अध्यायः 264

नारदेन मृत्युब्रह्मसंवादानुवादपूर्वकमकम्पनस्य पुत्रशोकापनोदनम् ॥ 1 ॥ नारद उवाच 001
विनीय दुःखमबला साऽऽत्मनैवायतेक्षणा । 001a
उवाच प्राञ्जलिर्भूत्वा तमेवावर्जिता तदा ॥ 001c
त्वया सृष्टा कथं नारी मादृशी वदतां वर । 002a
रौद्रकर्माभिजायेत सर्वप्राणिभयङ्करी ॥ 002c
बिभेम्यहमधर्मस्य धर्म्यमादिश कर्म मे । 003a
त्वं मां भीतामवेक्षस्व शिवेनेश्वरचक्षुषा ॥ 003c
बालान्वृद्धान्वयस्थांश्च न हरेयमनागसः । 004a
प्राणिनः प्राणिनामीश नमस्तेऽस्तु प्रसीद मे ॥ 004c
प्रियान्पुत्रान्वयस्यांश्च भ्रातॄन्मातॄः पितॄनपि । 005a
अपध्यास्यन्ति यद्येवं मृतास्तेभ्यो बिभेम्यहम् ॥ 005c
कृपणाश्रुपरिक्लेदो दहेन्मां शाश्वतीः समाः । 006a
तेभ्योऽहं बलवद्भीता शरणं त्वामुपागता ॥ 006c
यमस्य भवने देव पात्यन्ते पापकर्मिणः । 007a
प्रसादये त्वां वरद प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥ 007c
एतदिच्छाम्यहं कामं त्वत्तो लोकपितामह । 008a
इच्छेयं त्वत्प्रसादाच्च तपस्तप्तुं महेश्वर ॥ 008c
पितामह उवाच 009
त्वं हिं संहारबुद्ध्या मे चिन्तिता रुषितेन च । 009a
तस्मात्संहर सर्वास्त्वं प्रजा मा च विचारय ॥ 009c
एतदेवमवश्यं हि भविता नैतदन्यथा । 010a
क्रियतामनवद्याङ्गि यथोक्तं मद्वचोऽनघे ॥ 010c
एवमुक्ता महाबाहो मृत्युः परपुरञ्जय । 011a
न व्याजहार तस्थौ च प्रह्वा भगवदुन्मुखी ॥ 011c
पुनःपुनरथोक्ता सा गतसत्त्वेव भामिनी । 012a
तूष्णीमासीत्ततो देवो लोकानामीश्वरेश्वरः ॥ 012c
प्रससाद किल ब्रह्मा स्वयमेवात्मनाऽऽत्मनि । 013a
स्मयमानश्च लोकेशो लोकान्सर्वानवैक्षत ॥ 013c
निवृत्तरोषे तस्मिंस्तु भगवत्यपराजिते । 014a
सा कन्याऽथ जगामास्य समीपादिति नःश्रुतम् ॥ 014c
अपसृत्याप्रतिश्रुत्य प्रजासंहरणं तदा । 015a
त्वरमाणेव राजेन्द्र मृत्युर्धेनुकमभ्यगात् ॥ 015c
सा तत्र परमं देवी तपोऽचरत दुश्चरम् । 016a
समा ह्येकपदे तस्थौ दशपद्मानि पञ्च च ॥ 016c
तां तथा कुर्वतीं तत्र तपः परमदुश्चरम् । 017a
पुनरेव महातेजा ब्रह्मा वचनमब्रवीत् ॥ 017c
कुरुष्व मे वचो मृत्यो तदनादृत्य सत्वरा । 018a
तथैवैकपदे तात पुनरन्यानि सप्त सा ॥ 018c
तस्थौ पद्मानि षट् चैव पञ्च द्वे चैव मानद । 019a
भूयः पद्मायुतं तात मृगैः सह चचार सा ॥ 019c
द्वे चायुते नरश्रेष्ठ वाय्वाहारा महामते । 020a
पुनरेव ततो राजन्मौनमातिष्ठदुत्तमम् ॥ 020c
अप्सु वर्षसहस्राणि सप्त चैकं च पार्थिव । 021a
ततो जगाम सा कन्या कौशिकीं नृपसत्तम ॥ 021c
तत्र वायुजलाहारा चचार नियमं पुनः । 022a
ततो ययौ महाभागा गङ्गां मेरुं च केवलम् ॥ 022c
तस्थौ दार्विव निश्चेष्टा प्रजानां हितकाम्यया । 023a
ततो हिमवतो मूर्ध्नि यत्र देवाः समीजिरे ॥ 023c
तत्राङ्गुष्ठेन राजेन्द्र निखर्वमचरत्तपः । 024a
तस्थौ पितामहं चैव तोषयामास यत्नतः ॥ 024c
ततस्तामब्रवीत्तत्र लोकानां प्रपितामहः । 025a
किमिदं वर्तसे पुत्रि क्रियतां मम तद्वचः ॥ 025c
ततोऽब्रवीत्पुनर्मृत्युर्भगवन्तं पितामहम् । 026a
न हरेयं प्रजा देव पुनस्त्वाऽहं प्रसादये ॥ 026c
तामधर्मभयाद्भीतां पुनरेव प्रयाचतीम् । 027a
तदाऽब्रवीद्देवदेवो निगृह्येदं वचस्ततः ॥ 027c
अधर्मो नास्ति ते मृत्यो संयच्छेमाः प्रजाः शुभे । 028a
मयाऽप्युक्तं मृषा भद्रे भविता नेह किञ्चन ॥ 028c
धर्मः सनातनश्च त्वामिहैवानुप्रवेक्ष्यति । 029a
अहं च विबुधाश्चैव त्वद्धिते निरताः सदा ॥ 029c
इमन्यं च ते कामं ददानि मनसेप्सितम् । 030a
न त्वां दोषेण यास्यन्ति व्याधिसम्पीडिताः प्रजाः ॥ 030c
पुरुषेषु च रूपेण पुरुषस्त्वं भविष्यसि । 031a
स्त्रीषु स्त्रीरूपिणी चैव तृतीयेषु नपुंसकम् ॥ 031c
सैवमुक्ता महाराज कृताञ्जलिरुवाच ह । 032a
पुनरेव महात्मानं नेति देवेशमव्ययम् ॥ 032c
तामब्रवीत्तदा देवो मृत्यो संहर मानवान् । 033a
अधर्मस्ते न भविता यथा ध्यास्याम्यहं शुभे ॥ 033c
'त्वं हि शक्ता च युक्ता च पूर्वोत्पन्ना च भामिनि । 034a
अनुशिष्टा च निर्दोषा तस्मात्त्वं कुरु मे मतम् ॥' 034c
यानश्रुबिन्दून्पतितानपश्यं ये पाणिभ्यां धारितास्ते पुरस्तात् । 035a
ते व्याधयो मानवान्घोररूपाः प्राप्ते काले पीडयिष्यन्ति मृत्यो ॥ 035c
सर्वेषां त्वं प्राणिनामन्तकाले कामक्रोधौ सहितौ योजयेथाः । 036a
एवं धर्मस्त्वामुपैष्यत्यमोघो न चाधर्मं लप्स्यसे तुल्यवृत्तिः ॥ 036c
एवं धर्मं पालयिष्यस्यथो त्वं न चात्मानं मञ्जयिष्यस्यधर्मे । 037a
तस्मात्कामं रोचयाभ्यागतं त्वं सा त्वं साधो संहरस्वेह जन्तून् ॥ 037c
सा वै तदा मृत्युसञ्ज्ञा कृतास्त्री शापाद्भीता बाढमित्यब्रवीत्तम् । 038a
अथो प्राणान्प्राणिनामन्तकाले कामक्रोधौ प्राप्य नित्यं निहन्ति ॥ 038c
मृत्योर्ये ते व्याधयश्चाश्चुपाता मनुष्याणां युज्यते यैः शरीरम् । 039a
सर्वेषां वै प्राणिनां प्राणनान्ते तस्माच्छोकं मा कृथा बुद्ध्य बुद्ध्या ॥ 039c
सर्वे देवाः प्राणिनां प्राणनान्ते गत्वा वृत्ताः सन्निवृत्तास्तथैव । 040a
एवं सर्वे मानवाः प्राणनान्ते गत्वा वृत्ता देववद्राजसिंह ॥ 040c
वायुर्भीमो भीमनादो महौजाः सर्वेषां च प्राणिनां प्राणभूतः । 041a
अनावृत्तिर्देहिनां देहपाते तस्माद्वायुर्देवदेवो विशिष्टः ॥ 041c
सर्वे देवा मर्त्यसञ्ज्ञाविशिष्टाः सर्वे मर्त्या देवसञ्ज्ञाविशिष्टाः । 042a
तस्मात्पुत्रं मा शुचो राजसिंह पुत्रः स्वर्गं प्राप्यते मोदते हे ॥ 042c
एवं मृत्युर्देवसृष्टा प्रजानां प्राप्ते काले संहरन्ती यथावत् । 043a
तस्याश्चैव व्याधयस्तेऽश्रुपाताः प्राप्ते काले संहरन्तीह जन्तून् ॥ 043c

इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि चतुष्षष्ट्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ 264 ॥

12-264-1 विनीय प्रमार्ज्य । आवर्जिता ऋजुभूता । सात्वतीवायते क्षणेति ट. ड. पाठः ॥ 12-264-5 प्रियान् पुत्रानित्यस्य न हरेयमिति पूर्वेणान्वयः । तत्र हेतुः । येषां सम्बन्धिनो मृतास्ते यद्यपध्यास्यन्ति शप्स्यन्ते तर्हि तेषां तेभ्यो बिभेम्यहम् । अपध्यास्यन्ति ये देवमिति थ. पाठः ॥ 12-264-6 बलवदत्यन्तम् ॥ 12-264-7 निवेदये त्वां वरदेति ट. ड. पाठः ॥ 12-264-9 मृत्यो सङ्कल्पिता मे त्वं प्रजासंहारहेतुना । गच्छ संहरेति झ. पाठः ॥ 12-264-15 अप्रतिश्रुत्याऽनङ्गीकृत्य । धेनुकं गोतीर्थं मायान्तर्वर्ति ॥ 12-264-21 कौशिकीं गण्डकीं नदीम् ॥ 12-264-23 दार्विव स्थाणुरिव ॥ 12-264-27 निगृह्य हठं कृत्वा ॥ 12-264-35 कालयिष्यन्ति मृत्यो इति झ. पाठः ॥ 12-264-38 प्राप्य प्रापय्य ॥ 12-264-39 प्राणनान्ते जीवनान्ते । बुद्ध्य जानीहि । प्राणिनां प्रायणान्ते इति ध. पाठः ॥ 12-264-41 नानावृत्तिर्देहिनां देहभेदे इति झ. पाठः ॥ 12-264-42 देवाः क्षीणपुण्या मर्त्यत्वं मर्त्याश्च कृतपुण्या देवत्वं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः ॥