२०७ सर्वभूतोत्पत्तिकथने

भागसूचना

सप्ताधिकद्विशततमोऽध्यायः

सूचना (हिन्दी)

श्रीकृष्णसे सम्पूर्ण भूतोंकी उत्पत्तिका तथा उनकी महिमाका कथन

मूलम् (वचनम्)

युधिष्ठिर उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

पितामह महाप्राज्ञ पुण्डरीकाक्षमच्युतम् ।
कर्तारमकृतं विष्णुं भूतानां प्रभवाप्ययम् ॥ १ ॥
नारायणं हृषीकेशं गोविन्दमपराजितम् ।
तत्त्वेन भरतश्रेष्ठ श्रोतुमिच्छामि केशवम् ॥ २ ॥

मूलम्

पितामह महाप्राज्ञ पुण्डरीकाक्षमच्युतम् ।
कर्तारमकृतं विष्णुं भूतानां प्रभवाप्ययम् ॥ १ ॥
नारायणं हृषीकेशं गोविन्दमपराजितम् ।
तत्त्वेन भरतश्रेष्ठ श्रोतुमिच्छामि केशवम् ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिरने कहा— भरतश्रेष्ठ! महाप्राज्ञ पितामह! कमलनयन भगवान् श्रीकृष्ण अपनी महिमासे कभी च्युत न होनेवाले, सबके कर्ता, अकृत (नित्य सिद्ध), सर्वव्यापी तथा सम्पूर्ण भूतोंकी उत्पत्ति और प्रलयके स्थान हैं। ये कभी किसीसे पराजित नहीं होते। ये ही नारायण, हृषीकेश, गोविन्द और केशव—इन नामोंसे भी विख्यात हैं। मैं इनके स्वरूपका तात्त्विक विवेचन सुनना चाहता हूँ॥

मूलम् (वचनम्)

भीष्म उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रुतोऽयमर्थो रामस्य जामदग्न्यस्य जल्पतः।
नारदस्य च देवर्षेः कृष्णद्वैपायनस्य च ॥ ३ ॥

मूलम्

श्रुतोऽयमर्थो रामस्य जामदग्न्यस्य जल्पतः।
नारदस्य च देवर्षेः कृष्णद्वैपायनस्य च ॥ ३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भीष्मजी बोले— युधिष्ठिर! मैंने इस विषयका विवेचन जमदग्निनन्दन परशुराम, देवर्षि नारद तथा श्रीकृष्णद्वैपायन व्यासजीके मुँहसे सुना है॥३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

असितो देवलस्तात वाल्मीकिश्च महातपाः।
मार्कण्डेयश्च गोविन्दे कथयन्त्यद्भुतं महत् ॥ ४ ॥

मूलम्

असितो देवलस्तात वाल्मीकिश्च महातपाः।
मार्कण्डेयश्च गोविन्दे कथयन्त्यद्भुतं महत् ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात! असित, देवल, महातपस्वी वाल्मीकि और महर्षि मार्कण्डेयजी भी इन भगवान् गोविन्दके विषयमें बड़ी अद्‌भुत बातें कहा करते हैं॥४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

केशवो भरतश्रेष्ठ भगवानीश्वरः प्रभुः।
पुरुषः सर्वमित्येव श्रूयते बहुधा विभुः ॥ ५ ॥

मूलम्

केशवो भरतश्रेष्ठ भगवानीश्वरः प्रभुः।
पुरुषः सर्वमित्येव श्रूयते बहुधा विभुः ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! भगवान् श्रीकृष्ण सबके ईश्वर और प्रभु हैं। श्रुतिमें ‘पुरुष एवेद्ँ सर्वम्’ 1 इत्यादि वचनोंद्वारा इन्हीं सर्वव्यापी श्रीकृष्णकी महिमाका नाना प्रकारसे निरूपण किया गया है॥५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

किं तु यानि विदुर्लोके ब्राह्मणाः शार्ङ्गधन्वनि।
माहात्म्यानि महाबाहो शृणु तानि युधिष्ठिर ॥ ६ ॥

मूलम्

किं तु यानि विदुर्लोके ब्राह्मणाः शार्ङ्गधन्वनि।
माहात्म्यानि महाबाहो शृणु तानि युधिष्ठिर ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

महाबाहु युधिष्ठिर! जगत्‌में शार्ङ्गधनुष धारण करनेवाले श्रीकृष्णके जिन माहात्म्योंको ब्राह्मणलोग जानते हैं, उन्हें बताता हूँ, सुनो॥६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यानि चाहुर्मनुष्येन्द्र ये पुराणविदो जनाः।
कर्माणि त्विह गोविन्दे कीर्तयिष्यामि तान्यहम् ॥ ७ ॥

मूलम्

यानि चाहुर्मनुष्येन्द्र ये पुराणविदो जनाः।
कर्माणि त्विह गोविन्दे कीर्तयिष्यामि तान्यहम् ॥ ७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेन्द्र! पुराणवेत्ता पुरुष गोविन्दकी जिन-जिन लीलाओं तथा चरित्रोंका वर्णन करते हैं, उनका मैं यहाँ वर्णन करूँगा॥७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

महाभूतानि भूतात्मा महात्मा पुरुषोत्तमः।
वायुर्ज्योतिस्तथा चापः खं च गां चान्वकल्पयत् ॥ ८ ॥

मूलम्

महाभूतानि भूतात्मा महात्मा पुरुषोत्तमः।
वायुर्ज्योतिस्तथा चापः खं च गां चान्वकल्पयत् ॥ ८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सम्पूर्ण भूतोंके आत्मा महात्मा पुरुषोत्तमने आकाश, वायु, अग्नि, जल और पृथ्वी—इन पाँच महाभूतोंकी रचना की है॥८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स सृष्ट्वा पृथिवीं चैव सर्वभूतेश्वरः प्रभुः।
अप्स्वेव भवनं चक्रे महात्मा पुरुषोत्तमः ॥ ९ ॥

