०१८

मूलम् (समाप्तिः)

[सर्वहितकारी धर्मका वर्णन, द्वादशी-व्रतका माहात्म्य तथा युधिष्ठिरके द्वारा भगवान्‌की स्तुति]

मूलम् (वचनम्)

युधिष्ठिर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वभूतपते श्रीमन् सर्वभूतनमस्कृत ।
सर्वभूतहितं धर्मं सर्वज्ञ कथयस्व नः॥

मूलम्

सर्वभूतपते श्रीमन् सर्वभूतनमस्कृत ।
सर्वभूतहितं धर्मं सर्वज्ञ कथयस्व नः॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिरने कहा— भगवन्! आप सब प्राणियोंके स्वामी, सबके द्वारा नमस्कृत, शोभासम्पन्न और सर्वज्ञ हैं। अब आप मुझसे समस्त प्राणियोंके लिये हितकारी धर्मका वर्णन कीजिये॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीभगवानुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद् दरिद्रजनस्यापि स्वर्ग्यं सुखकरं भवेत्।
सर्वपापप्रशमनं तच्छृणुष्व युधिष्ठिर ॥

मूलम्

यद् दरिद्रजनस्यापि स्वर्ग्यं सुखकरं भवेत्।
सर्वपापप्रशमनं तच्छृणुष्व युधिष्ठिर ॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीभगवान् बोले— युधिष्ठिर! जो धर्म दरिद्र मनुष्योंको भी स्वर्ग और सुख प्रदान करनेवाला तथा समस्त पापोंका नाश करनेवाला है, उसका वर्णन करता हूँ, सुनो॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकभुक्तेन वर्तेत नरः संवत्सरं तु यः।
ब्रह्मचारी जितक्रोधो ह्यधःशायी जितेन्द्रियः॥
शुचिश्च स्नातो ह्यव्यग्रः सत्यवागनसूयकः।
अर्चन्नेव तु मां नित्यं मद्गतेनान्तरात्मना।
संध्ययोस्तु जपेन्नित्यं मद्‌गायत्रीं समाहितः॥
नमो ब्रह्मण्यदेवायेत्यसकृन्मां प्रणम्य च।
विप्रमग्रासने कृत्वा यावकं भैक्षमेव वा॥
भुक्त्वा तु वाग्यतो भूमावाचान्तस्य द्विजन्मनः।
नमोऽस्तु वासुदेवायेत्युक्त्वा तु चरणौ स्पृशेत्॥
मासे मासे समाप्ते तु भोजयित्वा द्विजान् शुचीन्।
संवत्सरे ततः पूर्णे दद्यात् तु व्रतदक्षिणाम्॥
नवनीतमयीं गां वा तिलधेनुमथापि वा।
विप्रहस्तच्युतैस्तोयैः सहिरण्यैः समुक्षितः ।
तस्य पुण्यफलं राजन् कथ्यमानं मया शृणु॥

