०६१ दुर्योधनवाक्ये

भागसूचना

एकषष्टितमोऽध्यायः

सूचना (हिन्दी)

दुर्योधनद्वारा आत्मप्रशंसा

मूलम् (वचनम्)

वैशम्पायन उवाच

विश्वास-प्रस्तुतिः

पितुरेतद् वचः श्रुत्वा धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः।
आधाय विपुलं क्रोधं पुनरेवेदमब्रवीत् ॥ १ ॥

मूलम्

पितुरेतद् वचः श्रुत्वा धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः।
आधाय विपुलं क्रोधं पुनरेवेदमब्रवीत् ॥ १ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

वैशम्पायनजी कहते हैं— जनमेजय! पिताकी यह बात सुनकर अत्यन्त असहिष्णु दुर्योधनने भीतर-ही-भीतर भारी क्रोध करके पुनः इस प्रकार कहा—॥१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अशक्या देवसचिवाः पार्थाः स्युरिति यद् भवान्।
मन्यते तद् भयं व्येतु भवतो राजसत्तम ॥ २ ॥

मूलम्

अशक्या देवसचिवाः पार्थाः स्युरिति यद् भवान्।
मन्यते तद् भयं व्येतु भवतो राजसत्तम ॥ २ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘नृपश्रेष्ठ! आप जो ऐसा मानते हैं कि कुन्तीके पुत्रोंको जीतना असम्भव है, क्योंकि देवता उनके सहायक हैं, यह ठीक नहीं है। आपके मनसे यह भय निकल जाना चाहिये॥२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अकामद्वेषसंयोगलोभद्रोहाच्च भारत ।
उपेक्षया च भावानां देवा देवत्वमाप्नुवन् ॥ ३ ॥

मूलम्

अकामद्वेषसंयोगलोभद्रोहाच्च भारत ।
उपेक्षया च भावानां देवा देवत्वमाप्नुवन् ॥ ३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘भरतनन्दन! काम (राग), द्वेष, संयोग (ममता), लोभ और द्रोह (क्रोध)-रूपी दोषोंसे रहित होनेके कारण तथा दूषित भावोंकी उपेक्षा कर देनेके कारण ही देवताओंने देवत्व प्राप्त किया है॥३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इति द्वैपायनो व्यासो नारदश्च महातपाः।
जामदग्न्यश्च रामो नः कथामकथयत् पुरा ॥ ४ ॥

मूलम्

इति द्वैपायनो व्यासो नारदश्च महातपाः।
जामदग्न्यश्च रामो नः कथामकथयत् पुरा ॥ ४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘यह बात पूर्वकालमें द्वैपायन व्यासजी, महातपस्वी नारदजी तथा जमदग्निनन्दन परशुरामजीने हमलोगोंको बतायी थी॥४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नैव मानुषवद् देवाः प्रवर्तन्ते कदाचन।
कामात् क्रोधात् तथा लोभाद् द्वेषाच्च भरतर्षभ ॥ ५ ॥

मूलम्

नैव मानुषवद् देवाः प्रवर्तन्ते कदाचन।
कामात् क्रोधात् तथा लोभाद् द्वेषाच्च भरतर्षभ ॥ ५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘भरतश्रेष्ठ! देवता मनुष्योंकी भाँति काम, क्रोध, लोभ और द्वेषभावसे किसी कार्यमें प्रवृत्त नहीं होते हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यदा ह्यग्निश्च वायुश्च धर्म इन्द्रोऽश्विनावपि।
कामयोगात् प्रवर्तेरन् न पार्था दुःखमाप्नुयुः ॥ ६ ॥

मूलम्

यदा ह्यग्निश्च वायुश्च धर्म इन्द्रोऽश्विनावपि।
कामयोगात् प्रवर्तेरन् न पार्था दुःखमाप्नुयुः ॥ ६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘यदि अग्नि, वायु, धर्म, इन्द्र तथा दोनों अश्विनी-कुमार भी कामनाके वशीभूत होकर सब कार्योंमें प्रवृत्त होने लग जाते, तब तो कुन्तीपुत्रोंको कभी दुःख उठाना ही नहीं पड़ता॥६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