मूलम्

स सृष्ट्वा पृथिवीं चैव सर्वभूतेश्वरः प्रभुः।
अप्स्वेव भवनं चक्रे महात्मा पुरुषोत्तमः ॥ ९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सर्वभूतेश्वर, प्रभु, महात्मा पुरुषोत्तमने इस पृथ्वीकी सृष्टि करके जलमें ही अपना निवासस्थान बनाया॥९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वतेजोमयस्तस्मिन् शयानः पुरुषोत्तमः ।
सोऽग्रजं सर्वभूतानां संकर्षणमकल्पयत् ॥ १० ॥
आश्रयं सर्वभूतानां मनसेतीह शुश्रुम।

मूलम्

सर्वतेजोमयस्तस्मिन् शयानः पुरुषोत्तमः ।
सोऽग्रजं सर्वभूतानां संकर्षणमकल्पयत् ॥ १० ॥
आश्रयं सर्वभूतानां मनसेतीह शुश्रुम।

अनुवाद (हिन्दी)

उसमें शयन करते हुए सर्वतेजोमय पुरुषोत्तम श्रीकृष्णने मनसे ही सम्पूर्ण प्राणियोंके अग्रज तथा आश्रय संकर्षणको उत्पन्न किया, यह हमने सुना है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स धारयति भूतानि उभे भूतभविष्यती ॥ ११ ॥
ततस्तस्मिन् महाबाहौ प्रादुर्भूते महात्मनि।
भास्करप्रतिमं दिव्यं नाभ्यां पद्ममजायत ॥ १२ ॥

मूलम्

स धारयति भूतानि उभे भूतभविष्यती ॥ ११ ॥
ततस्तस्मिन् महाबाहौ प्रादुर्भूते महात्मनि।
भास्करप्रतिमं दिव्यं नाभ्यां पद्ममजायत ॥ १२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे संकर्षण ही समस्त भूतोंको धारण करते है तथा वे ही भूत और भविष्यके भी आधार हैं। उन महाबाहु महात्मा संकर्षणका प्रादुर्भाव होनेके पश्चात् श्रीहरिकी नाभिसे एक दिव्य कमल प्रकट हुआ, जो सूर्यके समान प्रकाशमान था॥११-१२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स तत्र भगवान् देवः पुष्करे भ्राजयन् दिशः।
ब्रह्मा समभवत् तात सर्वभूतपितामहः ॥ १३ ॥

मूलम्

स तत्र भगवान् देवः पुष्करे भ्राजयन् दिशः।
ब्रह्मा समभवत् तात सर्वभूतपितामहः ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात! उस कमलसे सम्पूर्ण दिशाओंको प्रकाशित करते हुए समस्त प्राणियोंके पितामह देवस्वरूप भगवान् ब्रह्मा उत्पन्न हुए॥१३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मिन्नपि महाबाहौ प्रादुर्भूते महात्मनि।
तमसा पूर्वजो जज्ञे मधुर्नाम महासुरः ॥ १४ ॥

मूलम्

तस्मिन्नपि महाबाहौ प्रादुर्भूते महात्मनि।
तमसा पूर्वजो जज्ञे मधुर्नाम महासुरः ॥ १४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन महाबाहु महात्मा ब्रह्माजीकी भी उत्पत्ति हो जानेपर वहाँ तमोगुणसे मधुनामक महान् असुर प्रकट हुआ, जो असुरोंका पूर्वज था॥१४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमुग्रमुग्रकर्माणमुग्रं कर्म समास्थितम् ।
ब्रह्मणोपचितिं कुर्वन् जघान पुरुषोत्तमः ॥ १५ ॥

मूलम्

तमुग्रमुग्रकर्माणमुग्रं कर्म समास्थितम् ।
ब्रह्मणोपचितिं कुर्वन् जघान पुरुषोत्तमः ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उसका स्वभाव बड़ा ही उग्र था। वह सदा ही भयानक कर्म करनेवाला था। भयंकर कर्म करनेका निश्चय लेकर आये हुए उस असुरको पुरुषोत्तम भगवान् विष्णुने ब्रह्माजीका हित करनेके लिये मार डाला॥१५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य तात वधात् सर्वे देवदानवमानवाः।
मधुसूदनमित्याहुर्ऋषभं सर्वसात्वताम् ॥ १६ ॥

मूलम्

तस्य तात वधात् सर्वे देवदानवमानवाः।
मधुसूदनमित्याहुर्ऋषभं सर्वसात्वताम् ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात! उस मधुका वध करनेके कारण ही सम्पूर्ण देवता, दानव और मानव—इन सर्वसात्वतशिरोमणि श्रीकृष्णको मधुसूदन कहते हैं॥१६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ब्रह्मानुससृजे पुत्रान् मानसान् दक्षसप्तमान्।
मरीचिमत्र्यङ्गिरसं पुलस्यं पुलहं क्रतुम् ॥ १७ ॥

मूलम्

ब्रह्मानुससृजे पुत्रान् मानसान् दक्षसप्तमान्।
मरीचिमत्र्यङ्गिरसं पुलस्यं पुलहं क्रतुम् ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

ब्रह्माजीने सात मानस पुत्रोंको उत्पन्न किया, जिनमें दक्ष प्रजापति सातवें थे (ये ही सबसे प्रथम उत्पन्न हुए थे)। शेष छः पुत्रोंके नाम इस प्रकार हैं—मरीचि, अत्रि, अंगिरा, पुलस्त्य, पुलह और क्रतु॥१७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मरीचिः कश्यपं तात पुत्रमग्रजमग्रजः।
मानसं जनयामास तैजसं ब्रह्मवित्तमम् ॥ १८ ॥

मूलम्

मरीचिः कश्यपं तात पुत्रमग्रजमग्रजः।
मानसं जनयामास तैजसं ब्रह्मवित्तमम् ॥ १८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात! इन छः पुत्रोंमें सबसे बड़े थे मरीचि। उन्होंने अपने मनसे ही ब्रह्मवेत्ताओंमें श्रेष्ठ कश्यप नामक श्रेष्ठ पुत्रको जन्म दिया, जो बड़े ही तेजस्वी हैं॥१८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अङ्गुष्ठात् ससृजे ब्रह्मा मरीचेरपि पूर्वजम्।
सोऽभवद् भरतश्रेष्ठ दक्षो नाम प्रजापतिः ॥ १९ ॥