मूलम्

एकभुक्तेन वर्तेत नरः संवत्सरं तु यः।
ब्रह्मचारी जितक्रोधो ह्यधःशायी जितेन्द्रियः॥
शुचिश्च स्नातो ह्यव्यग्रः सत्यवागनसूयकः।
अर्चन्नेव तु मां नित्यं मद्गतेनान्तरात्मना।
संध्ययोस्तु जपेन्नित्यं मद्‌गायत्रीं समाहितः॥
नमो ब्रह्मण्यदेवायेत्यसकृन्मां प्रणम्य च।
विप्रमग्रासने कृत्वा यावकं भैक्षमेव वा॥
भुक्त्वा तु वाग्यतो भूमावाचान्तस्य द्विजन्मनः।
नमोऽस्तु वासुदेवायेत्युक्त्वा तु चरणौ स्पृशेत्॥
मासे मासे समाप्ते तु भोजयित्वा द्विजान् शुचीन्।
संवत्सरे ततः पूर्णे दद्यात् तु व्रतदक्षिणाम्॥
नवनीतमयीं गां वा तिलधेनुमथापि वा।
विप्रहस्तच्युतैस्तोयैः सहिरण्यैः समुक्षितः ।
तस्य पुण्यफलं राजन् कथ्यमानं मया शृणु॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! जो मनुष्य एक वर्षतक प्रतिदिन एक समय भोजन करता है, ब्रह्मचारी रहता है, क्रोधको काबूमें रखता है, नीचे सोता है और इन्द्रियोंको वशमें रखता है, जो स्नान करके पवित्र रहता है, व्यग्र नहीं होता है, सत्य बोलता है, किसीके दोष नहीं देखता है और मुझमें चित्त लगाकर सदा मेरी पूजामें ही संलग्न रहता है, जो दोनों संध्याओंके समय एकाग्रचित्त होकर मुझसे सम्बन्ध रखनेवाली गायत्रीका जप करता है, ‘नमो ब्रह्मण्यदेवाय’ 1 कहकर सदा मुझे प्रणाम किया करता है, पहले ब्राह्मणको भोजनके आसनपर बिठाकर भोजन करानेके पश्चात् स्वयं मौन होकर जौकी लप्सी अथवा भिक्षान्नका भोजन करता है तथा ‘नमोऽस्तु वासुदेवाय’ कहकर ब्राह्मणके चरणोंमें प्रणाम करता है; जो प्रत्येक मास समाप्त होनेपर पवित्र ब्राह्मणोंको भोजन कराता है और एक सालतक इस नियमका पालन करके ब्राह्मणको इस व्रतकी दक्षिणाके रूपमें माखन अथवा तिलकी गौ दान करता है तथा ब्राह्मणके हाथसे सुवर्णयुक्त जल लेकर अपने शरीरपर छिड़कता है, उसके पुण्यका फल बतलाता हूँ, सुनो॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दशजन्मकृतं पापं ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा।
तद् विनश्यति तस्याशु नात्र कार्या विचारणा॥

मूलम्

दशजन्मकृतं पापं ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा।
तद् विनश्यति तस्याशु नात्र कार्या विचारणा॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसके जान-बूझकर या अनजानमें किये हुए दस जन्मोंतकके पाप तत्काल नष्ट हो जाते हैं—इसमें तनिक भी अन्यथा विचार करनेकी आवश्यकता नहीं है॥

मूलम् (वचनम्)

युधिष्ठिर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वेषामुपवासानां यच्छ्रेयः सुमहत्फलम् ।
यच्च निःश्रेयसं लोके तद् भवान् वक्तुमर्हति॥

मूलम्

सर्वेषामुपवासानां यच्छ्रेयः सुमहत्फलम् ।
यच्च निःश्रेयसं लोके तद् भवान् वक्तुमर्हति॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिरने कहा— भगवन्! सब प्रकारके उपवासोंमें जो सबसे श्रेष्ठ, महान् फल देनेवाला और कल्याणका सर्वोत्तम साधन हो, उसका वर्णन करनेकी कृपा कीजिये॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीभगवानुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

शृणु राजन् मया पूर्वं यथा गीतं तु नारदे।
तथा ते कथयिष्यामि मद्भक्ताय युधिष्ठिर॥

मूलम्

शृणु राजन् मया पूर्वं यथा गीतं तु नारदे।
तथा ते कथयिष्यामि मद्भक्ताय युधिष्ठिर॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीभगवान् बोले— महाराज युधिष्ठिर! तुम मेरे भक्त हो। जैसे पूर्वमें मैंने नारदसे कहा था, वैसे ही तुम्हें बतलाता हूँ, सुनो॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यस्तु भक्त्या शुचिर्भूत्वा पञ्चम्यां मे नराधिप।
उपवासव्रतं कुर्यात् त्रिकालं चार्चयंस्तु माम्।
सर्वक्रतुफलं लब्ध्वा मम लोके महीयते॥

