अध्यायः 291

भीष्मेण युधिष्ठिरम् प्रत्यध्यात्मकथनम् ॥ 1 ॥

• युधिष्ठिर उवाच 001
  अध्यात्मं नाम यदिदं पुरुषस्येह विद्यते । 001a
  यदध्यात्मं यतश्चैव तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ 001c
  भीष्म उवाच 002
  सर्वज्ञानं परं बुद्ध्या यन्मां त्वमनुपृच्छसि । 002a
  तद्व्याख्यास्यामि ते तात तस्य व्याख्यामिमां शृणु ॥ 002c
  पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम् । 003a
  महाभूतानि भूतानां सर्वेषां प्रभवाप्ययौ ॥ 003c
  स तेषां गुणसङ्घातः शरीरं भरतर्षभ । 004a
  सततं हि प्रलीयन्ते गुणास्ते प्रभवन्ति च ॥ 004c
  ततः सृष्टानि भूतानि तानि यान्ति पुनः पुनः । 005a
  महाभूतानि भूतेभ्य ऊर्मयः सागरे यथा ॥ 005c
  प्रसारयित्वेहाङ्गानि कूर्मः संहरते यथा । 006a
  तद्वद्भूतानि भूतानामल्पीयांसि स्थवीयसाम् ॥ 006c
  आकाशात्खलु यो घोषः सङ्घातस्तु महीगुणः । 007a
  वायोः प्राणो रसस्त्वद्भ्यो रूपं तेजस उच्यते ॥ 007c
  इत्येतन्मयमेवैतत्सर्वं स्थावरजङ्गमम् । 008a
  प्रलये च तमभ्येति तस्मादुद्दिश्यते पुनः ॥ 008c
  महाभूतानि पञ्चैव सर्वभूतेषु भूतकृत् । 009a
  विषयान्कल्पयामास यस्मिन्यदनुपश्यति ॥ 009c
  शब्दश्रोत्रे तथा खानि त्रयमाकाशयोनिजम् । 010a
  रसः स्नेहश्च जिह्वा च अपामेते गुणाः स्मृताः ॥ 010c
  रूपं चक्षुर्विपाकश्च त्रिविधं ज्योतिरुच्यते । 011a
  घ्रेयं घ्राणं शरीरं च एते भूमिगुणाः स्मृताः ॥ 011c
  प्राणः स्पर्शश्च चेष्टा च वायोरेते गुणाः स्मृताः । 012a
  इति सर्वगुणा राजन्व्याख्याताः पाञ्चभौतिकाः ॥ 012c
  सत्त्वं रजस्तमः कालः कर्म बुद्धिश्च भारत । 013a
  मनः षष्ठानि चैतेषु ईश्वरः समकल्पयत् ॥ 013c
  यदूर्ध्वपादतलयोरवाङ्मूर्ध्नश्च पश्यसि । 014a
  एतस्मिन्नेव कृत्स्नेयं वर्तते बुद्धिरन्तरे ॥ 014c
  इन्द्रियाणि नरे पञ्च षष्ठं तु मन उच्यते । 015a
  सप्तमीं बुद्धिमेवाहुः क्षेत्रज्ञः पुनरष्टमः ॥ 015c
  इन्द्रियाणि च कर्ता च विचेतव्यानि भागशः । 016a
  तमः सत्वं रजश्चैव तेऽपि भावास्तदाश्रयाः ॥ 016c
  चक्षुरालोचनायैव संशयं कुरुते मनः । 017a
  बुद्धिरध्यवसानाय साक्षी क्षेत्रज्ञ उच्यते ॥ 017c
  तमः सत्वं रजश्चेति कालः कर्म च भारत । 018a
  गुणैर्नेनीयते बुद्धिर्बुद्धिरेवेन्द्रियाणि च । 018c
  मनःषष्ठानि सर्वाणि बुद्ध्यभावे कुतो गुणाः ॥ 018e
  येन पश्यति तच्चक्षुः शृण्वती श्रोत्रमुच्यते । 019a
  जिघ्रती भवति घ्राणं रसती रसना रसान् ॥ 019c
  स्पर्शनं स्पर्शती स्पर्शान्बुद्धिर्विक्रियतेऽसकृत् । 020a
  यदा प्रार्थयते किञ्चित्तदा भवति सा मनः ॥ 020c
  अधिष्ठानानि बुद्ध्या हि पृथगेतानि पञ्चधा । 021a
  इन्द्रियाणीति तान्याहुस्तेषु दुष्टेषु दुष्यति ॥ 021c
  पुरुषे तिष्ठती बुद्धिस्त्रिषु भावेषु वर्तते । 022a
  कदाचिल्लभते प्रीतिं कदाचिदपि शोचति ॥ 022c
  न सुखेन न दुःखेन कदाचिदपि वर्तते । 023a
  सेयं भावात्मिका भावांस्त्रीनेतान्परिवर्तते ॥ 023c
  सरितां सागरो भर्ता यथा वेलामिवोर्मिमान् । 024a
