००७ संवर्तमरुत्तीये

भागसूचना

सप्तमोऽध्यायः

सूचना (हिन्दी)

संवर्त और मरुत्तकी बातचीत, मरुत्तके विशेष आग्रहपर संवर्तका यज्ञ करानेकी स्वीकृति देना

मूलम् (वचनम्)

संवर्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

कथमस्मि त्वया ज्ञातः केन वा कथितोऽस्मि ते।
एतदाचक्ष्व मे तत्त्वमिच्छसे चेन्मम प्रियम् ॥ १ ॥

मूलम्

कथमस्मि त्वया ज्ञातः केन वा कथितोऽस्मि ते।
एतदाचक्ष्व मे तत्त्वमिच्छसे चेन्मम प्रियम् ॥ १ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

संवर्त बोले— राजन्! तुमने मुझे कैसे पहचाना है? किसने तुम्हें मेरा परिचय दिया है? यदि मेरा प्रिय चाहते हो तो यह सब मुझे ठीक-ठीक बताओ॥१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्यं ते ब्रुवतः सर्वे सम्पत्स्यन्ते मनोरथाः।
मिथ्या च ब्रुवतो मूर्धा शतधा ते स्फुटिष्यति ॥ २ ॥

मूलम्

सत्यं ते ब्रुवतः सर्वे सम्पत्स्यन्ते मनोरथाः।
मिथ्या च ब्रुवतो मूर्धा शतधा ते स्फुटिष्यति ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यदि सच-सच बता दोगे तो तुम्हारे सारे मनोरथ पूर्ण होंगे और यदि झूठ बोलोगे तो तुम्हारे मस्तकके सैकड़ों टुकड़े हो जायँगे॥२॥

मूलम् (वचनम्)

मरुत्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

नारदेन भवान् मह्यमाख्यातो ह्यटता पथि।
गुरुपुत्रो ममेति त्वं ततो मे प्रीतिरुत्तमा ॥ ३ ॥

मूलम्

नारदेन भवान् मह्यमाख्यातो ह्यटता पथि।
गुरुपुत्रो ममेति त्वं ततो मे प्रीतिरुत्तमा ॥ ३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मरुत्तने कहा— मुने! भ्रमणशील नारदजीने रास्तेमें मुझे आपका परिचय दिया और पता बताया। आप मेरे गुरु अंगिराके पुत्र हैं, यह जानकर मुझे बड़ी प्रसन्नता हुई है॥३॥

मूलम् (वचनम्)

संवर्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

सत्यमेतद् भवानाह स मां जानाति सत्रिणम्।
कथयस्व तदेतन्मे क्व नु सम्प्रति नारदः ॥ ४ ॥

मूलम्

सत्यमेतद् भवानाह स मां जानाति सत्रिणम्।
कथयस्व तदेतन्मे क्व नु सम्प्रति नारदः ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

संवर्त बोले— राजन्! तुम ठीक कहते हो, नारदको यह मालूम है कि मैं यज्ञ कराना जानता हूँ और गुप्त वेषमें घूम रहा हूँ। अच्छा यह तो बताओ, इस समय नारद कहाँ हैं?॥४॥

मूलम् (वचनम्)

मरुत्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

भवन्तं कथयित्वा तु मम देवर्षिसत्तमः।
ततो मामभ्यनुज्ञाय प्रविष्टो हव्यवाहनम् ॥ ५ ॥

मूलम्

भवन्तं कथयित्वा तु मम देवर्षिसत्तमः।
ततो मामभ्यनुज्ञाय प्रविष्टो हव्यवाहनम् ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मरुत्तने कहा— मुने! मुझे आपका परिचय और पता बताकर देवर्षिशिरोमणि नारद मुझे जानेकी आज्ञा दे स्वयं अग्निमें प्रवेश कर गये थे॥५॥

मूलम् (वचनम्)

व्यास उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रुत्वा तु पार्थिवस्यैतत् संवर्तः प्रमुदं गतः।
एतावदहमप्येवं शक्नुयामिति सोऽब्रवीत् ॥ ६ ॥

मूलम्

श्रुत्वा तु पार्थिवस्यैतत् संवर्तः प्रमुदं गतः।
एतावदहमप्येवं शक्नुयामिति सोऽब्रवीत् ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

व्यासजी कहते हैं— राजन्! राजाकी यह बात सुनकर संवर्तको बड़ी प्रसन्नता हुई और बोले—‘इतना तो मैं भी कर सकता हूँ’॥६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो मरुत्तमुन्मत्तो वाचा निर्भर्त्सयन्निव।
रूक्षया ब्राह्मणो राजन् पुनः पुनरथाब्रवीत् ॥ ७ ॥