मूलम्

यस्तु भक्त्या शुचिर्भूत्वा पञ्चम्यां मे नराधिप।
उपवासव्रतं कुर्यात् त्रिकालं चार्चयंस्तु माम्।
सर्वक्रतुफलं लब्ध्वा मम लोके महीयते॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश! जो पुरुष स्नान आदिसे पवित्र होकर मेरी पञ्चमीके दिन भक्तिपूर्वक उपवास करता है तथा तीनों समय मेरी पूजामें संलग्न रहता है, वह सम्पूर्ण यज्ञोंका फल पाकर मेरे परम धाममें प्रतिष्ठित होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पर्वद्वयं च द्वादश्यौ श्रवणं च नराधिप।
मत्पञ्चमीति विख्याता मत्प्रिया च विशेषतः॥

मूलम्

पर्वद्वयं च द्वादश्यौ श्रवणं च नराधिप।
मत्पञ्चमीति विख्याता मत्प्रिया च विशेषतः॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! अमावास्या और पूर्णिमा—ये दोनों पर्व, दोनों पक्षकी द्वादशी तथा श्रवण-नक्षत्र—ये पाँच तिथियाँ मेरी पञ्चमी कहलाती हैं। ये मुझे विशेष प्रिय हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मात् तु ब्राह्मणश्रेष्ठैर्मन्निवेशितबुद्धिभिः ।
उपवासस्तु कर्तव्यो मत्प्रियार्थं विशेषतः॥

मूलम्

तस्मात् तु ब्राह्मणश्रेष्ठैर्मन्निवेशितबुद्धिभिः ।
उपवासस्तु कर्तव्यो मत्प्रियार्थं विशेषतः॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः श्रेष्ठ ब्राह्मणोंको उचित है कि वे मेरा विशेष प्रिय करनेके लिये मुझमें चित्त लगाकर इन तिथियोंमें उपवास करें॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यामेव वा कुर्यादुपवासमशक्नुवन् ।
तेनाहं परमां प्रीतिं यास्यामि नरपुङ्गव॥

मूलम्

द्वादश्यामेव वा कुर्यादुपवासमशक्नुवन् ।
तेनाहं परमां प्रीतिं यास्यामि नरपुङ्गव॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरश्रेष्ठ! जो सबमें उपवास न कर सके, वह केवल द्वादशीको ही उपवास करे; इससे मुझे बड़ी प्रसन्नता होती है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अहोरात्रेण द्वादश्यां मार्गशीर्षेण केशवम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां सोऽश्वमेधफलं लभेत्॥

मूलम्

अहोरात्रेण द्वादश्यां मार्गशीर्षेण केशवम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां सोऽश्वमेधफलं लभेत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो मार्गशीर्षकी द्वादशीको दिन-रात उपवास करके ‘केशव’ नामसे मेरी पूजा करता है, उसे अश्वमेध-यज्ञका फल मिलता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां पुष्यमासे तु नाम्ना नारायणं तु माम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां वाजिमेधफलं लभेत्॥

मूलम्

द्वादश्यां पुष्यमासे तु नाम्ना नारायणं तु माम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां वाजिमेधफलं लभेत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो पौष मासकी द्वादशीको उपवास करके ‘नारायण’ नामसे मेरी पूजा करता है, वह वाजिमेध-यज्ञका फल पाता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां माघमासे तु मामुपोष्य तु माधवम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति राजसूयफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यां माघमासे तु मामुपोष्य तु माधवम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति राजसूयफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! जो माघकी द्वादशीको उपवास करके ‘माधव’ नामसे मेरा पूजन करता है, उसे राजसूय-यज्ञका फल प्राप्त होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां फाल्गुने मासि गोविन्दाख्यमुपोष्य माम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति ह्यतिरात्रफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यां फाल्गुने मासि गोविन्दाख्यमुपोष्य माम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति ह्यतिरात्रफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! फाल्गुनके महीनेमें द्वादशीको उपवास करके जो ‘गोविन्द’ के नामसे मेरा अर्चन करता है, उसे अतिरात्र यागका फल मिलता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां मासि चैत्रे तु मां विष्णुं समुपोष्य यः।
पूजयंस्तदवाप्नोति पौण्डरीकस्य यत् फलम्॥

