अध्यायः 004
पाण्डवेषु वनं गतेषु सत्सु हितं पृष्टेन विदुरेण धृतराष्ट्रम्प्रति पाण्डवानां पुना राज्ये स्थापनविधानम् ॥ 1 ॥ ततो धृतराष्ट्रधिक्कृतेन विदुरेण पाण्डवान्प्रति प्रस्थानम् ॥ 2 ॥
वैशम्पायन उवाच 001
वनं प्रविष्टेष्वथ पाण्डवेषु प्रज्ञाचक्षुस्तप्यमानोऽम्बिकेयः । 001a
धर्मात्मानं विदुरमगाधबुद्धिं सुखासीनो वाक्यमुवाच राजा ॥ 001c
धृतराष्ट्र उवाच 002
प्रज्ञा च ते भार्गवस्येव शुद्धा धर्मं च त्वं परमं वेत्थ सूक्ष्मम् । 002a
समश्च त्वं सम्मतः कौरवाणां पथ्यं चैषां मम चैव ब्रवीहि ॥ 002c
एवं गते विदुर यदद्य कार्यं पौराश्चेमे कथमस्मान्भजेरन् । 003a
ते चाप्यस्मान्नोद्धरेयुः समूलान्न कामये तांश्च विनश्यमानान् ॥ 003c
'सौबलेनैव पापेन दुर्योधनहितैषिणा । 004a
क्रूरमाचरितं क्षत्तर्न मे प्रियमनुष्ठितम् ॥ 004c
तथैवाङ्गीकृते तत्र तद्भवान्वक्तुमर्हति । 005a
उत्तरं प्राप्तकालं च किमन्यन्मन्यते क्षमम् ॥ 005c
नास्ति धर्मे सहायत्वमिति मे दीर्यते मनः । 006a
यत्र पाण्डुसुताः सर्वे क्लिश्यन्ति वनमागताः' ॥ 006c
विदुर उवाच 007
त्रिवर्गोऽयं धर्ममूलो नरेन्द्र राज्यं चेदं धर्ममूलं वदन्ति । 007a
धर्मे राजन्वर्तमानः स्वशक्त्या पुत्रान्सर्वान्पाहि कुन्तीसुतांश्च ॥ 007c
स वै धर्मो विप्रलब्धः सभायां पापात्मभिः सौबलेयप्रधानैः । 008a
आहूय कुन्तीसुतमक्षवत्यां पराजैषीत्सत्यसन्धं सुतस्ते ॥ 008c
एतस्य ते दुष्प्रणीतस्य राजन्द्वेषस्याहं परिपश्याम्युपायम् । 009a
यथा पुत्रस्तव कौरव्य पापान्मुक्तो लोके प्रतितिष्ठेत साधु ॥ 009c
तद्वै सर्वं पाण्डुपुत्रा लभन्तां यत्तद्राजन्नतिसृष्टं त्वयाऽऽसीत् । 010a
एष धर्मः परमो यत्स्वकेन राजा तुष्येन्न परस्वेषु गृद्ध्येत् ॥ 010c
[यशो ने नश्येज्ज्ञातिभेदश्च न स्याद्धर्मो न स्यान्नैव चैवं कृते त्वाम् ।] 011a
एतत्कार्ये तव सर्वप्रधानं तेषां तुष्टिः शकुनेश्चावमानः ॥ 011c
एवं शेषं यदि पुत्रेषु ते स्यादेतद्राजंस्त्वरमाणः कुरुष्व । 012a
अथैतदेवं न करोषि राजन् ध्रुवं कुरूणां भविता विनाशः ॥ 012c
नहि क्रुद्धो भीमसेनोऽर्जुनो वा शेषं कुर्याच्छात्रवाणामनीके । 013a
येषां योद्धा सव्यसाची कृतास्त्रो धनुर्येषां गाण्डिवं लोकसारम् ॥ 013c
येषां भीमो बाहुशाली च योद्धा तेषां लोके किन्नु न प्राप्यमस्ति । 014a
उक्तं पूर्वं जातमात्रे सुते ते मया यत्ते हितमासीत्तदानीम् ॥ 014c
पुत्रं त्यजेममहितं कुलस्य हितं परं न च तत्त्वं चकर्थ । 015a
इदानीं ते हितमुक्तं न चेत्त्वमेवं कर्ता परितप्ताऽसि पश्चात् ॥ 015c
यद्येतदेवमनुमन्ता सुतस्ते सम्प्रीयमाणः पाण्डवैरेकराज्यम् । 016a