तस्मान्न भवता चिन्ता कार्यैषा स्यात् कथंचन।
दैवेष्वपेक्षका ह्येते शश्वद् भावेषु भारत ॥ ७ ॥

मूलम्

तस्मान्न भवता चिन्ता कार्यैषा स्यात् कथंचन।
दैवेष्वपेक्षका ह्येते शश्वद् भावेषु भारत ॥ ७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘अतः भरतनन्दन! आप किसी प्रकार भी ऐसी चिन्ता न करें, क्योंकि देवता सदा दिव्यभाव—शम आदिकी ही अपेक्षा रखते हैं, काम, क्रोध आदि आसुरभावोंकी नहीं॥७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अथ चेत् कामसंयोगाद् द्वेषो लोभश्च लक्ष्यते।
देवेषु दैवप्रामाण्यान्नैषां तद् विक्रमिष्यति ॥ ८ ॥

मूलम्

अथ चेत् कामसंयोगाद् द्वेषो लोभश्च लक्ष्यते।
देवेषु दैवप्रामाण्यान्नैषां तद् विक्रमिष्यति ॥ ८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘तथापि यदि देवताओंमें कामनावश द्वेष और लोभ लक्षित होता है तो (उनमें देवत्वका अभाव हो जानेके कारण) उनकी वह शक्ति हमलोगोंपर कोई प्रभाव नहीं दिखा सकेगी, क्योंकि देवोंमें देवभावकी प्रधानता है॥८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

मयाभिमन्त्रितः शश्वज्जातवेदाः प्रशाम्यति ।
दिधक्षुः सकलाल्ँलोकान् परिक्षिप्य समन्ततः ॥ ९ ॥

मूलम्

मयाभिमन्त्रितः शश्वज्जातवेदाः प्रशाम्यति ।
दिधक्षुः सकलाल्ँलोकान् परिक्षिप्य समन्ततः ॥ ९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘(वैसे तो मुझमें भी दैवबल है ही;) यदि मैं अभिमन्त्रित कर दूँ तो सदा सम्पूर्ण लोकोंको जलाकर भस्म कर डालनेकी इच्छासे प्रज्वलित हुई आग भी सब ओरसे सिमटकर बुझ जायगी॥९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यद् वा परमकं तेजो येन युक्ता दिवौकसः।
ममाप्यनुपमं भूयो देवेभ्यो विद्धि भारत ॥ १० ॥

मूलम्

यद् वा परमकं तेजो येन युक्ता दिवौकसः।
ममाप्यनुपमं भूयो देवेभ्यो विद्धि भारत ॥ १० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘भारत! यदि कोई ऐसा उत्कृष्ट तेज है, जिससे देवता युक्त हैं तो मुझे भी देवताओंसे ही अनुपम तेज प्राप्त हुआ है, यह आप अच्छी तरह जान लें॥१०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

विदीर्यमाणां वसुधां गिरीणां शिखराणि च।
लोकस्य पश्यतो राजन् स्थापयाम्यभिमन्त्रणात् ॥ ११ ॥

मूलम्

विदीर्यमाणां वसुधां गिरीणां शिखराणि च।
लोकस्य पश्यतो राजन् स्थापयाम्यभिमन्त्रणात् ॥ ११ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘राजन्! मैं सब लोगोंके देखते-देखते विदीर्ण होती हुई पृथ्वी तथा टूटकर गिरते हुए पर्वत-शिखरोंको भी मन्त्रबलसे अभिमन्त्रित करके पहलेकी भाँति स्थापित कर सकता हूँ॥११॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

चेतनाचेतनस्यास्य जङ्गमस्थावरस्य च ।
विनाशाय समुत्पन्नमहं घोरं महास्वनम् ॥ १२ ॥
अश्मवर्षं च वायुं च शमयामीह नित्यशः।
जगतः पश्यतोऽभीक्ष्णं भूतानामनुकम्पया ॥ १३ ॥