  इति भावगता बुद्धिर्भावे मनसि वर्तते ॥ 024c
  प्रवर्तमानं तु रजस्तद्भावेनानुर्तते । 025a
  प्रहर्षः प्रीतिरानन्दः सुखं संशान्तचित्तता ॥ 025c
  कथञ्चिदुपपद्यन्ते पुरुषे सात्विका गुणाः । 026a
  परिदाहस्तथा शोकः सन्तापोऽपूर्तिरक्षमा ॥ 026c
  लिङ्गानि रजसस्तानि दृश्यन्ते हेत्वहेतुभिः । 027a
  अविद्या रागमोहौ च प्रमादः स्तब्धता भयम् ॥ 027c
  असमृद्धिस्तथा दैन्यं प्रमोहः स्वप्नतन्द्रिता । 028a
  कथञ्चिदुपवर्तन्ते विविधास्तामसा गुणाः ॥ 028c
  तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत् । 029a
  वर्तते सात्विको भाव इत्युपेक्षेत तत्तथा ॥ 029c
  अथ यद्दुःखसंयुक्तमप्रीतिकरमात्मनः । 030a
  प्रवृत्तं रज इत्येव तदसंरभ्य चिन्तयेत् ॥ 030c
  अथ यन्मोहसंयुक्तं काये मनसि वा भवेत् । 031a
  अप्रतर्क्यमविज्ञेयं तमस्तदुपधारयेत् ॥ 031c
  इति बुद्धिगतीः सर्वा व्याख्याता यावतीरिह । 032a
  एतद्बुद्ध्वा भवेद्बुद्धः किमन्यद्बुद्धलक्षणम् ॥ 032c
  सत्वक्षेत्रज्ञयोरेतदन्तरं विद्धि सूक्ष्मयोः । 033a
  सृजतेऽत्र गुणानेक एको न सृजते गुणान् ॥ 033c
  पृथग्भूतौ प्रकृत्या तु सम्प्रयुक्तौ च सर्वदा । 034a
  यथा मत्स्योऽद्भिरन्यः स्यात्सम्प्रयुक्तो भवेत्तथा ॥ 034c
  न गुणा विदुरात्मानं स गुणान्वेद सर्वतः । 035a
  परिद्रष्टा गुणानां तु संस्रष्टा मन्यते यथा ॥ 035c
  आश्रयो नास्ति सत्वस्य गुणसर्गेण चेतना । 036a
  सत्वमस्य सृजन्त्यन्ये गुणान्वेद कदाचन ॥ 036c
  सृजते हि गुणान्सत्वं क्षेत्रज्ञः परिपश्यति । 037a
  सम्प्रयोगस्तयोरेष सत्वक्षेत्रज्ञयोर्ध्रुवः ॥ 037c
  इन्द्रियैस्तु प्रदीपार्थं क्रियते बुद्धिरन्तरा । 038a
  निश्चक्षुर्भिरजानद्भिरिन्द्रियाणि प्रदीपवत् ॥ 038c
  एवं स्वभावमेवैतत्तद्बुद्ध्वा विहरन्नरः । 039a
  अशोचन्नप्रहृष्यंश्च स वै विगतमत्सरः ॥ 039c
  स्वभावसिद्धमेवैतद्यदिमान्सृजते गुणान् । 040a
  ऊर्णनाभिर्यथा सूत्रं विज्ञेयास्तन्तुवद्गुणाः ॥ 040c
  प्रध्वस्ता न निवर्तन्ते प्रवृत्तिर्नोपलभ्यते । 041a
  एवमेके व्यवस्यन्ति निवृत्तिरिति चापरे ॥ 041c
  इतीदं हृदयग्रन्थिं बुद्धिचिन्तामयं दृढम् । 042a
  विमुच्य सुखमासीत विशोकश्छिन्नसंशयः ॥ 042c
  ताम्येयुः प्रच्युताः पृथ्वीं मोहपूर्णां नदीं नराः । 043a
  यथा गाधमविद्वांसो बुद्धियोगमयं तथा ॥ 043c
  नैव ताम्यन्ति विद्वांसः प्लवन्तः पारमम्भसः । 044a
  अध्यात्मविदुषो धीरा ज्ञानं तु परमं प्लवः ॥ 044c
  न भवति विदुषां महद्भयं यदविदुषां सुमहद्भयं भवेत् । 045a
  न हि गतिरधिकाऽस्ति कस्यचित्सकृदुपदर्शयतीह तुल्यताम् ॥ 045c
  यत्करोति बहुदोषमेकतस्तच्च दूषयति यत्पुरा कृतम् । 046a
  नाप्रियं तदुभयं करोत्यसौ यच्च दूषयति यत्करोति च ॥ 046c

इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि एकनवत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ 291 ॥

• 192 तमाध्यायतया पूर्वं विद्यमान एवायमध्यायः ख. घ. झ. पुस्तकेषु क्वचित्क्वचित्पाठभेदेन पुनरपि दृश्यते न दृश्यते च दाक्षिणात्यबहुकोशेषु ।