भागसूचना
द्विसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः
सूचना (हिन्दी)
निवातकवचोंका संहार
मूलम् (वचनम्)
अर्जुन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
अदृश्यमानास्ते दैत्या योधयन्ति स्म मायया।
अदृश्येनास्त्रवीर्येण तानप्यहमयोधयम् ॥ १ ॥
मूलम्
अदृश्यमानास्ते दैत्या योधयन्ति स्म मायया।
अदृश्येनास्त्रवीर्येण तानप्यहमयोधयम् ॥ १ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अर्जुन बोले— राजन्! इस प्रकार अदृश्य रहकर ही वे दैत्य मायाद्वारा युद्ध करने लगे तथा मैं भी अपने अस्त्रोंकी अदृश्य शक्तिके द्वारा ही उनका सामना करने लगा॥१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
गाण्डीवमुक्ता विशिखाः सम्यगस्त्रप्रचोदिताः ।
अच्छिन्दन्नुत्तमाङ्गानि यत्र यत्र स्म तेऽभवन् ॥ २ ॥
मूलम्
गाण्डीवमुक्ता विशिखाः सम्यगस्त्रप्रचोदिताः ।
अच्छिन्दन्नुत्तमाङ्गानि यत्र यत्र स्म तेऽभवन् ॥ २ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मेरे गाण्डीव धनुषसे छूटे हुए बाण विधिवत् प्रयुक्त दिव्यास्त्रोंसे प्रेरित हो जहाँ-जहाँ वे दैत्य थे, वहीं जाकर उनके सिर काटने लगे॥२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो निवातकवचा वध्यमाना मया युधि।
संहृत्य मायां सहसा प्राविशन् पुरमात्मनः ॥ ३ ॥
मूलम्
ततो निवातकवचा वध्यमाना मया युधि।
संहृत्य मायां सहसा प्राविशन् पुरमात्मनः ॥ ३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
जब मैं इस प्रकार युद्धक्षेत्रमें उनका संहार करने लगा, तब वे निवातकवच दानव अपनी मायाको समेटकर सहसा नगरमें घुस गये॥३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
व्यपयातेषु दैत्येषु प्रादुर्भूते च दर्शने।
अपश्यं दानवांस्तत्र हतान् शतसहस्रशः ॥ ४ ॥
मूलम्
व्यपयातेषु दैत्येषु प्रादुर्भूते च दर्शने।
अपश्यं दानवांस्तत्र हतान् शतसहस्रशः ॥ ४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
दैत्योंके भाग जानेसे जब वहाँ सब कुछ स्पष्ट दिखायी देने लगा, तब मैंने देखा, लाखों दानव वहाँ मरे पड़े थे॥४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
विनिष्पिष्टानि तत्रैषां शस्त्राण्याभरणानि च।
शतशः स्म प्रदृश्यन्ते गात्राणि कवचानि च ॥ ५ ॥
हयानां नान्तरं ह्यासीत् पदाद् विचलितुं पदम्।
उत्पत्य सहसा तस्थुरन्तरिक्षगमास्ततः ॥ ६ ॥
मूलम्
विनिष्पिष्टानि तत्रैषां शस्त्राण्याभरणानि च।
शतशः स्म प्रदृश्यन्ते गात्राणि कवचानि च ॥ ५ ॥
हयानां नान्तरं ह्यासीत् पदाद् विचलितुं पदम्।
उत्पत्य सहसा तस्थुरन्तरिक्षगमास्ततः ॥ ६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उनके अस्त्र-शस्त्र और आभूषण भी पिसकर चूर्ण हो गये थे। दानवोंके शरीरों और कवचोंके सौ-सौ टुकड़े दिखायी देते थे। वहाँ दैत्योंकी इतनी लाशें पड़ी थी कि घोड़ोंके लिये एकके बाद दूसरा पैर रखनेके लिये कोई स्थान नहीं रह गया था। अतः वे अन्तरिक्षचारी अश्व वहाँसे सहसा उछलकर आकाशमें खड़े हो गये॥५-६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो निवातकवचा व्योम संछाद्य केवलम्।
अदृश्या ह्यत्यवर्तन्त विसृजन्तः शिलोच्चयान् ॥ ७ ॥
मूलम्
ततो निवातकवचा व्योम संछाद्य केवलम्।
अदृश्या ह्यत्यवर्तन्त विसृजन्तः शिलोच्चयान् ॥ ७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर निवातकवचोंने अदृश्यरूपसे ही आक्रमण किया और केवल आकाशको आच्छादित करके पत्थरोंकी वर्षा आरम्भ कर दी॥७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अन्तर्भूमिगताश्चान्ये हयानां चरणान्यथ ।