तापो न ते भविता प्रीतियोगात्त्वं चेन्न गृह्णासि सुतं सहायैः ॥ 016c
दुर्योधनं त्वहितं वै निगृह्य पाण्डोः पुत्रं प्रकुरुष्वाधिपत्ये । 017a
'ध्रुवं विनाशस्तव पुत्रेण धीमन् सबन्धुवर्गेण सहैव राजभिः ॥ 017c
चतुर्दशे चैव वर्षे नरेन्द्र कुलक्षयं प्राप्स्यसि राजसिंह । 018a
तस्मात्कुरुष्वाधिपत्ये नरेन्द्र युधिष्ठिरं धर्मभृतां वरिष्ठम् ॥' 018c
अजातशत्रुर्हि विमुक्तरागो धर्मोणेमां पृथिवीं शास्तु राजन् । 019a
ततो राजन्पार्थिवाः सर्व एव वैश्या इवास्मानुपतिष्ठन्तु सद्यः ॥ 019c
दुर्योधनः शकुनिः सूतपुत्रः प्रीत्या राजन्पाण्डुपुत्रान्भजन्तु । 020a
दुःशासनो याचतु भीमसेनं सभामध्ये द्रुपदस्यात्मजां च ॥ 020c
युधिष्ठिरं त्वं परिसान्त्वयस्व राज्ये चैनं स्थापयस्वाभिपूज्य । 021a
त्वया पृष्टः किमहमन्यद्वदेयमेतत्कृत्वा कृतकृत्योसि राजन् ॥ 021c
धृतराष्ट्र उवाच 022
एतद्वाक्यं विदुर यत्ते सभायामिह प्रोक्तं पाण्डवान्प्राप्य माञ्च । 022a
हितं तेषामहितं मामकानामेतत्सर्वं मम नावैति चेतः ॥ 022c
इदं त्विदानीं गत एव निश्चितं तेषामर्थे पाण्डवानां यदात्थ । 023a
तेनाद्य मन्ये नासि हितो ममेति कथं हि पुत्रं पाण्डवार्थे त्यजेयम् ॥ 023c
असंशयं तेऽपि ममैव पुत्रा दुर्योधनस्तु मम देहात्प्रमूतः । 024a
स्वं वै देहं परहेतोस्त्यजेति कोनु ब्रूयात्समतामन्ववेक्षन् ॥ 024c
स मां जिह्मं विदुर सर्वं ब्रवीषि मन्युं तेऽहमधिकं धारयामि । 025a
यथेच्छकं गच्छ वा तिष्ठ वा त्वं सुसान्त्व्यमानाऽप्यसती स्त्री जहाति ॥ 025c
वैशम्पायन उवाच 026
एतावदुक्त्वा धृतराष्ट्रोऽन्वपद्यदन्तर्वेश्म सहसोत्थाय राजन् । 026a
नेदमस्तीत्यथ विदुरो भाषमाणः सम्प्राद्रवद्यत्र पार्था बभूवुः ॥ 026c
इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि किर्मीरवधपर्वणि चतुर्थोऽध्यायः ॥ 4 ॥
3-4-2 कौरवाणां पाण्डवधार्तराष्ट्राणां समः पक्षपातशून्यः ॥ 3-4-3 उद्धरेयुः उन्मूलयेयुः ॥ 3-4-8 अक्षवत्यां द्यूतक्रीडायाम् ॥ 3-4-9 उपायं प्रशान्तिप्रकारम् । शेषस्याहं परिपश्यामीति झ. ट. पाठः ॥ 3-4-10 अतिसृष्टं दत्तम् । स्वकेन धनेनेति शेषः ॥ 3-4-11 एवं कृते सति त्वाम्प्रति धर्मो न स्यादिति नैव किन्तु स्यादेव ॥ 3-4-15 चकर्थ कृतवान् । कर्ता करिष्यसि ॥ 3-4-16 एकराज्यं यदि अनुमन्ता तर्हि तापो न भविता । नचेत् यदि नानुमन्ता तर्हि सुतं निगृह्णीष्वेत्यर्थः ॥ 3-4-17 नचेन्निगृह्णीष्व सुतं सुखायेति झ. पाठः । तत्र पक्षान्तरमाह दुर्योधनमिति ॥ 3-4-22 नावैति नाङ्गीकरोति ॥ 3-4-25 जिह्मं कुटिलम् ॥ 3-4-26 इदं कुलम् ॥