मूलम्

चेतनाचेतनस्यास्य जङ्गमस्थावरस्य च ।
विनाशाय समुत्पन्नमहं घोरं महास्वनम् ॥ १२ ॥
अश्मवर्षं च वायुं च शमयामीह नित्यशः।
जगतः पश्यतोऽभीक्ष्णं भूतानामनुकम्पया ॥ १३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘इस चेतन-अचेतन और स्थावर-जंगम जगत्‌के विनाशके लिये प्रकट हुई महान् कोलाहलकारी भयंकर शिलावृष्टि अथवा आँधीको भी मैं सदा समस्त प्राणियोंपर दया करके सबके देखते-देखते यहीं शान्त कर सकता हूँ॥१२-१३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

स्तम्भितास्वप्सु गच्छन्ति मया रथपदातयः।
देवासुराणां भावानामहमेकः प्रवर्तिता ॥ १४ ॥

मूलम्

स्तम्भितास्वप्सु गच्छन्ति मया रथपदातयः।
देवासुराणां भावानामहमेकः प्रवर्तिता ॥ १४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मेरे द्वारा स्तम्भित किये हुए जलके ऊपर रथ और पैदल सेनाएँ चल सकती हैं। एकमात्र मैं ही दैव तथा आसुर शक्तियोंको प्रकट करनेमें समर्थ हूँ॥१४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अक्षौहिणीभिर्यान्‌ देशान्‌ यामि कार्येण केनचित्।
तत्राश्वा मे प्रवर्तन्ते यत्र यत्राभिकामये ॥ १५ ॥

मूलम्

अक्षौहिणीभिर्यान्‌ देशान्‌ यामि कार्येण केनचित्।
तत्राश्वा मे प्रवर्तन्ते यत्र यत्राभिकामये ॥ १५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मैं किसी कार्यके उद्देश्यसे जिन-जिन देशोंमें अनेक अक्षौहिणी सेनाएँ लेकर जाता हूँ, उनमें जहाँ-जहाँ मेरी इच्छा होती है, उन सभी स्थानोंमें मेरे घोड़े (अप्रतिहत गतिसे) विचरते हैं॥१५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भयानकानि विषये व्यालादीनि न सन्ति मे।
मन्त्रगुप्तानि भूतानि न हिंसन्ति भयंकराः ॥ १६ ॥

मूलम्

भयानकानि विषये व्यालादीनि न सन्ति मे।
मन्त्रगुप्तानि भूतानि न हिंसन्ति भयंकराः ॥ १६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मेरे राज्यमें सर्प आदि भयंकर जीव-जन्तु नही हैं। यदि कोई भयंकर प्राणी हों तो भी वे मेरे मन्त्रोंद्वारा सुरक्षित जीव-जन्तुओंकी कभी हिंसा नहीं करते हैं॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

निकामवर्षी पर्जन्यो राजन् विषयवासिनाम्।
धर्मिष्ठाश्च प्रजाः सर्वा ईतयश्च न सन्ति मे ॥ १७ ॥

मूलम्

निकामवर्षी पर्जन्यो राजन् विषयवासिनाम्।
धर्मिष्ठाश्च प्रजाः सर्वा ईतयश्च न सन्ति मे ॥ १७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘महाराज! मेरे राज्यमें रहनेवाली प्रजाओंके लिये बादल प्रचुर जल बरसाता है, सम्पूर्ण प्रजाएँ धर्ममें तत्पर रहती हैं तथा मेरे राष्ट्रमें अनावृष्टि और अतिवृष्टि आदि किसी प्रकारका भी उपद्रव नहीं है॥१७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

अश्विनावथ वाय्वग्नी मरुद्भिः सह वृत्रहा।
धर्मश्चैव मया द्विष्टान् नोत्सहन्तेऽभिरक्षितुम् ॥ १८ ॥