मूलम्

द्वादश्यां मासि चैत्रे तु मां विष्णुं समुपोष्य यः।
पूजयंस्तदवाप्नोति पौण्डरीकस्य यत् फलम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

चैत्र महीनेकी द्वादशी तिथिको व्रत धारण करके जो ‘विष्णु’ नामसे मेरी पूजा करता है, वह पुण्डरीक-यज्ञके फलका भागी होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां मासि वैशाखे मधुसूदनसंज्ञितम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां सोऽग्निष्टोमस्य पाण्डव॥

मूलम्

द्वादश्यां मासि वैशाखे मधुसूदनसंज्ञितम्।
उपोष्य पूजयेद् यो मां सोऽग्निष्टोमस्य पाण्डव॥

अनुवाद (हिन्दी)

पाण्डुनन्दन! वैशाखकी द्वादशीको उपवास करके ‘मधुसूदन’ नामसे मेरी पूजा करनेवालेको अग्निष्टोम-यज्ञका फल मिलता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां ज्येष्ठमासे तु मामुपोष्य त्रिविक्रमम्।
अर्चयेद् यः समाप्नोति गवां मेधफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यां ज्येष्ठमासे तु मामुपोष्य त्रिविक्रमम्।
अर्चयेद् यः समाप्नोति गवां मेधफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! जो मनुष्य ज्येष्ठमासकी द्वादशी तिथिको उपवास करके ‘त्रिविक्रम’ नामसे मेरी पूजा करता है, वह गोमेधके फलका भागी होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आषाढे वामनाख्यं मां द्वादश्यां समुपोष्य यः।
नरमेधस्य स फलं प्राप्नोति भरतर्षभ॥

मूलम्

आषाढे वामनाख्यं मां द्वादश्यां समुपोष्य यः।
नरमेधस्य स फलं प्राप्नोति भरतर्षभ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! आषाढ़मासकी द्वादशीको व्रत रहकर ‘वामन’ नामसे मेरी पूजा करनेवाले पुरुषको नरमेध-यज्ञका फल प्राप्त होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां श्रावणे मासि श्रीधराख्यमुपोष्य माम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति पञ्चयज्ञफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यां श्रावणे मासि श्रीधराख्यमुपोष्य माम्।
पूजयेद् यः समाप्नोति पञ्चयज्ञफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! श्रावण महीनेमें द्वादशी तिथिको उपवास करके जो ‘श्रीधर’ नामसे मेरा पूजन करता है, वह पञ्चयज्ञोंका फल पाता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मासे भाद्रपदे यो मां हृषीकेशाख्यमर्चयेत्।
उपोष्य स समाप्नोति सौत्रामणिफलं नृप॥

मूलम्

मासे भाद्रपदे यो मां हृषीकेशाख्यमर्चयेत्।
उपोष्य स समाप्नोति सौत्रामणिफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! भाद्रपदमासकी द्वादशी तिथिको उपवास करके ‘हृषीकेश’ नामसे मेरा अर्चन करनेवालेको सौत्रामणि-यज्ञका फल मिलता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यामाश्वयुङ्‌मासे पद्मनाभमुपोष्य माम् ।
अचेयेद् यः समाप्नोति गोसहस्रफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यामाश्वयुङ्‌मासे पद्मनाभमुपोष्य माम् ।
अचेयेद् यः समाप्नोति गोसहस्रफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

महाराज! आश्विनकी द्वादशीको उपवास करके जो ‘पद्मनाभ’ नामसे मेरा अर्चन करता है, उसे एक हजार गोदानका फल प्राप्त होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वादश्यां कार्तिके मासि मां दामोदरसंज्ञितम्।
उपोष्य पूजयेद् यस्तु सर्वक्रतुफलं नृप॥