व्यगृह्णन् दानवा घोरा रथचक्रे च भारत ॥ ८ ॥
मूलम्
अन्तर्भूमिगताश्चान्ये हयानां चरणान्यथ ।
व्यगृह्णन् दानवा घोरा रथचक्रे च भारत ॥ ८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरतनन्दन! कुछ भयंकर दानवोंने, जो पृथ्वीके भीतर घुसे हुए थे, मेरे घोड़ोंके पैर तथा रथके पहिये पकड़ लिये॥८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
विनिगृह्य हरीनश्वान् रथं च मम युध्यतः।
सर्वतो मामविध्यन्त सरथं धरणीधरैः ॥ ९ ॥
मूलम्
विनिगृह्य हरीनश्वान् रथं च मम युध्यतः।
सर्वतो मामविध्यन्त सरथं धरणीधरैः ॥ ९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस प्रकार युद्ध करते समय मेरे हरे रंगके घोड़ों तथा रथको पकड़कर उन दानवोंने रथसहित मेरे ऊपर सब ओरसे शिलाखण्डोंद्वारा प्रहार आरम्भ किया॥९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पर्वतैरुपचीयद्भिः पतमानैस्तथापरैः ।
स देशो यत्र वर्ताम गुहेव समपद्यत ॥ १० ॥
मूलम्
पर्वतैरुपचीयद्भिः पतमानैस्तथापरैः ।
स देशो यत्र वर्ताम गुहेव समपद्यत ॥ १० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
नीचे पर्वतोंके ढेर लग रहे थे और ऊपरसे नयी-नयी चट्टानें पड़ रही थीं। इससे वह प्रदेश जहाँ हमलोग मौजूद थे, एक गुफाके समान बन गया॥१०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
पर्वतैश्छाद्यमानोऽहं निगृहीतैश्च वाजिभिः ।
अगच्छं परमामार्तिं मातलिस्तदलक्षयत् ॥ ११ ॥
मूलम्
पर्वतैश्छाद्यमानोऽहं निगृहीतैश्च वाजिभिः ।
अगच्छं परमामार्तिं मातलिस्तदलक्षयत् ॥ ११ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
एक ओर तो मैं शिलाखण्डोंसे आच्छादित हो रहा था, दूसरी ओर मेरे घोड़े पकड़ लिये जानेसे रथकी गति कुण्ठित हो गयी थी। इस विवशताकी दशामें मुझे बड़ी पीड़ा होने लगी, जिसे मातलिने जान लिया॥११॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
लक्षयित्वा च मां भीतमिदं वचनमब्रवीत्।
अर्जुनार्जुन मा भैस्त्वं वज्रमस्त्रमुदीरय ॥ १२ ॥
मूलम्
लक्षयित्वा च मां भीतमिदं वचनमब्रवीत्।
अर्जुनार्जुन मा भैस्त्वं वज्रमस्त्रमुदीरय ॥ १२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
इस प्रकार मुझे भयभीत हुआ देख मातलिने कहा—‘अर्जुन! अर्जुन! तुम डरो मत। इस समय वज्रास्त्रका प्रयोग करो’॥१२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततोऽहं तस्य तद् वाक्यं श्रुत्वा वज्रमुदीरयम्।
देवराजस्य दयितं भीममस्त्रं नराधिप ॥ १३ ॥
मूलम्
ततोऽहं तस्य तद् वाक्यं श्रुत्वा वज्रमुदीरयम्।
देवराजस्य दयितं भीममस्त्रं नराधिप ॥ १३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
महाराज! मातलिका वह वचन सुनकर मैंने देवराजके परम प्रिय तथा भयंकर अस्त्र वज्रका प्रयोग किया॥१३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अचलं स्थानमासाद्य गाण्डीवमनुमन्त्र्य च।
अमुञ्चं वज्रसंस्पर्शानायसान् निशितान् शरान् ॥ १४ ॥
मूलम्
अचलं स्थानमासाद्य गाण्डीवमनुमन्त्र्य च।
अमुञ्चं वज्रसंस्पर्शानायसान् निशितान् शरान् ॥ १४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अविचल स्थानका आश्रय ले गाण्डीव धनुषको वज्रास्त्रसे अभिमन्त्रित करके मैंने लोहेके तीखे बाण छोड़े, जिनका स्पर्श वज्रके समान कठोर था॥१४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो मायाश्च ताः सर्वा निवातकवचांश्च तान्।