मूलम्

अङ्गुष्ठात् ससृजे ब्रह्मा मरीचेरपि पूर्वजम्।
सोऽभवद् भरतश्रेष्ठ दक्षो नाम प्रजापतिः ॥ १९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! ब्रह्माजीने दक्षको अपने अँगूठेसे उत्पन्न किया था। वे मरीचिसे भी बड़े थे। इसीलिये प्रजापतिके पदपर दक्ष प्रतिष्ठित हुए॥१९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य पूर्वमजायन्त दश तिस्रश्च भारत।
प्रजापतेर्दुहितरस्तासां ज्येष्ठाभवद् दितिः ॥ २० ॥

मूलम्

तस्य पूर्वमजायन्त दश तिस्रश्च भारत।
प्रजापतेर्दुहितरस्तासां ज्येष्ठाभवद् दितिः ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतनन्दन! प्रजापति दक्षके पहले तेरह कन्याएँ उत्पन्न हुईं, जिनमें दिति सबसे बड़ी थी॥२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सर्वधर्मविशेषज्ञः पुण्यकीर्तिर्महायशाः ।
मारीचः कश्यपस्तात सर्वासामभवत् पतिः ॥ २१ ॥

मूलम्

सर्वधर्मविशेषज्ञः पुण्यकीर्तिर्महायशाः ।
मारीचः कश्यपस्तात सर्वासामभवत् पतिः ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात! सम्पूर्ण धर्मोंके विशेषज्ञ, पुण्यकीर्ति, महायशस्वी मरीचिनन्दन कश्यप उन सब कन्याओंके पति हुए॥२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उत्पाद्य तु महाभागस्तासामवरजा दश।
ददौ धर्माय धर्मज्ञो दक्ष एव प्रजापतिः ॥ २२ ॥

मूलम्

उत्पाद्य तु महाभागस्तासामवरजा दश।
ददौ धर्माय धर्मज्ञो दक्ष एव प्रजापतिः ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर धर्मके ज्ञाता महाभाग प्रजापति दक्षने दस कन्याएँ और उत्पन्न कीं, जो पूर्वोक्त तेरह कन्याओंसे छोटी थीं। उन सबका विवाह उन्होंने धर्मके साथ कर दिया॥२२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

धर्मस्य वसवः पुत्रा रुद्राश्चामिततेजसः।
विश्वेदेवाश्च साध्याश्च मरुत्वन्तश्च भारत ॥ २३ ॥

मूलम्

धर्मस्य वसवः पुत्रा रुद्राश्चामिततेजसः।
विश्वेदेवाश्च साध्याश्च मरुत्वन्तश्च भारत ॥ २३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतनन्दन! धर्मके वसु, अमित तेजस्वी रुद्र, विश्वेदेव, साध्य तथा मरुद्‌गण—ये बहुत-से पुत्र हुए॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अपराश्च यवीयस्यस्ताभ्योऽन्याः सप्तविंशतिः ।
सोमस्तासां महाभागः सर्वासामभवत् पतिः ॥ २४ ॥
इतरास्तु व्यजायन्त गन्धर्वांस्तुरगान् द्विजान्।
गाश्च किंपुरुषान्मत्स्यानुद्भिज्जांश्च वनस्पतीन् ॥ २५ ॥

मूलम्

अपराश्च यवीयस्यस्ताभ्योऽन्याः सप्तविंशतिः ।
सोमस्तासां महाभागः सर्वासामभवत् पतिः ॥ २४ ॥
इतरास्तु व्यजायन्त गन्धर्वांस्तुरगान् द्विजान्।
गाश्च किंपुरुषान्मत्स्यानुद्भिज्जांश्च वनस्पतीन् ॥ २५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तत्पश्चात् दक्षके अन्य सत्ताईस कन्याएँ हुईं, जो पूर्वोक्त कन्याओंसे छोटी थीं। महाभाग सोम उन सबके पति हुए। इन सबके अतिरिक्त भी दक्षके बहुत-सी कन्याएँ हुईं, जिन्होंने गन्धर्वों, अश्वों, पक्षियों, गौओं, किम्पुरुषों, मत्स्यों, उद्‌भिज्जों और वनस्पतियोंको जन्म दिया॥२४-२५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

आदित्यानदितिर्जज्ञे देवश्रेष्ठान् महाबलान् ।
तेषां विष्णुर्वामनोऽभूद् गोविन्दश्चाभवत् प्रभुः ॥ २६ ॥

मूलम्

आदित्यानदितिर्जज्ञे देवश्रेष्ठान् महाबलान् ।
तेषां विष्णुर्वामनोऽभूद् गोविन्दश्चाभवत् प्रभुः ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

अदितिने देवताओंमें श्रेष्ठ महाबली आदित्योंको उत्पन्न किया। उन आदित्योंमें सर्वव्यापी भगवान् गोविन्द भी वामनरूपसे प्रकट हुए॥२६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्य विक्रमणाच्चापि देवानां श्रीर्व्यवर्धत।
दानवाश्च पराभूता दैतेयी चासुरी प्रजा ॥ २७ ॥

मूलम्

तस्य विक्रमणाच्चापि देवानां श्रीर्व्यवर्धत।
दानवाश्च पराभूता दैतेयी चासुरी प्रजा ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उनके विक्रमसे अर्थात् विराट्‌रूप धारणकर तीन पैडमें त्रिलोकीको नाप लेनेके कारण देवताओंकी श्रीवृद्धि हुई। दानव पराजित हुए तथा दैत्यों और असुरोंकी प्रजा भी पराभवको प्राप्त हुई॥२७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विप्रचित्तिप्रधानांश्च दानवानसृजद् दनुः ।
दितिस्तु सर्वानसुरान् महासत्त्वानजीजनत् ॥ २८ ॥

