अध्यायः 283

भीष्मेण युधिष्ठिरम् प्रति कालस्य द्रुततरपातितया सद्यस्साधनस्य सम्पादनीयत्वे प्रमाणतया पितृपुत्रसंवादानुवादः ॥ 1 ॥

• युधिष्ठिर उवाच 001
  अतिक्रामति कालेऽस्मिन्सर्वभूतभयावहे । 001a
  किं श्रेयः प्रतिपद्येत तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ 001c
  भीष्म उवाच 002
  अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । 002a
  पितुः पुत्रेण संवादं तं निबोध युधिष्ठिर ॥ 002c
  द्विजातेः कस्यजित्पार्थ स्वाध्यायनिरतस्य वै । 003a
  पुत्रो बभूव मेधावी मेधावी नाम नामतः ॥ 003c
  सोऽब्रवीत्पितरं पुत्रः स्वाध्यायकरणे रतम् । 004a
  मोक्षधर्मेष्वकुशलं मोक्षधर्मविचक्षणः ॥ 004c
  पुत्र उवाच 005
  धीरः किंस्वित्तात कुर्यात्प्रजानन्क्षिप्रं ह्यायुर्भ्रश्यते मानवानाम् । 005a
  पितस्तथाऽऽख्याहि यथार्थयोगं ममानुपूर्व्या येन धर्मं चरेयम् ॥ 005c
  पितोवाच 006
  अधीत्य वेदान्ब्रह्मचर्येषु पुत्र पुत्रानिच्छेत्पावनार्थं पितॄणाम् । 006a
  अग्नीनाधाय विधिवच्चेष्टयज्ञो वनं प्रविश्याथ मुनिर्बुभूषेत् ॥ 006c
  पुत्र उवाच 007
  एवमभ्याहते लोके सर्वतः परिवारिते । 007a
  अमोघासु पतन्तीषु किं धीर इव भाषसे ॥ 007c
  पितोवाच 008
  कथमभ्याहतो लोकः केन वा परिवारितः । 008a
  अमोघाः काः पतन्तीह किन्नु भीषयसीव माम् ॥ 008c
  पुत्र उवाच 009
  मृत्युनाऽऽभ्याहतो लोको जरया परिवारितः । 009a
  अहोरात्राः पतन्तीमे तच्च कस्मान्न बुध्यसे ॥ 009c
  यदाहमेव जानामि न मृत्युस्तिष्ठतीति ह । 010a
  सोहं कथं प्रतीक्षिष्ये ज्ञानेनापिहितश्चरन् ॥ 010c
  रात्र्यांरात्र्यां व्यतीतायामायुरल्पतरं यदा । 011a
  गाधोदके मत्स्य इव सुखं विन्देत कस्तदा ॥ 011c
  'यामेकरात्रिं प्रथमां गर्भो विशति मातरम् । 012a
  तामेव रात्रिं प्रस्वाप्य मरणाय विवर्तकः ॥' 012c
  पुष्पाणीव विचिन्वन्तमन्यत्र गतमानसम् । 013a
  अनवाप्तेषु कामेषु मृत्युरभ्येति मानवम् ॥ 013c
  श्वःकार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम् । 014a
  न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वाऽस्य न वा कृतम् ॥ 014c
  अद्यैव कुरु यच्छ्रेयो मा त्वां कालोऽत्यगान्महान् । 015a
  को हि जानाति कस्याद्य मृत्युकालो भविष्यति ॥ 015c
  अकृतेष्वेव कार्येषु मृत्युर्वै सम्प्रकर्षति । 016a
  युवैव धर्मशीलः स्यादनिमित्तं हि जीवितम् ॥ 016c
  कृते धर्मे भवेत्प्रीतिरिह प्रेत्य च शाश्वती । 017a
  मोहेन हि समाविष्टः पुत्रदारार्थमुद्यतः ॥ 017c
  कृत्वा कार्यमकार्यं वा तुष्टिमेषां प्रयच्छति । 018a
  तं पुत्रपशुसम्पन्नं व्यासक्तमनसं नरम् ॥ 018c
  सुप्तं व्याघ्रं महौघो वा मृत्युरादाय गच्छति । 019a
  सञ्चिन्वानकमेवैनं कामानामवितृप्तकम् ॥ 019c
  वृकीवोरणमासाद्य मुत्युरादाय गच्छति । 020a
  इदं कृतमिदं कार्यमिदमन्यत्कृताकृतम् ॥ 020c