ते वज्रचोदिता बाणा वज्रभूताः समाविशन् ॥ १५ ॥
मूलम्
ततो मायाश्च ताः सर्वा निवातकवचांश्च तान्।
ते वज्रचोदिता बाणा वज्रभूताः समाविशन् ॥ १५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तदनन्तर वज्रास्त्रसे प्रेरित हुए वे वज्रस्वरूप बाण पूर्वोक्त सारी मायाओं तथा निवातकवच दानवोंके भीतर घुस गये॥१५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते वज्रवेगविहता दानवाः पर्वतोपमाः।
इतरेतरमाश्लिष्य न्यपतन् पृथिवीतले ॥ १६ ॥
मूलम्
ते वज्रवेगविहता दानवाः पर्वतोपमाः।
इतरेतरमाश्लिष्य न्यपतन् पृथिवीतले ॥ १६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
फिर तो वज्रके वेगसे मारे गये वे पर्वताकार दानव एक-दूसरेका आलिंगन करते हुए धराशायी हो गये॥१६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
अन्तर्भूमौ च येऽगृह्णन् दानवा रथवाजिनः।
अनुप्रविश्य तान् बाणाः प्राहिण्वन् यमसादनम् ॥ १७ ॥
मूलम्
अन्तर्भूमौ च येऽगृह्णन् दानवा रथवाजिनः।
अनुप्रविश्य तान् बाणाः प्राहिण्वन् यमसादनम् ॥ १७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पृथ्वीके भीतर घुसकर जिन दानवोंने मेरे रथके घोड़ोंको पकड़ रखा था, उनके शरीरमें भी घुसकर मेरे बाणोंने उन सबको यमलोक भेज दिया॥१७॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
हतैर्निवातकवचैर्निरस्तैः पर्वतोपमैः ।
समाच्छाद्यत देशः स विकीर्णैरिव पर्वतैः ॥ १८ ॥
मूलम्
हतैर्निवातकवचैर्निरस्तैः पर्वतोपमैः ।
समाच्छाद्यत देशः स विकीर्णैरिव पर्वतैः ॥ १८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वहाँ मरकर गिरे हुए पर्वताकार निवातकवच इधर-उधर बिखरे हुए पर्वतोंके समान जान पड़ते थे। वहाँका सारा प्रदेश उनकी लाशोंसे पट गया था॥१८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
न हयानां क्षतिः काचिन्न रथस्य न मातलेः।
मम चादृश्यत तदा तदद्भुतमिवाभवत् ॥ १९ ॥
मूलम्
न हयानां क्षतिः काचिन्न रथस्य न मातलेः।
मम चादृश्यत तदा तदद्भुतमिवाभवत् ॥ १९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उस समयके युद्धमें न तो घोड़ोंको कोई हानि पहुँची, न रथका ही कोई सामान टूटा, न मातलिको ही चोट लगी और न मेरे ही शरीरमें कोई आघात दिखायी दिया, यह एक अद्भुत-सी बात थी॥१९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो मां प्रहसन् राजन् मातलिः प्रत्यभाषत।
नैतदर्जुन देवेषु त्वयि वीर्यं यदीक्ष्यते ॥ २० ॥
मूलम्
ततो मां प्रहसन् राजन् मातलिः प्रत्यभाषत।
नैतदर्जुन देवेषु त्वयि वीर्यं यदीक्ष्यते ॥ २० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब मातलिने हँसते हुए मुझसे कहा—‘अर्जुन! तुममें जो पराक्रम दिखायी देता है, वह देवताओंमें भी नहीं है’॥२०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
हतेष्वसुरसंघेषु दारास्तेषां तु सर्वशः।
प्राक्रोशन् नगरे तस्मिन् यथा शरदि सारसाः ॥ २१ ॥
मूलम्
हतेष्वसुरसंघेषु दारास्तेषां तु सर्वशः।
प्राक्रोशन् नगरे तस्मिन् यथा शरदि सारसाः ॥ २१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन असुरसमूहोंके मारे जानेपर उनकी सारी स्त्रियाँ उस नगरमें जोर-जोरसे करुण क्रन्दन करने लगीं, मानो शरत्कालमें सारस पक्षी बोल रहे हों॥२१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततो मातलिना सार्धमहं तत् पुरमभ्ययाम्।
त्रासयन् रथघोषेण निवातकवचस्त्रियः ॥ २२ ॥
मूलम्
ततो मातलिना सार्धमहं तत् पुरमभ्ययाम्।
