भागसूचना
दशमोऽध्यायः
सूचना (हिन्दी)
भारतवर्षमें युगोंके अनुसार मनुष्योंकी आयु तथा गुणोंका निरूपण
मूलम् (वचनम्)
धृतराष्ट्र उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
भारतस्यास्य वर्षस्य तथा हैमवतस्य च।
प्रमाणमायुषः सूत बलं चापि शुभाशुभम् ॥ १ ॥
अनागतमतिक्रान्तं वर्तमानं च संजय।
आचक्ष्व मे विस्तरेण हरिवर्षं तथैव च ॥ २ ॥
मूलम्
भारतस्यास्य वर्षस्य तथा हैमवतस्य च।
प्रमाणमायुषः सूत बलं चापि शुभाशुभम् ॥ १ ॥
अनागतमतिक्रान्तं वर्तमानं च संजय।
आचक्ष्व मे विस्तरेण हरिवर्षं तथैव च ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
धृतराष्ट्रने कहा— संजय! तुम भारतवर्ष और हैमवतवर्षके लोगोंके आयुका प्रमाण, बल तथा भूत, भविष्य एवं वर्तमान शुभाशुभ फल बताओ। साथ ही हरिवर्षका भी विस्तारपूर्वक वर्णन करो॥१-२॥
मूलम् (वचनम्)
संजय उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
चत्वारि भारते वर्षे युगानि भरतर्षभ।
कृतं त्रेता द्वापरं च तिष्यं च कुरुवर्धन ॥ ३ ॥
मूलम्
चत्वारि भारते वर्षे युगानि भरतर्षभ।
कृतं त्रेता द्वापरं च तिष्यं च कुरुवर्धन ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
संजयने कहा— कुरुकुलकी वृद्धि करनेवाले भरतश्रेष्ठ! भारतवर्षमें चार युग होते हैं—सत्ययुग, त्रेता, द्वापर और कलियुग॥३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पूर्वं कृतयुगं नाम ततस्त्रेतायुगं प्रभो।
संक्षेपाद् द्वापरस्याथ ततस्तिष्यं प्रवर्तते ॥ ४ ॥
मूलम्
पूर्वं कृतयुगं नाम ततस्त्रेतायुगं प्रभो।
संक्षेपाद् द्वापरस्याथ ततस्तिष्यं प्रवर्तते ॥ ४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
प्रभो! पहले सत्ययुग होता है, फिर त्रेतायुग आता है, उसके बाद द्वापरयुग बीतनेपर कलियुगकी प्रवृत्ति होती है॥४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
चत्वारि तु सहस्राणि वर्षाणां कुरुसत्तम।
आयुःसंख्या कृतयुगे संख्याता राजसत्तम ॥ ५ ॥
मूलम्
चत्वारि तु सहस्राणि वर्षाणां कुरुसत्तम।
आयुःसंख्या कृतयुगे संख्याता राजसत्तम ॥ ५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
कुरुश्रेष्ठ! नृपप्रवर! सत्ययुगके लोगोंकी आयुका मान चार हजार वर्ष है॥५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तथा त्रीणि सहस्राणि त्रेतायां मनुजाधिप।
द्वे सहस्रे द्वापरे तु भुवि तिष्ठति साम्प्रतम् ॥ ६ ॥
मूलम्
तथा त्रीणि सहस्राणि त्रेतायां मनुजाधिप।
द्वे सहस्रे द्वापरे तु भुवि तिष्ठति साम्प्रतम् ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मनुजेश्वर! त्रेताके मनुष्योंकी आयु तीन हजार वर्षोंकी बतायी गयी है। द्वापरके लोगोंकी आयु दो हजार वर्षोंकी है, जो इस समय भूतलपर विद्यमान है॥६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न प्रमाणस्थितिर्ह्यस्ति तिष्येऽस्मिन् भरतर्षभ।
गर्भस्थाश्च म्रियन्तेऽत्र तथा जाता म्रियन्ति च ॥ ७ ॥
मूलम्
न प्रमाणस्थितिर्ह्यस्ति तिष्येऽस्मिन् भरतर्षभ।
गर्भस्थाश्च म्रियन्तेऽत्र तथा जाता म्रियन्ति च ॥ ७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरतश्रेष्ठ! इस कलियुगमें आयु-प्रमाणकी कोई मर्यादा नहीं है। यहाँ गर्भके बच्चे भी मरते हैं और नवजात शिशु भी मृत्युको प्राप्त होते हैं॥७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
महाबला महासत्त्वाः प्रज्ञागुणसमन्विताः ।
प्रजायन्ते च जाताश्च शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ८ ॥
जाताः कृतयुगे राजन् धनिनः प्रियदर्शनाः।
प्रजायन्ते च जाताश्च मुनयो वै तपोधनाः ॥ ९ ॥
मूलम्
महाबला महासत्त्वाः प्रज्ञागुणसमन्विताः ।