  एवमीहासमायुक्तं मृत्युरादाय गच्छति । 021a
  कृतानां फलमप्राप्तं कार्याणां कर्मसङ्गिनाम् ॥ 021c
  क्षेत्रापणगृहासक्तं मृत्युरादाय गच्छति । 022a
  दुर्बलं बलवन्तं च प्राज्ञं शूरं जडं कविम् ॥ 022c
  अप्राप्तसर्वकामार्थं मृत्युरादाय गच्छति । 023a
  मृत्युर्जरा च व्याधिश्च दुःखं चानेककारणम् ॥ 023c
  असन्त्याज्यं यदा मर्त्यैः किं स्वस्थ इव तिष्ठति । 024a
  जातमेवान्तकोऽन्ताय जरा चाभ्येति देहिनम् ॥ 024c
  अनुषक्ता द्वयेनैते भावाः स्थावरजङ्गमाः । 025a
  न मृत्युसेनामायान्तीं जातु कश्चित्प्रबाधते ॥ 025c
  बलात्सत्यमृते त्वेकं सत्ये ह्यमृतमाश्रितम् । 026a
  मृत्योर्वा गृहमेतद्वै या ग्रामे वसतो रतिः ॥ 026c
  देवानामेष वै गोष्ठो यदरण्यमिति श्रुतिः । 027a
  निबन्धनी रज्जुरेषा या ग्रामे वसतो रतिः ॥ 027c
  छित्त्वैनां सुकृतो यान्ति नैनां छिन्दन्ति दुष्कृतः । 028a
  यो न हिंसति सत्वानि मनोवाक्कर्महेतुभिः ॥ 028c
  जीवितार्थापनयनैः प्राणिभिर्न स बध्यते । 029a
  तस्मात्सत्यव्रताचारः सत्यव्रतपरायणः ॥ 029c
  सत्यकामः समो दान्तः सत्येनैवान्तकं जयेत् । 030a
  अमृतं चैव मृत्युश्च द्वयं देहे प्रतिष्ठितम् ॥ 030c
  मृत्युरापद्यते मोहात्सत्येनापद्यतेऽमृतम् । 031a
  सोहं सत्यमहिंसार्थी कामक्रोधबहिष्कृतः ॥ 031c
  समाश्रित्य सुखं क्षेमी मृत्युं हास्याम्यमृत्युवत् । 032a
  शान्तियज्ञरतो दान्तो ब्रह्मयज्ञे स्थितो मुनिः ॥ 032c
  वाङ्मनः कर्मयज्ञश्च भविष्याम्युदगायने । 033a
  पशुयज्ञैः कथं हिंस्रैर्मादृशो यष्टुमर्हति ॥ 033c
  अन्तवद्भिरुत प्राज्ञः क्षत्रयज्ञैः पिशाचवत् । 034a
  आत्मन्येवात्मना जात आत्मनिष्ठोऽप्रजः पितः ॥ 034c
  आत्मयज्ञो भविष्यामि न मां तारयति प्रजा । 035a
  यस्य वाङ्मनसी स्यातां सम्यक्प्रणिहिते सदा ॥ 035c
  तपस्त्यागश्च योगश्च स तैः सर्वमवाप्नुयात् । 036a
  नास्ति विद्यासमं चक्षुर्नास्ति विद्यासमं फलम् ॥ 036c
  नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम् ॥ 037ac
  नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं यथैकता समता सत्यता च । 038a
  शीले स्थितिर्दण्डविधानमार्जवं ततस्ततश्चोपरमः क्रियाभ्यः ॥ 038c
  किं ते धनैर्बान्धवैर्वाऽपि किं ते किं ते दारैब्राह्मण यो मरिष्यसि । 039a
  आत्मानमन्विच्छ गुहां प्रविष्टं पितामहास्ते क्व गताः पिता च ॥ 039c
  भीष्म उवाच 040
  पुत्रस्यैतद्वचः श्रुत्वा तथाकार्षीत्पिता नृप । 040a
  तथा त्वमपि राजेन्द्र सत्यधर्मपरो भव ॥ 040c

इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि त्र्यशीत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ 283 ॥

• यद्यप्ययमध्यायः पूर्वत्र 174 तमाध्यायतया स्थापितः । तथापि ड. थे. तरपुस्तकेषु द्वितीयवारमत्रापि दृश्यमानतयाऽस्माभिरत्रापि स्थापितः ।