त्रासयन् रथघोषेण निवातकवचस्त्रियः ॥ २२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब मैं मातलिके साथ रथकी घर्घराहटसे निवातकवचोंकी स्त्रियोंको भयभीत करता हुआ उस दैत्य-नगरमें गया॥२२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तान् दृष्ट्वा दशसाहस्रान् मयूरसदृशान् हयान्।
रथं च रविसंकाशं प्राद्रवन् गणशः स्त्रियः ॥ २३ ॥
मूलम्
तान् दृष्ट्वा दशसाहस्रान् मयूरसदृशान् हयान्।
रथं च रविसंकाशं प्राद्रवन् गणशः स्त्रियः ॥ २३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मोरके समान सुन्दर उन दस हजार घोड़ोंको तथा सूर्यके समान तेजस्वी उस दिव्य रथको देखते ही झुंड-की-झुंड दानवस्त्रियाँ इधर-उधर भाग चलीं॥२३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ताभिराभरणैः शब्दस्त्रासिताभिः समीरितः ।
शिलानामिव शैलेषु पतन्तीनामभूत् तदा ॥ २४ ॥
मूलम्
ताभिराभरणैः शब्दस्त्रासिताभिः समीरितः ।
शिलानामिव शैलेषु पतन्तीनामभूत् तदा ॥ २४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन डरी हुई निशाचरियोंके आभूषणोंके द्वारा उत्पन्न हुआ शब्द पर्वतोंपर पड़ती हुई शिलाओंके समान जान पड़ता था॥२४॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
वित्रस्ता दैत्यनार्यस्ताः स्वानि वेश्मान्यथाविशन्।
बहुरत्नविचित्राणि शातकुम्भमयानि च ॥ २५ ॥
मूलम्
वित्रस्ता दैत्यनार्यस्ताः स्वानि वेश्मान्यथाविशन्।
बहुरत्नविचित्राणि शातकुम्भमयानि च ॥ २५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तत्पश्चात् वे भयभीत हुई दैत्यनारियाँ अपने-अपने घरोंमें घुस गयीं। उनके महल सोनेके बने हुए थे और अनेक प्रकारके रत्नोंसे उनकी विचित्र शोभा होती थी॥२५॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तदद्भुताकारमहं दृष्ट्वा नगरमुत्तमम् ।
विशिष्टं देवनगरादपृच्छं मातलिं ततः ॥ २६ ॥
मूलम्
तदद्भुताकारमहं दृष्ट्वा नगरमुत्तमम् ।
विशिष्टं देवनगरादपृच्छं मातलिं ततः ॥ २६ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
वह उत्तम एवं अद्भुत नगर देवपुरीसे भी श्रेष्ठ दिखायी देता था। तब उसे देखकर मैंने मातलिसे पूछा—॥२६॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इदमेवंविधं कस्माद् देवा नावासयन्त्युत।
पुरंदरपुराद्धीदं विशिष्टमिति लक्षये ॥ २७ ॥
मूलम्
इदमेवंविधं कस्माद् देवा नावासयन्त्युत।
पुरंदरपुराद्धीदं विशिष्टमिति लक्षये ॥ २७ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
‘सारथे! देवतालोग ऐसा नगर क्यों नहीं बसाते हैं? यह नगर तो मुझे इन्द्रपुरीसे भी बढ़कर दिखायी देता है’॥२७॥
मूलम् (वचनम्)
मातलिरुवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
आसीदिदं पुरा पार्थ देवराजस्य नः पुरम्
ततो निवातकवचैरितः प्रच्याविताः सुराः ॥ २८ ॥
मूलम्
आसीदिदं पुरा पार्थ देवराजस्य नः पुरम्
ततो निवातकवचैरितः प्रच्याविताः सुराः ॥ २८ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
मातलि बोले— पार्थ! पूर्वकालमें यह नगर हमारे देवराजके ही अधिकारमें था। फिर निवातकवचोंने आकर देवताओंको यहाँसे निकाल दिया॥२८॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तपस्तप्त्वा महत् तीव्रं प्रसाद्य च पितामहम्
इदं वृतं निवासाय देवेभ्यश्चाभयं युधि ॥ २९ ॥
मूलम्
तपस्तप्त्वा महत् तीव्रं प्रसाद्य च पितामहम्
इदं वृतं निवासाय देवेभ्यश्चाभयं युधि ॥ २९ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
