् | |
| श्रीभगवताऽर्जुनस्य कर्णयुद्धचिकीर्षानिवृत्तिहेतूपन्यासपूर्वकं घटोत्कचस्य तद्युद्धविधाननियमनम् | |
| श्रीभगवदर्जुनाम्यां कर्णेन योद्धुं घटोत्कचप्रस्थापनम् | |
| घटोत्कचस्य कर्णेन युद्धोपक्रमः | |
| दुर्योधनेन घटोत्कचात् कर्णरक्षणाय दुश्शासनप्रस्थापनम् | |
| घटोत्कचजटासुरसुतयोर्युद्धम् | |
| घटोत्कचालम्बलजटासुरसुतानां युद्धे पेष्य पेषकभाव कथनम् |
| अध्यायः | |
| घटोत्कचेन निकृत्तमलम्बल शिरस्समादाय दुर्योधने प्रदर्थ संलपनम् | |
| १४४ | कर्णघटोत्कचयोर्युद्धम् |
| घटोत्कचेन कर्णं प्रति मायाविसर्जनम् | |
| घटोत्कचेन बहुविधं कर्णपराजयविधानम् | |
| घटोत्कचेनान्तर्धाय युद्धविधानम् | |
| १४५ | घटोत्कचालायुधयोर्भावियुद्धकथनम् |
| दुर्योधनेन घटोत्कचयुद्धायालायुधचोदनम् | |
| घटोत्कचालायुधयोर्युद्धम् | |
| भीमालायुधयोयुद्धम् | |
| श्रीभगवताडलायुधेन योद्धुमर्जुनादीनां समाज्ञापनम् | |
| १४६ | श्रीभगवताऽलायुधवधाय घटोत्कचचोदनम् |
| घटोत्कचालायुधाभ्यां माययाऽऽयोधनम् | |
| घटोत्कचेनालायुधस्य शिरः कर्तनम् | |
| अलायुधवधेन दुर्योधनेन शोचनम् | |
| १४७ | कर्णयुद्धकथनम् |
| घटोत्कचेन कर्णेन युद्धे सत्यन्तर्धानम् | |
| घटोत्कचविरचितमायायाः विद्युदाद्युत्पत्ति | |
| घटोत्कचमायाशक्तेः कर्णेन दुर्धर्षत्वकथनम् | |
| घटोत्कचमायया दौर्योधनबलादीनां भयोत्पादनम् | |
| घटोत्कचवधाय कर्णेन शक्तिप्रयोगसन्नाहः | |
| घटोत्कचमायायाः कर्णेन भस्मीकरणम् | |
| घटोत्कचवध | |
| १४८ | घटोत्कचनिधनेन पाण्डवानां शोकः |
| घटोत्कचवधहृष्टेन भगवताऽर्जुनालिङ्गनम् | |
| अर्जुनेन भगवन्तं प्रति घटोत्कचवधेन हर्षनिमित्तप्रश्न | |
| श्रीभगवता शक्तियुक्तस्य कर्णस्य येन के नाप्यवध्यत्वकथनेन तत्प्रशंसनम् |
| अध्यायः | |
| श्रीभगवता घटोत्कचे शक्ति प्रयुक्तवतः कर्णस्यार्जुनेन वध्यत्वसौलभ्यशापकथनम् | |
| श्रीभगवता कर्णस्य वैकर्तनसंज्ञासार्थक्यकथनपूर्वकं तत्पराक्रमवर्णनम् | |
| श्रीभगवता जरासन्धादीनां वधस्य हितोदर्कत्वकथनम् | |
| १४९ | श्रीभगवता जरासन्धादीनां वधस्य स्वकर्तृकत्वज्ञापनम् . |
| भगवताऽधर्मनिरासपुरस्सरं धर्मसंस्थापनस्यैव स्वप्रतिज्ञातत्वकथनम् | |
| श्रीभगवता स्वानुग्रहसम्पादकानां विभागकथनम् | |
| श्रीभगवताऽर्जुनं प्रति कर्णवधोपायोपदेशप्रतिज्ञानम् . | |
| १५० | धृतराष्ट्रेण कर्णेनार्जुने शक्तेरमोक्षणकारणप्रश्नः |
| सञ्जयेन कर्णशक्ते अर्जुनं प्रत्यमोक्षणकारणकथनम् | |
| सञ्जयेन दुर्योधनादिभिः कृतस्य भगवदर्जुनादिषु कर्णशक्ति प्रयोगचिन्तनस्य वैफल्यकथनम् | |
| श्रीभगवता सात्यकि प्रत्यर्जुने कर्णशक्तेरमोक्षणकारण कथनम् | |
| श्रीभगवदर्जुनयो कर्णशक्तयप्रयोगस्य प्रबलविधिनिमित्तकत्वकथनम् | |
| १५१ | युधिष्ठिरेण घटोत्कचवधनिमित्तकशोचनम् : |
| श्रीभगवता युधिष्ठिरसान्त्वनम् | |
| युधिष्टिरेण भगवन्तं प्रति घटोत्कचकृतोपकारपरम्परास्मारणम् | |
| युधिष्ठिरेण कर्णयुद्धचिकीर्षया निर्याणम् | |