मूलम्

अश्विनावथ वाय्वग्नी मरुद्भिः सह वृत्रहा।
धर्मश्चैव मया द्विष्टान् नोत्सहन्तेऽभिरक्षितुम् ॥ १८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘जिनसे मैं द्वेष रखता हूँ, उनकी रक्षाका साहस अश्विनीकुमार, वायु, अग्नि, मरुद्‌गणोंसहित इन्द्र तथा धर्ममें भी नहीं है॥१८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यदि ह्येते समर्थाः स्युर्मद्‌द्विषस्त्रातुमञ्जसा।
न स्म त्रयोदश समाः पार्था दुःखमवाप्नुयुः ॥ १९ ॥

मूलम्

यदि ह्येते समर्थाः स्युर्मद्‌द्विषस्त्रातुमञ्जसा।
न स्म त्रयोदश समाः पार्था दुःखमवाप्नुयुः ॥ १९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘यदि ये लोग अनायास ही मेरे शत्रुओंकी रक्षा करनेमें समर्थ होते तो कुन्तीके पुत्र तेरह वर्षोंतक कष्ट नहीं भोगते॥१९॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

नैव देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः।
शक्तास्त्रातुं मया द्विष्टं सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ २० ॥

मूलम्

नैव देवा न गन्धर्वा नासुरा न च राक्षसाः।
शक्तास्त्रातुं मया द्विष्टं सत्यमेतद् ब्रवीमि ते ॥ २० ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘पिताजी! मैं आपसे यह सत्य कहता हूँ कि देवता, गन्धर्व, असुर तथा राक्षस भी मेरे शत्रुकी रक्षा करनेमें समर्थ नहीं हैं॥२०॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

यदभिध्याम्यहं शश्वच्छुभं वा यदि वाशुभम्।
नैतद् विपन्नपूर्वं मे मित्रेष्वरिषु चोभयोः ॥ २१ ॥

मूलम्

यदभिध्याम्यहं शश्वच्छुभं वा यदि वाशुभम्।
नैतद् विपन्नपूर्वं मे मित्रेष्वरिषु चोभयोः ॥ २१ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मैं अपने मित्रों और शत्रुओं—दोनोंके विषयमें शुभ या अशुभ जैसा भी चिन्तन करता हूँ, वह पहले कभी निष्फल नहीं हुआ है॥२१॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

भविष्यतीदमिति वा यद् ब्रवीमि परंतप।
नान्यथा भूतपूर्वं च सत्यवागिति मां विदुः ॥ २२ ॥

मूलम्

भविष्यतीदमिति वा यद् ब्रवीमि परंतप।
नान्यथा भूतपूर्वं च सत्यवागिति मां विदुः ॥ २२ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘शत्रुओंको संताप देनेवाले महाराज! मैं जो बात मुँहसे कह देता हूँ कि यह इसी प्रकार होगा, मेरा वह कथन पहले कभी भी मिथ्या नहीं हुआ है। इसीलिये लोग मुझे सत्यवादी मानते हैं॥२२॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

लोकसाक्षिकमेतन्मे माहात्म्यं दिक्षु विश्रुतम्।
आश्वासनार्थं भवतः प्रोक्तं न श्लाघया नृप ॥ २३ ॥

मूलम्

लोकसाक्षिकमेतन्मे माहात्म्यं दिक्षु विश्रुतम्।
आश्वासनार्थं भवतः प्रोक्तं न श्लाघया नृप ॥ २३ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘राजन्! मेरा यह माहात्म्य सब लोगोंकी आँखोंके समक्ष है; सम्पूर्ण दिशाओंमें प्रसिद्ध है। मैंने आपके आश्वासनके लिये ही इसकी यहाँ चर्चा की है, आत्मप्रशंसा करनेके लिये नहीं॥२३॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

न ह्यहं श्लाघनो राजन् भूतपूर्वः कदाचन।
असदाचरितं ह्येतद् यदात्मानं प्रशंसति ॥ २४ ॥

मूलम्

न ह्यहं श्लाघनो राजन् भूतपूर्वः कदाचन।
असदाचरितं ह्येतद् यदात्मानं प्रशंसति ॥ २४ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘महाराज! आजसे पहले मैंने कभी भी आत्मप्रशंसा नहीं की है; क्योंकि मनुष्य जो अपनी प्रशंसा करता है, यह अच्छे पुरुषोंका कार्य नहीं है॥२४॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पाण्डवांश्चैव मत्स्यांश्च पञ्चालान् केकयैः सह।
सात्यकिं वासुदेवं च श्रोतासि विजितान् मया ॥ २५ ॥