उन्होंने अत्यन्त तीव्र तपस्या करके पितामह ब्रह्माजीको प्रसन्न किया और उनसे अपने रहनेके लिये यही नगर माँग लिया। साथ ही यह भी माँगा कि ‘हमें युद्धमें देवताओंसे भय न हो’॥२९॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः शक्रेण भगवान् स्वयंभूरिति चोदितः
विधत्तां भगवानन्तमात्मनो हितकाम्यया ॥ ३० ॥
मूलम्
ततः शक्रेण भगवान् स्वयंभूरिति चोदितः
विधत्तां भगवानन्तमात्मनो हितकाम्यया ॥ ३० ॥
अनुवाद (हिन्दी)
तब इन्द्रने भगवान् ब्रह्माजीसे इस प्रकार निवेदन किया—‘प्रभो! अपने (और हमारे) हितके लिये आप ही इन दानवोंका अन्त कीजिये’॥३०॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत उक्तो भगवता दिष्टमत्रेति भारत
भवितान्तस्त्वमप्येषां देहेनान्येन शत्रुहन् ॥ ३१ ॥
मूलम्
तत उक्तो भगवता दिष्टमत्रेति भारत
भवितान्तस्त्वमप्येषां देहेनान्येन शत्रुहन् ॥ ३१ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भरतनन्दन! उनके ऐसा कहनेपर भगवान् ब्रह्माने कहा—‘शत्रुदमन देवराज! इसमें दैवका यही विधान है कि तुम्हीं दूसरा शरीर धारण करके इन दानवोंका अन्त कर सकोगे’॥३१॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत एषां वधार्थाय शक्रोऽस्त्राणि ददौ तव
न हि शक्याः सुरैर्हन्तुं य एते निहतास्त्वया ॥ ३२ ॥
मूलम्
तत एषां वधार्थाय शक्रोऽस्त्राणि ददौ तव
न हि शक्याः सुरैर्हन्तुं य एते निहतास्त्वया ॥ ३२ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
(अर्जुन! तुम्हीं इन्द्रके दूसरे स्वरूप हो।) इन दैत्योंके वधके लिये ही इन्द्रने तुम्हें दिव्यास्त्र प्रदान किये हैं। आज जो ये दानव तुम्हारे हाथों मारे गये हैं, इन्हें देवता नहीं मार सकते थे॥३२॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
कालस्य परिणामेन ततस्त्वमिह भारत
एषामन्तकरः प्राप्तस्तत् त्वया च कृतं तथा ॥ ३३ ॥
मूलम्
कालस्य परिणामेन ततस्त्वमिह भारत
एषामन्तकरः प्राप्तस्तत् त्वया च कृतं तथा ॥ ३३ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
भारत! समयके फेरसे ही तुम इनका विनाश करनेके लिये यहाँ आ पहुँचे हो और तुमने जैसा दैवका विधान था, उसके अनुसार इनका संहार कर डाला है॥३३॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
दानवानां विनाशाय अस्त्राणां परमं बलम्
ग्राहितस्त्वं महेन्द्रेण पुरुषेन्द्र तदुत्तमम् ॥ ३४ ॥
मूलम्
दानवानां विनाशाय अस्त्राणां परमं बलम्
ग्राहितस्त्वं महेन्द्रेण पुरुषेन्द्र तदुत्तमम् ॥ ३४ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
पुरुषोत्तम! देवराज इन्द्रने इन दानवोंके विनाशके उद्देश्यसे ही तुम्हें परम उत्तम अस्त्रबलकी प्राप्ति करायी है॥३४॥
मूलम् (वचनम्)
अर्जुन उवाच
विश्वास-प्रस्तुतिः
ततः प्रशाम्य नगरं दानवांश्च निहत्य तान्
पुनर्मातलिना सार्धमगच्छं देवसद्म तत् ॥ ३५ ॥
मूलम्
ततः प्रशाम्य नगरं दानवांश्च निहत्य तान्
पुनर्मातलिना सार्धमगच्छं देवसद्म तत् ॥ ३५ ॥
अनुवाद (हिन्दी)
अर्जुन कहते हैं— महाराज! इस प्रकार उन दानवोंका संहार करके नगरमें शान्ति स्थापित करनेके पश्चात् मैं मातलिके साथ पुनः उस देवलोकको लौट आया॥३५॥
मूलम् (समाप्तिः)
इति श्रीमहाभारते वनपर्वणि निवातकवचयुद्धपर्वणि निवातकवचयुद्धे द्विसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥ १७२ ॥
मूलम् (वचनम्)
इस प्रकार श्रीमहाभारत वनपर्वके अन्तर्गत निवातकवचयुद्धपर्वमें निवातकवचयुद्धविषयक एक सौ बहत्तरवाँ अध्याय पूरा हुआ॥१७२॥