मूलम्

ततो मरुत्तमुन्मत्तो वाचा निर्भर्त्सयन्निव।
रूक्षया ब्राह्मणो राजन् पुनः पुनरथाब्रवीत् ॥ ७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! वे उन्मत वेषधारी ब्राह्मण देवता मरुत्तको अपनी रूखी वाणीद्वारा बारंबार फटकारते हुए-से बोले—॥७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वातप्रधानेन मया स्वचित्तवशवर्तिना ।
एवं विकृतरूपेण कथं याजितुमिच्छसि ॥ ८ ॥

मूलम्

वातप्रधानेन मया स्वचित्तवशवर्तिना ।
एवं विकृतरूपेण कथं याजितुमिच्छसि ॥ ८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘नरेश्वर! मैं तो वायु-प्रधान—बावला हूँ, अपने मनकी मौजसे ही सब काम करता हूँ, मेरा रूप भी विकृत है। अतः मुझ-जैसे व्यक्तिसे तुम क्यों यज्ञ कराना चाहते हो?॥८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भ्राता मम समर्थश्च वासवेन च संगतः।
वर्तते याजने चैव तेन कर्माणि कारय ॥ ९ ॥

मूलम्

भ्राता मम समर्थश्च वासवेन च संगतः।
वर्तते याजने चैव तेन कर्माणि कारय ॥ ९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मेरे भाई बृहस्पति इस कार्यमें पूर्णतः समर्थ हैं। आजकल इन्द्रके साथ उनका मेलजोल बढ़ा हुआ है। वे उनके यज्ञ करानेमें लगे रहते हैं। अतः उन्हींसे अपने सारे यज्ञकर्म कराओ॥९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गार्हस्थ्यं चैव याज्याश्च सर्वा गृह्याश्च देवताः।
पूर्वजेन ममाक्षिप्तं शरीरं वर्जितं त्विदम् ॥ १० ॥

मूलम्

गार्हस्थ्यं चैव याज्याश्च सर्वा गृह्याश्च देवताः।
पूर्वजेन ममाक्षिप्तं शरीरं वर्जितं त्विदम् ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘घर-गृहस्थीका सारा सामान, यजमान तथा गृहदेवताओंके पूजन आदि कर्म—इन सबको इस समय मेरे बड़े भाईने अपने अधिकारमें कर लिया है। मेरे पास तो केवल मेरा एक शरीर ही छोड़ रखा है॥१०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नाहं तेनाननुज्ञातस्त्वामाविक्षित कर्हिचित् ।
याजयेयं कथंचिद् वै स हि पूज्यतमो मम ॥ ११ ॥

मूलम्

नाहं तेनाननुज्ञातस्त्वामाविक्षित कर्हिचित् ।
याजयेयं कथंचिद् वै स हि पूज्यतमो मम ॥ ११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अविक्षित्-कुमार! मैं उनकी आज्ञा प्राप्त किये बिना कभी किसी तरह भी तुम्हारा यज्ञ नहीं करा सकता; क्योंकि वे मेरे परम पूजनीय भाई हैं॥११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स त्वं बृहस्पतिं गच्छ तमनुज्ञाप्य चाव्रज।
ततोऽहं याजयिष्ये त्वां यदि यष्टुमिहेच्छसि ॥ १२ ॥

मूलम्

स त्वं बृहस्पतिं गच्छ तमनुज्ञाप्य चाव्रज।
ततोऽहं याजयिष्ये त्वां यदि यष्टुमिहेच्छसि ॥ १२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अतः तुम बृहस्पतिके पास जाओ और उनकी आज्ञा लेकर आओ। उस दशामें यदि तुम यज्ञ कराना चाहो तो मैं यज्ञ करा दूँगा’॥१२॥

मूलम् (वचनम्)

मरुत्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

बृहस्पतिं गतः पूर्वमहं संवर्त तच्छृणु।
न मां कामयते याज्यमसौ वासवकाम्यया ॥ १३ ॥

मूलम्

बृहस्पतिं गतः पूर्वमहं संवर्त तच्छृणु।
न मां कामयते याज्यमसौ वासवकाम्यया ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मरुत्तने कहा— संवर्तजी! मैं पहले बृहस्पतिजीके ही पास गया था। वहाँका समाचार बताता हूँ, सुनिये। वे इन्द्रको प्रसन्न रखनेकी इच्छासे अब मुझे अपना यजमान बनाना नहीं चाहते हैं॥१३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अमरं याज्यमासाद्य याजयिष्ये न मानुषम्।
शक्रेण प्रतिषिद्धोऽहं मरुत्तं मा स्म याजयेः ॥ १४ ॥
स्पर्धते हि मया विप्र सदा हि स तु पार्थिवः।
एवमस्त्विति चाप्युक्तो भ्रात्रा ते बलसूदनः ॥ १५ ॥