मूलम्

द्वादश्यां कार्तिके मासि मां दामोदरसंज्ञितम्।
उपोष्य पूजयेद् यस्तु सर्वक्रतुफलं नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! कार्तिक महीनेकी द्वादशी तिथिको व्रत रहकर जो ‘दामोदर’ नामसे मेरी पूजा करता है, उसको सम्पूर्ण यज्ञोंका फल मिलता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

केवलेनोपवासेन द्वादश्यां पाण्डुनन्दन ।
यत् फलं पूर्वमुद्दिष्टं तस्यार्धं लभते नृप॥

मूलम्

केवलेनोपवासेन द्वादश्यां पाण्डुनन्दन ।
यत् फलं पूर्वमुद्दिष्टं तस्यार्धं लभते नृप॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरपते! जो द्वादशीको केवल उपवास ही करता है, उसे पूर्वोक्त फलका आधा भाग ही प्राप्त होता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रावणेऽप्येवमेवं मामर्चयेद् भक्तिमान् नरः।
मम सालोक्यमाप्नोति नाज कार्या विचारणा॥

मूलम्

श्रावणेऽप्येवमेवं मामर्चयेद् भक्तिमान् नरः।
मम सालोक्यमाप्नोति नाज कार्या विचारणा॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसी प्रकार श्रावणमें भी यदि मनुष्य भक्तियुक्त चित्तसे मेरी पूजा करता है तो वह मेरी सालोक्य मुक्तिको प्राप्त होता है, इसमें तनिक भी अन्यथा विचार करनेकी आवश्यकता नहीं है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मासे मासे समभ्यर्च्य क्रमशो मामतन्द्रितः।
पूर्णे संवत्सरे कुर्यात् पुनः संवत्सरं तु माम्॥

मूलम्

मासे मासे समभ्यर्च्य क्रमशो मामतन्द्रितः।
पूर्णे संवत्सरे कुर्यात् पुनः संवत्सरं तु माम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

उपर्युक्तरूपसे प्रतिमास आलस्य छोड़कर मेरी पूजा करते-करते जब एक साल पूरा हो जाय, तब पुनः दूसरे साल भी मासिक पूजन प्रारम्भ कर दे॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं द्वादशवर्षं यो मद्भक्तो मत्परायणः।
अविघ्नमर्चयानस्तु मम सायुज्यमाप्नुयात् ॥

मूलम्

एवं द्वादशवर्षं यो मद्भक्तो मत्परायणः।
अविघ्नमर्चयानस्तु मम सायुज्यमाप्नुयात् ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार जो मेरा भक्त मेरी आराधनामें तत्पर होकर बारह वर्षतक बिना किसी विघ्न-बाधाके मेरी पूजा करता रहता है, वह मेरे स्वरूपको प्राप्त हो जाता है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अर्चयेत् प्रीतिमान्‌ यो मां द्वादश्यां वेदसंहिताम्।
स पूर्वोक्तफलं राजल्ँलभते नात्र संशयः॥

मूलम्

अर्चयेत् प्रीतिमान्‌ यो मां द्वादश्यां वेदसंहिताम्।
स पूर्वोक्तफलं राजल्ँलभते नात्र संशयः॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! जो मनुष्य द्वादशी तिथिको प्रेमपूर्वक मेरी और वेदसंहिताकी पूजा करता है, उसे पूर्वोक्त फलोंकी प्राप्ति होती है, इसमें संशय नहीं है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गन्धं पुष्पं फलं तोयं पत्रं वा मूलमेव वा।
द्वादश्यां मम यो दद्यात् तत्समो नास्ति मत्प्रियः॥

मूलम्

गन्धं पुष्पं फलं तोयं पत्रं वा मूलमेव वा।
द्वादश्यां मम यो दद्यात् तत्समो नास्ति मत्प्रियः॥

अनुवाद (हिन्दी)