मूलम्

विप्रचित्तिप्रधानांश्च दानवानसृजद् दनुः ।
दितिस्तु सर्वानसुरान् महासत्त्वानजीजनत् ॥ २८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

दनुने दानवोंको जन्म दिया, जिनमें विप्रचित्ति आदि दानव प्रमुख थे। दिति समस्त असुरों—महान् शक्तिशाली दैत्योंकी जननी हुई॥२८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अहोरात्रं च कालं च यथर्तु मधुसूदनः।
पूर्वाह्णं चापराह्णं च सर्वमेवानुकल्पयत् ॥ २९ ॥

मूलम्

अहोरात्रं च कालं च यथर्तु मधुसूदनः।
पूर्वाह्णं चापराह्णं च सर्वमेवानुकल्पयत् ॥ २९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इन्हीं श्रीमधुसूदनने दिन-रात, ऋतुके अनुसार काल, पूर्वाह्ण तथा अपराह्ण आदि समस्त काल-विभागकी व्यवस्था की॥२९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

प्रध्याय सोऽसृजन्मेघांस्तथा स्थावरजङ्गमान् ।
पृथिवीं सोऽसृजद् विश्वां सहितां भूरितेजसा ॥ ३० ॥

मूलम्

प्रध्याय सोऽसृजन्मेघांस्तथा स्थावरजङ्गमान् ।
पृथिवीं सोऽसृजद् विश्वां सहितां भूरितेजसा ॥ ३० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

उन्होंने ही अपने मनके संकल्पसे मेघों, स्थावर-जंगम प्राणियों तथा समस्त पदार्थोंसहित महान् तेजसे संयुक्त समूची पृथ्वीकी सृष्टि की॥३०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः कृष्णो महाभागः पुनरेव युधिष्ठिर।
ब्राह्मणानां शतं श्रेष्ठं मुखादेवासृजत् प्रभुः ॥ ३१ ॥

मूलम्

ततः कृष्णो महाभागः पुनरेव युधिष्ठिर।
ब्राह्मणानां शतं श्रेष्ठं मुखादेवासृजत् प्रभुः ॥ ३१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिर! तदनन्तर महाभाग श्रीकृष्णने पुनः सैकड़ों श्रेष्ठ ब्राह्मणोंको मुखसे ही उत्पन्न किया॥३१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

बाहुभ्यां क्षत्रियशतं वैश्यानामूरुतः शतम्।
पद्भ्यां शूद्रशतं चैव केशवो भरतर्षभ ॥ ३२ ॥

मूलम्

बाहुभ्यां क्षत्रियशतं वैश्यानामूरुतः शतम्।
पद्भ्यां शूद्रशतं चैव केशवो भरतर्षभ ॥ ३२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! इन केशवने सैकड़ों क्षत्रियोंको अपनी दोनों भुजाओंसे, सैकड़ों वैश्योंको अपनी जाँघोंसे तथा सैकड़ों शूद्रोंको दोनों पैरोंसे उत्पन्न किया॥३२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स एवं चतुरो वर्णान् समुत्पाद्य महातपाः।
अध्यक्षं सर्वभूतानां धातारमकरोत् स्वयम् ॥ ३३ ॥

मूलम्

स एवं चतुरो वर्णान् समुत्पाद्य महातपाः।
अध्यक्षं सर्वभूतानां धातारमकरोत् स्वयम् ॥ ३३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इस प्रकार इन महातपस्वी श्रीहरिने चारों वर्णोंको उत्पन्न करके स्वयं ही धाताको सम्पूर्ण भूतोंका अध्यक्ष बनाया॥३३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

वेदविद्याविधातारं ब्रह्माणममितद्युतिम् ।
भूतमातृगणाध्यक्षं विरूपाक्षं च सोऽसृजत् ॥ ३४ ॥

मूलम्

वेदविद्याविधातारं ब्रह्माणममितद्युतिम् ।
भूतमातृगणाध्यक्षं विरूपाक्षं च सोऽसृजत् ॥ ३४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे ही वेदविद्याको धारण करनेवाले अमित तेजस्वी ब्रह्मा हुए। फिर श्रीहरिने भूतों और मातृगणोंके अध्यक्ष विरूपाक्ष (रुद्र) की रचना की॥३४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

शासितारं च पापानां पितॄणां समवर्तिनम्।
असृजत् सर्वभूतात्मा निधिपं च धनेश्वरम् ॥ ३५ ॥

मूलम्

शासितारं च पापानां पितॄणां समवर्तिनम्।
असृजत् सर्वभूतात्मा निधिपं च धनेश्वरम् ॥ ३५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सम्पूर्ण भूतोंके आत्मा श्रीहरिने पापियोंको दण्ड देनेवाले तथा पितरोंके समवर्ती यमराजको और सम्पूर्ण निधियोंके पालक धनाध्यक्ष कुबेरको उत्पन्न किया॥३५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यादसामसृजन्नाथं वरुणं च जलेश्वरम्।
वासवं सर्वदेवानामध्यक्षमकरोत् प्रभुः ॥ ३६ ॥

मूलम्

यादसामसृजन्नाथं वरुणं च जलेश्वरम्।
वासवं सर्वदेवानामध्यक्षमकरोत् प्रभुः ॥ ३६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

इसी प्रकार उन्होंने जल-जन्तुओंके स्वामी जलेश्वर वरुणकी सृष्टि की। उन्हीं भगवान्‌ने इन्द्रको सम्पूर्ण देवताओंका अध्यक्ष बनाया॥३६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यावद्यावदभूच्छ्रद्धा देहं धारयितुं नृणाम्।
तावत् तावदजीवंस्ते नासीद् यमकृतं भयम् ॥ ३७ ॥

मूलम्

यावद्यावदभूच्छ्रद्धा देहं धारयितुं नृणाम्।
तावत् तावदजीवंस्ते नासीद् यमकृतं भयम् ॥ ३७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