मूलम्

अमरं याज्यमासाद्य याजयिष्ये न मानुषम्।
शक्रेण प्रतिषिद्धोऽहं मरुत्तं मा स्म याजयेः ॥ १४ ॥
स्पर्धते हि मया विप्र सदा हि स तु पार्थिवः।
एवमस्त्विति चाप्युक्तो भ्रात्रा ते बलसूदनः ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन्होंने स्पष्ट कह दिया है कि ‘अमर यजमान पाकर अब मैं मरणधर्मा मनुष्यका यज्ञ नहीं कराऊँगा।’ साथ ही इन्द्रने मना भी किया है कि ‘आप मरुत्तका यज्ञ न कराइयेगा; क्योंकि ब्रह्मन्! वह राजा सदा मेरे साथ ईर्ष्या रखता है।’ इन्द्रकी इस बातको आपके भाईने ‘एवमस्तु’ कहकर स्वीकार कर लिया है॥१४-१५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स मामधिगतं प्रेम्णा याज्यत्वेन बुभूषति।
देवराजं समाश्रित्य तद् विद्धि मुनिपुङ्गव ॥ १६ ॥

मूलम्

स मामधिगतं प्रेम्णा याज्यत्वेन बुभूषति।
देवराजं समाश्रित्य तद् विद्धि मुनिपुङ्गव ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मुनिप्रवर! मैं बड़े प्रेमसे उनके पास गया था; परंतु वे देवराज इन्द्रका आश्रय लेकर मुझे अपना यजमान बनाना ही नहीं चाहते हैं। इस बातको आप अच्छी तरह जान लें॥१६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सोऽहमिच्छामि भवता सर्वस्वेनापि याजितुम्।
कामये समतिक्रान्तुं वासवं त्वत्कृतैर्गुणैः ॥ १७ ॥

मूलम्

सोऽहमिच्छामि भवता सर्वस्वेनापि याजितुम्।
कामये समतिक्रान्तुं वासवं त्वत्कृतैर्गुणैः ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अतः मेरी इच्छा यह है कि मैं सर्वस्व देकर भी आपसे ही यज्ञ कराऊँ और आपके द्वारा सम्पादित गुणोंके प्रभावसे इन्द्रको भी मात कर दूँ॥१७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न हि मे वर्तते बुद्धिर्गन्तुं ब्रह्मन् बृहस्पतिम्।
प्रत्याख्यातो हि तेनास्मि तथानपकृते सति ॥ १८ ॥

मूलम्

न हि मे वर्तते बुद्धिर्गन्तुं ब्रह्मन् बृहस्पतिम्।
प्रत्याख्यातो हि तेनास्मि तथानपकृते सति ॥ १८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

ब्रह्मन्! अब बृहस्पतिके पास जानेका मेरा विचार नहीं है; क्योंकि बिना अपराधके ही उन्होंने मेरी प्रार्थना अस्वीकृत कर दी है॥१८॥

मूलम् (वचनम्)

संवर्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

चिकीर्षसि यथाकामं सर्वमेतत् त्वयि ध्रुवम्।
यदि सर्वानभिप्रायान् कर्तासि मम पार्थिव ॥ १९ ॥

मूलम्

चिकीर्षसि यथाकामं सर्वमेतत् त्वयि ध्रुवम्।
यदि सर्वानभिप्रायान् कर्तासि मम पार्थिव ॥ १९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

संवर्तने कहा— पृथ्वीनाथ! यदि मेरी इच्छाके अनुसार काम करो तो तुम जो कुछ चाहोगे, वह निश्चय ही पूर्ण होगा॥१९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

याज्यमानं मया हि त्वां बृहस्पतिपुरन्दरौ।
द्विषेतां समभिक्रुद्धावेतदेकं समर्थसेः ॥ २० ॥

मूलम्

याज्यमानं मया हि त्वां बृहस्पतिपुरन्दरौ।
द्विषेतां समभिक्रुद्धावेतदेकं समर्थसेः ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

जब मैं तुम्हारा यज्ञ कराऊँगा, तब बृहस्पति और इन्द्र दोनों ही कुपित होकर मेरे साथ द्वेष करेंगे। उस समय तुम्हें मेरे पक्षका समर्थन करना होगा॥२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्थैर्यमत्र कथं मे स्यात् सत्त्वं निःसंशयं कुरु।
कुपितस्त्वां न हीदानीं भस्म कुर्यां सबान्धवम् ॥ २१ ॥

मूलम्

स्थैर्यमत्र कथं मे स्यात् सत्त्वं निःसंशयं कुरु।
कुपितस्त्वां न हीदानीं भस्म कुर्यां सबान्धवम् ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