| व्यासेन युधिष्टिरं प्रत्यर्जुनस्य कर्णशक्तयगोचरत्वप्रशंसनपूर्वं पूर्ववृत्तस्मारणेन परिसान्त्वनम् |
| द्रोणवधपर्व | |
| अध्यायः | |
| १५२ | युधिष्ठिरेण द्रोणवधाय धृष्टद्युम्नचोदनम् |
| कुरुपाण्डवानां रात्रौयुद्धे निरुत्साहत्वकथनम् | |
| अर्जुनेन सैन्य प्रति रात्रौ स्वापेन श्रमापनोदननियमनपूर्वकं चन्द्रोदयसमये युद्धविधानचोदनम् | |
| सैन्यैरर्जुनं प्रति मङ्गलाशंसनम् | |
| सैन्यानां स्वापकालिकसन्दर्भवर्णनम् | |
| चन्द्रोदयवर्णनम् कुरुपाण्डवानां युद्धोपक्रमः | |
| १५३ | दुर्योधनेन द्रोणोपालम्भः |
| द्रोणेन शत्रूणां वधस्य प्रतिज्ञानम् | |
| द्रोणेनार्जुनप्रशंसनम् | |
| दुर्योधनेन द्रोणस्यार्जुनप्रियत्वकथनम् | |
| द्रोणेन दुर्योधनाधिक्षेप’ | |
| १५४ | रात्रियुद्धारम्भः श्रीभगवता शत्रूणां सव्यत. परिवर्तनकथनम् |
| भीमेनार्जुनं प्रति शत्रुवधाय चोदनम्, | |
| अर्जुनपराक्रमवर्णनम् | |
| द्रोणेन द्रुपदविराटयोर्वध | |
| भीमेन द्रोणं प्रति युद्धचिकीर्षया प्रस्थानम् | |
| १५५ | सङ्कुलयुद्धम् |
| नकुलदुर्योधनयोर्युद्धम् | |
| नकुलेन दुर्योधनपराजयः | |
| १५६ | सङ्कुलयुद्धम् |
| देवादिभिः द्रोणार्जुनपराक्रमप्रशंसनम् | |
| द्रोणार्जुनयोयुद्धम् |
| अध्यायः | |
| १५७ | सङ्कुलयुद्धम् |
| सात्यकिदुर्योधनयोस्संवादः | |
| सात्यकिदुर्योधनयोयुद्धम् | |
| कर्णभीमादीनां युद्धम् | |
| १५८ | द्रोणयुद्धवर्णनम् |
| श्रीभगवता द्रोणजयोपायप्रतिपादनम् | |
| युधिष्ठिरेण भगवदुक्तस्याश्वत्थामवघशंसनस्य द्रोणवधोपायत्वानङ्गीकरणम् | |
| भीमेन द्रोणवधाय ‘अश्वत्थामा गजो हत’ इति शब्दस्योच्चैर्घोषणम् | |
| द्रोणेन भीमोक्तस्याश्वत्थामा हत इति वाक्यस्यानादरणपूर्वकं युद्धविधानम् | |
| ऋषिभि द्रोणे ब्राह्मण्यज्ञापनपूर्व युद्धाद्विरामप्रतिपादनम् | |
| द्रोणेन युधिष्ट्ठि्रं प्रति स्वपुत्रवधयाथार्थ्यप्रश्न | |
| श्रीभगवता युधिष्ठिरं प्रत्यनृतकथनस्य फलविशेषार्थतया निर्दुष्टत्वोपदेशः | |
| भीमेन युधिष्ठिरं प्रति भगवदुक्तस्य द्रोणवधोपायस्य परिग्रहप्रार्थनम् | |
| युधिष्ठिरेण ‘अश्वत्थामा हत’ इति उच्चैः कथनेन द्रोणस्य युद्धे वैमनस्योत्पत्तिः | |
| १५९ | द्रोणविनाशाय धृष्टद्युम्नसमुद्यम. |
| द्रोणाक्रान्तस्य धृष्टद्युम्नस्य सात्यकिना विमोचनम् | |
| १६० | द्रोणष्टष्टद्युम्नयोर्युद्धम् |
| भीमेन द्रोणविगर्हणम् | |
| द्रोणेन शस्त्रन्यासपूर्वकं शरीरत्यागस्य कथनम् | |
| शरीरान्निर्गच्छतः द्रोणरूपस्य तेजसः सञ्जयादिभिरवलोकनम् | |
| धृष्टद्युम्नेन द्रोणस्य शिरश्छेदः |
| नारायणास्त्रमोक्षपर्व | |
| अध्यायः | |
| १६१ | द्रोणवधेन दुर्योधनादिभिरनुशोचनम् |
| द्रोणवधानन्तरं दुर्योधनादिभिश्शोचद्भिरेव पलायनम्… | |
| अश्वत्थाम्ना दुर्योधनं प्रति ससैन्यानां कर्णादीनां कुशलप्रश्नः | |
| दुर्योधनचोदनया कृपेणाश्वत्थामानं प्रति द्रोणवधकथनोपक्रमः | |