जो द्वादशी तिथिको मेरे लिये चन्दन, पुष्प, फल, जल, पत्र अथवा मूल अर्पण करता है उसके समान मेरा प्रिय भक्त कोई नहीं है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतेन विधिना सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः।
मद्भक्ता नरशार्दूल स्वर्गलोकं तु भुञ्जते॥

मूलम्

एतेन विधिना सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः।
मद्भक्ता नरशार्दूल स्वर्गलोकं तु भुञ्जते॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरश्रेष्ठ युधिष्ठिर! इन्द्र आदि सम्पूर्ण देवता उपर्युक्त विधिसे मेरा भजन करनेके कारण ही आज स्वर्गीय सुखका उपभोग कर रहे हैं॥

मूलम् (वचनम्)

वैशम्पायन उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवं वदति देवेशे केशवे पाण्डुनन्दनः।
कृताञ्जलिः स्तोत्रमिदं भक्त्या धर्मात्मजोऽब्रवीत्॥

मूलम्

एवं वदति देवेशे केशवे पाण्डुनन्दनः।
कृताञ्जलिः स्तोत्रमिदं भक्त्या धर्मात्मजोऽब्रवीत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

वैशम्पायनजी कहते हैं— जनमेजय! भगवान् श्रीकृष्णके इस प्रकार उपदेश देनेपर धर्मपुत्र राजा युधिष्ठिर हाथ जोड़कर भक्तिपूर्वक उनकी इस प्रकार स्तुति करने लगे—॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वलोकेश देवेश हृषीकेश नमोऽस्तु ते।
सहस्रशिरसे नित्यं सहस्राक्ष नमोऽस्तु ते॥

मूलम्

सर्वलोकेश देवेश हृषीकेश नमोऽस्तु ते।
सहस्रशिरसे नित्यं सहस्राक्ष नमोऽस्तु ते॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘हृषीकेश! आप सम्पूर्ण लोकोंके स्वामी और देवताओंके भी ईश्वर हैं। आपको नमस्कार है। हजारों नेत्र धारण करनेवाले परमेश्वर! आपके सहस्रों मस्तक हैं, आपको सदा प्रणाम है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रयीमय त्रयीनाथ त्रयीस्तुत नमो नमः।
यज्ञात्मन् यज्ञसम्भूत यज्ञनाथ नमो नमः॥

मूलम्

त्रयीमय त्रयीनाथ त्रयीस्तुत नमो नमः।
यज्ञात्मन् यज्ञसम्भूत यज्ञनाथ नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘वेदत्रयी आपका स्वरूप है, तीनों वेदोंके आप अधीश्वर हैं और वेदत्रयीके द्वारा आपकी ही स्तुति की गयी है। आप ही यज्ञस्वरूप, यज्ञमें प्रकट होनेवाले और यज्ञके स्वामी हैं। आपको बारंबार नमस्कार है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

चतुर्मूर्ते चतुर्बाहो चतुर्व्यूह नमो नमः।
लोकात्मल्ँलोककृन्नाथ लोकावास नमो नमः॥

मूलम्

चतुर्मूर्ते चतुर्बाहो चतुर्व्यूह नमो नमः।
लोकात्मल्ँलोककृन्नाथ लोकावास नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘आप चार रूप धारण करनेवाले, चार भुजाधारी और चतुर्व्यूहस्वरूप हैं। आपको बारंबार नमस्कार है। आप विश्वरूप, लोकेश्वरोंके अधीश्वर तथा सम्पूर्ण लोकोंके निवासस्थान हैं, आपको मेरा पुनः-पुनः प्रणाम है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सृष्टिसंहारकर्त्रे ते नरसिंह नमो नमः।
भक्तप्रिय नमस्तेऽस्तु कृष्ण नाथ नमो नमः॥