परंतु इस बातका मुझे विश्वास कैसे हो कि तुम मेरा साथ दोगे। अतः जैसे भी हो, मेरे मनका संशय दूर हो; नहीं तो अभी क्रोधमें भरकर मैं बन्धु-बान्धवोंसहित तुम्हें भस्म कर डालूँगा॥२१॥

मूलम् (वचनम्)

मरुत्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

यावत् तपेत् सहस्रांशुस्तिष्ठेरंश्चापि पर्वताः।
तावल्लोकान्न लभेयं त्यजेयं सङ्गतं यदि ॥ २२ ॥

मूलम्

यावत् तपेत् सहस्रांशुस्तिष्ठेरंश्चापि पर्वताः।
तावल्लोकान्न लभेयं त्यजेयं सङ्गतं यदि ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मरुत्तने कहा— ब्रह्मन्! यदि मैं आपका साथ छोड़ दूँ तो जबतक सूर्य तपते हों और जबतक पर्वत स्थिर रहें तबतक मुझे उत्तम लोकोंकी प्राप्ति न हो॥२२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मा चापि शुभबुद्धित्वं लभेयमिह कर्हिचित्।
विषयैः सङ्गतं चास्तु त्यजेयं सङ्गतं यदि ॥ २३ ॥

मूलम्

मा चापि शुभबुद्धित्वं लभेयमिह कर्हिचित्।
विषयैः सङ्गतं चास्तु त्यजेयं सङ्गतं यदि ॥ २३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

यदि आपका साथ छोड़ दूँ तो मुझे संसारमें शुभ बुद्धि कभी न प्राप्त हो और मैं सदा विषयोंमें ही रचा-पचा रह जाऊँ॥२३॥

मूलम् (वचनम्)

संवर्त उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

आविक्षित शुभा बुद्धिर्वर्ततां तव कर्मसु।
याजनं हि ममाप्येव वर्तते हृदि पार्थिव ॥ २४ ॥

मूलम्

आविक्षित शुभा बुद्धिर्वर्ततां तव कर्मसु।
याजनं हि ममाप्येव वर्तते हृदि पार्थिव ॥ २४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

संवर्तने कहा— अविक्षित्-कुमार! तुम्हारी शुभ बुद्धि सदा सत्कर्मोंमें ही लगी रहे। पृथ्वीनाथ! मेरे मनमें भी तुम्हारा यज्ञ करानेकी इच्छा तो है ही॥२४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अभिधास्ये च ते राजन्नक्षयं द्रव्यमुत्तमम्।
येन देवान् सगन्धर्वान् शक्रं चाभिभविष्यसि ॥ २५ ॥

मूलम्

अभिधास्ये च ते राजन्नक्षयं द्रव्यमुत्तमम्।
येन देवान् सगन्धर्वान् शक्रं चाभिभविष्यसि ॥ २५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! इसके लिये मैं तुम्हें परम उत्तम अक्षय धनकी प्राप्तिका उपाय बतलाऊँगा, जिससे तुम गन्धर्वों-सहित सम्पूर्ण देवताओं तथा इन्द्रको भी नीचा दिखा सकोगे॥२५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न तु मे वर्तते बुद्धिर्धने याज्येषु वा पुनः।
विप्रियं तु करिष्यामि भ्रातुश्चेन्द्रस्य चोभयोः ॥ २६ ॥

मूलम्

न तु मे वर्तते बुद्धिर्धने याज्येषु वा पुनः।
विप्रियं तु करिष्यामि भ्रातुश्चेन्द्रस्य चोभयोः ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

मुझको अपने लिये धन अथवा यजमानोंके संग्रहका विचार नहीं है। मुझे तो भाई बृहस्पति और इन्द्र दोनोंके विरुद्ध कार्य करना है॥२६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

गमयिष्यामि शक्रेण समतामपि ते ध्रुवम्।
प्रियं च ते करिष्यामि सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ २७ ॥

मूलम्

गमयिष्यामि शक्रेण समतामपि ते ध्रुवम्।
प्रियं च ते करिष्यामि सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

निश्चय ही मैं तुम्हें इन्द्रकी बराबरीमें बैठाऊँगा और तुम्हारा प्रिय करूँगा। मैं यह बात तुमसे सत्य कहता हूँ॥२७॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीमहाभारते आश्वमेधिके पर्वणि अश्वमेधपर्वणि संवर्तमरुत्तीये सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

मूलम् (वचनम्)

इस प्रकार श्रीमहाभारत आश्वमेधिकपर्वके अन्तर्गत अश्वमेधपर्वमें संवर्त और मरुत्तका उपाख्यानविषयक सातवाँ अध्याय पूरा हुआ॥७॥