पहले मनुष्योंको जितने दिनोंतक शरीर धारण करनेकी इच्छा होती, उतने दिनोंतक वे जीवित रहते थे। उन्हें यमराजका कोई भय नहीं होता था॥३७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न चैषां मैथुनो धर्मो बभूव भरतर्षभ।
संकल्पादेव चैतेषामपत्यमुपपद्यते ॥ ३८ ॥

मूलम्

न चैषां मैथुनो धर्मो बभूव भरतर्षभ।
संकल्पादेव चैतेषामपत्यमुपपद्यते ॥ ३८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! पहलेके लोगोमें मैथुनधर्मकी प्रवृत्ति नहीं हुई थी। इन सबको संकल्पसे ही संतान पैदा होती थी॥३८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततस्त्रेतायुगे काले संस्पर्शाज्जायते प्रजा।
न ह्यभून्मैथुनो धर्मस्तेषामपि जनाधिप ॥ ३९ ॥

मूलम्

ततस्त्रेतायुगे काले संस्पर्शाज्जायते प्रजा।
न ह्यभून्मैथुनो धर्मस्तेषामपि जनाधिप ॥ ३९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर त्रेतायुगका समय आनेपर स्पर्श करनेमात्रसे संतानकी उत्पत्ति होने लगी। नरेश्वर! उस समयके लोगोंमें भी मैथुन-धर्मका प्रचार नहीं हुआ था॥३९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

द्वापरे मैथुनो धर्मः प्रजानामभवन्नृप।
तथा कलियुगे राजन् द्वन्द्वमापेदिरे जनाः ॥ ४० ॥

मूलम्

द्वापरे मैथुनो धर्मः प्रजानामभवन्नृप।
तथा कलियुगे राजन् द्वन्द्वमापेदिरे जनाः ॥ ४० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! द्वापरयुगमें प्रजाके मनमें मैथुनधर्मका सूत्रपात हुआ। राजन्! उसी तरह कलियुगमें भी लोग मैथुनधर्मको प्राप्त होने लगे॥४०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एष भूतपतिस्तात स्वध्यक्षश्च तथोच्यते।
निरपेक्षांश्च कौन्तेय कीर्तयिष्यामि तच्छृणु ॥ ४१ ॥

मूलम्

एष भूतपतिस्तात स्वध्यक्षश्च तथोच्यते।
निरपेक्षांश्च कौन्तेय कीर्तयिष्यामि तच्छृणु ॥ ४१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तात कुन्तीनन्दन! ये भगवान् श्रीकृष्ण ही भूतनाथ एवं सबके अध्यक्ष कहे जाते हैं। अब जो नरकका दर्शन करनेवाले हैं, उनका वर्णन करता हूँ, सुनो॥४१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

दक्षिणापथजन्मानः सर्वे नरवरान्ध्रकाः ।
गुहाः पुलिन्दाः शबराश्चूचुका मद्रकैः सह ॥ ४२ ॥

मूलम्

दक्षिणापथजन्मानः सर्वे नरवरान्ध्रकाः ।
गुहाः पुलिन्दाः शबराश्चूचुका मद्रकैः सह ॥ ४२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! दक्षिण भारतमें जन्म लेनेवाले सभी आन्ध्र, गुह, पुलिन्द, शबर, चूचुक और मद्रक-ये सब-के-सब म्लेच्छ हैं॥४२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

उत्तरापथजन्मानः कीर्तयिष्यामि तानपि ।
यौनकाम्बोजगान्धाराः किराता बर्बरैः सह ॥ ४३ ॥
एते पापकृतस्तात चरन्ति पृथिवीमिमाम्।

मूलम्

उत्तरापथजन्मानः कीर्तयिष्यामि तानपि ।
यौनकाम्बोजगान्धाराः किराता बर्बरैः सह ॥ ४३ ॥
एते पापकृतस्तात चरन्ति पृथिवीमिमाम्।

अनुवाद (हिन्दी)

तात! अब उत्तर भारतमें जन्म लेनेवाले म्लेच्छोंका वर्णन करूँगा; यौन, काम्बोज, गान्धार, किरात और बर्बर—ये सब-के-सब पापाचारी होकर इस सारी पृथ्वीपर विचरते रहते हैं॥४३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्वपाकबलगृध्राणां सधर्माणो नराधिप ॥ ४४ ॥
नैते कृतयुगे तात चरन्ति पृथिवीमिमाम्।

मूलम्

श्वपाकबलगृध्राणां सधर्माणो नराधिप ॥ ४४ ॥
नैते कृतयुगे तात चरन्ति पृथिवीमिमाम्।

अनुवाद (हिन्दी)

नरेश्वर! ये सब-के-सब चाण्डाल, कौए और गीधोंके समान आचार-विचारवाले हैं। ये सत्ययुगमें इस पृथ्वीपर नहीं विचरण करते हैं॥४४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

त्रेताप्रभृत्ति वर्धन्ते ते जना भरतर्षभ ॥ ४५ ॥
ततस्तस्मिन् महाघोरे संध्याकाल उपस्थिते।
राजानः समसज्जन्त समासाद्येतरेतरम् ॥ ४६ ॥

मूलम्

त्रेताप्रभृत्ति वर्धन्ते ते जना भरतर्षभ ॥ ४५ ॥
ततस्तस्मिन् महाघोरे संध्याकाल उपस्थिते।
राजानः समसज्जन्त समासाद्येतरेतरम् ॥ ४६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

भरतश्रेष्ठ! त्रेतासे वे लोग बढ़ने लगे थे। तदनन्तर त्रेता और द्वापरका महाघोर संध्याकाल उपस्थित होनेपर राजालोग एक दूसरेसे टक्कर लेकर युद्धमें आसक्त हुए॥४५-४६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमेष कुरुश्रेष्ठ प्रादुर्भूतो महात्मना।

मूलम्

एवमेष कुरुश्रेष्ठ प्रादुर्भूतो महात्मना।

अनुवाद (हिन्दी)