मूलम्

पाण्डवांश्चैव मत्स्यांश्च पञ्चालान् केकयैः सह।
सात्यकिं वासुदेवं च श्रोतासि विजितान् मया ॥ २५ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘आप किसी दिन सुनेंगे कि मैंने पाण्डवोंको, मत्स्यदेशके योद्धाओंको, केकयोंसहित पांचालोंको तथा सात्यकि और वसुदेवनन्दन श्रीकृष्णको भी जीत लिया है॥२५॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

सरितः सागरं प्राप्य यथा नश्यन्ति सर्वशः।
तथैव ते विनङ्‌क्ष्यन्ति मामासाद्य सहान्वयाः ॥ २६ ॥

मूलम्

सरितः सागरं प्राप्य यथा नश्यन्ति सर्वशः।
तथैव ते विनङ्‌क्ष्यन्ति मामासाद्य सहान्वयाः ॥ २६ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘जैसे नदियाँ समुद्रमें मिलकर सब प्रकारसे अपना अस्तित्व खो बैठती हैं, उसी प्रकार वे पाण्डव आदि योद्धा मेरे पास आनेपर अपने कुल-परिवारसहित नष्ट हो जायँगे॥२६॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

परा बुद्धिः परं तेजो वीर्यं च परमं मम।
परा विद्या पते योगो मम तेभ्यो विशिष्यते ॥ २७ ॥

मूलम्

परा बुद्धिः परं तेजो वीर्यं च परमं मम।
परा विद्या पते योगो मम तेभ्यो विशिष्यते ॥ २७ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘मेरी बुद्धि उत्तम है, तेज उत्कृष्ट है, बल-पराक्रम महान् है, विद्या बड़ी है तथा उद्योग भी सबसे बढ़कर है। ये सारी वस्तुएँ पाण्डवोंकी अपेक्षा मुझमें अधिक हैं॥२७॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

पितामहश्च द्रोणश्च कृपः शल्यः शलस्तथा।
अस्त्रेषु यत् प्रजानन्ति सर्वं तन्मयि विद्यते ॥ २८ ॥

मूलम्

पितामहश्च द्रोणश्च कृपः शल्यः शलस्तथा।
अस्त्रेषु यत् प्रजानन्ति सर्वं तन्मयि विद्यते ॥ २८ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

‘पितामह भीष्म, आचार्य द्रोण, कृपाचार्य, शल्य तथा शल—ये लोग अस्त्रविद्याके विषयमें जो कुछ जानते हैं, वह सारा ज्ञान मुझमें विद्यमान है’॥२८॥

विश्वास-प्रस्तुतिः

इत्युक्ते संजयं भूयः पमेर्यपृच्छत भारतः।
ज्ञात्वा युयुत्सोः कार्याणि प्राप्तकालमरिंदम ॥ २९ ॥

मूलम्

इत्युक्ते संजयं भूयः पमेर्यपृच्छत भारतः।
ज्ञात्वा युयुत्सोः कार्याणि प्राप्तकालमरिंदम ॥ २९ ॥

अनुवाद (हिन्दी)

शत्रुओंका दमन करनेवाले जनमेजय! दुर्योधनके ऐसा कहनेपर भरतनन्दन धृतराष्ट्रने युद्धकी इच्छा रखनेवाले दुर्योधनके अभिप्रायको समझकर पुनः संजयसे समयोचित प्रश्न किया॥२९॥

मूलम् (समाप्तिः)

इति श्रीमहाभारते उद्योगपर्वणि यानसंधिपर्वणि दुर्योधनवाक्ये एकषष्टितमोऽध्यायः ॥ ६१ ॥

मूलम् (वचनम्)

इस प्रकार श्रीमहाभारत उद्योगपर्वके अन्तर्गत यानसंधिपर्वमें दुर्योधनवाक्यविषयक इकसठवाँ अध्याय पूरा हुआ॥६१॥