अध्यायः 270

अथ दानधर्मपर्व ॥ 1 ॥

भीष्मेण युधिष्ठिरम्प्रति धर्मप्रशंसनम् ॥ 1 ॥

भीष्म उवाच । 001
कार्यते यच्च क्रियते सच्चासच्च कृताकृतम् । 001a
तत्राश्वसीत सत्कृत्वा असत्कृत्वा न विश्वसेत् ॥ 001c
काल एवान्तराशक्तिर्निग्रहानुग्रहौ ददत् । 002a
बुद्धिमाविश्य भूतानां धर्माधर्मौ प्रवर्तते ॥ 002c
यदा त्वस्य भवेद्बुद्धिर्धर्मार्थस्य प्रदर्शनात् । 003a
तदाश्वसीत धर्मात्मा दृढबुद्धिर्न विश्वसेत् ॥ 003c
एतावन्मात्रमेतद्धि भूतानां प्राज्ञलक्षणम् । 004a
कालयुक्तोऽप्युभयविच्छेषं युक्तं समाचरेत् ॥ 004c
यथा ह्युपस्थितैश्वर्याः पूजयन्ति नरा जनान् । 005a
एवमेवात्मनाऽऽत्मानं पूजयन्तीह धार्मिकाः ॥ 005c
'भावशुद्धिस्तु तपसा देवतानां च मूजया । 006a
सनातनेन शुद्ध्या च श्रुतदानजपैरपि । 006c
न ह्यशुद्धस्तु तां दद्याद्धर्मकाले कथञ्चन ॥' 006e
न ह्यधर्मतया धर्मं दद्यात्कालः कथञ्चन । 007a
तस्माद्विशुद्धमात्मानं जानीयाद्धर्मचारिणम् ॥ 007c
स्प्रष्टुमप्यसमर्थो हि ज्वलन्तमिव पावकम् । 008a
अधर्मः सन्ततो धर्मं कालेन परिरक्षितम् ॥ 008c
कार्यावेतौ हि धर्मोण धर्मो हि विजयावहः । 009a
त्रयाणामपि लोकानामालोकः कारणं भवेत् ॥ 009c
न तु कश्चिन्नयेत्प्राज्ञो गृहीत्वैव करे नरम् । 010a
ऊह्यमानस्तु धर्मेण प्राप्नुयात्परमच्युतम् । 010c
विश्वास एव कर्तव्यो बहुधर्मे शुभच्छले ॥ 010e
शूद्रोऽहं नाधिकारो मे चातुराश्रम्यसेवने । 011a
इति विज्ञानमपरे नात्मन्युपदधत्युत ॥ 011c
विशेषेण च वक्ष्यामि चातुर्वर्ण्यस्य लिङ्गतः । 012a
पञ्चभूतशरीराणां सर्वेषां सदृशात्मनाम् ॥ 012c
लोकधर्मे च धर्मे च विशेषकरणं कृतम् । 013a
यथैकत्वं पुनर्यान्ति प्राणिनस्तत्र विस्तरः ॥ 013c
अध्रुवो हि कथं लोकः स्मृतो धर्मः कथं ध्रुवः । 014a
यत्र कालो ध्रुवस्तात तत्र धर्मः सनातनः ॥ 014c
सर्वेषां तुल्यदेहानां सर्वेषां सदृशात्मनाम् । 015a
कालो धर्मेण संयुक्तः शेष एव स्वयं गुरुः ॥ 015c
एवं सति न दोषोऽस्ति भूतानां धर्मसेवने । 016a
तिर्यग्योनावपि सतां लोक एव मतो गुरुः ॥ ॥ 016c

इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ 270 ॥

13-270-2 प्रवर्तते प्रवर्तयति ॥ 13-270-3 धर्मार्थस्य धर्मफलस्य प्रदर्शनात् । यदा धर्म एव श्रेयस्कर इति बुद्धिर्भवेत्तदायं धर्मात्मा धर्मचित्तः धर्मे आश्वसीत विश्वासं कुर्वीत । अदृढबुद्धिस्तु न विश्वसेत् धर्मफले ॥ 13-270-4 एतावद्धर्मे विश्वासवत्त्वम् । उभयवित्कर्तव्याकर्तव्यवित् ॥ 13-270-7 धर्मः कदाप्यधर्मो न भवेदित्याह नहीति । अधर्मतया दुःखहेतुतया ॥ 13-270-8 अधर्मसन्ततौ धर्मं कुरुते परकारणात् इति क.पाठः ॥ 13-270-9 एतौ विशुद्धताऽधर्मास्पर्शौ ॥ 13-270-11 उच्यमानस्तु धर्मेण धर्मलोकभयच्छले इति झ.पाठः ॥ 13-270-14 विशेषेणेति युग्मम् । सर्वेषां प्राणिनां पाञ्चभौतिकत्वे प्रत्यक्षेपि विशेषकरणमिदं पवित्रमिदमपवित्रमिति व्यवस्थापनं लोकधर्मे शास्त्रीयधर्मे च निमित्ते सति कृतम् ॥ 13-270-15 अत्र शङ्कते अध्रुव इति । लोकस्य धर्मस्य च कार्यकारणभावात्कार्यस्याध्रुवत्वं कारणस्य ध्रुवत्वं च न युक्तं तन्तुनाशमन्तरेण पटनाशायोगादित्यर्थः । उत्तरमाह । कालः सङ्कल्पः । निष्कामधर्म एव ध्रुवस्तत्फलं नतु सकाम इत्यर्थः ॥ 13-270-16 स्वयं गुरुरिति । धर्मबलात्स्वयमेव च स उदेति न शिक्षयेदित्यर्तः ॥ 13-270-17 यदि भूतानां प्राक्कर्मैव तत्रतत्र सुखदुःखसाधने प्रवर्तकमतो धर्मसेवने कर्मफलभोगे असमञ्जसेपि भूतानां दोषो नास्ति । यतः तिर्यग्योनावपि सतां विद्यमानानां भूतानां सदस्रत्प्रवृत्तौ पूर्वकर्मानुसाराल्लोक एव गुरुर्दृष्टः ॥