कुरुश्रेष्ठ! इस प्रकार महात्मा श्रीकृष्णने इस लोकको उत्पन्न किया है॥४६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

(तपः स्वरूपो महादेवः कृष्णो देवकिनन्दनः।
तस्य प्रसादाद् दुःखस्य नाशं प्राप्स्यसि मानद॥
एकः कर्ता स कृष्णश्च ज्ञानिनां परमा गतिः।

मूलम्

(तपः स्वरूपो महादेवः कृष्णो देवकिनन्दनः।
तस्य प्रसादाद् दुःखस्य नाशं प्राप्स्यसि मानद॥
एकः कर्ता स कृष्णश्च ज्ञानिनां परमा गतिः।

अनुवाद (हिन्दी)

सबको मान देनेवाले नरेश! महान् देवता भगवान् देवकीनन्दन श्रीकृष्ण तपस्यारूप ही हैं। उन्हींकी कृपासे तुम्हारे सारे दुःखोंका नाश हो जायगा। एकमात्र जगत्स्रष्टा श्रीकृष्ण ज्ञानियोंकी परमगति हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इदमाश्रित्य देवेन्द्रो देवा रुद्रास्तथाश्विनौ॥
स्वे स्वे पदे विविशिरे भुक्तिमुक्तिविदो जनाः।

मूलम्

इदमाश्रित्य देवेन्द्रो देवा रुद्रास्तथाश्विनौ॥
स्वे स्वे पदे विविशिरे भुक्तिमुक्तिविदो जनाः।

अनुवाद (हिन्दी)

तपस्यारूप इन श्रीकृष्णका आश्रय लेकर देवराज इन्द्र अन्यान्य देवता, रुद्रगण, दोनों अश्विनीकुमार तथा भोग और मोक्षके तत्त्वको जाननेवाले महर्षि अपने-अपने पदपर प्रतिष्ठित रहते हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

श्रूयतामस्य सद्भावः सम्यग्ज्ञानं यथा तव।
भूतानामन्तरात्मासौ स नित्यपदसंवृतः ॥

मूलम्

श्रूयतामस्य सद्भावः सम्यग्ज्ञानं यथा तव।
भूतानामन्तरात्मासौ स नित्यपदसंवृतः ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे सम्पूर्ण प्राणियोंके अन्तरात्मा हैं तथा नित्य वैकुण्ठधाममें अपनी योगमायासे आवृत होकर निवास करते हैं। उनकी सत्ता और महत्ताको तुम श्रवण करो, जिससे तुम्हें श्रीकृष्णतत्त्वका ज्ञान हो जाय॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पुरा देवऋषिः श्रीमान् नारदः परमार्थवान्।
चचार पृथिवीं कृत्स्नां तीर्थान्यनुचरन् प्रभुः॥

मूलम्

पुरा देवऋषिः श्रीमान् नारदः परमार्थवान्।
चचार पृथिवीं कृत्स्नां तीर्थान्यनुचरन् प्रभुः॥

अनुवाद (हिन्दी)

पहलेकी बात है परमार्थसे सम्पन्न देवर्षि श्रीनारदजी भूमण्डलके सम्पूर्ण तीर्थोंमें विचरण करते हुए घूम रहे थे॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

हिमवत्पादमाश्रित्य विचार्य च पुनः पुनः।
स ददर्श ह्रदं तत्र पद्मोत्पलसमाकुलम्॥

मूलम्

हिमवत्पादमाश्रित्य विचार्य च पुनः पुनः।
स ददर्श ह्रदं तत्र पद्मोत्पलसमाकुलम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

वे हिमालयके समीपवर्ती पर्वतपर बारंबार विचरण करके एक ऐसे स्थानपर गये, जहाँ उन्हें कमल और उत्पलसे भरा हुआ एक सरोवर दिखायी दिया॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः स्नात्वा महातेजा वाग्यतो नियतेन्द्रियः।
तुष्टाव पुरुषव्याघ्रो जिज्ञासुश्च तदद्भुतम्॥

मूलम्

ततः स्नात्वा महातेजा वाग्यतो नियतेन्द्रियः।
तुष्टाव पुरुषव्याघ्रो जिज्ञासुश्च तदद्भुतम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

तत्पश्चात् महातेजस्वी पुरुषप्रवर नारदने उस सरोवरमें मौनभावसे स्नान करके इन्द्रियोंको संयममें रखकर उस भगवान्‌के स्वरूपका अद्‌भुत रहस्य जाननेके लिये भगवान्‌की स्तुति की॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततो वर्षशते पूर्णे भगवाल्ँलोकभावनः।
प्रादुश्चकार विश्वात्मा ऋषेः परमसौहृदात्॥

मूलम्

ततो वर्षशते पूर्णे भगवाल्ँलोकभावनः।
प्रादुश्चकार विश्वात्मा ऋषेः परमसौहृदात्॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर सौ वर्ष पूर्ण होनेपर लोकस्रष्टा विश्वात्मा भगवान् श्रीहरि ऋषिके प्रति परम सौहार्दवश उनके सामने प्रकट हुए॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तमागतं जगन्नाथं सर्वकारणकारणम् ।
अखिलामरमौल्यङ्गरुक्मारुणपदद्वयम् ॥
वैनतेयपदस्पर्शकिणशोभितजानुकम् ।
पीताम्बरलसत्काञ्चीदामबद्धकटीतटम् ॥
श्रीवत्सवक्षसं चारुमणिकौस्तुभकन्धरम् ।
मन्दस्मितमुखाम्भोजं चलदायतलोचनम् ॥
नम्रचापानुकरणनम्रभ्रूयुगशोभितम् ।
नानारत्नमणिवज्रस्फुरन्मकरकुण्डलम् ॥
इन्द्रनीलनिभाभं तं केयूरमुकुटोज्ज्वलम् ।
देवैरिन्द्रपुरोगैश्च ऋषिसङ्घैरभिष्टुतम् ॥
नारदो जयशब्देन ववन्दे शिरसा हरिम्।