मूलम्

सृष्टिसंहारकर्त्रे ते नरसिंह नमो नमः।
भक्तप्रिय नमस्तेऽस्तु कृष्ण नाथ नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘नरसिंह! आप ही इस जगत्‌की सृष्टि और संहार करनेवाले हैं आपको बारंबार नमस्कार है। भक्तोंके प्रियतम श्रीकृष्ण! स्वामिन्! आपको बारंबार प्रणाम है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

लोकप्रिय नमस्तेऽस्तु भक्तवत्सल ते नमः।
ब्रह्मावास नमस्तेऽस्तु ब्रह्मनाथ नमो नमः॥

मूलम्

लोकप्रिय नमस्तेऽस्तु भक्तवत्सल ते नमः।
ब्रह्मावास नमस्तेऽस्तु ब्रह्मनाथ नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘आप सम्पूर्ण लोकोंके प्रिय हैं। आपको नमस्कार है। भक्तवत्सल! आपको नमस्कार है। आप ब्रह्माके निवासस्थान और उनके स्वामी हैं। आपको प्रणाम है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

रुद्ररूप नमस्तेऽस्तु रुद्रकर्मरताय ते।
पञ्चयज्ञ नमस्तेऽस्तु सर्वयज्ञ नमो नमः॥

मूलम्

रुद्ररूप नमस्तेऽस्तु रुद्रकर्मरताय ते।
पञ्चयज्ञ नमस्तेऽस्तु सर्वयज्ञ नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

रुद्ररूप! आपको नमस्कार है। रौद्र कर्ममें रत रहनेवाले आपको नमस्कार है। पञ्चयज्ञरूप! आपको नमस्कार है। सर्वयज्ञस्वरूप! आपको नमस्कार है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृष्ण प्रिय नमस्तेऽस्तु कृष्ण नाथ नमो नमः।
योगिप्रिय नमस्तेऽस्तु योगिनाथ नमो नमः॥

मूलम्

कृष्ण प्रिय नमस्तेऽस्तु कृष्ण नाथ नमो नमः।
योगिप्रिय नमस्तेऽस्तु योगिनाथ नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘प्यारे श्रीकृष्ण! आपको प्रणाम है। स्वामिन्! श्रीकृष्ण! आपको बारंबार नमस्कार है। योगियोंके प्रिय! आपको नमस्कार है। योगियोंके स्वामी! आपको बार-बार प्रणाम है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हयवक्त्र नमस्तेऽस्तु चक्रपाणे नमो नमः।
पञ्चभूत नमस्तेऽस्तु पञ्चायुध नमो नमः॥

मूलम्

हयवक्त्र नमस्तेऽस्तु चक्रपाणे नमो नमः।
पञ्चभूत नमस्तेऽस्तु पञ्चायुध नमो नमः॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘हयग्रीव! आपको नमस्कार है। चक्रपाणे! आपको बारंबार नमस्कार है। पञ्चभूतस्वरूप! आपको नमस्कार है। आप पाँच आयुध धारण करनेवाले हैं; आपको नमस्कार है’॥

मूलम् (वचनम्)

वैशम्पायन उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

भक्तिगद्‌गदया वाचा स्तुवत्येवं युधिष्ठिरे।
गृहीत्वा केशवो हस्ते प्रीतात्मा तं न्यवारयत्॥

मूलम्

भक्तिगद्‌गदया वाचा स्तुवत्येवं युधिष्ठिरे।
गृहीत्वा केशवो हस्ते प्रीतात्मा तं न्यवारयत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

वैशम्पायनजी कहते हैं— राजन्! धर्मराज युधिष्ठिर जब भक्तिगद्‌गद वाणीसे इस प्रकार भगवान्‌की स्तुति करने लगे, तब श्रीकृष्णने प्रसन्नतापूर्वक धर्मराजका हाथ पकड़कर उन्हें रोका॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

निवार्य च पुनर्वाचा भक्तिनम्रं युधिष्ठिरम्।
वक्तुमेव नरश्रेष्ठ धर्मपुत्रं प्रचक्रमे॥