| कृपेणाश्वत्थामानं प्रति भगवत्कृतद्रोणवधोपायकथनम् | |
| अश्वत्थाम्ना द्रोणवधश्रवणेन दुस्सहकोपाधिगमः | |
| १६२ | धृतराष्ट्रेण द्रोणवधानन्तरमश्वत्थामवचनप्रश्नः |
| अश्वत्थाम्ना युधिष्टिराद्युपालम्भः | |
| अश्वत्थाम्ना पाण्डवादिवधप्रतिज्ञानम् | |
| अश्वत्थाम्ना स्वपितुः नारायणास्त्रप्राप्तिप्रकारकथनम् | |
| १६३ | युधिष्ठिरेणार्जुनं प्रति पलायितकुरुसैन्यनिवर्तनप्रश्नः |
| अर्जुनेनाश्वत्थामसाहाय्यकमवलम्ब्य कुरुसेनानिवर्तनकथनम् | |
| अर्जुनेन द्रोणवधादात्मोपालम्भन पूर्वकं निर्वेदकथनम् | |
| १६४ | भीमेनार्जुनं प्रति तद्गुणप्रशंसनपूर्वकं परोत्पादितहिंसाया असह्यत्वकथनम् |
| भीमेनाश्वत्थामादिविजयप्रतिज्ञानम् | |
| धृष्टद्युम्नेन क्षावधर्मकथनम् | |
| धृष्टद्युम्नेत द्रोणवधस्य धार्मिकत्वकथनम् | |
| १६५ | सात्यकिना धृष्टद्युम्नविगर्हणम् |
| धृष्टद्युम्नेन सात्यकिविगर्हणम् | |
| सात्यकिना धृष्टद्युम्नवधाय गदाग्रहणम् |
| अध्यायः | |
| भीमेन भगवचोदनया सात्यकि प्रति धृष्टद्युम्नवधोद्यमन निवारणम् | |
| सहदेवेन सात्यकिपरिसान्त्वनम् | |
| धृष्टद्युम्नेन सात्यकिहननोद्यमः | |
| सात्यकिष्टष्टद्युम्नयोः परस्परवधोद्यमस्य भगवतोपशमनम् | |
| १६६ | अश्वत्थाम्ना परसैन्ये स्वपराक्रमसन्दर्शनम् |
| अश्वत्थाम्ना परसैन्ये नारायणास्त्रप्रयोगः | |
| नारायणास्त्रदाहेन पलायमानं सैन्यं दृष्ट्वा युधिष्ठिरेण त्रासाधिगमः | |
| नारायणास्त्रभीतेन युधिष्ठिरेण सात्यक्यादिपलायनचोदनम् | |
| युधिष्ठिरेण भीतेन सनिर्वेदमग्निप्रवेशादिकथनम् | |
| श्रीभगवता नारायणास्त्रतः स्वस्वात्मरक्षणोपायकथनम् | |
| भीमेनैकेन नारायणास्त्रधारणकथनम् | |
| भीममूर्धनि नारायणास्त्रस्य प्रज्वलनम् | |
| १६७ | नारायणास्त्रेण भीमावेष्टनम् |
| श्रीभगवदर्जुनाभ्यां भीमे नारायणास्त्रप्रज्वलनस्योप शमनम् | |
| दुर्योधनेनाश्वत्थामानं प्रति नारायणास्त्रस्य पुनःप्रयोगचोदनम् | |
| अश्वत्थाम्ना नारायणास्त्रस्य प्रयोगावृत्तौ प्रयोक्तर्विनाशकथनम् | |
| सङ्कु लयुद्धम् | |
| १६८ | अर्जुनेनाश्वत्थामानं प्रति वीरवचनम् |
| महनीयेऽप्यश्वत्थामन्यर्जुननिष्ठुरोक्तिकारणकथनम् |
| अध्यायः | |
| अश्वत्थाम्नाऽऽग्नेयास्त्रप्रयोगः | |
| अर्जुनेन ब्राह्मास्त्रप्रयोगः | |
| कृष्णार्जुनाभ्यामश्वत्थामप्रयुक्तास्त्रवैफल्यकरणेन | |
| सन्तोषाधिगमः | |
| १६९ | अश्वत्थाम्ना शस्त्रन्यासपूर्वकं पलायनम् |
| अश्वत्थाम्ना व्यास प्रति स्वप्रयुक्तास्त्र वैफल्यकारणप्रश्नः | |
| व्यासेन कृष्णार्जुनयोः नरनारायणात्मकत्वेन येन केनाप्यजय्यत्वकथनम् | |
| व्यासेनार्जुनाय शतरुद्रीयादि परमेश्वरमहिनोऽनुवर्णनम् |
॥द्रोणपर्वणि द्वितीयसम्पुटम्॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1700907003Screenshot2023-11-10230259.png"/>
॥एकाधिकशततमोऽध्यायः॥
<MISSING_FIG href="../books_images/U-IMG-1704783109Screenshot2023-12-26160236.png"/>