मूलम्

तमागतं जगन्नाथं सर्वकारणकारणम् ।
अखिलामरमौल्यङ्गरुक्मारुणपदद्वयम् ॥
वैनतेयपदस्पर्शकिणशोभितजानुकम् ।
पीताम्बरलसत्काञ्चीदामबद्धकटीतटम् ॥
श्रीवत्सवक्षसं चारुमणिकौस्तुभकन्धरम् ।
मन्दस्मितमुखाम्भोजं चलदायतलोचनम् ॥
नम्रचापानुकरणनम्रभ्रूयुगशोभितम् ।
नानारत्नमणिवज्रस्फुरन्मकरकुण्डलम् ॥
इन्द्रनीलनिभाभं तं केयूरमुकुटोज्ज्वलम् ।
देवैरिन्द्रपुरोगैश्च ऋषिसङ्घैरभिष्टुतम् ॥
नारदो जयशब्देन ववन्दे शिरसा हरिम्।

अनुवाद (हिन्दी)

नारदजीने देखा, समस्त कारणोंके भी कारण भगवान् जगन्नाथ पधारे हैं। उनके युगल चरणारविन्द सम्पूर्ण देवताओंके सुवर्णमय मुकुटोंके कुंकुमसे रक्तवर्ण हो रहे हैं। गरुड़जीके ऊपर सवारी करनेसे उनके दोनों घुटनोंमें रगड़ पड़नेके कारण चिह्न बन गये हैं; जो उन घुटनोंकी शोभा बढ़ा रहे हैं। उनके श्यामसुन्दर अंगपर पीताम्बर शोभा पा रहा है और कटिप्रदेशमें किंकिणीकी लड़ें बँधी हुई हैं। वक्षःस्थलमें श्रीवत्सकी सुनहरी रेखा शोभा पाती है। गलेमें मनोहर कौस्तुभमणि अपना प्रकाश बिखेर रही है। मुखारविन्दपर मन्द-मन्द मुसकानकी मनोहर छटा छा रही है। विशाल नेत्र चंचल गतिसे इधर-उधर देख रहे हैं। झुके हुए दो धनुषोंकी भाँति बाँकी भौंहें उनके मुखमण्डलकी शोभा बढ़ा रही हैं। नाना प्रकारके रत्न, मणि और हीरोंसे जटित मकराकार कुण्डल जगमगा रहे हैं। उनकी अंगकान्ति इन्द्रनीलमणिके समान श्याम है। बाँहोंमें केयूर तथा मस्तकपर मुकुटकी उज्ज्वल आभा छिटक रही है एवं इन्द्र आदि देवता और महर्षियोंके समुदाय उनकी स्तुति करते हैं। भगवान्‌की यह झाँकी देखकर जय-जयकार करते हुए नारदजीने मस्तक झुकाकर उन्हें प्रणाम किया॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः स भगवान् श्रीमान् मेघगम्भीरया गिरः।
प्राहेशः सर्वभूतानां नारदं पतितं क्षितौ॥

मूलम्

ततः स भगवान् श्रीमान् मेघगम्भीरया गिरः।
प्राहेशः सर्वभूतानां नारदं पतितं क्षितौ॥

अनुवाद (हिन्दी)

तदनन्तर नारदजीको पृथ्वीपर पड़ा देख सम्पूर्ण भूतोंके स्वामी श्रीमान् भगवान् नारायणने मेघके समान गम्भीर वाणीमें कहा॥

मूलम् (वचनम्)

श्रीभगवानुवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

भद्रमस्तु ऋषे तुभ्यं वरं वरय सुव्रत।
यत्ते मनसि सुव्यक्तमस्ति च प्रददामि तत्॥

मूलम्

भद्रमस्तु ऋषे तुभ्यं वरं वरय सुव्रत।
यत्ते मनसि सुव्यक्तमस्ति च प्रददामि तत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

श्रीभगवान् बोले— उत्तम व्रतका पालन करनेवाले देवर्षे! तुम्हारा कल्याण हो। तुम कोई वर माँगो। तुम्हारे मनमें जो अभिलाषा हुई हो, उसे स्पष्ट बताओ। मैं उसे पूर्ण करूँगा॥

मूलम् (वचनम्)

भीष्म उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

स चेमं जयशब्देन प्रसीदेत्यातुरो मुनिः।
प्रोवाच हृदि संरूढं शङ्खचक्रगदाधरम्॥
विवक्षितं जगन्नाथ मया ज्ञातं त्वयाच्युत।
तत् प्रसीद हृषीकेश श्रोतुमिच्छामि तद्धरे॥

मूलम्

स चेमं जयशब्देन प्रसीदेत्यातुरो मुनिः।
प्रोवाच हृदि संरूढं शङ्खचक्रगदाधरम्॥
विवक्षितं जगन्नाथ मया ज्ञातं त्वयाच्युत।
तत् प्रसीद हृषीकेश श्रोतुमिच्छामि तद्धरे॥

अनुवाद (हिन्दी)

भीष्मजी कहते हैं— युधिष्ठिर! प्रेमसे आतुर हुए मुनिवर नारदने जय-जयकार करते हुए अपने हृदयमें नित्य विराजमान रहनेवाले शंख, चक्र और गदाधारी भगवान्‌से कहा—‘प्रभो! प्रसन्न होइये। जगन्नाथ! अच्युत! हृषीकेश! हरे! मैं जो कुछ कहना चाहता हूँ, वह आपको पहलेसे ही ज्ञात है। मैं उसीको सुनना चाहता हूँ। आप मुझपर कृपा करें’॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ततः स्मयन् महाविष्णुरभ्यभाषत नारदम्।
निर्द्वन्द्वा निरहङ्काराः शुचयः शुद्धलोचनाः॥
ते मां पश्यन्ति सततं तान् पृच्छ यदिहेच्छसि।

मूलम्

ततः स्मयन् महाविष्णुरभ्यभाषत नारदम्।
निर्द्वन्द्वा निरहङ्काराः शुचयः शुद्धलोचनाः॥
ते मां पश्यन्ति सततं तान् पृच्छ यदिहेच्छसि।