मूलम्

निवार्य च पुनर्वाचा भक्तिनम्रं युधिष्ठिरम्।
वक्तुमेव नरश्रेष्ठ धर्मपुत्रं प्रचक्रमे॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरोत्तम! भगवान् श्रीकृष्ण पुनः वाणीद्वारा निवारण करके भक्तिसे विनम्र हुए धर्मपुत्र युधिष्ठिरसे यों कहने लगे॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीभगवानुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

अन्यवत् किमिदं राजन् मां स्तौषि नरपुङ्गव।
तिष्ठ प्रच्छ यथापूर्वं धर्मपुत्र युधिष्ठिर॥

मूलम्

अन्यवत् किमिदं राजन् मां स्तौषि नरपुङ्गव।
तिष्ठ प्रच्छ यथापूर्वं धर्मपुत्र युधिष्ठिर॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीभगवान् बोले— राजन्! यह क्या है? तुम भेद-भाव रखनेवाले मनुष्यकी भाँति मेरी स्तुति क्यों करने लगे? पुरुषप्रवर धर्मपुत्र युधिष्ठिर! इसे बंद करके पहलेके ही समान प्रश्न करो॥

मूलम् (वचनम्)

युधिष्ठिर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

इदं च धर्मसम्पन्नं वक्तुमर्हसि मानद।
कृष्णपक्षेषु द्वादश्यामर्चनीयः कथं भवेत्॥

मूलम्

इदं च धर्मसम्पन्नं वक्तुमर्हसि मानद।
कृष्णपक्षेषु द्वादश्यामर्चनीयः कथं भवेत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिरने पूछा— मानद! कृष्णपक्षमें द्वादशीको आपकी पूजा किस प्रकार करनी चाहिये? इस धर्मयुक्त विषयका वर्णन कीजिये॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीभगवानुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

शृणु राजन् यथा पूर्वं तत् सर्वं कथयामि ते।
परमं कृष्णद्वादश्यामर्चनायां फलं मम॥

मूलम्

शृणु राजन् यथा पूर्वं तत् सर्वं कथयामि ते।
परमं कृष्णद्वादश्यामर्चनायां फलं मम॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीभगवान्‌ने कहा— राजन्! मैं पूर्ववत् तुम्हारे सभी प्रश्नोंका उत्तर देता हूँ, सुनो। कृष्णपक्षकी द्वादशीको मेरी पूजा करनेका बहुत बड़ा फल है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एकादश्यामुपोष्याथ द्वादश्यामर्चयेत् तु माम्।
विप्रानपि यथालाभं पूजयेद् भक्तिमान् नरः॥

मूलम्

एकादश्यामुपोष्याथ द्वादश्यामर्चयेत् तु माम्।
विप्रानपि यथालाभं पूजयेद् भक्तिमान् नरः॥

अनुवाद (हिन्दी)

एकादशीको उपवास करके द्वादशीको मेरा पूजन करना चाहिये। उस दिन भक्तियुक्त मनुष्यको यथाशक्ति ब्राह्मणोंका भी पूजन करना चाहिये॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स गच्छेद् दक्षिणामूर्तिं मां वा नात्र विचारणा।
चन्द्रसालोक्यमथवा ग्रहनक्षत्रपूजितः ॥

मूलम्

स गच्छेद् दक्षिणामूर्तिं मां वा नात्र विचारणा।
चन्द्रसालोक्यमथवा ग्रहनक्षत्रपूजितः ॥

अनुवाद (हिन्दी)

ऐसा करनेसे मनुष्य दक्षिणामूर्ति शिवको अथवा मुझे प्राप्त होता है; इसमें कोई संशय नहीं है। अथवा वह ग्रह-नक्षत्रोंसे पूजित हुआ चन्द्रमाके लोकको प्राप्त हो जाता है॥

सूचना (हिन्दी)

(दाक्षिणात्य प्रतिमें अध्याय समाप्त)


  1. नमो ब्रह्मण्यदेवाय गोब्राह्मणहिताय च। जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः॥ ↩︎