प्रजायन्ते च जाताश्च शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ८ ॥
जाताः कृतयुगे राजन् धनिनः प्रियदर्शनाः।
प्रजायन्ते च जाताश्च मुनयो वै तपोधनाः ॥ ९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
सत्ययुगमें महाबली, महान् सत्त्वगुणसम्पन्न, बुद्धिमान्, धनवान् और प्रियदर्शन मनुष्य उत्पन्न होते हैं और सैकड़ों तथा हजारों संतानोंको जन्म देते हैं, उस समय प्रायः तपस्याके धनी महर्षिगण जन्म लेते हैं॥८-९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
महोत्साहा महात्मानो धार्मिकाः सत्यवादिनः।
प्रियदर्शना वपुष्मन्तो महावीर्या धनुर्धराः ॥ १० ॥
वरार्हा युधि जायन्ते क्षत्रियाः शूरसत्तमाः।
त्रेतायां क्षत्रिया राजन् सर्वे वै चक्रवर्तिनः ॥ ११ ॥
मूलम्
महोत्साहा महात्मानो धार्मिकाः सत्यवादिनः।
प्रियदर्शना वपुष्मन्तो महावीर्या धनुर्धराः ॥ १० ॥
वरार्हा युधि जायन्ते क्षत्रियाः शूरसत्तमाः।
त्रेतायां क्षत्रिया राजन् सर्वे वै चक्रवर्तिनः ॥ ११ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
राजन्! इसी प्रकार त्रेतायुगमें समस्त भूमण्डलके क्षत्रिय अत्यन्त उत्साही, महान् मनस्वी, धर्मात्मा, सत्यवादी, प्रियदर्शन, सुन्दर शरीरधारी, महापराक्रमी, धनुर्धर, वर पानेके योग्य, युद्धमें शूरशिरोमणि तथा मानवोंकी रक्षा करनेवाले होते हैं॥१०-११॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
सर्ववर्णाश्च जायन्ते सदा चैव च द्वापरे।
महोत्साहा वीर्यवन्तः परस्परजयैषिणः ॥ १२ ॥
मूलम्
सर्ववर्णाश्च जायन्ते सदा चैव च द्वापरे।
महोत्साहा वीर्यवन्तः परस्परजयैषिणः ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
द्वापरमें सभी वर्णोंके लोग उत्पन्न होते हैं एवं वे सदा परम उत्साही, पराक्रमी तथा एक-दूसरेको जीतनेके इच्छुक होते हैं॥१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तेजसाल्पेन संयुक्ताः क्रोधनाः पुरुषा नृप।
लुब्धा अनृतकाश्चैव तिष्ये जायन्ति भारत ॥ १३ ॥
मूलम्
तेजसाल्पेन संयुक्ताः क्रोधनाः पुरुषा नृप।
लुब्धा अनृतकाश्चैव तिष्ये जायन्ति भारत ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरतनन्दन! कलियुगमें जन्म लेनेवाले लोग प्रायः अल्प-तेजस्वी, क्रोधी, लोभी तथा असत्यवादी होते हैं॥१३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ईर्ष्या मानस्तथा क्रोधो मायासूया तथैव च।
तिष्ये भवति भूतानां रागो लोभश्च भारत ॥ १४ ॥
मूलम्
ईर्ष्या मानस्तथा क्रोधो मायासूया तथैव च।
तिष्ये भवति भूतानां रागो लोभश्च भारत ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! कलियुगके प्राणियोंमें ईर्ष्या, मान, क्रोध, माया, दोषदृष्टि, राग तथा लोभ आदि दोष रहते हैं॥१४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
संक्षेपो वर्तते राजन् द्वापरेऽस्मिन् नराधिप।
गुणोत्तरं हैमवतं हरिवर्षं ततः परम् ॥ १५ ॥
मूलम्
संक्षेपो वर्तते राजन् द्वापरेऽस्मिन् नराधिप।
गुणोत्तरं हैमवतं हरिवर्षं ततः परम् ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
नरेश्वर! इस द्वापरमें भी गुणोंकी न्यूनता होती है। भारतवर्षकी अपेक्षा हैमवत तथा हरिवर्षमें उत्तरोत्तर अधिक गुण हैं॥१५॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीमहाभारते भीष्मपर्वणि जम्बूखण्डविनिर्माणपर्वणि भारतवर्षे कृताद्यनुरोधेनायुर्निरूपणे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
मूलम् (वचनम्)
इस प्रकार श्रीमहाभारत भीष्मपर्वके अन्तर्गत जम्बूखण्डविनिर्माणपर्वमें भारतवर्षमें सत्ययुग आदिके अनुसार आयुका निरूपणविषयक दसवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१०॥