अनुवाद (हिन्दी)

तब मुसकराते हुए भगवान् महाविष्णुने नारदजीसे कहा—‘जो लोग शीत, उष्ण आदि द्वन्द्वोंसे रहित, अहंकारशून्य, पवित्र तथा निर्दोष दृष्टिवाले महात्मा हैं वे निरन्तर मेरे उस स्वरूपका साक्षात्कार करते हैं; अतः तुम यहाँ जो कुछ चाहते हो, उसके विषयमें उन्हीं महात्माओंके पास जाकर प्रश्न करो॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

ये योगिनो महाप्राज्ञा मदंशा ये व्यवस्थिताः।
तेषां प्रसादं देवर्षे मत्प्रसादमवैहि तत्॥

मूलम्

ये योगिनो महाप्राज्ञा मदंशा ये व्यवस्थिताः।
तेषां प्रसादं देवर्षे मत्प्रसादमवैहि तत्॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘देवर्षे! जो लोग योगी और महाज्ञानी हैं; तथा जो मेरे अंशरूपसे स्थित हैं, उनके प्रसादको तुम मेरा ही कृपाप्रसाद समझो’॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्त्वा स जगामाथ भगवान् भूतभावनः।
तस्माद् व्रज हृषीकेशं कृष्णं देवकिनन्दनम्॥

मूलम्

इत्युक्त्वा स जगामाथ भगवान् भूतभावनः।
तस्माद् व्रज हृषीकेशं कृष्णं देवकिनन्दनम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

ऐसा कहकर भूतभावन भगवान् विष्णु वहाँसे चले गये; अतः युधिष्ठिर! तुम भी सम्पूर्ण इन्द्रियोंके स्वामी भगवान् देवकीनन्दन श्रीकृष्णकी शरणमें जाओ॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एतमाराध्य गोविन्दं गता मुक्तिं महर्षयः।
एष कर्ता विकर्ता च सर्वकारणकारणम्॥

मूलम्

एतमाराध्य गोविन्दं गता मुक्तिं महर्षयः।
एष कर्ता विकर्ता च सर्वकारणकारणम्॥

अनुवाद (हिन्दी)

इन भगवान् गोविन्दकी आराधना करके कितने ही महर्षि मुक्तिको प्राप्त हो गये हैं। ये ही जगत्‌के सृष्टिकर्ता, संहारकर्ता और समस्त कारणोंके भी कारण हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मयाप्येतच्छ्रुतं राजन् नारदात्तु निबोध तत्।
स्वयमेव समाचष्ट नारदो भगवान् मुनिः॥

मूलम्

मयाप्येतच्छ्रुतं राजन् नारदात्तु निबोध तत्।
स्वयमेव समाचष्ट नारदो भगवान् मुनिः॥

अनुवाद (हिन्दी)

राजन्! मैंने भी यह बात नारदजीसे ही सुनी है। तुम भी उनके मुखसे सुन सकते हो। भगवान् नारदमुनिने स्वयं ही यह बात मुझसे कही थी॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

समस्तसंसारविघातकारणं
भजन्ति ये विष्णुमनन्यमानसाः ।
ते यान्ति सायुज्यमतीव दुर्लभं
इतीव नित्यं हृदि वर्णयन्ति॥)

मूलम्

समस्तसंसारविघातकारणं
भजन्ति ये विष्णुमनन्यमानसाः ।
ते यान्ति सायुज्यमतीव दुर्लभं
इतीव नित्यं हृदि वर्णयन्ति॥)

अनुवाद (हिन्दी)

जो समस्त संसार-बन्धनकी निवृत्तिके कारणभूत भगवान् विष्णुकी अनन्य चित्तसे आराधना करते हैं, वे अत्यन्त दुर्लभ सायुज्य मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं। यह बात सदा मेरे हृदयमें बनी रहती है तथा ऋषिलोग भी इसका वर्णन करते हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

देवं देवर्षिराचष्ट नारदः सर्वलोकदृक् ॥ ४७ ॥

मूलम्

देवं देवर्षिराचष्ट नारदः सर्वलोकदृक् ॥ ४७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

सम्पूर्ण जगत्‌को देखनेवाले देवर्षि नारदने भगवान् श्रीकृष्णकी महिमाका प्रतिपादन किया था॥४७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नारदोऽप्यथ कृष्णस्य परं मेने नराधिप।
शाश्वतत्वं महाबाहो यथावद् भरतर्षभ ॥ ४८ ॥

मूलम्

नारदोऽप्यथ कृष्णस्य परं मेने नराधिप।
शाश्वतत्वं महाबाहो यथावद् भरतर्षभ ॥ ४८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

महाबाहु भरतश्रेष्ठ नरेश्वर! नारदजीने श्रीकृष्णके परम सनातन परमात्मभावको यथावत्‌रूपसे जाना और माना है॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

एवमेष महाबाहुः केशवः सत्यविक्रमः।
अचिन्त्यः पुण्डरीकाक्षो नैष केवलमानुषः ॥ ४९ ॥

मूलम्

एवमेष महाबाहुः केशवः सत्यविक्रमः।
अचिन्त्यः पुण्डरीकाक्षो नैष केवलमानुषः ॥ ४९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

युधिष्ठिर! इस प्रकार ये सत्यपराक्रमी कमलनयन महाबाहु केशव अचिन्त्य परमेश्वर हैं। इन्हें केवल मनुष्य नहीं मानना चाहिये॥४९॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीमहाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि सर्वभूतोत्पत्तिकथने सप्ताधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥ २०७ ॥

मूलम् (वचनम्)

इस प्रकार श्रीमहाभारत शान्तिपर्वके अन्तर्गत मोक्षधर्मपर्वमें श्रीकृष्णसे सम्पूर्ण भूतोंकी उत्पत्तिविषयक दो सौ सातवाँ अध्याय पूरा हुआ॥२०७॥


  1. पुरुष (श्रीकृष्ण) ही यह सब कुछ हैं। ↩︎